Google
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at http://books.qooqle. com/
i
Digitized by
Google
-x
Digitized by
Google
Digitized by
Google
MONVMENTA
HISTORIAE PATRIAE
Tomvs XVI.
I
,.v..4
Digitized by
Google
HISTORIAE PATRIAE
MONVMENTA
EDITA IVSSV
REGIS KAROLI ALRERTI
TOMVS XVL
LEGES MVNICIPALES
TOMVS SECVNDVS
AVGVSTAE TAVRINORVM
E REGIO TYPOGRAPHEO
APVD
FRATRES BOCCA BIBLIOPOLAS REGIS
An. M . D . CCC . LXXVl.
Digitized by
Google
Digitized by
Google
REGI.VICTORIO.EMANVELI.il
REGIS . RAROLI . ALBERTI . FILIO
VETERVM • LEGES
PER • QVAS • MVNICIPALIA • MAGISTERIA
ET
ITALAE . CREVERE . VIRES
CVRATORES
STVDIIS . HISTORIAE • PATRIAE PROMOVENDIS
Digitized by
Google
-• ( 1
. • '.V '
r :•
Digitized by
Google
REGIA PEPVTAZIONE
SOVRA GLI STVDI
DI STORIA PATRIA
Presidente.
SCLOPIS DI SALERANO Eccell." 10 Conte D. Federigo, Ministro di Stato, Senatore del
Regno , Primo Presidente , Presidentedella R. Accademia delle Scienze di Torino,
Socio non residente della Reale Accademia di Scienze morali e politiche di Napoli,
Membro onorario del Regio Istituto Lombardo di Scienze Lettere ed Arti, Socio
corrispondente del R. Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, Socio straniero
delllstituto di Francia (Accademia delle Scienze morali e politiche), Membro aggte-
gato deH'Accademia Imperiale di Savoia, Socio onorario straniero dell'Accademia
Americana di Arti e Scienze, ecc. , Cavaliere deH'Ordine Supremo della SS. Annun-
ziata, Cav. di Gran Croce, decorato del Gran Cordone, delTOrdine dei Santi
Maurizio e Lazzaro, Cav. e Consigliere onorario delTOrdine del Merito Civile di
Savoia , Cavaliere di Gran Croce deirOrdine della Concezione di Portogallo ,
Grand'Ufficiale deH'Ordine di S. u Maria di Guadalupa, Cavaliere dell'Ordine della
Legion d'Onore di Francia, e di quello del Merito sotto il titolo di S. Giuseppe.
RICOTTI Ercole, Senatore del Regno, Professore di Storia moderna nella Regia Uni-
versita di Torino , Socio della R. Accademia delle Scienze di Torino, Grand'Uf-
fiziale dell'Ordine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, Commendatore di quello della Corona j
d'Italia, Cavaliere e Consigliere dell'Ordine Civile di Savoia, Cavaliere dell'Ordine !
Militare di Savoia. ■
PORRO-LAMBERTENGHI Nobile Giclio , Cavaliere di giustizia del S. M. Ordine di j
S. Giovanni di Gerusalemme, Ufficiale deirOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, Ca-
valiere dell'Ordine della Corona dltalia, Milano. t
BAUDI DI VESME Cav. Carlo, Senatore del Regno, Membro e Direttore della Classe j
di Scienze morali, storiche e filologiche della R. Accademia delle Scienze di Torino, \
Presidente della Societa di Archeologia e Belle Arti per la Provincia di Torino, [■
Socio corrispondente delfAccademia della Crusca, e della Imperiale Accademia delle |
Scienze di Berlino, Commendatore delFOrdine dei Santi Maurizio e Lazzaro, Ca- -
valiere dell'Ordine del Merito Civile di Savoia.
V ice-Presidenti.
i
Digitized by
VIII
Segretarii,
FRANCHI-VERNEY DELLA VALETTA Coote, Alessandro, Commissario del Re presso
la Consulta Araldica , Consigliere d' Appello , Membro onorario della Societa di Storia
della Svizzera Romanda, e deirAssemblea di Storia Patria in Palermo, Socio cor-
rispondente delP Istituto Nazionale, e della Soeueta di Storia e d'Archeologia dt
Ginevra, della Societa Ligure di Storia Patria, e dell' Accademia Storico-Archeo-
logica di Milano, Socio d'onore del Comizio Agrario di San Remo , Cavaliere del
S. M. Ordine di S. Giovanni di Gerusalemme , Commendatore degli Ordini dei Santi
Maurizio e Lazzaro, e di Carlo III di Spagna, Grand' Ufficiale del Nisciain Iftihar
di Tunisi, Ufficiale delPOrdine della Corona dltalia.
CLARETTA Barone Gaudenzio , Dottore di Leggi , Membro della Reale Accademia delle
Scienze di Torino, Cavaliere delFOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, e della Corona
dltalia. "• '
MANNO Barone D. Antonio.
Membri residenti in Torino.
SCLOPIS Ecc. Conte D. Federigo, predetto.
BAUDl DI VESME Cav. Carlo , predetto.
RICOTTI Comm. Ercole, predetto.
VALLAURI Tommaso, Dottore aggregato al Collegio di Belle Lettere e Filosofia, Pro-
fessore ordinario di Letteratura Latina nella R. Universita di Torino, Membro
della R. Accademia delle Scienze della stessa Citta, Accademico corrispondente
defla Crusca , Membro dell' Accademia dPArcheologia di Roma , Commendatore del-
FOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro , Cavaliere dell'0rdine di S. Gregorio Magno.
BONCOMPAGNI DI MOMBELLO Cav. Carlo, Senatore del Regno , Meinbro della
R. Accademia deHe Scienze di Torino, Dottore del Collegio di Filosofia e di Belle
Lettere, Inviato straordinario e Ministro plenipotenziario in riposo , Cavaliere di
Gran Croce, decorato del Gran Gprdftne, delPQrdine dei Santi Maurizio e Lazzaro,
Cavaliere di Gran Croce dell'Ordine della Coiona dltalia, Cavaliere e Consigliere
dell'Ordine del Merito Civile di Savoia.
MANUEL DI SAN GIOVANNI Barone Giuseppb, Dottor d'Ambe Leggi, Cavaliere delFOr-
dine dei Ss. Maurizio e Lazzaro.
FRANCHI-VERNEY DELLA VALETTA Conte e Commendatore Alessandro, predetto.
COMINO Carlo Felice , Sostituito Procuratore Generale presso la Corte d Appello, appli-
cato colle stesse funzioni alla Corte di Cassazione in Torino , Commendatore del-
1'Ordine dei Ss. Maurizjo e Lazzaro , Ufficiale deirOrdine della Corona ^ltalia,
Cavaliere di quello di Carlo III di Spagna.
BOSIO Sacerdote D. Antonio, Dottore in Teologia, Canonico onorario delPinsigne Colleg iate
della Citta di Ceva , Membro confondatore deirAccademia di Storia Ecclesiastica
Subalpina, Socio corrispondente dell'Accademia di S. Anselmo d'Aosta, e della Societa
Filotecnica di Torino, Cav. dell'Ordine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, Uffiziale del-
TOrdine della Corona d'Italia, fregiato da S. M. di medagUa d'Qro per studio di
Memorie Patrie.
Digitized by
Google
IX
BOLLATI Emmanuele , Dottore d'Ambe Leggi , Archivista di prima classe negli Archivii
di Stato, Membro del Gonsiglio permanente d'Amministrazione presso il Regio Eco-
nomato Generale nelle antiche Province, Socio corrispondente della Deputazione di
Storia Patria per le Romagne, della Sucieta Golombaria Fiorentina, della nuova
Societa per la Storia della Sicilia in Palermo , della Societa Ligure di Storia Patria ,
della Societa Lombarda di Economia Politica, dell'Accademia Storico-Archeologica, e
dell'Accademia Fisio-Medico-Statistica di Milano, JWio onorario della Societa Italiana
di Archeologia e Belle Arti in Milano, Ufficiale dell'Ordine dei Ss. Maurizio e
Lazzaro, Cavaliere dell'0rdine della Gorona dltalia.
BIANCHI Dottore Nicomede, Sovrlntendente degli Archivii Piemontesi, Socio della R. Acca-
demia delle Scienze di Torino, di quella di Scienze, Lettere ed Arti in Modena,
della Regia Accademia Palermitana di Scienze e Lettere, e deU'Accademia Urbinate
di Scienze Lettere ed Arti, Socio corrispondente delle Societa Ligure di Storia Patria,
Grand'Uffiziale delFOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, e dell'Ordine di S. Marino,'
Gommendatbre di quello della Gorona d'Italia.
DIONISOTTI Avv. Carlo, Consigliere nella Corte d*Appello di Torino, Membro eifettivo
della Societa Filotecnica di Torino, Socio corrispondente del R. Istituto dlncorag-
giamento alle Scienze naturali economiche e tecnologiche, e dell'Accademia Pon-
taniana di Napoli, Uffiziale delFOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, Cavaliere del-
TOrdine della Gorona d'Italia.
PROMIS Vincenzo, Dottore in Legge, Bibliotecario e Conservatore del Medagliere di S. M.,
Membro della Reale Accademia delle Scienze di Torinp e della Societa di Archeo-
logia e Belle Arti per la Provincia di Torino, Ispettore degli Scavi e Mohumenti
d'Antichita in Torino, Cavaliere delPOrdine della Corona d'Italia.
MANNO Barone D. Antonio, predetto.
ANGELUGGI Angelo, Architetto, Maggiore d'Artiglieria a riposo, Conservatore del Museo
Nazionale d'Artiglieria, Accademico di merito deU'Accademia delle Belle Arti di Pe-
rugia, Accademico onorario delTAccademia Fiorentina delle Belle Arti, Professore ono-
rario della Reale Accademia di Belle Arti in Parma, Socio onorario deHAccademia Mode-
nese di Belle Arti, Socio corrispondente della Reale Accademia di Scienze, Lettere ed
Arti di Modena, Socio onorario delTIstituto di Belle Arti delle Marche in Urbino, Socio
corrispondente dcl Reale Istituto dlncoraggiamento ecc. di Napoli , Membro effettivo
della Societa di Storia e di Archeologia di Savoia a Ciamberi, Membro corrispondente
deU'Accademia Storico-Archeologica di Milano, Socio onorario della Reale Accademia
Albertina di Belle Arti in Torino , Socio corrispondente delPAccademia Artistica Raf-
faello in Urbino, Membro corrispondente deU'Accademia d'ArcheolOgia Belgica-Anverso,
Socio del Regio Ateneo di Brescia, Commendatore del Real Ordine dlsabella la Catto-
lica, Cavaliere degli Ordini dei Ss. Maurizio e Lazzaro, e della Gorona dltalia. 1
COMBETTI Avvocato Celestino, gia Direttore Capo di Divisione di prima classe presso
la Sovrintendenza degli Archivi di Stato in Torino, Commendatore delTOrdine della :
Corona d'Italia, Uffiziale delFOrdine dei Santi Maurizio e Lazzaro. i
DUFOUR Carlo Aogusto, Maggior Generale d'Artiglieria in riposo, Presidente onorario [
della Societa Savoiarda di Storia ed Archeologia, Membro corrispondente dell'Acca- 1
demia delle Scienze Belle Lettere ed Arti della Savoia , della Societa Florimontana
d'Annecy, e della Soeieta di Storia ed Archeologia della Moriana , Commendatore
deirOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro , Ufficiale delTOrdine della Corona dltalia.
i >
! :
.}l
Digitized by Google |;
I
MONTAGNINI Conte Luigi, Gonsigliere nella Corte di Cassazione di Tonno , Membro
onorario con medaglia della Scuola Giovanni Pico della Mirandola, Presidente ono-
rario deU'Associazione internazionale d'incoraggiamento di Napoli , Commendatore
deirOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, Ufficiale delFOrdine della Corona d'Italia.
Membri non residenti in Torino,
MORENO Monsignor D. Luigi , Vescovo d'Ivrea , Prelato domestico di S. S. assistente
al Soglio Pontificio, Membro delTAccaderaia degli Arcadi, e della Pontificia delFIm-
macolata Concezione in Roma, delPAccademia Filarmonico-Poetico-Letteraria d'Alba,
degli Incolti di Cingoli, e della Societa Accademica nel Ducato di Aosta, Com-
mendatore delTOrdine dei Santi Maurizio e Lazzaro , Ivrea.
SBERTOLI Abate Pasquale Antonio, Genow.
FERRERO PONZIGLIONE DI BORGO D ALE Conte Vincbnzo , Dottor d Ambe Leggi ,
Cavaliere dell'Ordine dei Ss. Maurizio e Lazzaro.
ADRIANI P. D. Giovanni Battista , de' Chierici Regolari Somaschi , Socio ordinario della
Regia Accademia di Filosofia e Belle Lettere di Fossano , della Societa Accademica
del Ducato d'Aosta , della Accademia Imperiale di Dijon, della Soeieta Ligure di'
Storia Patria , uno dei XII Socii fondatori deU'Accademia di Storia Ecclesiastica
Subalpina : Membro titolare dell'Istituto d'Africa , Socio d'onore della I. R. Societa
Storico-Statistica della Moravia e della Silesia, dell' Istituto Nazionale di Ginevra,
della Societa di Storia e Archeologia di Savoia, delPAteneo di Brescia, delle Societa
Economiche di Chiavari e di Savona, Socio corrispondente della R. Ajccademia
delle Scienze di Torino , della Regia Accademia Lucchese, delle Accademie di
Scienze Belle Lettere ed Arti di Savoia, di Marsiglia, e di Aix ih Provenza,
della Societa Archeologica di Montpellier, della Reale Societa degli Antiquari del
Nord in Copenaghen , delle Accademie Storico- Archeologica , e Fisio-Medico-Statistica
di Milano, della Societa Lombarda di Economia politica, delTAccademia R. di Storia
di Madrid, della Societa degli Studii Storici di Francia ecc. ecc. , Ufficiale degli
Ordini dei Ss. Maurizio e Lazzaro, e della Corona dTtalia, Cavaliere delPOrdine di
Leopoldo del Belgio, Commendatore deU'Ordine di S. Giacomo della Spada di
Portogallo, fregiato delle Grandi Medaglie d'Oro di Prima Classe di S. M. il Re
Vittorio Emanuele II, e di S. M. il Re di Sassonia pel Merito Storico-Diplomatico ,
e della Imperiale di Russia pel Merito Scientifico Letterario, Cherasco.
CARUTTI DI CANTOGNO Domknico, Consigliere di Stato , Deputato al Parlamento
Italiano, Socio non residentc della Reale Accademia delle Scienze di Torino, Socio
e Segretario della Classe di Scienze morali storiche e filologiche della R. Accademia
dei Lincei, Membro del Gonsiglip degli Archivii, GrandTTfliziale dell'Ordine dei
Ss. Maurizio e Lazzaro , Cavaliere e Consigliere dell'Ordine del Merito Civile di
Savoia, Cavaliere di Gran Croce degli Ordini dlsabella la Cattolica di Spagna,
di S. Marino, e del Leone Neerlandese, Grand'Uffiziale delTOrdine di Leopoldb
del Belgio , delTOrdine del Sole e del Leone di Persia , Commendatore delTOrdine
del Salvatore di Grecia , Roma.
BELGRANO Luigi Tommaso, Sottoarchivista, e Professore di Paleografia negli Archivi di
Stato in Genova, Segretario Generale della Societa Ligure di Storia Patria, e della
Digitized by
Google
XI
Societa Patria dTncoraggiamento delle Arti e dellTndustria Nazionale, Vice-Presidente
della Commissione consultiva per la Conservazione dei Monumenti Storici e di Belle
Arti, Corrispondente della Consulta Araldica del Regno, Membro della Giunta Comir»
nale di Statistica in Genova, Socio onorario deU'Accademia di Scienze, Lettere ed
Arti di Fano, deirAssemblea di Storia Patria di Palermo, della Societa di Storia
e d'Antichita di Odessa, Corrispondente della fiegia Deputazione di Storia Patria
per le Provincie della Toscana," della Societa Economica di Chiavari ecc. ecc,
Cavaliere degli Ordini dei Santi Maurizio e Lazzaro, c della Corona dTtalia,
Genova.
CANALE Avv. Michele Giuseppe, Dottore Collegiato della Classe di Filosofia e Lettere
nella Regia Universita di Genova, Bibliotecario Civico, Professore di Storia e Geo-
grafia nel R. Istituto Tecnico Provinciale , Membro della Reale Accademia di Scienze
e Lettere di Berlino , della Societa Imperiale Geografica di Parigi , di quella di Storia
e di Letteratura di Odessa , dellTstituto Geografico Commerciale di Marsiglia , e di
quello di Scienze, Lettere ed Arti di VYashington, Commendatore deirOrdine dei
Ss. Maurizio e Lazzaro, Uffiziale deirOrdine della Corona d'Italia , Cavaliere di quello
del Sole e Leone.di Persia, Genova.
CANTU' Cav. Cesare, Membro della R. Accademia delle Scienze di Torino, Membro efFet-
tivo del R. Istituto Lombardo di Scienze e Lettere, Socio della R. Accademia dei
Lincei ecc. , Cavaliere e Consigliere deU'Ordine del Merito Civile di Savoia., Com-
mendatore degli Ordini dei Ss. Maurizio e Lazzaro, e <iella Corona d'Italia, Cavaliere
deU'Ordine della Legion d'Onore di Francia, Commendatore delFOrdine del Cristo
di Portogallo, ecc. Milano.
DE SIMONI Cornelio , Dottor d'Ambe Leggi , Archivista negli Archi vi di Stato in
Genova, Vice-Presidente della Sezione d'Archeologia nella Societa Ligure di Storia
Patria, Socio corrispondente della Deputazione di Storia Patria per la Tosaana
Umbria e Marche, della Societa Italiana d'Archeologia e Belle Arti di Milano, e dei
Quiriti di Roma , Cavaliere degli Ordini dei Ss. Maurizio e Lazzaro, e della Corona
dTtalia, Genopa.
FINAZZl D. Giovanm , Canonico Teologo nella Cattedrale di Bergamo , gia Profes-
sore nei Seminari di Pavia e di Bergamo, e Provveditore agli Studi della Pro-
vincia di Bergamo, Socio attivo, e Vice-Presidente di queirAteneo di Scienze,
Lettere ed Arti, Socio corrispondente degli Atenei di Brescia e di Bassano, del-
TAocademia Valdaruese dcl Poggio, dell'Arcadia , dell'Accademia della Immacolata
Cohcezione e della Religiooe Cattolica in Roma, della Societa Italiana d'Archeologia
e Belle Arti e delFAccademia Sfibrico-Archeologica in Milano , delCAssemblea di
Storia Patria in Palermo, e Membro coi rispdndente dellTstituto Archeologico di Roma,
Berlino e Parigi, Cavalierc delPOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, Bergamo.
MARCHESE Padrc Vince>zo Fomtkato, dell'Ordine dei Predicatori, Professore onorario
della R. Universita di Siena , Dottore di Collegio per la facolta di Filosofia e Belle
Lettere nella R. Universita di Genova, Socio della Romana Accademia dei Quiriti,
della Colombaria e di quella delle Belle Arti di Firenze, della Valdarnese del Poggio
in Montevarchi, della Valle Tiberina in Borgo San Sepolcro, dei Filomati in Lucca,
dell'Ateneo di Scienze, Lettere ed Arti di Bassano, della Societa Ligure di Storia
Patria, e di quella di Belle Arti in Genova, Cavaliere dell Ordine dei Ss. Maurizio
e Lazzaro, e di quello della Corona dTtalia, Genova.
D
Digitized by
xn
ODORICI Federigo , Prefetto della Biblioteca Nazionale di Parma , Membro delle Depu-
tazioni di Storia Patria di Parma e di Bologna , della Societa Ligure di Storia Patria,
Socio corrispondente della Reale Accademia delle Scienze di Torino, Membro degli
Atenei di Brescia e di Firenze, Socio della R. Accademia Ercolanense , e deII'Acca-
demia Pontaniana di Napoli, delle RR. Accademie di Belle Arti di Parma e di
Lucca, deirOlimpica di Vicenza , deirAccademia Storico-Archeologica, e della So-
cieta di Economia politica in Milano, e deirArcheologica del Museo Nazionale di
Mosca , Gorrispondente della Gonsulta Araldica del Regno, Uffiziale degli Ordini dei
Ss. Maurizio e Lazzaro, e delia Gorona dTtalia, Gommendalore di quello di S. Ma-
rino, Parma. •
ROBOLOTTI Francesco, Medico primario e Direttore emerito dello Spedale maggiore
di Gremona, Socio corrispondente della R. Accademia Medico-Chirurgica di To-
rino , deirAccademia Medico-Chirurgica di Ferrara, Socio delPAteneo, dellTstituto
di Scienze, Lettere ed Arti, dell' Accademia Fisio-Medico-Statistica e delPAccademia
Storico-Archeologica di Milano , delPAteneo di Brescia, dell' Associazione Medica
Italiana, della Societa Agraria di Lombardia, e dellTstituto di corrispondenza Ar-
cheologica di Roma, Cavaliere delPOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, Cremona.
SALA Aristide , Licenziato in Ambe Leggi , Professore e Cappellano emerito delle Regie
Scuole Militare e Normale di Cavalleria, Canonico onorario della Cattedrale di Cingoli,
Membro effettivo della Societa Ligure di Storia Patria, Socio fondatore delFAssociazione
Pedagogica di Milano, Socio dWore e Promotore delFAccademia Cingolana degli In-
colti, Socio d'onore delFAteneo di Scienze e Lettere di Bergamo, Accademico di me-
rito della Pontificia Accademia dellTmmacolata Concezione, Socio effettivo del Comizio
Agrario di Saluzzo, e della Societa Promotrice degli Studi Filosofici e Letterari, Socio cor-
rispondente dellTstituto Storico di Francia, delPAteneo, e deirAccademia Fisio-Medico- '
* Statistica di Milano, delPAccademia Tiberina, e di quelle di Religione Cattolica e dei
Quiriti, Uffiziale d'onore delFAccademia Scientifico-Umanitaria Pico della Mirandola ,
Cavaliere degli Ordini dei Ss. Maurizio e Lazzaro , e della Corona dTtalia , Foggia.
COSSA Nobile D. Giuseppe, Dottore in Matematica , gia Primo Assistente della Regia
Biblioteca di Brera in Milano , e Professore di Paleografia e Diplomatica , Socio
corrispondente del R. Istituto Lombardo di Scienze , Lettere ed Arti , Socio d'onore
dell'Ateneo di Brescia , MUano.
ROSA Gabriele, Socio effettivo degli Atenei di Bergamo e di Brescia, Socio corrispondente
di quelli di Bassano, Treviso e Venezia, e Membro corrispondente della Societa d'An-
tichita patrie di Zurigo, Cavaliere delFOrdine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, Bergamo.
ROSSI Girolamo , Professore , Delegato Scolastico nel Mandamento di Ventimiglia , Com-
missario per la R. Consulta di Beile Arti di Genova nella Provincia di Porto
Maurizio , Corrispondente della Consulta Araldica del Regno, delle Regie Deputazioni
di Storia Patria delle Romagne, della Toscana deH'Umbria e delle Marche, della
Societa Ligure di Storia Patria, deU'Assemblea di Storia Patria in Palermo, deile
Societa di Storia della Svizzera Romanda , Filotecnica di Torino , Letteraria di Larino,
Economica di Chiavari, e Georgica di Treia, delPAteneo di Milano, delPAccademia
dei Zelanti di Acireale e della Dafnica di Lettere ed Arti della stessa Citta, Socio
d'onore delPAccademia deglTncolti di Cingoli, e delPAccademia dei Pellegrini di
Castro Reale, Vice-Bibliotecario delPAprosiana , Cavaliere degli Ordini dei Santi
Maurizio e Lazzaro, della Gorona dTtalia, e di San Carlo di Monaco, Ventimiglia.
Digitized by
xm
VIGNATI D. Cesabe , Professore, Socio corrispondente deH'Accademia Colombaria di Fi-
renze, Socio dell'Istituto di Corrispondenza Archeologica di Roma, dell'Accademia
Storico-Archeologica di Milano, deH'Assemblea di Storia Patria di Palermo, della
Societa Lombarda di Economia politica, della Societa FUotecnica di Torino, Socio
onorario dell'Accademia d'Agricoltura , Commercio ed Arti di Verona , e della Co-
lombaria di Firenze, Uffiziale dell'Ordine dei Ss. Maurizio e Lazzaro, Cavaliere del-
1'Ordine della Corona dTtalia, Lodi.
MORBIO Nobile Carlo, Membro della Societa per la Storia di Francia, della Societa degli
Antiquari di Francia, dell'Ateneo di Bergamo, delFAccademia della Valle Tiberina
Toscana, della Societa Aretina di Scienze, Lettere ed Arti, dell'Accademia Pontaniana
di Napoli, delTAccademia Scientifico-Letteraria di Rovigo, delPAteneo di Brescia, della
Societa Storica Napoletana , della Societa Letteraria di Lione , dell'Ateneo di Scienze,
Lettere ed Arti di Bassano, delPAccademia Fisio-Medico-Statistica di Milano, dell'Im-
periale Accademia delle Scienze di Berlino, dell'Accademia Cingolana degli Incolti,
della Regia Deputazione di Storia Patria per le Provincie della Toscana dell'Umbria e
delle Marche, e delFIstituto di Corrispondenza Archeologica di Roma, e di Berlino,
Cavaliere degli Ordini della Corona di Prussia, e della Corona d'Italia, Milano.
CELESIA Emanuele , Dottor di Leggi , Dottore Collegiato della facolta di Filosofia e
Belle Lettere, Bibliotecario della R. Universita, Conservatore del Regio Museo nu-
mismatico, ed Assessore Municipale delegato alla pubblica Istruzione, Professore di
Lettere Italiane nel Regio Istituto Tecnico Provinciale in Genova, Membro deU'Acca-
demia dei Quiriti, della Reale Accademia La Scuola Italica di Napoli, delFAccademia
Fisio-Medico-Statistica di Milano, della Reale Accademia Valdarnese del Poggio,
delFAccademia di Scienze, Lettere ed Arti di Acireale, Commendatore dell'Ordine
dei Ss. Maurizio e Lazzaro , Ufficiale delFOrdine della Corona dTtalia, Genova.
PORRO-LAMBERTENGHI Nobile Gidlio, predetto.
BERNARDI Abate Dottore Iacopo , Professore di Storia Ecclesiastica e di Sacra Eloquenza
nel Seminario di Pinerolo, Vicario Generale di quella Diocesi, Membro della Societa
Ligure di Storia Patria, delle Accademie di Religione Cattolica di Roma, dei Geor-
gofili di Firenze, dei Concordi di Rovigo, dei Filoglotti di Castelfrahco, degli Incolti
di Cingoli, della Valdarnese, di quelle delle Scienze diPadova, e di Scienze Agri-
coltura e Commercio d'Udine, del Panteon di Roma, della Societa Pedagogica di
Milano , degli Atenei di Venezia , Treviso e Bassano , della Societa degli Studi Storici
di Francia , della Societa Sanese di Storia Patria , delTAccademia Raffaello d'Urbino,
Socio d'onore dellTstituto Tipografico di Milano, della Societa di Mutuo Soccorso
fra gllnsegnanti, e della Societa Italiana dei Bibliofili, Commendatore degli Ordini
dei Santi Maurizio e Lazzaro, e della Corona d'Italia, Cavaliere delI'Ordrne della
Legion d'Onore, Pinerolo.
VIGNA Sacerdote Raimondo Amedeo, gia dell'Ordine dei Predicatori, Direttore della Casa di
Patronato pei minorenni uscenti di carcere di Genova, Membro effettivo della Societa
Ligure di Storia Patria, Socio onorario delCAssemblea di Storia Patria di Palermo, e
delI'Istituto di Belle Arti delle Marche, Socio corrispondente della Societa Econo-
mica di Chiavari, della Regia Aecademia Artistica Raffaello di Urbino, di quella
di S. Tommaso d'Aquino di Roma, dell'Ateneo, e della Societa Italiana di Ar-
cheologia e Belle Arti di Milano, e della Societa di Storia e d*Antichita di Odessa,
Genova.
i
DigitizecTby
«
XIV
GEIUJTI Abate Antonio, Dottore della Biblioteca Ambrosbna, Mernbro effettivo del
R. Istituto Lombardo di Scienze »; Leltere, Socio della R. Commiasione per la
pubblicazione dei testi di lingua nelle Provincie dell'Emiiia, Socio corrispondente
della Societa Ligure di Storia Patria, e della Societa Colombaria di Firenze, Cavaliere
delTOrdine dei Santi Maurizio e Lazzaro, MUano.
SANGUINETI Sac. Angelo, Canonico della Basilica di Santa Maria di Carignano, Dottor
Collegiato nella R. Universita di Genova per la facolta di Belle Lettere, Professore
di Storia Ecclesiastica nel Seminario Arcivescovile di Genova, Socio corrispondente
della Reale Accademia delle Scienze di Torino, e deiristituto di Corrispondenza
Archeologica di Roma, Genova.
BERTOLOTTI Antonino, Archivista di Stato a Roma, Libero Professore di Paleografia
diplomatica, e di Storia del Medio Evo neirUniversita di Roma, Segretario della
Lega Romaaa peiTIstruzione dei Popoli, Socio effettivo della Societa Italiana pel
progresso delle Sciente , e del Circolo filologico in Roma , Onorario della Societa
Didascalica Italiana di Roma, Corrispondente delle Societa Colombarie Fiorentina
e di quelia Italiana contro le cattive letture di Firenze, Corrispondente della Com-
missione Municipale di Storia Patria e di Arti Belle in Mirandola, Onorario del-
TAccademia di Pico della Mirandola con ined;iglia dWo, Onorario del Circolo
Torinese pella Lega Italiaea dellTnsegnamento, Protettore con medaglia d'oro della
Societa delle Giovani Italiane per promuovere la ooltura delle lettere, arti ed altre
virtu in Napoli, Vice-Presidente Onorario della Societa Scientiiica, Letteraria, Ar-
tistica ed Universitaria El-Ghark iu Costantinopoli, premiato con medaglia d'ar-
gento della Societa Pedagogica Italiana, ecc. ecc., Cavaliere delI'Ordine della Corona
dTtalia, Roma.
BERARD Pietbo Antonio Edoardo, Dottore in Teoiogia, Canonico della Cattedrale, e
Segretario deila Societa Accademica di Sant'Anselmo di Aosta , Membro deAa
Societa di Botanica del Valese , Membro delia Giunta di Antichita deila Valle di
Aosta, Presidente del Comizio agrario e Direttore della Sala delTAsilo, dei Corsi
secondari, e delle Scuole tecniche di Aosta, Cavaliere deli'Ordine dei Ss. Maurizio e
Lazzaro, Aosta.
La Regia Deputazione ha moltre Socii corrispondenti Italiani , e Stranieri.
Digitized by
Google
MVTAZIONI ACCADVTE NEL CORPO DELLA R. DEPVTAZIONE
DOPO LA PVBBLICAZIOJVE DEL PBECEDENTE VOLVHE,
XV
DECIMOTERZO DELLA SERIE
NOMINE
In seguito a proposta della R. Deputazione S. M. si e degnata nominare
Con Decreti 15 maggio 1874
A Vice Presidente — BAUDI DI VESME Senatore Cavaliere Carlo
A Segretario — CLARETTA Barone Gaudenzio.
PROMIS Cavaliere Avvocato Vincbnzo.
MANNO Barone D. Antonio.
BERTOLOTTI Cavaliere Antonino.
BERARD Canonico Cavaliere Edoardo.
ANGELUCCI Cavaliere Maiggiore Angelo.
COMBETTI Cavaliere Avvocato Cblestino.
A Membri effettivi
A Segretario
A Membri
Con Decreto 10 maggio 1875
— MANNO Barone D. Antonio.
Con Decreto 1° giugno 1876
iDUFOUR Maggior Generale Carlo Augusto.
MONTAGNINI Conte Luigi.
MORTI
// 20 maggio 1873
U 14 gennaio 1874
II 6 febbraio »
// 7 aprile »
II 25 agosto »
// 28 » »
// 25 settembre »
// 20 agosto 1875
II 12 novembre »
II 22 » »
• II Cavaliere Carlo Pbomis.
• II Cavaliere Giuseppe Banchbro.
II Commendatore Domenico Promis.
II Canonico D. Giovanni Bosisio.
U Commendatore Pasquale Tola.
II Commendatore Francesco Bonaini.
II Commendatore Ludovico Sauli dIgliano.
II Commendatore Michelangelo Castelli.
L'Avvocato Pietbo Datta.
II Commendatore Giuseppe Croset-Mouchet.
Digitized by
Google
Digitized by
Google
xvn
CATALOGVS
MONVMENTORVM HVC VSQVE EDITORVM
CVRANTE SOCIETATE REGIA STVDDS RERVM PATRIAE PROMOVENDIS ISSTTTVTA
IN TOMO I. (Chartarum I).
Chartae ab anno dco ad annum MCCLXxxxn.
IN TOMO II. ( Leges Municipales ).
Statuta et privilegia Civitatis Secusiae.
Statuta et privilegia Civitatis Augustae Praetoriae.
Statuta et privilegia Civitatis Niciae.
Statuta Consulatus Ianuensis anni mcxlii.
bnposicio Officii Gazariae.
Swnm» & priyilegia Civitatis Taurinensis.
Statuta Societatis Beati Georgii populi Cheriensis.
Statuta Comunis Casalis.
Staluta Civitatis Eporediae.
Statuta Civitatis Montiscalerii.
IN TOMO III. (Scriptorwi I).
Anciennes Chroniques de Savoye.
Fragments de la Chronique du Comte Rouge par
Perrinet Du-Pin.
Chronica Latina Sabaudiae.
Chronica Abbatiae Akaecumhae.
Chronica Iuvenalis de Acquino ab anno mcdlxxv
usque ad annum mdxv.
Dominici Machanei Mediolanensis Epitomae histo-
ricae Novem Ducum Sabatfdiae. •
M^moires sur la vie de Charles Duc de Savoye
Neuvieme des I'an mdv jusqu'en I'an mdxxxix
de messire Pierre de Lambert Seigneur de kt
Croii , President de» Comptes de Savoye. Avec
un discours sommaire du succes du Siege mis
au-devaw du Chdteau et Cft^ de Nice par
Francois Roy de France et par le Turch Bar-
•'" berosse de I'an mdxliii.
Historico Discorso di Giuseppe Cambiano de' Si-
gnori di Ruffia al Serenissimo Filippo Emanuele
di Savoia Prencipe di Piemonte.
IN TOMO IV. (Scriptorum II).
Storia delle Alpi Marittime di Pietro Giofiredo, Libri xxvi.
IN TOMO V. (Scriptomm UI ).
Fragmenta Chronicae Antiquae Civitatis Pedonae. Necrologium Prioratus Sancti Andreae Taurinensis.
Chronicon Novaliciense. Necrologium Monasterii Sanctorum Soluloris, Ad-
Waltharius. ventoris et Octavii Taurinensis.
Beati Heldradi Novaliciensis Abbatis Vita.
i !
Digitized by
Google
XVIII
Sancti lohannis Confessoris Archiepiscopi Raven-
natis Ecclesiae Vita.
Libellus Narrationis seu Chrouicon Coenobii Sancti
Michaelis de Clusa Nicolai u. S. P. iussu exa-
ratum.
Venerabilis BenedicliCluseusis AbbatisVita. Auctore
Willelmo Monacho eius discipulo.
Summariae Constitutiones Monasterii Beatae Mariae
de Abundantia.
Necrologium Monasterii Beatae Mariae de Abun-
dantia.
Fragmentum Martyrologii Ecclesiae Beati Evasii Ca-
salensis.
Necrologium Insignis. CoIIegii canonicorum San-
ciorum Petri et Ursi Augustae Praetoriae.
Selecta e libro Aaniversariorum , Refectoriorum,
Vigiliarum et Missarum Conventualium Ecclesiae
Cathedralis Augustanae.
Martyrologium Graeco-Augustanum Ecclesiae Sancti
Maoricii De Brnsson in valle Challand apud Au-
gustanos, saeculi x. , vel xi.
Kalendarium Augustanum, ad fidem Autographi
saeculi xn. inclinantis vel xiii. ineuntis.
Extractus Anniversariorum , Refectoriorum, Vigi-
Iiarum et Missarum Conventualium fieri 90H-
tarum in Ecclesia Cathedrali Civitatis Augustae
Praeloriae ad fidem Apographi saeculi xvi.
Fragmenta de Gestis Astensium excerpta , ex libro
Ogerii Alpherii civis Astensis.
Memoriale Guilielmi Venturae civis Astensis, de
Gestis Civium Astensium et plutium aliorum.
Memoriale Secundini Venturae civis Astensis.
Cronaca di Saluzzo di Gioflredo Della Chiesa.
Cronica di Monferrato di Galeotto del Carretto del
Terzero di Millesimo.
Benvenuti Saageorgii Chronicon.
Chronicon Imaginis Mundi fr. Iacobi ab Aquis
Ordinis Praedicatorum.
IN TOMO VI. (Chartarum II).
Chartae ab anno dcc ad annum mcclxxxxix.
Vrsonis Notarii Genuensis, Carmen saec. xui.
IN TOMO VII. (Libri lurium Reipublicae Genuensis Tomus I ).
Chartae ab anno dcccclviii ad anhum mcglxxx.
1N TOMO VIII.
Edicta Regum Langobardorum.
IN TOMO IX. ( Libri lurium Reipublkae Genuensis Tomus U) t
Chartae ab anno mcxxxviii ad annum mccccxlvii.
1N TOMO X. ( Codicis Diplomatici Sardiniac Tomus I).
Chartae ab anno mu ad annum mcccxcii.
IN TOMO XI. (Scriptorum IV)
Guillelmini Schiavinae Annales Alexandrini.
Anastasii Germonii Commentariorum libri xi.
losephi Francisci Meyranesii de Episcopis et Archiepiscopis Taurinensibus.
t
1N TOMO XII. ( Codicis Diplomatici Sardinute Tomus II ).
Chartae ab anno mcdi ad annum mdcxcix.
Digitized by
IN TOMO XIII. (Chartarum III - Codex THplomaticus Langobardiae).
Cbartae ab anno dccxu ad annum m.
IN TOMO XVI (Leges Municipales - Tomus II).
PARS PRIOR.
Liber Statutorura Consulum Cumanorum justicie Liber Consuetudinum Mediolani anno mccxvi col-
Statuta Communis Vercellarum.
Statuta Civitatis Brixiae.
Antiquae collationes Statuti veteris Civitatis Pergami.
Dopo questo Volume XVI, diviso in due parti, usciraano i Volumi XIV e XV, che conterranno
gli Atti e Documenti delle Assrmblee Rappresentative negli antichi Dominii della Real Casa
di Savoia.
et negociatorum.
Liber Statutorum Comunis Novocomi.
Statuta Coraraunitatis Novariae.
lectarum.
Statuta Jurisdictionum Mediolani.
PARS ALTERA.
Digitized by
f
Digitized by
Google
LIBRI OFFERTI
ALLA
R E Gl A D E P V T A ZIONE
SOVRA GLI STVDI DI STQRIA PATRIA
IUL U MAfiCW «M ,41 31 UUO 187«
Anicio Manlio Torquato Severino Boezio patrizio e Senatore Romano. Profilo
storico biografico con tre tavoie. Pavia, 1873. Tip. fratelli Fiisi; in-16 0 .
Atti e Memorie della Sezione letteraria, e di Sforra patria municipale della Reale
Accademia dei Rozzi di Siena. Nuova Serie. Vol. II. Siena, 1873-74. Tipo-
grafia delFAncdra.
Intorno ad una proposta di Deputazione Provinciale di Storia patria fatta dal
Cav. Ottavio Serena al Consiglio provinciale di terra di Bari; poche conside-
razioni di Gio. Battista Beltrami. Barletta, 1872. Tip. Municipale; in-8".
Programma delle osservazioni fisiche che verranno eseguite.nel traforo del Frcjus
dai P. Angelo Secchi, Ingegnere Muller e P. Francesco Denza. Comunicazione
del P. Francesco Denza. Torino, 1871. Stainperia Reale; in-8°.
Osservazioni meteorologiche con speciali istruzioni intorno a quelle pluviometriche,
raccolte sotto la Direzione del P. Francesco Denza, Direttore delPOsservatorio
del R. CoIIegio Carlo Alberto in Moncalieri. Torino, 1873. Tip. e Lit. Camilla
e Bertolero; in-8°.
Intorno alle aurore polari del primo quadrimestre delTanno 1872. Note del
P. Francesco Denza, Direttore dell'Osservatorio del R. CoIIegio Carlo Alberto
in Moncalieri, presentate dal Prof. G. V. Schiaparelli nelle adunanze del 16
maggio e del 6 giugno 1872 del R. Istituto Lombardo di Scienze e Lettere.
Milano, 1872. Tip. Bernardoni; in-8°.
Sulla grande pioggia di stelle cadenti prodotta dalla cometa periodica di Biela, e
osservata la sera del 27 novembre 1872. Notizie comunicate da G. V. Schia-
parelli e dal P. F. Denza nell'adunanza del 19 dicembre 1872 del R. Istituto
Lombardo di Scienze e lettere. Milano , 1872. Tip. Bernardoni; in-8"
L'aurore boreale du 4 fevrier observee en Italie par le P. F. Denza. Paris, 1872.
Imprimerie Gauthier Villars; in-4 0 :
Aurore Boreale et autres phenomenes moteorologiques observes en Pi^mont le
3 janvier 1870 par le P. F. Denza. Turin, 1870. Imprimerie College des petits
artisans; in-8°.
L'Auto»e
ACClDBMIi DBI ROZZI
L' ADTOBB
Digitized by
Google
XXII
L'A0TORE
MlNOTfo 1'BOF. A I.
L'AuTORE
SoCIETE SaVOISIENNR
D lllSTOIBE ETC.
L'EDITQRE
LAOTORR
OEPIITAZIONE DI STOBIA
PATRIA PEB tB PROVIN-
CIE DI TOSCANA , DEt-
t'UMBRIA, ecc.
ACADftMIE HOYALF.
DE BBIGIQUE
SCOOLA DI PALBOGRAFIA
Dl PALRBMO
R. ACCADBMIA LIJCCHB8E
Dl SCIENZE , LKTTERE
ED ARTI
LWUTORE
Aurora polare o.sservata in Piemonte nel 5 aprik 1&70 dal Prof. P. P. Denza.
Torino, 1870. Stamperia fteale ; in«8°.
Bullettino meteorologico dell' Osservatorio del R. CoIIegio Carlo Alberto in Mon-
calieri del P. F. Denza, Direttore. Vol. VII, VIII. Torino, 1872-73. Tip. Col-
legio degli Artigianelli; in-i"-
Iscrizioni del golfo di Spezia raccolte e commentate da Agostino Falconi. Ge-
nova, 1872. Tip. G. Santa Maria; in-8°.
Acta et diplomata e R. tabulario veneto usque ad medium seculum xv summatim
regesta. Vol. II, m. Venetiis, 1873. Typis Ioh. Cgcchint; in-8°.
Sopra la filosofia del diritto pubblico interno. Studi del Conte Luigi Mbntagnini,
Commendatore e sostituito Procuratore generale e Consigliere presso la Cbrte
di Cassazione di Torino. Vol. 2. Tip. del Giornale H Conte Cavour, e del
Monitore delle strade ferrate. 1870-1872; m-8°.
Vita Illustrissimi ac Reverendissimi domini Antonii De Ambivere Episcopi Aure-
liopolitani Comitis ac Bergomatis Ecclesiae Canonici a Laurentio Mascheronio
conscripta. Bergomi, 1872. Ex typts Pagnoncelli ; in-4°.
Della importanza di conservare e di crescere le glorie patrie. Discorso del Cano-
nico Cav. Giovanni Finazzi, ripubhjicato coll'aggiunta di altre tre inedite
memoriette di patria illustrazione. Bergamo, 1873. Tip. Pagnoncelli; in-8".
Storia documentata di Carlo V in correlazione alFItalia, del Prof. Giuseppe
De Leva. Vol. a. Venezia, 1864-66. Tip. Naratovich; in-8°.
Me"moires et documents publie*s par la Soctetc Savoisienne d'histoire et d'archeo-
logie. Tomes XIII, XIV e XV. ChamWry, 1872-73.75; in-8°.
Statuti del Comune di Padova dal secolo xn aLTanno 1285. Padova, 1872. Tip. Sac-
chetto; in-4°.
Archiv fur vaterlandische Geschichte und topograpbie herausgegeben von dem
historischen Berein fur Karuten. Klagenfurt Drud von Johann. Leon, 1849-72;
in-8°.
Documenti ed illustrazioni riguardanti la Storia artistica Ferrarese , del Cav. Luigt
Napoleone Cittadella, Bibliotecario. Ferrara, 1868. Tip. Taddei; in-8°.
Documenti di Storia Italiana, pubblicati a cura della Regia Deputaztope di Storia
patria per le Provincie di Toscana, delPUmbria e delle Marche. Tono. III.
Firenze, 1873. Tip. Cellini; in-P.
Archivio Storico italiano. Serie 3*, Tom. XVII, XVIII, XIX, XX, XXI, XXII.
Academie Royale de Belgique, Commission Royale d' histoire. Table chronologique
des cartes et diplomes imprim^s concernant 1'histoire de la Behjique, par
Alphonse Wauters. Tome HI, IV. Bruxelles, 1871; in-f°. '
Chroniques relatives a 1'histoire de la Belgique sous la domination des ducs de
Bourgogne. Tome II. Bruxelles, 1873.
Collecaon de documents imSdits relatife a rhistoire de la Belgjque. Tome IIL
Bruxelles, 1873.
Coliection de chroniques Belges in&lites. Tom. IL Bruxelles, 1874.
Monumens pour servir i l'histoire des provinces de Namur, de Heinaut et de
Luxembourg. Tom. III. Bruxelles, 1874.
Archivio storico Siciliano; anni I, II, ID. Palermo, 1873-74.
Atti delk Regia Accademia Lucchese di Scienze, Lettere ed Arti. Tom. XIX.
Lucca, 1873. Tip. Giusti; in-8°.
Cenni genealogici sulla famiglia Lossetti-Blandoni-MandeUi, per Damiano Muoni.
Milano, 1873. Tip. Bernardoni; in-f.
Indulti apostolici concessi alla famiglia Muoni d'Antignate. Milajao, 1873. Tipo-
grafia Molinari; in-f°.
Inaugurazione ad Antignate, provincia di Bergamo, del monumento a Luciano
Manara per Damiano Muoni. Mdano, 1873. Tip. Bernardoni; in-8°.
Digitized by
Google
xxrri
Nuovo Statuto organico dell' Accadeinia hsio-medico-statislica di Milano per Da-
miano Muoni. Milano, i8^3; in-8°.
La casa di Fra Girolamo Savonarola in Ferrara, per Cittadella Luigi Napoleone.
Ferrara, 1873. Tip. Taddei; in-8°.
Serie cronologica dei Parrochi di Dronero, del Barone Giuseppe Manuel di San
Giovanni. Saluzzo, 1873. Tip. G. Compagno.
Passeggiate nel Canavese, di Antonino Bertolotti. Vol. VI, VII. Ivrea, 1873-74.
Tip. Curbis.
Frammenti di antichi mosaici della Cattedrale di Casale Monferrato scoperti
nell'epoca del di lei restauro, disegnati prima del loro parziale trasporto per
E. Mella. Vercelli. Stahilimento Guidetti e Perotti; in-8°. Atlantico.
Genealogia della nohile famiglia Pachie di Candia, compilata da Vittorio Del Corno.
Torino. 1873. Stamperia dell'Unione tipografica; in-4°
Notice sur Bardonneche. Appendice suite. FlOrence, 1873. Imprimerie Crivelli; in-8°.
Relazione sulla 4* esposizione didattica e sull'VIII Congresso pedagogico, e voti e
proposte per un futuro Congresso, del Prof. Aristide Sala. Firenze, 1873. Tipo-
grafia cooperativa; in-8*.
II Castello di Ferrara del Cav. Luigi Napoleone Cittadella Torino, 1873. Tipo-
grafia Bona; in-8°.
Appunti di diverse gite fatte nel territorio dellantica Libarna, del Prof. Santo
Varni. Parte a\ Genova, 1873. Tip. Sordo-muti; in-13*.
Questions archeologiques et historiques sur les Alpes de Savoie entre le la<* Leman
et le mont Genevre, par 1'Abbe C. A. Ducis. Annecy, 1871. Imprimerie de
Louis Thesio; in-8\ 1
Les Alpes Graies, Pennines et Cottiennes, par 1'AbW C. A. Ducis. Annecy, 1782.
Imprimerie Aime Perrisin; in-8".
Les Ailobroges a propos d'Alesia. Discussion historique et geographique , par 1'Abbe
Ducis, Archiviste de h» haute Savoie. Chambery, 1827. Typ. A. Pouchet; in-8°.
Le passage d'Ajlmbal dtl Rhdne anx Alpes, par l'Abbe' C. A'. Ducis. Paris, 1869.
Didier et Comp. , editeurs ; in-8°.
Memoire sur la Savoie presente au Cabinet de Versailles pendant Poccupation
espagnole, par M. de Bonnaire, publie pai* 1'Abhe C. A; Ducis. Annecy, 1870.
Imprimerie d* Louis Thesio; in-8°.
L'histoire et le Regeste Genevois. Rapport lu a la Societe' florimontane d'Annecy,
le 14 janvier 1867, par 1'Abbe* C. A. Ducis, Vice-President de la Sdciete' et
• Archiviste de la haute Savdie. Annecy, 1867. Imprimerie de Louis Thesio; in-8°.
Les Archives historiques de Savoie par 1'Abbe C. A. Ducis. Annecy, 1870. Impri-
merie Louis Thesio'; in-8°.
De 1'origtne et de 1'organisation provinciale des Dioceses de Savoie. Disc6ufs de
reception prononce dans la Seance publique du 18 mai 1 865 par M. VAbbe
Ducis, et reponse de M. le Comte Greyfie', President. Chambcry, 1866. Impn-
merie Puthod; in-8°.
Dialogue Biblique sur la guerre du Montferrat en i6i5, publie par l'Abhe C. A.
'Ducis. Annecy, i87d. Imprimerie Louis Thesio; in-8".
Promenade Archeologique a Belleville de Hauteluce par 1'Abbe C. A. Ducis.
Annecy, 1870. Imprimerie de Louis Thesio ; in-8".
Atti e Meinorie delle Regie Deputazioni di Storia patria per le Provincie Modenesi
e Parmensi. Vol. VI, VII, VIII. Modena 1873. Tip. Vincenzi.
Memoires et docttments dublies par la Societf* dliistoire de la Suisse Roinande.
Tom. XXVIII, XXIX. LausanTfe 1873-75. ; •
Beati Oglerii dc Tridino Abbatis Monasterii Locediensis Opera quae supersunt nunc
primuin edita cura, et studio Ioannis Baplistae Adriani. Augusta Taurinorum,
1873. Kx olbVinu Regia; in-8°.
L'A0TOBI
DE8 AMBBOIS
S. E. Cav. Luioi
L'ACTOBB
R. Deputazionb di Stobu
PATBIA PBR LB PBOVUt
CIE MoDENESI B PAR-
MENSI.
Societb dVistoibb
DB LA SciSSE ROHANDB
LEditore.
Digitized by
Google
XXIV
L'ACT0RE
MlNISTBBO
UI GhaZIA B GlUSTlZU
B DB' Colti
R. OSSERVATOBIO
DI TOBINO
R. ACCIDEHU
DRLLB SCIRNZE
DI TOBINO
L' ADTOBB
Institut National
Grnbvois
Institut Historiqcr
L'autohe
II Traduttorb
L* Acjtork
I MerJetli nel circondaiio di Chiavari per G. B. Brignardello, Prof. nel Regio
Istituto forestale di Vallombrosa. Firenze, 1873. Tip. Barbera; in-16". ,
Statistica giudiziaria penale del Regno d'Itaiia per l'anno 1870. Roma , 1873.
Stamperia Reale; in foglio.
BoUettino meteorologico ed astronomico del Regio Osservatorio delP Universita di
Torino. Anno VII. Torino, 1873. Stamperia Reale; in-4°.
Memorie della Reale Accademia delle Scienze di Torino. Serie a*. Tom. XXVII.
Torino, 1873. Stamperia Reale; in f°.
Le Comte Antoine de Toulangeon. Histoire des trois dernieres annees de sa vie
en la charge de Gouvemeur de la ville et citadelle de Pignerol pour le Roi
de France Louis XIII, par 1'Abbe loseph Croset Mouchet. Roma, 1873.
Tip. Regia; in-12 0 .
Le piante in relazione colla materia e coll' incivilimento. Discorso pronunziato nel
solenne riaprimento della Regia Universita di Torino, addi 17 novembre 1873
dal Cav. Gio. Battista Deiponte. Torino, 1873. Stamperia Reale; in-8°.
Monete dei Grimaldi, Principi di Monaco, raccolte ed illustrate dal Cav. Prof.
Girolamo Rossi, membro di varie Accademie. Oneglia, 1868. Tip. e Lit. Gio-
vanni Ghilinj ; in-8°.
Villanterio. Cenni storici e statistici con documenti editi ed inediti pel Dottore
Carlo Dell'Acqua. Edizione figurata. Pavia, 1874. Tip. fratelli Fusi ; in-16 0 .
Osservatorio della Regia Universita di Genova. Stato meteorologico della citta di
Genova per 1'anno 1872. Relazione del Dott. P. M. Garibaldi. Genova, 1873.
Tip. deH'Istituto de' Sordo-muti; in-8".
Osservatorio della Regia Universita di Genova. Relazione del Dott. P. M. Garibaldi
sulle osservazioni maguetiche e meteorologiche, iatte dalla mezzanotte del 39
alla mezzanotte del 3o agosto 1870, ora di Parigi. Genova, 1870. Tip. del-
1'Istituto de' Sordo-muti ; in-8°.
Sulla possibile connessione tra le eclissi di sole ed il magnetismo terrestre. Me-
moria del P. Francesco Denza, barnabita. Roma, 1873. Tip. delle Scienze
matematiche e fisiche ; in-4°-
Un messale manoscritto del secolo xv, descritto dal Teol. Tommaso Chiuso, Segre-
tario dell'Arcivescovo di Torino. Torino, 1873. Tip. Marietti Pietro ; in-4°-
Bulletin de 1'Institut National Genevois. Seance et travaux des cinq sections.
Tom. XVI, XVII, XVIII et XIX. Geneve, 1870-7 5. Chez Geiorg, libraire
de l lnstitut.
LTnvestigateur, Journal de la Socie*te des ^tudes historiques. Ancie» Institut histo-
rique. 39'"", 4o* m % 4i 4M .-innees.
Commissione municipale di Storia patria e di Arti belle della Mirandola. Bendieonto
degli anni 1870-71-73-73 del Segretario Dott. Nicandro Panizzi. Mirandola,
1874. Tip. Cagarelli ; in-8°.
Alessandro Manzoni ed i suoi autografi. Notizie e studii di Carlo Morbio. Firenze,
1874. Tip. Editrice dell'Associazione ; in-8°.
L'Africa. Poema epico in esametri latini , distribuilo in ix iibri di Francesco
Petrarca. Versione con note di Qio. Battista Gaudo. Qneglia, 1874. Tipografia
Ghilini ; in- 1 6°.
Archivi di Stato in Milano. Prefetti o Direttori. Note smTorigine, formazione e
concentramento di questi ed altri simili Istituti , con un cenno sulle particolari
collezioni deIl'Autore, per Damiano Muoni. Milano, 1874. Tip. Molinari; in-8°.
Accademia Fisio-Medico-Statistica di Milano. Enrico Richard o 1'Apostolo della pace.
Parole pronunciate dal Presidente Cav. Daoiano Muoni. Milano, ^874. Tipo-
grafia Bernardoni ; in-8".
Le prime tre Relazioni del Canonico Cav. Aristide Sala da Milano al Congresso
agrario regionale di Foggia, nel maggio 1874- Foggia, 1874. Tip. Cristina; in-8°.
Digitized by
Google
XXV
Supplemento alla Serie cronologica dei Parrochi di Dronero di Ginseppe Manuel
di S. Giovanni. Saluzzo, 1874. Tip. Carapagno ; in-8°.
Memorie sul Levante, dedicate ai suoi ainici dall'Avv. Chiceo, Vice-Console di
S. M. a Re d'Italia. Torino, 1874. Tipografia del Giornale II Conte Cayour;
in-8°.
Sai Cimbri e sulla via tenuta da essi per calare in Italia, per V. De-Vit Firenze,
1874. Tip. Ceniniana; in-8°.
Commentari dell'Ateneo di Brescia, per gli anni 1870-7 1-7 a-73~74"75. Brescia,
1874. Tip. Appollonio; in-8°.
Commemorazione storica dell'illustre borgo di Santhia, con annotazaoni. Disoorso
del Maestro Pietro Nigra. Vercelli , 1874. Tip, deil'Erra; in-8'.
Memorie intorno la vita e le opere di Andrea PaHadio, colla serie di 37 scritture
del medesimo Archvtetto, pubblicate dalCAbate Antonio Magrini e dedicate a
S. M. il Re di Sardegna. Padova, i845. Tip. del Seminario; in-4 p grande.
Sulla vita e sugli scritti di Antonio Losehi vioenlino, uomo di lelttere e di Slato.
Commenlari di Giovanni da Schio. Padova, i838. Tip. del Seminario; in-8°.
II Teatro olimpico nuovamente descritto ed illustrat» dah"Abate Antonio Magrini.
Padova, 1847. ^ip. °- e * Seminario; in-8*.
Le antiche iscrizioni che fitrono trovate in Vicenza e che vi sono illustrate per
opera di Giovanni da Schio. Bassano, i85o. Tip. Baseggio ; in-4*.
Due notizie, l'una inedita e 1'altra quasi, sulPantica genealogia della famiglia Bona-
parte, pubblicate nelI'occasione che si festeggia in Aiacoio il centesimo di
natalizio di Napoleone I, dedicate al Cav. Francesco Gouin da Giovanni da
Schio vicentino. Schio, 1868. Tip. Marin Leonida; in*4 B -
Reminiscenze vicentine delta Casa di Savoia, racoolte dall'Abate Antonio Proi.
Magrini. Vicenza , 1 869. Tip. Staider ; in-8°.
Sui Cimbri primi e secondi irruenti e permanenti nel Vioeotino. Dissertazione di
Giovanni da Sehio. Venezia, i863. Tip. Grimaldo ; inr8".
Antonii de Lusc.his Carmina quae supersunt fere omnia. Patavii , i858. Typis
Seminarii 5 in-8°.
Lettere vicentine. Venezia, i835. Tip. Alvisopoli ; itt'8''.
II palazzo del Museo ' civico in Vicenza descritto ed illustrato dall' Abate Antonio
Magrini. Vicenza, i855. Tip. eredi Paroni; in-8°. -
Cenni storico-critici sulla vita e sulle opere di Giovanni Anlonio Fasolo, pittore
vioentino, compilati dalP Abate Aalonio Magrini. Venezia, i85i. Tip. Anto»
nelli; in-8°.
Rekzione presentata al Senato veneto da Zorsi Grimani, Provveditor generale di
Dalmazia ed Albania, finito che fu il suo reggimento, il quale duro dalfot-
tobre 1732 alPottobre 1735, per Giovanni da Schio. Venezia, 1864. Tipo-
grafia Grimaldo ; in-8°.
Sulle iscrizioni ed altri monumenti Reto-Euganei. Oissertazione di Giovanni da
Schio. Padova, i855. Tip. Sicca; in-8°.
Saggio del dialetto vieentino, ossia raccolta di voci usate a Vioenza per servire
alla storia del suo popolo e della sua civilta, estratto d opera assai maggiore
di Giovanni da Schio. Padova, i855. Tip. Sicca; in-8°.
II Museo civico di Vicenza solennemente inaugurato il 18 agosto i855. Vicenza ,
i855. Tip. eredi Paroni; in-8 B .
Viaggi vicentini inedili compendiati. Venezia, 1837. Tip. Alvisopoli ; in-8°.
II palazzo Angaran al ponte degli Angeli in Vicenza. Memoria storica dellAbate
Antonio Magrini. Vicenza, i854- Tip. eredi Paroni; in-8°.
Decreto edilizio emanato a notne del Comune di Vicenza lanno 1708, posto in
luce con iilu6trazioni ed 1111 cenno sulia storia dei Cimbri da Giovanni da Schio.
Padova, 1860. Tip. del Seminano ; in-8°.
L'ACTOB«
ATE5K0 DI BIB9CI&
L'A0TOU
6
Digitized by
Google
xxn
l'aotohe Storia delTassedio di Brescia avvenuto nell'anno i/\58, descritto da Nicolo Colze
vicenlino, stampato a spese di Giovanni da Schio. Venezia , 18G0. Tipografia
Grimaldo; in-8°.
» Sopra cinquanta uiedaglie di Valerio Belli. Discorso deIl'Abate Antonio Cav. Ma-
grini. Venezia, 1 87 1. Tip. Antonelli ; in-8°.
* Sul vero significato della sigla 0 quando precede L significante liberto o liberta.
Lettera al Marchese Vincenzo Conzati, da Giovanni da Schio. Padova, 1842.
Tip. Sicca; in-8°.
* Le novelle del mio tempo. Saggio di un favolello di Giovanni da Schio. Venezia,
1861. Tip. Grimaldo; in-8°.
* Dell'architettura in Vicenza. Discorso con appendice critico-cronologica delle prin-
cipali sue fabbriche negli ultimi otto secoli dell'Abate Antonio Magrini. Padova,
1 845. Tip. del Seminario ; in-8°.
* Notizie del Cav. Giampietro De Proti e dell' Ospitale di Santa Maria della Mise-
ricordia, da lui fondato in Vicenza 1'anno i^ia, dell'Abate Antonio Magrini.
Padova, 1847. Tip. del Seminario; in-8°.
Intorno il vero Arcbitetto del ponte di Rialto. Memoria letta ii giorno a3 aprile
i854 aU'Imperiale Regio Istituto veneto di Scienze, Lettere ed Arti daU'Abate
Antonio Magrini. Vicenza, i854- Tip. Paroni; in-8°.
Descrizione della comitiva e pompa con cui ando e fu ricevuta 1' ambascieria dei
Veneziani al Pontefice Sisto V 1'anno 1 585, fatta da Filippo Pigafetta, gentil-
uomo vicentino, al seguito. Dedica di Giovanni da Schio. Padova, i854- Tip.
Sicca; in-8°.
* Indulto di Papa Bonifazio IX concesso ad Antonio Loschi vicentino, Arciprete
ignoto della Chiesa Patavina e Canonico successore del Petrarca, a spese di
Giovanni da Schio. Padova, i85i. Tip. Sicca; in-8°.
Notizie di Gerolamo Gualdo , Canonico e fondatore del Museo Gualdo in Vicenza
nel secolo xvi, raccolte e pubblicate dall'Abate Antonio Magrini. Vicenza, i856.
Tip. Paroni; in-8°.
* Lettere due di Alberto Fortis, scritte a Marina Folco, nobile vicentina, nata
Contessa Remondini Bassanese, a spese di Giovanni da Schio. jPadova, i85i.
Tip. Sicca; in-8°.
Ciarle sopra la guida della Basilica di S. Antonio, compilata dal P. Antonio Isnenghi.
Padova, 1857. Tip. Bianchi; in-8°.
Histoire de Teglise paroissiale d'Arnad sous le vocable de S. Martin, Eveque de
Tours, par l'Abbe* Duc. Aoste, i865. Imprimerie Lyboz Damien; in-i6\
* Histoire de 1'eglise paroissiale de Chambave sous le vocable de S. Laurent Diacre
Martyr, par TAbbe Duc Pierre Etienne. Aoste, 1866. Imprimerie Lyboz;
in-i6°.
** Biographie de Monseigneur Jaques Joseph Jans, £veque d'Aoste, par l'Abb£ Duc
Pierre Etienne. Ivree, 1873. Imprimerie du Seminaire ; in-16 0 .
« Histoire des eglises paroissiales de Gressoney S. Jean Baptiste et de Gressoney
Tres-S. le -Trinite , par l'Abbe Duc Pierre Etienne. Aoste, 1866. Imprimerie
Lyboz; in-16 0 .
La prev&te 1 et la paroisse de S l -Gilles Abbe a Verres, diocese d'Aoste, par le
Chanoine Pierre fitienne Duc. Ivrde, 1873. Imprimerie du Seminaire; in-16 0 .
" Le Clergc d'Aoste de 1800 k 1870, par TAbb6 Pierre Etienne Duc. Aoste, 1870.
Iinprimerie Mensio; in-16 0 .
* Le pere Dom Aimon Dauphin d'Aoste, Ge?neral des Chartreux, par Simeon Pra-
motton Chartreux. Aoste, 1873. Imprimerie Mensio ; in-16 0 .
* Annuaires du Diocese d'Aoste 1873-74. Ivree. Imprimerie du Seminaire ; in-i6*.
* Petit Memoire sur la Regiquina, par Jules Vuy. Geneve, 1874- Imprimerie •Ziegler
et C; in-4'-
Digitized by
Google
Annual Reporl of the board of Regents of the smithsonian institution showing the
operations e.xpenditures, and condition of the institution for the year 1871-
Washington, 1873. Government printing oflice ; in-8°.
Rapports sur Pactivite de la Commission Imperiale Archeologique en 1869-70-71.
S.-Peiersbourg , 1870-74. Iinprimerie Academie Imperiale; a fasc. in-f°.
Relazione intorno all' invasione del colera asiatico in Genova nelPestate ed au-
tunno 1873, fatta dalla Commissione municipale di sanita. Le otto epidemie
coleriche di Genova Jh rapporto colla Meteorologia. Genova, 1874. Tipografia
dell'Istituto de' Sordo-muti; in-8° grande.
Michele Alberto Bancalari delle Scuole pie, Prof. di fisica nella Regia Universita
di Genova, per G. B. Brignardello. Genova. Tip. delPIstit. de' Sordo-muti ; in-12 0 .
Strada lerrata Torino-Bardonecchia. Guida corografico-storica e due escursioni nelle
Alpi Cozie, per G. F. Lazzarini. Pinerolo, 1873. Tip. Lobetti; in-16 0 .
Notice sur la vie de Jean Ramasay de Saint Andrew en Ecosse, Prof. a 1'Univer-
site de Turin et Medecin de Charles III Duc de Savoie , avec pieces justificatives,
par M. Alexandre de Meana. Turin, 1874. Edinburg Printed by Neill and
Company ; in-16 0 .
Appunti intorno agli Ariosti di Ferrara, per Luigi Napoleone Citladella. Ferrara,
1874. Tip. Sociale Ambrosini; in-8°.
Atti dell'Accademia Fisio-Medico-Statistica di Milano, anno XXX dalla fondazione.
Anno accademico 1874. Milano, 1874. Tip. Bernardoni; in-8°.
Del principio di autorita. Orazione pel riaprimento degli studi pronunciata il 16
novembre 1874 nella Regia Universita di Torino da Giusto Emanuele Garelli,
Prof. di Diritto amministrativo. Torino, 1874. Stamperia Reale; in-8°.
Della vita e delle opere del Conte Giammaria Mazzucchelli. Discorso del Prof. Nicola
Stranieri, Pjreside del R. Liceo Arnaldo, letto nella festa letteraria 7 giugno 1874.
Brescia, 1874« Tip. Apollonio, in-16 0 .
Nozioni archeologiche intorno alla citta di Brescia, di Pietro Daponle. Venezia,
1874. Tip. Grimaldo; in-16 0 .
Censimento della popolazione del Comune di Foggia nella mezzanotte del 3i
dicembre 1871. Foggia, 1873. Stabil. Tip. Maria Cristina.
Catalogo di libri arabi, persiani e turchi, stampati a Bulaq, Cairo, Alessandria,
Stamboul, Beirut, Bagdad, Teheran, Rebritz, ecc. di Carlo I. Trubner, libraio
a Strasburgo. 1874; in-8% in lingua tedesca.
Aiuto a conoscere le combinazioni degli idrogeni carbonati. Dissertazione di Otmaro
Zeidler da Vienna, per conseguire I» laurea dottorale. Vicenza, 1873; in-8°,
in lingua tedesca.
Saggio di un sistema di Mycetozoidi (insetti di funghi). Dissertazione per laurea
di Tommaso Rostafinschi da Varsavia. Strasburgo, 1873; in-8", in lingua tedesca.
I giorni di Tribur e Canossa. Dissertazione di Roberto Goldschmit, per laurea.
Mannheim, 1873; in 8°, in lingua tedesca.
La ricostituzione della Biblioteca di Strasburgo e la festa di Goethe, 9 agosto 1871.
Strasburgo, 1871 ; in-8°, in lingua tedesca.
L'inaugurazione dell' Universita di Strasburgo, i° maggio 187X Relazione officiale.
Strasburgo, 1873; in-8", in lingua tedesca.
La prefazione alP Histoire de mon temps di Federigo il Grande. Dissertazione per
laurea di Guglielmo Wiegand. Strasburgo, 1874? in-8% in hngua tedesca.
II palazzo ducale Visconti in Pavia e Francescp Petrarca , colPaggiunta di una
lettera del medesimo in lode del soggiorno di Pavia. Cenni storici del Dottor
Carlo DelPAcqua, Vice-Bibliotecario delP Universita di Pavia. Pavia, 1874.
Stabilimenlo tip. e lit. successori Bizzoni ; in-8°.
Iscrizioni del Golfo di Spezia, raccolte per cura di A Agostino Falconi. Pisa, 1874.
Tip. Ungher; in-8°.
Smithbokuw Ihstitctio»
COMMI88ION IWftKULB
ARCHtOLOQlQUB
I/ABTOBB
ACCADBMIi
FlSlO-MBDICO-STATBJTICA
L'ADTOBB
L'Editobb
L'AUTORB
Digitized by
XXVIII
Avr«m
OtMMISSIONB MumClPALE
ni Storia Patria
DBLLA MlRANDOLA
H palazzo del Principe D'Oria e Fassolo in Genova. Tavole a corredo delle illu-
strazioni di A. Merli e L. T. Belgrano. Genova, 187^. Tip. delFIstituto dei
Sordo-muti ; in-P.
Raccolta di Meniorie in appendice alla Cronaca di Virle Piemonte, di Audrito
Causidico Gio. Battista. Torino, 1874. Tip. Falletti; in-8°.
Les Franchises de Flumet de iaa8 et les Chartes Communales des Zoehringen,
par Charles Lefort (extrait du tome XIX des Memoires de la Socie"t6 d'His-
toire et d'Archeologie de Geneve). Geneve, 1875'. Imprimerie Ramboz et
Schuchardt; in-12.
Delf insigne Reale BasiKca di S. Michele Maggiore in Pavia. Studio del Dott. Carlo
Dell'Acqua. Pavia, 1875. Tip. fratelli Fusi; in-4°.
Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von S. Gallen Herausgegeben
auf Veranstaltung und mit Unterstfitzung des Kath. Administrationsrathes des
Kantons S. Gallen. Halle Wrlag der auchhandlung des Waisenhauses , 1873;
in-8°.
Bucher-Verzeighniss von Karl j trfibner Buchhandler zu Strassburg im Elass. XI.
Arabisque, persische und tfirkische, Drucke aus en Pressen von Bulaq Cairo,
Alexandrien, Stambul, Beirut, Bagdad, Teheran, Tebritz, etc. Strasburg, 1874.
Mfinsterplatz ; in-13 0 .
Beitrag zur Kenntntss der Verbindungen zwisrhen Aldehuden und aromatischen
kohlenmasserstoffen. Inaugural dissertation der philosophischen facultat der
Universitat Strassburgi. E behufs Erlangung der Doctorwurde vorgelegt von
Othmar zeidler aus Wien ( Oesterreich ). Wien, 1873. Verlag von Othmar
Zeidlef. Druck von Alex. Eurich; in-ia".
Versuch Eines systems der Mycetozoen. Inaugural dissertation der philosophischen
facultat der Universitat Strassburg im Elsass zur Erlangung der Doctorwurde
vorgelegt von Joseph Thomas von Rostafinski aus Warschau. Strassburg, 1873.
Druck von Friedrich Wolff ; in-12*.
Die Tage von Tribur und Kanossa. Dissertation zur Erlangung der philosophischen
Doctorwfirde and der Universit&t Strassburg im Elsass von Robert Goldschmit
aus Ludwigshafen a Rh. Mannheim Druck der Ersten Verbands. Genossenschafts.
Buchdruckerei, 1873; in-ia°.
Die Neuqrfindung der Strakburger Bibliothek und die Gothe-Feier am. 9 august
187 1. Der Ertragift zum Besten der Bibliothet bestimmt. Strassburg, 187 1.
G. F. Schmidts Buchandlung (Friedrich Bull.); in-ia°.
Die Einweihung der Strassburger Universitat am 1 Mai 1873. Officieller Festherict.
Strassburg, 1873. C. F. Schmidts. Universitats Buchhandlung. Friedrich Bull.j
in-ia".
Die Vorreden Friedrichs des Grossen zur histoire de mon temps. Inaugural Disser-
tations zur Erlangung der philosophischen Doctorwurde an der Universftat
Strassburg von Wilhelm Wiegand aus Ellrich a Harz.
Separat abdruckausden quellen und forschungen zur sprachund culturgeschichte
der Germanischen volker Herausgegeben von Bernhard Ten Brink und Wilhelm
Scherer. Heft V. Strassburg, 1874. Karl I. Trubner. London , Trubner et
Comp. ; in-12 0 .
Statuti del comune di Bologna delFanno 1245 aIl'anno 1267, pubblicati per cura
di Luigi Frati. Bologna, 1875. Tip. Regia ; in-4 9 .
Norme per 1'Archivio del Municipio di Milano , pubblicate per cura dell'Assessore
Stefano Labus. Milano, 1874. Tip. Agnelli; in-4°.
Meinorie Storiche della citta e deH'antico Ducato della Mirandola, pubblicate per
cura della Commissione municipale di Storia patria ed Arti belle della Mirandola.
Vol. II. Cronaca della nobilissima fainiglia Pico. Tomo unico. Mirandola, 1874.
Tip. Cagarelli; in-4°-
i*.
Digitized by
Google
Meinoires et doenments publies par la Societe d'Hisloire et d'Archeologie de Geneve.
Tome XIX, livraison i. Genevc, 1875. Chez I. Jullien, libraire editeur; in-8°.
Foggia. Censimento della popolazione del Coraune neIl'anno 187 1. Foggia, 1873.
Tip. Cristina ; in-8°.
Ricerche preistoriche e storiche nella Capitanata. Scritti varii di Angelo Angelucci,
Capitano d'artiglieria. Torino, 1872. Tip. Candeletti ; in*8°.
Notizie con documenti inediti sul tiro a segno a Mantova, raccolte ed annotate da
Angelo Angelucci, Maggiore d'ArtigIieria. Torino, 1874. Tip. Baglione; in-8°.
Da Roma a Sarno. Appunti Artistico-archeologico-militari di Angelo Angelucci,
Capitano dartiglieria. Fircnze, 1873. Tip. deH'Associazione; in-8°.
I cannoni Veneti di Famagosta. L'Armeria deh"Arsenale ed il Museo civico di
Venezia. Lettera di Angelo Angelucci al chiarissimo Sig. Giambattista Cav. di
Sardegna. Estratto dalTArchivio veneto. Tom. VIII, Parte i"j in-8".
II Cardinale Giovanni Bona. Vita ed opere del Teol. Andrea Ighina Can. Arcid.
della Cattedrale di Mondovi. Mondovi, 1874. Tip. vescovile Bianco ; in-8°.
Elogio funebre del Sac. Donato Costanzo Eula, Teoi. Avv. Can. Arcidiacono e
Vicario generale della diocesi di Mondovi, detto il 27 di aprile i865 nel Duomo
deila detta Citta dal TeoL Canonico Andrea Ighina. Mondovi, i865. Tip. Pietro
Rossi; in-8°.
Giovanni Botterd. II Pontefice Romano secondo Giovanni Bottero. Articoli estratti
dalVJpologistd N* 5i-5a del 1871 e i° del 1873. Teol. Andrea Ighina. Mon-
dovi, 1872. Tip. Bianco; in-8 > .
Elogio funehre di Maria Adelaide di Lorena, Regina di Sardegna, letto dal Teologo
Andrea Ighina, Prof. di eloquenza Sacra, Cauonico della Cattedrale, nei funerali
solenni che si celebrarono in Morozzo, per cura del Marchese Stanislao di
Pampara. Mondovi, i855. Tip. Pietro Rossi ;, in-8*.
Di.un documento relativo a Francesco di Giorgio Martini, Architetto senese. Lettera
di Angelo Angelucci al Cav. Luciano Bianchi, Direttore deJJ'Archivio di Stato
in Siena. Siena; 1875. Tip. delPAncora; in-i6*.
Raccolta di Memorie in appendice alla Cronaca.di Virle' Piemonte , per Audrito
Causidico Gio. Battista. Torino, 1874. Tip. Failetti; ul-8 0 .
Antologia poetica Mariana de) Canonico Cav. Aristide Sala da Milano, dedi-
cata a S. A. R. la Principessa Margherita. Firenze , 1875. Tip. cooperativa ;
in-16.
Die Grabdenkmater ton S. 1 Pelcr und Nonnberg zu Salzburg Erste Abtheilung
mit 24 Steindructtaleln. Verlag der Gesellschaft fur Salzburger Landeskunde
Salzburg, 1867. Druct der Gtidl etc. Beater jchen Buchdructerei. Fascicoli 4
con tavole; in-8".
Geschichte der Ginfuhrung und Berbreitung des Christenlhums in Sudastdeutschland
von Dr. Alois Huber Salzburg, 1874-75. Druct und Berlag der zaunrith jchen
Bnchdructerei. 4 ^ol. in-8°; legati.
Buttigliera Astigiana. Ceuni dei Teol. Tommaso Chiuso. Torino, 1875. Tip. Collegio
degli Artigianeili; in-8°.
Studi di enologia del Cav. D. Angelo Monta, pubblicati daWJteneo di Brescia.
Brescia, 1875. Tip. Pio Islituto Pavoni ; m-8°.
Su una medaglia inedita di Carlo Emanuele I. Cenno di Vincenzo Promis. Torino,
1875. Staruperia Reale di Torino; in-8°.
Di uno stnalto consei vato nel R. Meda^Iiere di Torino, di Vincenzo Promis (Estratto
dalla Rivista Sarda). Cagliari, 18.75. Tip. A. Timon ; in-8°.
La Quercia di SantAnna. Carme di C. Vassallo. Asti, 1875. G. Dresco; in-16 0 .
Carlo BoUa a Gorfii. Scciui inediti pubblicati in occasione del trasferimento delle
sue ceneri da Parigi iti Santa Croce di Firenze, per cura di Carlo Dionisotti,
Consigiiere di appello. Torino, 1875. Tip. Favale; in-8°.
XXIX
SoCltTt 0'HISTOIBK
ET I>'ABCH60L0GIR
DK GtNfcVR
I/AuTORg
Digitized by
Google
XXX
L'Al!TORB
R OSSERVATOBIO
L'liDITOBE
Depotazionb Veneta
di Storia Patria
L' Adtobe
Reoia Dbpotazionb
di Stobia Patbia
peb lb Pbovincib
della Romagna
L'AUT0RB
SOCIBTA LlGCBB
Dl Storia Patria
L'Editobk
L'A0TOBE
ACCADBMIA RBALB
DBLLE SCIBNZB
DI TOBINO
Cav. Vincenzo Pbomis
L'A(JTOBE
Nella sulenne inaugurazione del Monumento a Gaudenzio Ferrari in Varallo Sesia,
6settembre i8^4- Discorso di Giuseppe Regaldi. Firenze, 1875. Tip. Cellini;
in-8°.
Novissimum Chronicon antiqui Monasterii ad Sanctum Petrum Salisburgi Ordinis
Sancti Benedicti exhibens ordinem chronologicum Episcoporum, Archiepisco-
porum, et Abbatum, qui per XII saecula ab anno 582 usque ad annum respe-
ctive 1 78 1 Monasterio ad Sanctum Petrum praefuerunt Augustae Vindelic. et
Oeniponti, sumptibus. Josephi Walff, 1873 ; in-f°.
La Cronaca di Genova pubblicata in Parigi nei primi anni del secolo xvi, ripro-
dotta da Vincenzo Promis. Genova, 1875. Tip. de' Sordo-muti ; in-8°.
Benvenuto Cellini a Roma e gli orefici lombardi ed altri che lavorarono pei Papi
nella prima eta del secolo xvi, per Antonio Bertololti. Milano, 1875. Tipo-
grafia Bernardoni; in-8°.
Taggia e i suoi Cronisti inediti, per Girolamo Rossi. Firenze, 1875. Tip. Cel-
lini; in-8°.
Abbellimenti e nuove iscrizioni nella Basilica metropolitana di Torino', per il Ca-
nonico Antonio Bosio. Torino, 1875. Tip. Eredi Botta; in-i6°.
Monumento al Commendatore Desambrois in Torino. Canonico Antonio Bosio.
Torino, 1875. Tip. eredi Botta ; in-16 0 .
Bollettino meteorologico ed astronomico del R. Osservatorio delPUniversita di To-
rino. Anno VII. (1873) 1875. Torino, 1875. Stamperia Reale; in-4°.
Genealogia illustrissimae et antiquissimae familiae De Ecclesia a Joanne Bussini
Leodiensi, 1680. Editio novum in ordinem digesta atque emendata. Salutiis. 1875.
Typis Josephi Compagno; in-4".
Dcputazione veneta sopra gli studi di Storia patria. Statuto. Venezia, 1875;
in-8°.
Dei Monumenti istorici pertinenti alle provincie della Romagna. Carte. Appendice
ai Monumenti Ravennati del Conte Marco Fantuzzi, pubblicata a cura del Cano-
nico Antonio Tarlazzi, Prefetto dell'Archivio arcivescovile di Ravenna. Tom. i°.
Ravenna, 1875. Tip. Calderini; in-4°.
Atti e Memorie della Regia Deputazione di Storia patria per le provincie di Ro-
magna. Serie 2", Vol. 1. Bologna, 1875. Presso il libraio Romagnoli ; in-8°.
Guglielmo Della Porta, Scultore milanese. Estratto dalPArchivio storico lombardo
di Antonio Bertolotti. Milano, 1875. Tip. Bernardoni; in-8°.
II Monte di Pieta della citta di Biella e sue costituzioni , edite per cura di
G. Masserano. Mondovi, 1875. Tip. Fracchia ; in-8".
Atti della Societa ligure di Storia patria. Vol. X, XI, XII.
Metodo di studio dettato per Tistruzione del Serenissimo Duca di Savoia da Ste-
fano Cosmi veneziano (1677). Venezia, 1875. Tip. del Commercio di Marco
Visentini ; in-8°.
Necrologie. Al XII Congresso degli Scienziati italiani. Omaggio del Duca Federico
Lancio di Brolo. Palermo, 1875. Tip. di Giovanni Lorsnaider; in-8°.
Atti della Reale Accademia delle Scienze di Torino, pubblicati dagli Accademici
Segretarii delle due Classi. Vol. VIII al X e vol. XI, dispensa 1*. Torino,
1873-76. Stamperia Reale; in-8°.
Della vita e delle opere del Commendatore Domenico Promis. Memorie storiche
biografiche e bibliografiche con documenti inediti, pubblicate da Leone Tettoni.
Torino, 1874. Stamperia Reale di G. B. Paravia e Comp. ; in-8°.
Notizie storiche e genealogiche sulla famiglia dei Galleani di Ventimiglia, pubbli-
cate per cura del Cav. Girolamo Rossi, Corrispondente della R. Consulta araldica.
Lodi, i8 7 5. Tip. C. DelFOvo; in-8*.
L'Archivio di Stato in Venezia nel decennio 1 866- 1 87 f>. Venezia. 1876. Stabili-
mento tipografico di Pietro Naratovich; in-4".
Digitized by Google
XXXI
Le materie politiche reJative aIl'estero degli Archivi di Stato piemontesi indicate L'aoto»i
da Nicomede Bianchi, Sovrintendente ai medesimi. Modena, 1876. Tipografia
Zanicheili e Soci; in-8°.
Statuta Collegii Medicorum Brixiae. Codice inedito del secolo XVI. Cenni e notizie
di Pietro Da Ponte. Brescia, 1876. Pio Istituto Pavoni; in-8°.
Sopra la filosofia dei diritto pubbiico interno. Studi del Conte Luigi Montagnini. *
Voluuii 2 0 e 3°. Torino, 1872-76; 2 vol. in-8 4 .
Digitized by
Google
Digitized by
Google
LEGES MVNICIPALES
TOMVS SECVNDTS
PARS PRIOR
I
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
CONSVLVM CYMANORVM
JVSTICIE ET NEGOTIATORVM
Digitized by
Google
, Lt. _ L> U kt O H «*
Digitized by
Google
ANTONIVS GERVTI
BENEVOLO LECTORt
SALYTKM.
« Ad radices Alpium (Strabonem refero^') adiacet Coinum in liminc
Larii, quem Abdua ex Adula monte defluens facit. Fuit initio oppidum
mediocre, sed Pompeius Strabo, Magni pater, afflictum a supra accoleu*
tibus Rhaetis instauravit; deinde C. Scipio ad tria colonorum millia
adiecit; quibus iterum divus Caesar quinque millia addidit, de quibus
quingenti fuerunt Graecorum nobilissimi; his et ius civitatis dedit et inter
colonos eorum nomina retulit, qui tamen Graeei ibi sedes non posue-
runt, relicto tamen huic coloniae nomine, ut Novocomenses oppidani
omnes appellarentur ». Haec ille; at antiqui huius regionis hisloriographi
certatim adiiciunt eam ex. Orobiorum stirpe deductam et a Gallis Senonibus
conditam,. nobile Romanorum municipium constitutam fuisse ad transpa-
danae Lombardiae provinciam (b ) pertinens; insuper a remotis usque
temporibus praeclaros viros eam urbi mediolanensi coaevam (c) inhabitasse
laudibusque extulisse, cum praeter alios Cassiodorus (d) et PHnius Cae-
cilius ad copiam rerum omnium praecellentem , ad incomparabilem sub-
vectionum commoditatem , ad coeli temperiem, et denique ad ipsas humani
generis delicias constitutam affirmarint, et quasi murum planae Liguriae.
Munitissima quoque erat duplici muro fossa lata distanti , et lapidibus
(a) Geogr. lib. IV passim.
(b) Corradus Ifesius in Chron. de oriy. civil. Ital.
(c) Trogus Pomp. in Bencii Alexandrini Chron.
{&) Epist. a1 fiaudios. Theodoviri reg. Canrellar.
Digitized by
Google
quadratis compacto opere cincta, turribusque clecenter erectis W. Et vere
haec urbs tum antiquitate sua, tum Pliniorum natalitio et loci amoenitate
ac fortitudine iure laetatur, et adeo naturae opibus semper referta fuit,
ut post vastationes et pene interitus quamplures , quos non semel per
hostiles impetus domi vel foris in se machinatos perpessa est ( bl , semper
refloruerit, amoenitate sua et nativis epulis, ut ipse ait Cassiodorus, ad
se incolendam invitans.
Non immerito igitiir Comensium res plurimi aestimandae , eorumque
fata ac gesta prospera vel adversa, prout fortuna vellet, historiographi enar-
randa inquirunt. At nos primas eorum municipales leges primi proferamus,
lucis studiique haud indignas, tum conditas cum superatis pluries inun-
dantium barbarorum incursionibus et excussa feudorum servitute, initoque
Insubrium civitatum post Aenobarbi cladem foedere, cui aegre tamen et
postrema accessit nec longius adhaesit, tota regio maximo Lario circum-
stans se in libertatem asserens, novis et propriis iuribus recentis reipublicae
fata regere instiluit, quae primo antiquarum consuetudinum speciem ac
vim, postea vero paullatim firmam legum , seu , ut. aiebant, statutorum
naturam nacta sunt; ipsa vero lapsu temporis et opportunitatis necessitatisve
suasu pluries reformata ad hanc usque aetatem propius viguerunt.
Primum Novocomensium Statutorum vestigium invenire quidam prae-
sumunt in quodam foedere anno mcxcv instaurato inter quasdam civitates
et Grabadonae communitatem simul in burgo S. Domnini coactas, quo
Comenses suae reipublicae congruis pacis alendae studiis intenti, sta-
tutum quoddam edixerunt, per quod eorum praetori officium concreditum
est curandi ne cives invicem conflictarent, rebellesque auctoritate sua
coercendi. At nos certius illud vestigium immo initium deprehendimus
in hoc ipso Statutorum codice , quo docemur Comenses illico post initam
Constantiae pacem, anno nempe mclxxxiv, leges suas condere vel bonos
usus colligere coepisse postea vero sensim ampliasse, prout rerum usus
postularet, easque scripto tradidisse. Ceterum si Mediolanenses anno mccxvi
brevem Consvetvdinvm codicem ediderunt, quid mirum, si, ut cl. Rovellius
affirmat , triennio post Novocomi exstiterit Statutorum codex W , quae
(a) Chron. Bencii. Hic chronographus Leonis de Lambertengis Novocomcnsis praesulis septem fere annos cancellarius
fuit, deinde Canis Magni Scalensis; circa annum mcccxxx chronicon suum conscripsit, in quo de se ita
testatur: « Vere libenter urbis huius insisterem in laudibus, cum in ea gratum et quietum sim domicilium
nactus ad complendum praesens opus et maiora alia, exacto fere septennio » .
(b) • Civitas Cumaha quasi murus hanc (Longobardiam) inexpugnabilem reddit; sed hunc murum munitionis ver-
terunt in hostilitatem » persaepe exteri hostes et civium factiones. Chron. Bencii.
(r.) Cf. ex. gr. capit. ccvi et ccxliii Statut. Part. I.
(d) Huius rei documentum comperies in capit. cclxxv, ubi sermo habetur de causis maleficiorum, « de quibus fit
mentio in statutis comunis de Gumis hodie factis \ die nempe ix februarii mc<;xix) in potestacia domini
Alberti Scacabarocii cumanae potestatis » .
Digitized by
Google
praeloquium ipsum eis praefixum afliruiat « coili&a niniia vetusUte et
fere non legibilia per litterarum obfuscositatem , » optatque ea renovari
« tenebris statutorum veterum et erroribus abdicatis? » Et re vera si hunc
nostrum codicem inspicere velis, nonnullae tibi occurrent rubricae ante
illum annum editae , pluresque eo ipso antiquioribus adiectae ; ex. quo
magis magisque patet hanc civilatem ex primis fuisse , quae propria iura
sponte populique consultu tulerint. At haec de Statutorum comensium
antiquitate innuisse sufficiat.
Duplex nobis membranaceus codex et coaevus geminam Statutorum
seriem profert ; alter huic est Ambrosianae Bibliothecae , afifabre sed
raendose conscriptus et omnino cuique scriptorum ignotus ; hic nedum
speciales consulum iustitiae et mercatorum, ut titulus asserit, regulas com-
plectitur anno mcclxxxi partim latas, partim reformatas, verum etiam quam-
plurium aliorum reipublicae ministrorum, cum urbi praefecto et consulibus
populi regimini operam navantium. Hi extimatores erant, nolarii, canevarii
aliique, quorum officia et iura fusius ibi recensentur, nec non milites iusti*
tiae, iudices et quidam «fratres, qui supersunt ad accusas maleficiorum^ ».
His adde praecepta maximi sane ponderis de cartis debitorum comunis
lata, quibus omnino derogari nefas erat « per consilium nec per arengum,
nec litteras papales nec legati nec eorum missi nec alicuius principis. »
Postremo loco recensentur bonae veteresque Consuetudines approbatae et
servandae , quae perraro in statutorum codicibus comperiuntur. Per eas
conditae sunt et perdurarunt municipiorum libertates, quousque prius
homines quam leges ad alienum dominium translati fuerint*, et licet nondum
sollemneni legum seu statutorum naturam et formam eae asseculae essent,
tamen iudicum consultu et comitiorum consensu, aut aliarum civitatum
exemplo praeeunte , non dissimili vi praeditae slricte servabantur, utpote
ad reipublicae curam recte teueudam perutiles, et in nonnullis casibus,
quibus Statuta deficiebant , ipsae tamquam necessarium supplementum
proderant ^\
At profecto, ut nonnullos magni ponderis momentique codices ad rei-
publicae administrationem vel ad historiam pertinentes, sic et alia statuta,
quorum omnium mentionem vel loca passim in notariorum cartulis, aut
in codice ipso invenire saepe contingit, tunc temporis affuisse indubium
est, quae aut oblivio aut iactura delevit. Compertum enim est anno mccxxxvii
(a) Cf. capit. cvi. De his el alibi mentio habetur.
(b) Haec summalim praecipiunt, quoad has easdem consuetudines, stalula anno mccxcvi edila: « Item mcclxixvii
mense oclubris primae iadictionis statutum et ordinatum est , quod nullae consuetudines admittantur in in-
dicio nec probari possint, nisi consuetudines in scriptU redactae et in hoc libro contentae ».
Digitized by
Google
4
iam specialia officii potestatis statuta extitisse, quorum quaedam capitula
ego in chartula per Iohannem Grossum iudicem et notarium comensem
scripta deprehendi , et ex statutis comunis de Cumis deprompta W.
Praeterea ex quodam alio documento ( b) in iis comprehendendus erat modus
distributionis perceptionisque cuiusdam tributi librarum quatuor millium
tunc comensi clero impositi ; insuper in pacis foedere Plurii icto anno mccxix
inter Comum et Curiam Rhaetorum statuitur quod ipsum « infra mensem
unum .... debeat poni et scribi in statutis comunis de Cumis etc. »
At haec omnia frustra desiderantur. His tamen defectibus partim supplet
altera statutorum generalium pars eo occidente saeculo, anno nempe mccxcvi,
reformata collectave, quorum coaevus codex a me exscriptus, prioribus tre-
decim scapis postremisque chartis carens, religiose asservatur in illius urbis
tabulario , quod Cl. Eq. Iohannes Silo , praefectus rebus civium ge-
rendis, ut patriae monumenta clarescerent , libentissime mihi patere
voluit. Is plures alias leges complectitur , quae ad omnimodam civitatis
eiusque comitatus curam pertinent, praeter nonnullas, quae in consulum
statutis leguntur. Vbertinus de Vicecomitibus tunc praetor communis et
Paxius de Briosco populi dux seu capitaneus W ( magna siquidem aucto-
ritate hic magistratus praeditus erat, et Matthaeum ipsum Vicecomitem
eodem antea perfunctum Ben. Iovius quasi principem dicit, cum legibus
municipalibus derogandi novasque condendi ius is habuerit, quo tamen
usum esse non constat) novam hanc collectionem curarunt, opera prae-
sertim Laurentioli de Interortulis et Luterioli Ruscae notariorum, qui, ipso
lovio tesle, <* ius municipale Comensium per varia sparsum volumina ....
in ordinem digesserunt. » Ibi haud frustra, non rerum apte concinneque
digestarum ordinem, quem ambitiosa haec aetas nostra et speciei studio
incensa praecipue attingere curat, sed eius bellici temporis imaginem
invenire fas est, cum saepe deprehendas alterni inimicarum factionum
dominii indicia, et ultiones in victos aul asseclis praemia a vincentibus
sancita, prout his illisve armorum fortuna secunda erat.
Haec sunt : • Item mccxxxvii statutum est quod i potestas cumanus tencatur manutenere scolares cumanae
civitalis, Vici et Crugniolae in iure suo de pacto cartariciae et cordariciae (haec erat quaedam refectio), quod
ius habent, debent et consueverunt, et secundum quod habere consueverunt.
« Item statuta edita in Lateranensi concilio et leges edilae a domino Frederico dicto imperatore pro libertate
Ecclesiae in capitularibus suis, sive in brevibus comunis, ponantur et observentur, et nunquam removeantur.
• Statuimus autem ut nullus ecclesiasticam personam in criminali quaestione vel civili trahere ad iudi-
cium saeculare praesumat contra constitutiones imperiales ct canonicas sanctiones ; quod si fecerit actor,
a iure suo cadat et iudicatum non teneat, et iudex sit tunc judicandi potestate privalus ».
(b) Chart. xrv apr. mcclih.
(c) Horum studiis Cosiae fluminis pontem, qui divi Abundii nuncupatur, constructum fuisse affirmat Ben. Iovius in
Hist. Novoe. Lib. II, p. 206.
Digitized by
Google
5
At iam plebium crimine liberlates insubri foedere pactae, quae muilici-
piorum autonomiam firmaverant, occidebant, et mox. diro Vicecomitum
dominio invecto, eorum placitis ceu iugo plebium perpetuo tumultuantium
colla subiicienda erant. Hinc populi comitiis sublata legum ferendarum
auctoritas, tota a principe in se absorpta ; hinc universa regio extraneis mi-
litibus occupata et non raro vastata, ut efficacius mutuae dissensiones coer-
cerentur; binc ipsa nulli iam obnoxia, imo dominatrix, humilis et penilus
subdita effecta est. Et iure haec omnia evenerunl, cum quaedam dementia
sit libertatem sibi arrogare, ubi cives singulis momenlis seditiose insurgunt
ut sese invicem opprimant. Post enim Statutorum emendationem, de qua
nuper sermo fuit, nulla deinceps ex populi auctoritate lex manavit, sed Azo
Vicecomes rerum summa potitus, civitatum armis dolove subactarum sibi
regimen assumit, eique Comensium comitia, propriae quidem auctoritatis
tradendae simulatione, sed reapse iuribus suis viribusque in totum de-
lapsa ac spoliala, decernunt <r ut habeat et uti possit merum et mixtum
imperium, gladii potestatem et iurisdiclionem quamlibet, quam et quod
comune Cumarum habet de consuetudine vel de iure. Insuper liberum
et generale arbitrium et bayliam faciendi per se vel alios ultra, contra,
citra vel praeter formam Statutorum dictae civitatis, imponendi poenas
et banna, leges condendi statuta, reformationes et privilegia faciendi....
ita quod quicquid ipse dominus per litteras vel alio modo iusserit vel
statuerit, sit et intelligalur esse lex et pro lege perpetuo ab eis debeat
observari ; cassa ex nunc et irrita decernentes omnia statuta, con-
suetudines et decreta omnia, quae in contrarium viderenlur quomodolibet
esse facta, prohibentes ut contra haec aliqua de cetero fieri possint ;
decernentes ex nunc ipsa et ipsorum quaelibet esse nulla et debere de
libris quibuslibet aboleri. » Tunc, ait Ben. Iovius W, vetera Comensium
Statuta antiquata sunt, et Azonis nutu, « sub cuius excelso brachio civitas
in partes plurimas scissa et dispersa, ne plaga antiqui vulneris pullularet,
gubernari satius elegit, sub quo universorum pertinatia conquiesceret, »
nova anno mcccxxxv condita, quibus verba nuper allata praefantur, ut
cunctis spectaculo esset, quantam ruinam plebes civili dissensione defessae
et laceratae passae fuerint.
Integrum horum Statutorum exemplar, exhibeutium speciem quamdam
et similitudinem obsoletorum, duobus voluminibus dislinctum, in Co-
mensis urbis tabulario conspexi et evolvi, pulchre conscriplum et passim
*
(a) Hislor. Novoc, lib. I, p. 63, 65.
Digitized by
Google
f>
ioitialibus litteris depictum. Novem libris ipsa dividuntur, agentibus « de
officiis potestatis ac maleficiorum , nec uon victualium et falsitatum ,
de causis civilibus deque consuetudinibus civilibus approbatis, deficien-
tibus Statulis servandis; insuper de modis secundum quos debet dari
pensa pristinariis , de determinationibus viarum et pontium, mensurarum
et staterarum, quae haberi et teneri debent per comunia. » Novam hanc
emeudationem Salinus de Inzigneriis curavit, vir immensae prudenliae ap-
pellatus, iurisque peritus et polestatis Guilelmi Pelavicini vicarius, « cuius
domini Salini, ait codicis praeloquium, pervigilat intencio pura ad ipsius
communis Cumarum honores et commoda, » adhibita Spagnoli de Mi-
sinto et Petrucii de Bargo ducalis curiae notariorum opera. Exactis vero
temporibus et novis necessitatibus oborlis, nova reformalioue ea Statuta
indigere visa sunt, quae Francisci Sfortiae I Mediolani ducis iussu effecta
est, anno mcdlviii edita , et principis auctoritale sancila. Id muneris Petro
Cottae ducalis consilii senatori et Sillano de Nigris doctori et a iustitiae
consiliis viro demandalum est, qui amplis sociis sibi adlectis Statula in
sex partes distribuerunt, de ordine iudiciario causarum civilium, de po-
testate, de maleficiis, de Statutis civilibus, de notariis et denique de
annona pertractantes. Non multos post annos (mcdlxxxi) nova rursus
emendatio inducta, pluries insequenti saeculo excussa (a) , donec ultimo,
paucis mutatis, labente xvi saeculo decisa ad annum usque mdcccvi vi-
guerunt, cum primus italicarum legum codex prolatus est.
Quasdam notas et nonnulla consulum aliorumque in publicis rebus ver-
santium acta, aliave civilia vel historiae docurnenla passim adiecta et huc
usque inedita ad Statutorum declarationem paullisper conferre censui.
Quin vero in enumerandis harum legum iugeniis immorer, aut innuam
quid peculiaris eae retineant, hoc unum quaeri potest, quidnam historiae
vel civili scieuliae lucri in antiquarum municipiorum legum studiis ?
Ignobile satis hoc nobis vilium est: priscorum res et monita, quae nimis
ignoramus, et vel exigua hisloriae aut civilis aut litterariae fragmina ut
nugas ineptiasve superbe abiicimus, extraneorumque studiis res nostras
dimittimus. Nemo sanae mentis est, qui inficias ire audeat, nullumque
latet plurimum temporis lapsu civilia instituta processisse , legumque
collectioues longe meliores factas esse , et mitioribus aetatis noslrae
moribus magis consentaneas ; sed cuiusnam virtus jecisse praesentium
institutionum, quaequae eae sint, fundamenla? Cuinam in tanta rerum
(a) Cf. Rovelli, Stor. di Como, P. III. T. I, II.
Digitized by
Google
115
lt
15
e
e
e
i
animoruirjqne commolione, et supetatis vix barbarorum incursiouibus, ac
patriae libertate nnperrirne aclversus Suevos imperatores vindicata, cuinam,
inquam, laus primas leges ceu commune praeceptum tulisse, quae plebes
ardua victoria elatas et nondum ordini et pacis artibus assuetas regerent,
Hcet aevi illius vilia olerenl? Noverant sane maiores nostri nihil in hu-
mana societate nisi per obsequium legi praestitum ordinari, libertatem
nonnisi per honestos icivium mores servari v propriam voluntatem patriae
placito legibus expresso ultro subdenlium , ibique eam inclinare et
potius iacere, ubi iustitia et veritas desint, atque in civili societale aut
legem aut vim valere. ;« Lex enim, ait M. Tullius, est recta ratio impe-
randi alque prohibendi, quam qui ignorat,« is est iniustus, sive est illa
scripta uspiam sjve nusquam W. » :Diversa quidem iuris ratione tunc
respublica regebatur, at in legibus ferendis iustitiae studium et com-
munis utilitas praeerant , qnia <t populus non omnis hominum coetus
quoquo modo congregatus , sed coetus multitudinis iuris consensu et uti-
litatis communione sociatus (b ); » et maximus honos aut poenae metu aut
mentis assensu impendebatur tum Statutis tum magistratibus, qui plebis
auctoritate mandatoque rerum summam administrabant, et vivens quae-
dam legis imago aestimabantur; nam, ipso M. Tullio teste « vere dici
potest magistratum legem esse loquentem, legem autem mutum magistra-
tum '^. »
Magni igitur nobis interest veteris iuris statutarii, quod olim munici-
palium libertatum moderamen, ex natura sua italica institutio et gloria
extitit, seriem cogere naturamque studiose meditari. Fn eo enim firmiora
sunt veteris historiae capita \ ct ut plurimas tutasque ex picturis et in-
sculptis lapidibus ac membraneis chartulis rerum nolitias haurimus, sic
in Statulis insita iarn mentibus opinio aut iudiciorum studium aut igno-
rantia originem ac naturam factorum corrumpere vel tacere nequeunt ;
sed ipsi legum latores, consules, iudices aliique magnates adsunt, inconsulto
quasi ac fortuito civitatum historiam nobis proponentes, cum iusiurandum
aut sollemnis populi ratihabitio eorum verba obsignatura erat; adsunt
leges ipsae, quae interiores reipublicae mores, oeconomiam ac structuram
detegunt. Eorum igitur temporum, cum aliquid imitandum occurrit, fortia
iios instruant proposita et spectaculo sint , quibus ut proposili altitudo
(a) De Leg. Lib. I, cap. 15.
0>) Cic. De rep., lib. I, xxv, ed. A. Maio. Auctoritatem suam bis Doctor Aquinas addit, cum dicit: . Bonum antem
et salus consociatae multitudinis est ut eius unitas conservetur, quae dicitur pax, qua remota, socialis vitae
perit utilitas; quin imo multitndo disscntiens sibi ipsi fit onerosa r. De regim. princ. Lib. I, c. 2.
W Ve Leg. Lib. III, cap. 1.
Digitized by
Google
votorumque constantia , sic et rudis remediorum vis , astutia et in
ipsa violentia robur (sane improbanda) emicuerunt, quae singulare quod-
dam ineunt certaraen, ut ita dicam, cum nostrum infirmitate, priora
spernentium quae praesentia pararunt. Nobis enim super aliena funda-
menta aedificantibus non licet prima avitarum institutionum merita de-
negare, quibus nec oeconomica doctrina nec experientia nobis non de-
ficientes ullatenus auxiliatae sunt, nec inficiari ex tunc illius humanitatis
principia patres nostros reperisse, de qua tamquam re omnino sua haec
nostra aetas haud nimis modeste gloriatur; quia, ut praeclarissimi viri '*)
acerbius litteris nostris sublati sententia concludat : c< La civilta moderna
non e altro che un ramo innestato sul tronco della civilta antica, e nutrita
del succo di questa. La fronda, il fiore e i frutti appariscono diversi,
ma la coltura e una, e lascia dire gli stoiti. »
Dabam Mediolani
Anno christiano mdccclxvii, nonis sextilibus.
(a) G. Giusti. Lett. GXXXI, ed. Fir. 1859.
Digitized by
Google
10
LIBER STATVTORVM
CONSVLVM CVMANORVM
IVSTICIE ET NEGOCIATORVM
In nomine Domini. Hec sunt statuta, que servari a prononciandum , diffiniendum et determinandum se-
debent per consules cumanos iusticie et per con-
sules negociatorum et per eorum officiales, exempta
partim de statuto veteri Gumarum iusticie et partim
facta et addita per infrascriptos duodecim viros
statutarios, videlicet quatuor de collegio iudicum,
quatuor de societate mercatorum, quatuor de collegio
notariorum, ellectos per virum nobilem dominum
Lantelmum Gonzonum potestatem Cumarum (i)*,
consilio dominorum "Vegii de Aliasca et RugeriiGreci
abbatum societatis paraticorum civitatis Cumarum,
auctoritate consilii comunis Cumarum facti anno
currenti millesimo ducentesimo octuageximo primo,
die iovis, decimo intrante iulio. Indictione nona.
Nomina statutariorum sunt bec :
Arnaldus de Lalio (2)
Guilielmus de Guiloizono . , . ..
■n . 1 rr ■ > Ue colleerio uidicum
Bertarus de Zezio ! D
Bonicontrus Cayrollus
Guifredus Agatapanis
Abondius Camagia
Andreas de Lalio
Bertramus de Porta
Bertamus de Cermenate ) „ .
r .,. , , „ . f De collegio nota-
buuielmus de Gazino >
Laurenzollus de Interortollis * \
Quoniam statuta consulum tam cumane iusticie,
quam mercatorum ad iusticiam pertinentia per con-
sules et officiales utriusque iusticie seu consulatus
incorrupta servari debent pariter et illisa b ad
De societate mercatorum
ffumtrU pareuthesi inttrcltuU miat indicantur post statutorum ttxtvm
reitclat.
» HU addt Bcrlramum de Porta notarium (_Cf. capit. cclxmyi), qutm
atnanuentit inttr mercatortt falto collacavit , omitltns Inuldum
Baffim , horum tocittati referendmm , de auo in capit. ccxvt. vil.
" forrige i)lae»a.
cundum ea statuta, causas et questiones quaslibet,
que sub utroque consulatu seu examine ventilaren-
tur, clara et recte formata esse debent; placuit
credendariis communis Cumarum predictis statutariis
comittere statuta vetera consulum Cumarum iusticie
et negotiatorum per plura dispersa volumina, colixa
nimia vetustate et fere non legibiha per litterarum
obfuscoxitatem , reducenda in unum volumine • et
corpus reformanda, tam in condendo nova statuta,
quam in aprobando vetera, quam in addendo,
quam in minuendo, et quam eciam in corrigendo,
ut tam consules et officiales utriusque iusticie, se-
cundum quod per tempora prefuerint, tenebris sta-
tutorum veterum et erroribus abdicatis, et resum-
b ptis instructionibus ex reformatione novorum, causas
et questiones sub eis ventilantes non claudicando,
non litigantes more dispendio fatigando, et maxime
in questionibus, que celerem diffinicionem essuriunt,
veloci valeant cursu iusticie diffinire. Videntes igitur
statutarii predicti utilitatem et causarum expedi-
cionem ex huiusmodi opere, licet laborioso, iu-
sticia essurientibus proventuram, et propterea non
ignoscentes comissum sibi onus, infrascripta sta-
tuta consulum iusticie et negociatorum a modo
supradicto servanda per ordinem de capitulo in
capitulum et sub certis rubricis uno volumine re-
duxerunt.
I. De sacramento quod facere debent consules
iusticie ante introilum sui consulatus.
In nomine Domini. Iuro ego talis ad sancta Dei
evangelia quod bona fide sine fraude faciam et'
■ Corr. volumeo. Graviora tantum sphalmata hic emtndare propotui,
quat locutienum tigni/icationem obumbrant aul prohibenl. Hoc semel
monuisse iwet.
I
Digitized by
Google
1 1
LIBER STATVTORVM
13
geram oficium consulum Cumarum iusticie usque
ad finem mei oficii, et operam dabo ut socii mei
bona fide idem faciant; et omnia placita et causas
et querimonias, que ad me pervenerint, audiam,
recipiam et cognoscam, et in earum cognicione
procedam, et eas diffiniam bona fide secundum
statuta civitatis Cumarum, et deficientibus ipsis sta-
tutis, secundum usus et bonos mores eiusdem civi-
tatis aprobatos, et hiis deficientibus, secundum leges
et iura, excepto quod de comuni de Cumis non
■ faciam racionem alicui persone, collegio nec uni-
versitati, sine parabula cumane potestatis; et diffi-
nicionem ipsarum causarum faciam bona fide post
litem inceptam infra duos menses, secundum for-
mam statuti super hoc facti. Et causas non dilatabo
nixi per tres menses et medium tempore vende-
miarum, et per omnia alia tempora et (hes anni
tenebo dictas causas bona fide, et ius reddam, et
sicut racionabiliter potero, diffiniam, nec fraudem
comittam, quando hoc faciam, nixi in feriis nati-
vitatis Domini et pasche maioris et edomade san-
cte, et in diebus dominicis et in festivitatibus sancte
Marie et apostolorum, et in festo sancti Ioannis
baptiste, et in die et edomada carnis levaminis
iuvenis (3); quibus diebus non tenear ius reddere, nixi
de hiis, de quibus potest cognosci diebus feriatis
per statutum comunis de Cumis. Et nixi potestas
Cumarum (4) ipsas causas et earum cognicionem
prorogaret et terminaret, quo casu similiter non
tenear ius reddere; et predictas causas recipiam et
tenebo, ut supra et infra dictum est. Salvo eo, quod
bannitis de maleficio communis Cumarum me sciente
non faciam racionem, nec illis personis, quorum
loca racionem non faciunt hominibus cumane iuris-
dictionis sicut debent; et bona fide dabo ut socii
mei secundum iusticiam mecum et vicissim se con-
cordent in consiliandis et ferendis responsis sen-
tentiarum; et de aliqua questione, que sub me vel
sociis meis vertatur, non petam nec habebo con-
scilium de aliqua persona cumane civitatis nec cu-
mane iurisdictionis, nec ab aliqua persona vel iudice
vel sapiente (5) alterius iurisdictionis, nec alicuius
consilio de aliqua sentencia interlocutoria vel diffini-
tiva proferam sentenciam aliquam,nisi tantumconsilio
meo vel sociorum meorum (6) , vel nisi predicta fie-
rent de voluntate et consensu ambarum parcium,
vel nixi una pars peteret sapientem ad suas expensas
tantum , vel nisi altera pars ad hoc citata per con-
tumaciam absentaret; et omnes questiones que sub
me placitabuntur vel placitari voluerint, audiam
comuniter cum sociis meis et comuniter et comuni
consilio eas diffiniam, si hoc a partibus vel ab ali-
qua parcium fuerit postulatum, et cum meis sociis
bona fide insimul concordabo. Item quod ad po-
stulacionem alicuius non faciam aliquod preceptum
in preiudicium alicuius absentis, nec illo absente
prius citato, nisi ex magna causa et evidenti. Et
per fraudem non impediam socios meos nec ali-
quem sociorura meorum , quin ipsas causas con-
sulant secundum iusticiam et diffiniant, et in eorum
a cognitionem , sicut debuerint, procedant. Et si causa
fuerit a solidis sexaginta supra, eam sentenciam
feram consilio omnium sociorum meorum vel ma-
ioris partis, que in civitate fuerit, et in scriptis
ipsas sentencias, que excederint quantitatem illam
solidorum sexaginta, proferam , et faciam scribas
meos scribere noticias sive notas in quaternis, an-
tequam proferantur. Et de cartis et instrumentis
et rebus aliis, que in me vel socios vel aliquem
eorum vel scribas meos vel aliquem alium ratione
vel occaxione officii mei pervenerint, furtum nec
fraudem faciam. Et instrumenta et cartas et alias
res, que in me vel socios meos vel scribas racione
predicti officii pervenerint, salvabo et cubernabo ad
utilitatem illorum, quorum fuerint, et ea eis tem-
b pore congruo bona fide sine fraude restituam. Et
non consenciam quod aliquis socius meus vel ali-
quis alius furtum nec fraudem vel coliusionem vel
retencionem vel restitucionem alii vel aliter, quam
decreverit, faciat de predictis rebus in toto vel in
parte; et si sciero aliquem facere velle, nisi desi-
sterit, infra octo dies quam cicius potuero, potestati
Cumarum manifestabo. Et si sciero aliquem fecisse,
nisi infra octo dies reddiderit, similiter potestati
quam cicius potero, manifestabo. Et bona fide sine
fraude omni die bis horis consuetis veniam in bro-
• lcto Cumarum ad loca, ubi cause iusticie Cumarum
teneantur et teneri consueverint, et ius redditur,
veniam pro iure reddendo, nisi in tempore quadra-
gexime , quo tempore tantum semel in die venire
c teneor, nec inde recedam sine parabula potestatis
vel eius missi, vel secundum quod potestas mihi
ordinaverit. Et campanam, que sonatur pro reddendo
iure, in predictis horis bis in die sonari faciam,
nixi pulsata fuerit. Et bona fide dabo operam et
curabo ne scribe mei et sociorum meorum iussu
recipiant ultra id pro aliquo scripto, quam eis con-
cessum est ex statutis comunis de Cumis, et hoc
in illis casibus, in quibus statutum cumanum eis
concedit vel vetat accipere de hiis, de quibus nichil
cautum est per statutum ; si de precio seu solucione
scripti discordia fuerit, bona fide arbitrabor id quod
inde dari seu solvi debuerit. Et si sciero aliquem
predictorum scribarum contrafacere vel facere velle,
eum prohibebo, ut supra dictum est, ne maiorem
d solucionem recipiat, coartabo: et si plus receperit
scriba, id quod plus receperit, eum restituere
faciam, et si reddere nollet precepto meo, eum
potestati denunciabo cicius quam potero. Et non
stabo in camera pro consiliare placita in die iovis
nec in die veneris, et non feram sentenciam nec
possessionem dabo de aliquibus causis, que sub
me vel sociis meis ventilate fuerint, in aliquo illo-
rum trium dierum, qui sunt ante exitum mei oflicii,
nec in ipsa die: et omnes sentencias et condem-
pnaciones per me vel socios meos, vel per aliquem
sociorum meorum , vel per precedentes consules vel
aliquem eorum, vel per delegatos a me vel ab eis
datas vel factas, si in rem iudicatam transierint, exse-
cucioni mandabo , si inde requisitus fuero , bona
Digitized by
Google
CONSVLVM CVMA.NORVM
•4
o«
perU
0
eu0
0
'0
d>
k
fii,
u-
eu
rel
9*
f-
W
fide sine fraude, sicut iustum est », fuerit. Et de u
causis, que iacepitte fuerint sub aiiquo sociorum
meorum, non intromittam me cognoscendo , nisi
fuerit voluntas socii mei, vel nixi cum eo fecero
hoc, si ipse socius meus presens fuerit et poterit
super esse ; eo salvo , quod cum sociis meis ego et
ipsi mecum possimus eciam altero sociorum invito
cognoscere de ipsis causis et audire. Et st aliquis
sociorum meorum abfuerit, vel interesse non po-
terit aliqua iusta de causa, ego de causis illis, de
quibus socius audierit, audiam et cognoscam, et
audire et cognoscere tenear, si michi fuerit comis-
sum per ipsum socium meum, donec ille socius
meus interesse poterit, si a partibus vel aliqua par-
cium ipsius cause fuero requisitus , nixi alius socius
meus, qui presens esset, ante me audisset. Et lu- b
crum seu accatum (7) non faciam per me nec per
alium pro officio meo, seu occaxione officii mei
ultra id quod mihi concessum est pro saiario meo,
aec consenciam quod alii faciant; et si sciero ali-
quem facere vel facere velle, bona fide prohibebo;
et nixi destiterit vel cessaverit, potestati manife-
stabo cicius quam potero bona fide. Et constringam
omnes personas, quibus solutio voluerit fieri, ho-
stendere michi omnes cartas debiti infra certum diem
statuendum arbitrio meo, et pro illa carta, que non
fuit * ostensa et subscripta , non solvatur aliquod
dispendium nec guiderdonum ; et illa instrumenta,
que fuerunt ostensa, subscribantur per unum scri-
bam consulum et potestatem, et eius officio non
resistam nec contradicam , nec eum officium suum c
gerere et facere aliquo modo impediam. Et eius
precepta in omnibus et per omnia , que pro comuni
de Cumis et pro officio sui regiminis mihi occaxione
mei officii fecerit, adtendam et observabo bona fide
sine fraude. Et ei et suis missis et vicariis et mi-
litilius bona fide consilium dabo de omnibus hiis,
de quibus a me consilium pecierint ad maiorem
honorem et comunem utilitatem comunis de Cumis,
et ad salvandum sacramentum ipsius potestatis (8),
remotis odio et amore et timore et precio et pre-
cibus et lucris et dampnis mei et alterius persone.
Et ea privata habebo et tenebo, et omnia alia, que
mihi preceperit ipse vel aliquis eorum esse privata,
vel ut privata teneam, nec ea pandam alicui per-
sone aliquo dicto vel facto vel signo, nixi forte d
sociis meis vel consiliariis illius sentencie, vel uni
scribe, qui scripserit notam ipsius sentencie. Et
extra confinia cumane civitatis non exibo sine pa-
rabula potestatis vel eius missi contra formam sta-
tuti comunis de Cumis. Et quod toto tempore mei
consulatus non relinquam officium consulatus Cu-
marum iusticie racione vel aclione alicuius asses-
soris vel alterius dignitatis, vel aliqua alia racione
et occaxione que posset intervenire, excepto per
eassum foftuitum, et contra hoc parabulam nec
petam per me nec per alium. Et ad aliquam am-
baxatam pro comuni de Cumis non ibo sine parabula
• Corrige: sicut iasltim fuerit. Etdecausis, quae inccplae fuerint elc.
* Corr. fueril.
potestatis et cumane credencie. Et si (ad) aliquam
ambaxatam parabula potestatis et cumane credencie
pro facto comunis de Cumis extra confmia civitatis
Cumarum ad expensas comunis de Ctunis ivero, mo-
deratas faciam expensas bona. fide; et si pro aiiquo
alio facto vel pro aliqua causa consuienda, vdl contre-
versia iudicanda ivero aut ire debuero extra confinia
civitatis Cumarum racione officii mei ad expensas
alicuius vei aiiquorum, moderatas raciam expensas,
et non expendam plus quam possem expendere, si
irem ad expensas comunis de Cumis; et ad con-
sulendum aliquam causam non exibo extra confinia
Cumarum sine voluntate ambarum parcium , vel sine
parabula potestatis, conservando statuta Cumarum ,
et hiis deficientibus, servando huius civitatis usus.
Et banna et parabulas eundi domum iuste dari fa-
ciam omnibus hominibus, quibus danda erunt Et
eos de ipsis bannis a me vel sociis meis datis eximi
faciain , qui de iure eximi debebunt et sicut debe-
bunt et non aliter; spia non ero nec giuda ad
dampnum comunis de Cumis ad proficium inimi-
corum. Et rationem faciam et dicatrt homtnibus de
Mediolano et eius virtutis sicut Cumarum, et se-
cundum quod in carta concordie facte inter Me-
diolanum et Cumas continetur, et non tractabo
cum aliqua persona toto tempore mei consulatus
vel eligendi consularia. Et in omnibus sententiis
seu instrumentis sentenciarum diffinitivis, quas de
cetero me subscribam, si a me postulatum fuerit,
et in appellacionibus interpositis a sentenciis meis
vel sociorum meorum diffinitivis et interlocutoriis
statuta comunis de Cumis servabo. Et si aliquis
coram me iuraverit aliquem esse periurium, con-
dempnabo eum, prout in statutis continetur. Et si
aliquis dixerit in causa coram me alicui : mentiris,
condempnabo eum, prout in statutis comunis de
Cumis continetur. Et si aliquis vocaverit aiium
periurium coram me de aliquo sacramento, quod
incontinenti ibi fecisset, condempnabo euni, prout
in statutis continetur; ipsa banna bona fide exigam
vel exigi faciam, et in comune de Cumis faciam
pervenire. Preterea furtum vel fraudem non faciam
de rebus comunis nec alicuius persone vel univer-
sitatis iurisdictionis Cumarum per me vel per alium,
nec consenciam vel permitam aliquem alium de
predictis rebus furtum vel fraudem facere. Et si
sciero aliquem facere velle, eum prohibebo; et si
fecerit, nixi infra octo dies reddiderit, potestati
vel suo misso manifestabo cicius quam potero. Et
nOn dabo consilium alicui persone de aiiqua causa,
quam credam posse venire ad me vei socios meos
vel aliquem meorum sociorum, nec placitabo ali-
quam causam iurisdictionis Cumarum, nec avocatus
ero in aliqua causa sub consulibus sociis meis sine
parabula potestatis, nixi esset in causa mea propria.
Et generaliter omnia alia statuta civitatis Cutnarum
pertinencia ad iusticiam adtendam et observabo,
et specialiter omnia ea, que potestas tenetnr facere
me iurare vel ponere vel poni facere in sacramento
meo , proul continetur in sacramento potestatis in
s
Digitized by
Google
i5
LIBER STAT\TORVM
16
statutis comunis, bona fide adtendam et observabo, a sub me vel socio meo vertatur, non petam nec
sicut, de his expressim hic mencio habita fuisset Et habebo conscilium de aliqua persona cumane civi-
de omnibus causis, quas iudicabo, faciam fieri con- tatis nec cumane iurisdictionis, nec ab aliqua per-
dempnacionem vel noticiam ei qui obtinuerit, (ejus) sona vel iudice vel sapiente alterius iurisdictionis,
arbitrio infra mensem unum postquam iudicavero, nec alicuius consilio de aliqua sentencia interlocu-
et faciam fieri simplicem absolutionem absoluto, si toria vel diffinitiva proferam sentenciam aiiquam ,
valuerit * quantitas cause fuerit solidorum sexaginta
vel ab ea quantitate inferius, in qua ponuntur duo
testes ad minus. Et aliqui minori auctoritatem non
prestabo, nixi inde iustam videro causam ac ra-
cionabilem. Et predicta omnia, ut dictum est, aten-
dam et observabo hinc ad finem mei officii bona fide
sine fraude, remotis odio et amore et timore, precio
et precibus et lucris et dampnis mei vel alterius
persone. Et operam dabo ut socii mei idem faciant,
nisi tantum consilio meo vel socii mei, vet nisi
predicla fierent de voluntate et consensu ambarum
paircium, vel nixi una pars peteret sapientem ad
suas expensas tantum, vel nixi altera pars ad hoc
citata per contumaciam absentaret; et omnes que-
stiones, que sub me placitabuntur vel placitari vo-
iuerint, audiam comuniter cum socio meo, et co-
muniter et comuni consilio eas diffiniam, si hoc a
partibus vel ab aliqua parcium fuerit postulatum,
salvo eo quod si aliquid fuerit addictum vel mu- b et cum socio meo bona fide in simul concordabo.
tatum vel diminutum in hoc sacramento meo per
potestatem Cumarum et consilium generale comunis
de Gumis, quod de addito et mutato, secundum
fuerit additum et mutatum, tenear, de diminuto
non tenear (9).
II. Sacramentum quod facere tenentur consules
negociatorum ante introitum sui consulatus.
■In nomine Domini. Iuro ego ad sancta Dei evan-
gelia, quod bona fide sine fraude officium consu-
latus negociatorum usque ad finem mei officii fa-
ciam et geram, et operam dabo quod socius meus
idem faciat, et omnia placita, causas et querimonias,
que ad me pervenerint, audiam, recipiam et co-
gnoscam, et in earum cognicione procedam, et
Et per fraudem non inpediam socium meum quin
ipsas causas consulat secundum iusticiam et diffi-
niat, et in eorum cognicione, sicut debuerit, pro-
cedat. Et si causa fuerit a sol. lx supra, eam sen-
tenciam feram consilio socii mei, si in civitate
Cumarum fuerit ; et in scriptis ipsas sentencias, que
excedent quantitatem iilam soiidorum sexaginta,
proferam , et faciam scribas meos scribere noticias
in quaternis antequam proferantur. Et bona fide
sine fraude omni die bis horis consuetis veniam in
broleto Cumarum , et ad loca ubi cause mercatorum
tenentur et teneri consueverunt et ius redditur,
veniam pro iure reddendo, nixi in tempore qua-
dragexime, quo tempore tantum semel in die venire
easdem diffiniam bona fide sine fraude secundum c teheor. Et bona fide dabo operam et curabo ne
statuta pertinencia ad officium mercatorum ; et
deficientibus ipsis statutis, secundum allia statuta
consulum Cumarum iusticie et civitaljs Cumarum;
deficientibus ipsis , secundum usus et bonos mores
civitatis eiusdem aprobatos, et hiis deficientibus ,
secundum leges et iura, infra tempus determinatum
per statutum comunis de Cumis. Et causas non
diilatabo nixi per illa tempora et iiios dies, quibus
dillatari possunt per statutum, quibus temporibus
et diebus ius non redam nisi de hiis, de quibus
cognosci potest per statutum; et per omnia alia
tempora et dies anni ius redam bona fide raciona-
biliter cuilibet sub me conquerenti de hiis que-
stionibus et causis, de quibus cognoscere possunt
scribe mei et socii mei pro scripturis', quas sub
me vel socio meo facient , vel meo et socii mei iussu
recipiant ultra id pro aliquo scripto, quam eis
concessum est ex statutis comunis de Cumis, et
hoc in illis casibus, in quibus statutum Cumarum
eis concessit vel vetat accipere. Et de iis, de quibus
nichii cautum est per statutum , si de precio seu
solutione scripti discordia fuerit, bona fide arbi-
trabor id quod inde dari seu solvi debuerit. Et si
sciero aliquem predictorum scribarum contra facere
vei facere velle, eum prohibebo, ut supra dictum
est , ne maiorem solucionem recipiat , coartabo ;
et si plus receperit scriba, id quod plus receperit,
eum restituere faciam; si reddere nollet precepto
consules mercatorum ; et de aliis vero causis et d meo, eum potestati denonciabo cicius quam potero.
questionibus , de quibus predicti consules merca-
tomm cognoscere non possunt, seu que ad sui
consulatus officium non pertinent , nullo modo (me)
intromittam nec audiam, nisi de voluntate et con-
sensu ambarum parcium. Et quod bannitis de ma-
leficio comunis Cumarum me sciente non faciam
racionem de aliqua questione, et bona fide sine
fraude secundum iusticiam concordabo cum socio
meo, et operam dabo ut socius meus mecum et
vicissim secundum iusticiam concordet in consi-
liandis et diffiniendis predictis questionibus et sen-
tenciis inde ferendis, Et de aiiqua questione, que
• Corr. >i volu«rit, *t si elc.
Et non permittam meo posse scribas meos nec
aliquem eorum scribere vel scribi facere aliquod
bannum nec aliquam parabulam eundi domum, nisi
in talibus et similibus quaternis talium cartarum,
in quibus scribe bannorum et parabularum , que
dantur et exclamantur sub consulibus iusticie, scri-
bere debent et tenentur ; et si scivero aliquem
predictorum meorum scribarum aliter facere, ei
prohibebo, et eum manifestabo cicius quam potero
potestati comunis de Cumis. Et de causis iliis, de
quibus socius meus audierit, ego cognoscam et
audiam, si ipse socius meus absens fnerit vel inte-
resse non poterit aliqua iusta de causa, si michi a
partibus vel ab aliqua parcium ipsius cause fuent
Digitized by
Google
»7
CONSVLVM CVMANORVM
iS
0 39
aceit
ct»
ak
«t
W
I»'
•rt-
?B
fl
ro
postulatuin, donec ipse socius meus interesse po-
terit. Et lucrum aliquod non faciam per me nec per
alium pro officio meo seu occaxione officii mei, ultra
id quod mihi concessum est pro salario nieo, nec
consenciam quod alius faciat. Et si scivero aliquem
facere velle , bona fide prohibebo ; et nixi destiterit
vel cessaverit, potestati manifestabo cicius quam
potero bona fide: et constringam omnes personas,
quibus solutio voluerit fieri, ostendere mihi omnes
cartas debiti infra certum diem statuendum arbitrio
meo, et pro illa carta, que non fuerit ostensa et
suscripta, non solvatur aliquod dispendium nec gui-
derdonum ; et illa instrumenta, que fuerunt ostensa,
subscribantur per unum scribam consulum. Et po-
testati et eius officio non resistam nec contradicam,
nec eum officium suum agere et facere aliquo modo
inpediam; et eius precepta in omnibus et per
omnia, que pro comuni de Cumis et pro officio sui
regiminis raihi occaxione mei officii fecerit, adtendam
et observabo bona fide sine fraude. Et ei et suis
missis et vicariis et militibus bona fide consilium
dabo de omnibus hiis, de quibus a me consilium
pecierint ad maiorem honorem et comunem utilitatem
comunis de Cumis, et ad salvandum sacramentum
ipsius potestatis, remotis odio et amore et timore et
precio et precibus et lucris et dampnis mei et alte-
rius persone. Et privata habebo et tenebo , et omnia
alia, que michi preceperit ipse vel aliquis eorum esse
privata, (ut privata) teneam, nec ea pandam alicui
persone aliquo dicto vel facto vel signo, nixi forte
solucio* vel consiliariis illius sentencie vel uni scribe,
qui scripserit notam ipsius sentencie. Et extra con-
finia cumane civitatis non exibo sine parabula po-
testatis vel eius missi contra formam statuti comunis
de Cumis. Et non dabo consilium alicui persone
de aliqua causa, quam credam posse venire ad me
vel socium meum , nec placitabo aliquam causam
iurisdictionis Cumaruni, nec advocatus ero in aliqua
causa sub socio meo sine parabula potestatis, nixi
esset in causa mea propria. Et generaiiter omnia alia
statuta civitatis Cumarum pertinentia ad consulatum
ncgotiatorum et iusticie (et) ad iusticiam adtendam et
observabo , et specialiter omnia ea , que potestas
(tenetur) facere me iurare vel ponere vel poni facere
in sacramento meo, prout continetur in statutis
Gumarum, bona fide adtendam et observabo, sicut
de hiis expressim hic mencio habita fuisset. Et de
omnibus causis, quas iudicabo, faciam fieri condem-
pnacionem vel noticiam ei qui obtinuerit, arbitrio
eius infra mensem unum postquam iudicavero, et
faciam fieri simplicem absolucionem absoluto, si
valuerit b ,quantitas cause fuerit solidorum sexaginta
vel ab ea quantitate inferius, in qua ponuntur duo
testes ad minus. Et alicui minori auctoritatem non
prestabo, nixi inde iustam videro causam ac racio-
nabilem. Et predicta omnia, ut dictum est, attendam
et obseryabo hinc ad finem mei officii bona fide
sine fraude, remotis odio et amore et timore,
» Corr. locio meo.
• Corr. 8i roluerit, et ai elc.
a precio et precibus et lucris et dampnis mei vel
alterius persone. Et operam dabo ut socius meus
idem faciat et adtendat ; salvo eo quod si aliquid
fuerit additum vel mutatum vel diminutum in hoc
sacramento meo per potestatem Cumarnm et con-
siiium generale comunis de Cumis, quod de addito
et mutato, secundum quod fuerit additum et mu-
tatum, tenear, de diminuto non tenear (io).
III. Sacramentum quod facere debet et tenetur
\> quilibet ojficiallis ante introitum sui officii.
In nomine Domini. Iuro ego ad sancta Dei evan-
gelia, quod officium, ad quod electus sum, usque
ad finem ipsius officii bona fine sine fraude faciam
et geram, remotis odio, amore et timore et precio
et precibus et lucris et dampnis mei vel alterius
b persone: et quod observabo omnia et singida sta-
tuta consulum Cumarum iusticie et negociatorum
et civitatis Cumarum facta et que de cetero fient,
que ad ipsum officium pertinuerint. Et his statutis
deficientibus , servabo usus et bonos mores civitatis
Cumarum aprobatos; et qdod obediam singulis pre-
ceptis, que potestas cumana vel eius iudices vel
predicti consules iusticie et negociatorum vel ali-
quis eorum mihi fecerit de iure, racione et occa-
xione predicti mei officii. Et quod non reciptam
ab aliqua persona, undecumque sit, de aliqua seri-
ptura, quam racione predicti officii scripsero et
scribi fecero, ultra id quod concessum est per sta-
lutum comunis de Cumis. Et quod non permittam
meo posse aliquem meum socium fraudem vel
c dolum in suo officio committere, nec de aliqua scri-
ptura ab aliqua persona ultra id accipere, quam
concessum est per statutum comunis de Gumis. Et
si scivero aliquem meum socium facere contra pre-
dicta vel aliquod predictorum , ei prohibebo et eum
manifestabo potestati Cumarum cicius quam potero.
im. Sacramentum quod facere debet et tenetur
quilibet extimalorum ante introitum sui officii.
In nomine Domini. Iuro ego ad sancta Dei evan-
gelia quod officium extimatorum bona fide sine
fraude usque ad finem ipsius officii faciam et geram,
et quod servabo omnia et singula statuta facta et
que de cetero fient ad officium extimatorum per-
tinencia; et si racione predicti officii extra civitatem
Cumarum et eius confinia ivero pro aliqua extima-'
d tione facienda, moderatas faciam expensas, et in
ipsa estimacione facienda habebo velocitatem et
expedimentum ; et medietatem de omni eoj quod
in me racione predicti mei officii pervenerit, cicius
quam potero consignabo canevariis comunis de
Cumis. Et bona fide operam dabo et curabo, ut
scribe mei de cartis et scripturis, quas racione pre-
dicti officii fecerint, ultra id quam concessum est
eis per statutum comunis de Gumis *. Et si ultra
id . receperint, eds restitui faciam illi persone, a
qua receperint; et si restituere recusaverint, incon-
tinenti eos et quemlibet eorum manifestabo cicius
quam potero potestati Cumarum, et operam dabo
ut socius meus idem faciat.
• Suppl. non recipianl.
Digitized by
Google
'9
LIBER. STATVTORVM
V. Sacramentum quod facere debet et tenetur a
qwlibet servitor Cumarum ante introitum sui officii
Iuro ego ad sancta Dei evangelia quod botia fide
sine fraude officium servitoris faciam, et quod ob-
servabo omnia et singula statuta ad officium ser-
vitorie pertinencia, et omnia statuta comunis de
Cumis, et quod habitabo continue cum familia mea,
quam habebo, in civitate Cumarum, vel infra con-
finia vel in burgo Cernobii. Et quod obediam
omnibus et singuiis preceptis, que potestas Cumarum*
et eius iudices et milites (i i) et consules iusticie et
mercatorum vel aliquis eorum mihi de iure fecerint
occasione officii servitorie; et tociens quociens ipse
dominus potestas vel aliquis eius iudicum et militum
et quilibet predictorum consulum me vocaverit,
vel me vocari fecerit, vel per me miserit, ego in- b
continenti sine mora coram eius presencia pro suis
preceptis obediendis (veniam), nixi fuero impeditus
iusta de causa ; et operam efficacem dabo meo posse
ut omnes socii mei , qui sunt vel erunt in officio ser-
vitorie, idem faciant, ut supra continetur in pre-
dicto meo sacramento. Et si scivero aliquem contra
predicta vel aliquod predictorum facere, eum cicius
quam potero potestati Cumarum manifestabo.
VI. De hiis, de quibus potest cognosci Jeriatis.
In primis mcclxxxi die martis quintodecimo in-
trante iullio. Statutum est ut potestas Cumamm vel
eius iudices causarum pallacii et consules Cumarum
iusticie et negociatorum possint et debeant cogno-
scere de infrascriptis questionibus et causis diebus
feriatis. c
In primis de illis questionibus, de quibus potest
cognosci secundum leges diebus feriatis, salvo quod
si renonciatum fuerit feriis, quod propter hoc non
cognoscatur.
Item si quis fueril in bano vel consignaverit, et
timeat ne extimetur vel ne accipiatur de bonis eius
post bannum vel consignacionem , et vellet facere
racionem, non extimetur nec depredetur de bonis
ipsius, si bannitus vel consignans voluerit facere
racionem, sicut facere tenetur diebus non feriatis,
illa vice, qua bannum datum vel consignatio facta
fuerit.
Item de nullitate extimacionum et recuperacio-
num et manutencione earum.
Item de possessionibus recuperandis vel anichi- d
landis , et in ipsis possessionibus manutenendis datis
per consules vel eorum delegatos , et per iudices
pallacii.
Item de mercedibus et salariis et contractibus
rerum mobilium et preciis eamm, ubi agitur, quod
incontinenti vel infra decem dies fiat solucio et
tradictio, de quibus non est carta vei condempnatio.
Item de ominibus " contestamentis factis et fa-
cientfcs et cassandis et execucioni mandandis.
Item de solucionibus faciendis et recipiendis.
Item de appellacionibus que fierent per homines
burgorum et vilarum cumani episcopatus (ra).
a Corr. hic tl pustca oinnibus.
30
Item de questionibus fodrorum et vicinanciarum
burgorum et vilarum episcopatus Cumarum.
Item de divisionibus faciendis de quibuscumque
rebus.
Item de questionibus finium seu terminorum.
Item de ominibus alimentis prestandis et taxandis.
Item de ominibus depoxitis factis et faciendis.
Item de ominibus causis possessionum, cum uter-
que ostendit se possidere.
Item de ominibus vioienciis illo anno commissis,
et que de cetero committerentur, et precedenti
anno per sex menses ante introitum regiminis po-
testatis Cumarum.
Item de ominibus questionibus cibi et potus, de
quibus non est carta vel condempnacio.
Item de pignoribus remm mobiiium iuendis et
rerum inmobilium, de quibus facta esset vendicio
sub pacto luendi.
Item de fictis et decimis et primiciis et pensio-
nibus et fmctibus pendentibus illius anni, in qno
agitur.
Item de mercatis factis adtendendis.
Item de ominibus questionibus , que essent inter
homines et comunia, vel inter singulares homines,
vel inter comunia, occasione alicuius exercitus facti,
vel qui de cetero fiet per comune de Cumis, de
quibus non est carta vel condempnacio.
Item de cartis et condempnacionibus reficiendis
et complendis.
Item de denonciacione novi operts.
Item de refictione ecclesiamm, viarum et poncium
et domorum.
Item de tutoribus et curatoribus dandis et or-
dinandis.
Item de solucionibus factis comuni de Ciunis pro
aliquo animo accipiendi actiones.
Item de questionibus pedagii.
Item de questionibus illius, qui de eadem re ces-
sionem vel vendicionera fecerit duobus(i3).
Item de racionibus tuteilaram et curatorum red-
dendis vel non reddendis.
Item de questionibus refutacionnm terrarum, do-
morum et rerum territoriarum , vel si dominus
massarium sive colonum de terris, (rebus) territoriis
et domibus, quas ab eo tenet, exspelere vellet.
VII. De officio consulum iusticie , et quot esse
debent et de eorum selario.
Item mcclxxxi die martis quintodecimo intrante
iulio. Statutum est ut consules Cumarum iusticie sint
et esse debeant quatuor, qui eligantur in consilio
generali comunis de Cumis ad sortes more solito,
quoram quatuor consulum duo sint iudices de co-
legio iudicum civitatis Cumarum et alii duo sint
layci. Et habere debeant ipsi quatuor consules pro
eoram salario a comuni Cumarum in quolibet medio
anno, scilicet quilibet iudex libras viginti, et qui-
libet laycus libras sedecim denariorum novorum
in denariis numeratis tanttim (i4)> videlicet medie-
tatem in medio sui officii , et ailiam medietatem in
fine sui officii.
Digitized by
Google
3(
CONSVLVM CVMAHORVM
22
isfc
#■
>C5-
sint
'f
VIII. quibus causis et questionibus cognoscere
possunt consules iusticie.
Item suprascripto die statutum est, ut predicti
quatuor consules iusticie possint et debeant cogno-
scere de omnibus et singulis questionibus et causis,
que sub eis vel aliquo eorum ventilarentur occa-
xionibus peccuniariis , que ascendant solidos sexa-
ginta novorum sortis, et a solidis sexaginta novo-
rnm supra(i5), et de omnibus eorum accessionibus,
qnamcumque quantitatem ascendant; et similiter
de omnibus questionibus terrarum , domorum, pos-
sessionum, decimarum , et aliarum rerum mobilium
et immobilium, quarum valencia predictam quan-
titatem ascendant.
VIIII. Ut consules iusticie nullo modo se intro-
miltant de questionibus ascendentibus a solidis sexa-
ginta irifra, nec de causis que sint inter mercatores.
Item suprascripto die statutum est , ut predicti
consules iusticie nullo modo se intromittanl de causis
et questionibus peccuniariis, que ascendant a solidis
sexaginta sortis infra, nec de eorum accessionibus,
nec de questionibus terrarum, domorum, posses-
sionum, decimarum et .rerum mobilium, quarum
valencia ascendat a solidis sexaginta novorum infra;
et similiter (se) intromittere non possint nec debeant
de causis et questionibus, que sint inter negocia-
tores et de negociationibus, quamcumque quantita-
tem asccndant, nixi fuerit de voluntate et consensu
ambarum partium, de quibus omnibus causis et que-
stionibus consules mercatorum cognoscere debent.
X. Ubi stare debent predicti quatuor pro iure
reddendo.
Item suprascripto die statutum est, ut predicti
quatuor consules iusticie stare debeant ad ius red-
dendum in broleto Cumarum, ubi stare consueverunt
consules iusticie pro iure reddendo super banchis,
que sunt subtus pallacium comunis de Cumis in
quatuor diversis locis , prout ipsa loca inter se di-
viserint, et in unoquoque ipsorum quatuor locorum
debeant designari et depingi ad expensas comunis
de Cumis infrascripta quatuor animalia, videlicet:
in uno loco iusta portam borleti a dextera parte
leo, et in eodem latere in alio loco bos, et in alio
Ioco a sinistra parte iusta suprascriptam portam
borleti aquila, et in eodem latere in alio loco iusta
portam ecclesie sancti Iacobi ursus (16).
XI. Ut predicti consules iusticie habeant inter se
unum preceptorem seu utium ancianum, qui sit de
se ipsis.
Item * die statutum est ut predicti quatuor coh-
sules iusticie inter se habere debeant unum prece-
ptorem seu unum ancianum , qui sit et esse debeat
de se ipsis , et qui debeat mutari per ipsos con-
sules qualibet edomada, in qua ius reddetur, et
quod preceptor sive ancianus habeat vim et pote-r
statem precipiendi cuilibet sociorum suorum quic-
quid ei videbitur forte precipiendum racione con-
sulatus, et eciam vim habeat puniendi quemlibet
a predictorum sociorum eius, usque ad quantitatem
solidorum x novorum pro qualibet vice pro quo-
libet negocio, et ipsos denarios vim habeat exigendi,
et eos convertendi in utilitate ipsorum consulum
tantum • eorum arbitrium (17).
XII. Ut campanella una ponatur sub palacio
comunis de Cumis , ubi depinctus erit leo, et que
pulsari debet precepto preceptoris, quando para-
bule et banna et allia exctamantur et Jiunt.
Item suprascripto die statutum est, ut una cam-
panella ad expensas comunis de Cumis ponatur et
poni debeat subtus pallacium comunis de Cumis,
ubi depinctus erit leo, et que campanella debeat
pulsari in die bis, videlicet in mane, et post nonam,
et hoc in diebus martis, iovis , veneris et sabati ,
b quibus iura reduntur, excepto in tempore quadra-
gexime, quo tempore tantum semel pulsari debeat
in die; et que campanella pulsetur precepto tantum
suprascripti preceptoris seu anciani, sive per ipsum-
met tunc, quando eidem preceptori congruencius
videbitur, quod parabule eondi domum et cassa-
menta preceptorum debeant dari et exclamari. Et
nulia parabula (18) nec cassamentum debeat nec
possit exclamari , dari nec fieri ante pulsacionem
dicte campanelle ; et si data, exclamata vel facta, seu
datum (et) exclamatum fuerit, non valeat nec teneat.
Et pulsata ipsa campanella suprascripto modo, pa-
rabuie eondi domum et preceptorum cassamenta
exclamcntur et scribantur; et post moderalum inter-
vallum post exclamacionem parabularum et cassa-
c mentorum debeat predictus preceptor iterum pul-
sare seu pulsari facere predictam campanellam; et
post ipsam secundam pulsationem possint et debeant
dari, exclamari et scribi ct fieri banna, possessio-
nes, prononciamenta et preceptorum firmamenta,
et terminorum denegaciones, et sentencie per con-
tumaciam alterius partis proferri ct aliter procedi.
Et ante ipsam secundam pulsacionem dicte cam-
panelle non possint nec debeant dari , exclamari nec
scribi aliqua banna, possessiones, firmamenta, pro-
nonciamenta et denegaciones terminorum, nec sen-
tencie per contumaciam alterius partis proferri, nec
eciam aliter procedi. Et si date, exclamate, scripte,
seu data, exclamata, scripta fuerint, aliter non va-
leant. Et postquam dicta campanella secundo fuerit
d pulsata, nulle parabule nec cassamenta preceptorum
debeant fieri, dari nec exclamari; et si dampna-
rentur, fierent et exclamarentur , non valeant; et
hoc intelligatur illa vice, qua dicta campanella se-
condo pulsabitur. Et predicta omnia que continentur
it\ hoc statuto, locum non habeant diebus feriatis.
XIII. Ut nullus predictorum consulum possit re-
cedere de bancho, donec suprascripla campanella
bis non Juerit pulsata.
Item suprascripto die statutum est, ut nullus pre-
dictorum quatuor consulum possit nec debeat aliquo
modo vel ingenio discedere de bancho, donec pre-
dicla campanella bis fuerit pulsata, et parabule
• Svppl. suprascrtplo.
a Corr. secantam.
Digitized by
Google
33
LIBER STATVTORVM
>4
eondi domum et cassamenla preceptorum, et banna, a martis, iovis, veneris et sabati ; et de ipso bancho
firmamenta, possessiones et alia clamate et excla-
mata fuerint, et sentencie per contumaciam prolate.
Et si quis contra fecerit, puniatur per predictum
preceptorem consulum in solidis x novorum con-
vertendis in utilitate suprascriptorum quatuor con-
sulum iusticie.
XIIII. Ut ille consul iusticie, sub quo bannum
datum fuerit, debeat dare parabulam vel possessionem.
Item suprascripto die statutum est, quod ille con-
sul predictorum quatuor consulum iusticie, sub quo
bannum (ig) datum et citacio facta fuerit, debeat
dare parabulam accipiendi, contestandi et capiendi et
possessionem decretalem, seu parabulam intrandi in
possessionem , et hoc secundum formam banni inde
non debeant discendere secundum snprascriptiquarti
proximi statuti formam, nec in ipsis quatuor diebus
debeant audire causas placitari in fine, sed in
diebus lune et mercurii debeant similiter bis in die
ascendere in bancho in loco consueto simul ad au-
diendum communiter causas placitari in fine, que
coram eis placitari voluerint, et alia fieri que iure
fieri possunt, excepto in tempore quadragexime ,
quo tempore tantum semel in bancho predictis die-
bus ascendere debeant et teneantur. In diebus vero
feriatis ascendere debeant in bancho suprascripto
modo pro iure reddendo de hiis questionibus , de
quibus cognosci potest diebus feriatts per statutum
suprascriptum , si a partibus vel ab aliqua parcium
dati; et si per alium consulem data fuerit, non b fuerit postulatum. Et hoc statutum locum non
valeat ipsa parabula. Et hoc intelligatur et locum
habeat durante predicti consulis officio.
XV. Quod nemo predictorum consulum possit se
intromittere de aliqua causa incepta coram con-
socio suo.
Item suprascripto die statutum est, quod nemo
predictorum consulum possit nec debeat se intro-
mittere de aliqua causa incepta coram consocio suo
per citacionem, nixi fuerit loco consocii sui tunc
iusta de causa absentis , vel nixi iusta de • causa
subspectionis et recusationis intercedat (20). Et si
aliter se intromitteret, eius cognitio non valeat, nixi
de voluntate parcium se intromisserit.
XVI. Ut predicti quatuor consules exerceant per
se tantum officium sui consulatus.
Item suprascripto die statutum est, quod nullus
ex ipsis quatuor consulibus iusticie possit nec de-
bcat ponere aliquam aliam personam loco sui ad
ius reddendum ; sed per se tantum ipsum suum
officium debeat exercere, dum sit in civitate Cuma-
rum et infra confinia civitatis Cumarum , vel in
burgo Zernobii , et dum sit sanus. Et si fuerit in-
firmus vel se absentaverit occaxione sui ofiicii, vel
precepto potestatis Cumarum vel eius assessoris,
tunc debeat et teneatur unum ex sociis eius tan-
tum relinquere suo loco. Et quicquid factum fuerit
per ipsum socium suum, valeat (et) teneat. Et si
commiserit alteri quam consocio suo vices suas, non
valeat nec teneat quod factum fuerit per alterum
habeat, si consul absens iusta de causa fuerit vel
infirmus, dum tamen relinquerit unum ex sociis
eius loco, (sicut) oontinetur in statuto proximo : et
qui socius eius loco ascendat in bancho suprascripto
modo. Et si quis contrafecerit seu facere recusa-
verit, puniatur per preceptorem consulum iusticie,
qui pro tempore fuerit, in solidis x novomm qua-
libet vice, convertendis in utilitate ipsorum quatuor
consulum eorum arbitrio.
XVIII. Ut consules iusticie teneantur per se dtf-
finire causas , etc.
Item suprascripto die statutum est, quod ipsi
consules iusticie cognoscant et teneant et expediant
et determinent et iudicent et diffiniant bona fide
c sine fraude omnes causas, lites et questiones et con-
troversias et omnia allia, que ad iusticiam pertinent
et pertinere consueverunt, et que sub eis ventila-
buntur, et ad eorum officium pertinent; et bona
fide sine fraude debeant se concordare, et suum
conscilium dare de qualibet sentencia diffinitiva et
interlocutoria consociis suis, et non resistere nec
contradicere sociis suis de hiis, de qutbus maior pars
fuerit in concordia. Et quod ille, sub quo questio
ventilabitur, possit ipsam sentenciam diffinitivam
(vel) interlocutoriam proferre , apponendo in ipsa
sentencia de consilio omnium sociorum suorum, licet
minor pars eorum non fuerit in concordia, et ipsa
sentencia talli modo per ipsum prolata rata et firma
sit et habeatur, non obstante eo quod omnes consules
quam per socium eius, sed omni careat firmitate. d non fuerint in concordia. Hoc idem intelligatur,
XVII. Ut consules iusticie debeant bis in die
ascendere in bancho pro iure reddendo in locis
consuetis.
Item suprascripto die statutum est, quod consules
Cumarum iusticie, qui pro temporibus fuerint, et
quilibet ipsorum in illis diebus, quibus iura red-
duntur, et cause non sint dilatate, debeant et te-
neantur ascendere in bancho in locis determinalis
et consuetis pro iure reddendo bis in die, videlicet
jn mane ante terciam et post nonam , pulsata ter
campana magna comunis de Cumis more solito,
et tenere placita et ius reddere, videlicet in diebus
a foir. iusla cansa.
quod possit apponi in illis sentenciis et qualibet
ipsarum de consilio omnium suorum sociorum, et
quod valeant et teneant que date sunt, vel de cetero
darentur de consilio sapientum vel sapientis datorum
vel dali de voluntate ambarum parcium vel unius
partis tantum, altera parte absentante per con-
tumaciam.
XVIIII. Ut consules Cumarum proferant sen-
tencias infra certum tempus.
Item suprascripto die statutum est, quod consules
Cumarum iusticie teneantur et debeant determinare
et diffinire omnes causas et questiones , que sub eis
vel aliquo ipsorum ventilabuntur, infra duos menses
proximos utiles, postquani sibifuerithocdenonciatum
Digitized by
Google
23
CONSVLVM CVMANORVM
26
■&
(II
per aliquam ipsarum parcium ; quod denoncia-
mentum fieri non possit nixi datis vel denegatis
partibus omnibus dillacionibus, que dari debeant et
consueverunt de iure et consuetudine, et publicatis
omnibus testibus, si qui in hac causa fuerint producti,
nixi hoc remanserit de voluntate ambarum parcium
vel negligencia ambarum parcium, vel aliquo Dei
impedimento , vel hoc remanserit pro utilitate et
facto comunis de Cumis. Et si quis contrafecerit
seu facere recusaverit, solvat pro banno comnni
de Cumis libras decem novorum ; et quilibet possit
accusare, et hoc intelligatur in sentenciis diffiniti^ ■ ,
et nixi causa seu questio penderet pro aliqua ap-
pellacione.
XX. Ut consules iusticie teneantur in diebus lutie
et mercurii audire causas placitare in fme.
Item millesimo ducentesimo trigesimo primo ,
mense augusti statutum est, quod consules Cumarum
iusticie teneantur sacramento comuniter in simul
in consueto loco concordare in diebus lune et nier-
coris consuetis, et audire comuniter placitari in fine
omnes questiones et causas , que ventilantur sub
aliquo ipsorum. Et hoc si a partibus vet ab aliqua
parcium fuerit postulatum.
XXI. Ut consules iusticie possint ponerc bannum
comunibus et singularibus personis.
Item suprascripto anno et mense statutum est,
quod consules Cumarum iusticie non possint dare nec
ponere bannum quacumque occaxione alicui burgo
cumane virtutis ultra Jibras centum novorum, nec
alicui ville ultra libras vigintiquinque novorum, nec
alicui singulari persone ultra libras decem novorum * ;
salvo omnibus bannis et penis, que continentur in
statutis comunis de Cumis, vel nixi hoc preceptuni
foret per potestatem Cumarum vel suum missum,
vel maius bannum ponatur vel ponere possint , quod
preceptum et dictum est in preteritis, et in futuris
negociis non possit probari aliquo modo, nixi per
cartam atestatam.
XXII. Quot servitores habere debeant consules
iusticie sub se pro exclamandis bannis et parabolis
et aliis.
Item millesimo ducentesimo trigesimo primo,
mense augusti statutum est, quod consules Cumarum
iusticie habere possint tot servitores cumanos, quot
consules sunt vel erunt, videlicet quilibet consul
suum habeat servitorem et non plus, qui exclamet
in banno absentes, et presentibus exclamet para-
bulam eondi domum et allia faciat (et) exclamet , que
fieri et exclamari debent de iure. Et iili servitores
sint et esse debeant, videlicet quilibet ipsorum per
unam septimanam tantum sub ipsis consulibus cla-
matores. Et nullus ipsorum servitorum sit nec esse
possit clamator sub ipsis consulibus, donec ceteri
servitores comunis de Cumis clamatores fuerint per
tempora sequencia et edomadas sequentes, si esse
voluerint. Additum est millesimo ducentesimo octua-
gesimo primo, mense iulii: nixi aliud ordinaverint
» Forlt corrigend. diffinitivis.
• UUr» libm trigtnla novornro. Stol. MCCXCVI.
u consules ipsorum servitorum inter ipsos servitores.
Item quod nulla parabuia eondi domum, bannum,
possessio tediallis , firmamentum, cassamentum pre-
ceptorum vel denegacio terminorum valeant nec
scribi possint, nisi prius exclamatum fuerit per illuna
servitorem, qui exclamator fuerit sub ipso consule,
sub quo fuerit questio vel facta citacio; saivo quod
possessiones tediales, que dantur et fiunt post ban-
num preteritum , valeant et teneant sine aliqua
exclamacione facienda.
XXIII. De officio consulum negocialotHtm, et quot
sint et de eorum salario.
Item miliesimo ducentesimo octuagesimo primo,
die mercurii sextodecimo intrante iullio statutum
est, quod duo consules negociatorum sint et esse
b debeant , unus quorum sit et esse debeat iudex de
coilegio iudicum cumane civitatis, et alius sit lay-
cus, qui sit de societate mercatorum cumane civi-
tatis, et eligi debeant in consilio generab comunis
de Cumis ad sortes more solito, et quod habere
debeant in medio anno pro suo salario a comuni
Cumarum, videiicet iudex libras duodecim novorum,
et laycus habere debeat libras sex, videlicet me-
dietatem in medio sui officii, et aiiam medietatem
in fine sui officii.
XXIIII. Ubi stare debent consules negociatorum
ad ius reddendum.
Item suprascripto die statutum est, quod predicti
duo consules negociatorum stare debeant et tenean-
tur ad ius reddendum in broleto Cumarum in con-
c sueto loco , ubi depincta fuerit mulla una honerata
de torsello uno (21).
XXV. De cjuibus questionibus et causis possint
- cognoscere consules negociatorum.
Item suprascripto die statutum est, quod predicli
consuies negociatorum debeant et possint cogno-
scere, determinare et diffinire de infrascriptis que-
stionibus et causis, el infrascriptas questiones et
causas, que sub eis vel aliquo eorum venlilabuntur,
videlicet de omnibus questionibus peccuniariis, que
ascendant a solidis sexaginta novorum sortis infra,
el de omnibus eorum accessionibus , quamcumque
quantitateni ascendant, vertentibus inter quascum-
que personas et comunia. Item de omnibus que-
stionibus terrarum, domorum, possessionibus deci-
d marum et rerum mobilium et immobilium, quarum
valencia ascendat a soiidis sexaginta novorum infra.
Item de omnibus et singulis questionibus , quam-
cumque quantitatem ascendant, que sint et venti-
ientur tanttim inter mercatores et de mercationibus
tantum. Mercatores autem inteiiigantur illi, qui 6unt
vel erunt de societate mercatorum civitatis Cuma-
rnm, et eciam draperii, testores, tonditores et fola-
tores civitatis et iurisdictionis Cumarum.
XXVI. Ut consules negociatorum non possint se
intromittere de causis , de quibus cognoscere debent
c6nsulles iusticie.
Item suprascripto die statutum est, ut consules
ncgociatorum nec aliquis eorum non possint nec
deheant se intromittere de aliquibus questionibus
Digitized by
Google
\
LIBER STATVTORVM
28
et causis, que pertinent ad officium consulum iu- a cousules negociatorum de causis, que pertinent ad
sticie, et de quibus ipsi consules iusticie cognoscere
debent ; et si (se) intromitterent , eorum cognitio sit
cassa (et) inutillis, nisi se intromitterent de voluntate
ambarum parcium.
XXVII. Ut consules negociatorum possint pre-
stare auctoritatem.
Item suprascripto die statutum est, quod ipsi con-
sules riegociatorum possint dare tutores et curatores
minoribus et aliis personis, quibus de iure dari
debet et potest tutor et curator, et decreta inter-
ponere in quibuscumque contractibus , qui fierent
per minores et alios habentes vel qui habere debe-
rent curatores. Et hoc intelligatur in quibuscumque
minoribus , quantumcumque habeant in bonis ; et
eorum iurisdictionem , et de quibus cognoscere pos-
sunt, possint iubere, cavere et possessionem dare,
et in possessionem mittere et condempnare, sicut
alii consules iusticie faciunt et possunt.
XXXI. Qualiter racio debeat Jieri mercatoribus
forensibus per consules negociatorum.
Item suprascripto die statutum est, quod ipsi con-
sules possint cognoscere de omnibus questionibns
negociatorum forensium et de negociacionibus tan-
tum sub ipsis consulibus conquerencium , quam-
cujnque quantitatem ascendant; et hoc tam in co-
gnoscendo quam in diffiniendo et execucioni man-
dando, eis de a mercatoribus talem faciant et facere
possint racionem et non aliter, qualis fieret mer-
similiter in quibuscumque contractibus cuiuscumque b catoribus cumanis in terra illius mercatoris tunc
quantitatis sint, et proinde valeant et teneant da-
ciones curatorum et tutorum et decreta que inter-
posuertnt , ac si essent consules maiores iusticie.
XXVIII. Quod consules negociatorum debeant bis
in die ascendere in bancho pro iure reddendo.
Item suprascripto die statutum est, ut consules ne-
gociatorum et uterque ipsorum debeanl et teneantur
ascendere in bancho, ubi ascendere debent in diebus
non feriatis, in quibus ius redditur bis in die, illis
horis, qnibus ascendunt consules Cumarum iustioie,
videlicet in diebus martis, mercurii, iovis et veneris
et sabati, pro iure reddendo de illis questionibus,
que sub eis \e\ aliquo ipsorum placitari voluerint,
et que ad eorum officium pertinent. Et de ipso
conquerentis sub eisdem eonsulibns negociatorum.
Et si de illo modo racionis reddendi dubium fuerit,
fiat ei titllis racio per ipsos consules, qualis fit
mercatoribus cumanis de questonibus mercationum
tantum sub eis conquerentibus.
XXXII. Qualiler consules negociatorum dr causis
coram eis vertentibus dare debeant dillaciones.
Item suprascripto die statutum est , quod ipsi
consules debeant dare in causis et questionibus
negociatorum et de negociacionibus tantum termi-
num unum trium dierum proximorum respondendi
libello; et post litem contestatam possint et debeant
dare duas dillaciones cuilibet parcium petenti quin-
decim dierum proximorum pro unaquaque dillacione,
bancho non descendant, donec campanella bis fuerit c ad probandum de iure suo tam per testes quam
pulsata, et banna et parabule eondi domum, et
allia exclamata vel exclamate fuerint dc iure sub
eis, excepto in tempore quadragexime, quo tem-
pore semel in die tantum ascendere teneantur. In
diebus vero feriatis ascendere teneantur predictis
diebus predicto modo pro iure reddendo de hiis ,
de quibus potest cognosci per statutum diebus fe-
riatis, si a partibus vel ab aliqua parcium postu-
latum fuerit. Et hoc statutum locum non habeat .
si aliquis ipsorum consulum non esset in civitate
Cumarum vel infra conlinia vel in burgo Cernobii ,
~et absens tunc iusta de causa fuerit vel infirmus,
dum tamen socius ■ eius loco relinquerit pro iure
reddendo.
per instrumenta. Et hoc si testes, qui produci vo-
luerint per quamlibet parcium, fuerint in Lombardia
et non extra. Et si extra Lombardiam fuorint, dare
debeant et possint cuilibet ipsarum parcium dila-
oiones ties quindeoim dierum proximorum pro
(jualibet dilacione probandi tam per tcstes quam per
instrumenta et non ultra, ni\i videbitur ipsis con-
sulibus vel alteri ipsorum iusta de causa alliam
ilillacionem esse daudam.
XXXIII. Oualiter consules negocialoruin deter-
minent causas et cognoscant de causis sub eis ver-
tenlibus.
Item suprascripto die statutum est, ut ipsi ambo
consules negociatorum cognoscant, determinent et
XXVIIII. De dampno non faciendo per consules d diffiniant ac iudicent bona fide sine fraude causas,
negociatorum inter mercatores die iovis.
Item suprascripto die statutum est, quod predicti
consules negociatorum non possint nec debeant
cognoscere nec dampnum aliquod facere in diebus
iovis de causis mercatorum et negociacionum tan-
tum : et de aliis vero causis , de quibus possint
cognoscere, debeant et possint cognoscere et dam-
pnum facere in ipsis diebus iovis.
XXX. Quod consules negociatorum possint dare
possessionem et allia facere, sicut faciunt consules
iusticie.
Item suprascripto die statutum est, quod ipsi
lites et questiones coram eis verlentes, videlicet
occasione peccuniaria et occaxione terrarum et alia-
rum rerum, de quibus cognoscere possunt secun-
dum statuta consulum iusticie et civitatis Cumarum;
hiis defficientibus , secundum consuetudines civitatis
Cumarum aprobatas, et secundum leges et iura;
et allias vero causas mercacionum inter mercatores
vertentes secundum statuta et consuetudines ipso-
rum consulum mercatorum; et hiis deficientibus,
secundum iam dicta statuta consulum iusticie et
civitatis Cumarum, et consuetudines et leges et iura;
que predicta statuta et consuetudines in ipsis causis
a C«rr. onnm •« «ocii».
« Corr. eixlem, ul arbitror.
Digitized by
Google
39
CONSVLVM CVMANORVM
3o
et qualibet ipsarum ipsi consules servare teneantur
secundum leges et iura ; et allias vero causas nier-
cationum inter mercatores vertentes secundum sta-
tuta et consuetudines ipsorumconsulum mercatorum;
et hiis deficientibus , secunduai iam dicta statuta
consulum iusticie et civitatis Cumarum, et consuetu-
dines , leges et iura. Que predicla et consnetudines
in ipsis causis et qualihet ipsarum ipsi consules
servare teneanlur.
XXXHII. Infra quantuin 0 consules negoiialorum
comuniter debeant delerminare caitsas sub eis vcr-
tentes.
Item suprascripto die statutum est, quod cousules
negociatorum teneantur et deheant determinare (et)
diffinire predictas causas suh eis verlentes , et de
quibus cognoscere possunt, videlicet causas vertentes
inter mercatores occaxione mercationum infra quin-
decim dies utiles ; et alias causas vertentes in b allias
personas et comunia et non inter mercatores, infra
duos raenses proximos utiles, postquam sihi fuerit
denonciatum a partihus vel ah aliqua parciurn; quod
denonciamentum fieri non possit, nixi datis vel de-
uegatis partihus omnihus dilacionihus , que dari
debent ct consueveruut de iure et consuetudine ,
et publicatis omnihus testibus, si qui in ipsa causa
fuerint producti, nisi hoe remanserit de voluntate
ambarum parcium, vel negligencia ambarum par-
cium , vel aliquo Dei impedimento, vcl hoc reinan-
serit pro utilitate el faclo comunis de Cumis, nixi
causa penderet pro aliqua apellacione. Et hoc in-
telligatur in sentenciis difflnitivis. Et si quis con-
trafecerit seu facere recusaverit, solvat pro banno
comuni de Cumis qualibet vice libras decem no-
vorum, et quilibet possit accusare.
XXXV. Qualiler proccdi debeat per consules ne-
gociatorum contra ilios, qui non venerint ad causas
coram eis.
Item suprascripto die statutum est : si predicti
consules negocialoruni vel aliquis eorum feceririt
citari aliquem de hiis causis , que ad eorum officiuin
pertinent, et persona citata non venerit ad termi-
num statutum , detur ei bannuni , quod hannum
pretereat eo modo , quo pretereunt banna dala
per consules Cuniarum iustieie; salvo quod in causis
negociatorum de niercationibus conquerencium pos-
sint dare parahulam mercatori petenli et de nego-
ciacionibus conquerenti, ad cuius pelicionein ban-
num datum fuerit, depredandi, rohandi et capiendi
secundum formam hanni, postquam ipsum hannum
scriptum fuerit, et aliter postea procedi secundum
consuetudinem cumanam et formam iuris et statuta
comunis de Cumis.
XXXVI. Qualiter banna et parabule eondi do
mum et allia exclamari debent, et quibus horis
sub ipsis consulibus negociatorum.
Item suprascripto die statutum est, quod parabule
eondi domum et banna et possessiones, cassamenta,
» SuppL tcmpus.
• Corr. inler.
a flrmamenta et denegaciones et allia, que sub con-
sulibus negociatorum vel aliquo eorum exclamari ,
dari et fieri debuerint, clamentur, dentur et fiant
illis horis , modis et formis , quibus clamantur,
dantur et fiunt sub consulibus iusticie ad sonum
suprascripte campanele, et aliter non valeant.
XXXVII. Ut consules negociatorum habeant duos
servitores pro exclamandis parabulis et bannis et
aliis.
Item suprascripto die slalutum est, ut predicti
duo consules Cumarum negociatorum habere debeant
sub eis duo servitores, qui sint de servitoribus
Cumarum consuetis consulum negociatorum , qui
suh eis consulibus et utroque ipsorum exclament (et)
exclamare debeant omnes parabulas eondi domum
b et banna et possessiones, cassainenta et irritamenta
preceptorum et denegationes terminorum et alia,
que de iure exclamari dehent. Et nulla parabula eondi
doinuni vel hannum, cassamentuni, firnianientum ,
possessio vel denegatio valcat nec teneat, nixi per
aliquem ipsoruni servitorum exclamatum vel excla-
mata fuerit : qui servitores rnutari deheant omni
edomada per consules servitorum.
XX XVI II. Ut nullus consul Cumarum iusticie
et negociatorum possit ire ad aliquam ambaxutam
pro comuni de Cumis.
Ilem niillesimo ducentesimo quintodecimo, mense
novemhris statuluni est, quod nulhis consul Cuma-
rum iusticic et negociatorum possit nec debeat
ire ad aliquam ambaxalam (22), seu in aliqua
c ambaxata pro coniuni de Cumis extra confinia, nisi
consilio et parabula cumane credencie, et (si) con-
silio et parahula cumane credencie ire debuerit,
non vadat nec ire possit per electionem alicuius
sui socii consulalus ; sed tunc potestas, consulibus
inscientibus , eligat quem vellit, dum tamen tunc
relinquerit unum ex sociis eius Ioco pro lurc
redendo.
XXXVIIII. Ul consules Cumarum iusticie et ne-
gotiatorum teneantur jacere fieri simplicem abso-
hicioneni de quantitale solidorum sexaginta novorum
et in minori quantitate.
Item suprascriplo anno et mense statutum est,
quod consules Cuiuarum iuslicie et negociatorum
teneantur faceie fieri simplicem absolucionem , $i
d quantitas cause fuerit a solidis sexaginta novorutn
infra, in qua absolucione ponantur usque ad duds
testes vel plures, si absolutus hoc pecierit.
1 XL. Pe causis non dilatandis per consules Cu-
marum iusticie et negociatorum.
Item inillesimo ducentesimo decimo nono, mense
octubris statutum est, ut consules Cumarum iuslicie
et negociatorum non possint nec debeant dillatare
sive induxiare causas, nec tempus mesium nec vencte-
miarum statuere vel interdicere, nisi tantum per duos
menses in anno, silicet per unum mensem messiurti,
et per unum alium mensem (tempore) vendimiarutn ,
nec in aliis temporibus anni, nixi in feriis natallis
Domini et pasche maioris et edomade sancte el in
carnis levamine invene , et tota eius edomada , in
Digitized by
Google
3i
LIBER STATVTORVM
festo sancti lohanis de uiedia estate, et in diebus
dominicis et in festivitatibus apostolorum et sancte
Marie. Additum est millesimo ducentesimo octua-
gesimo primo , mense iulii , ubi dicitur , nixi per
duos menses in anno : intelligatur per tres menses,
videlicet per unum mensem et medium tempore
messium , et per unum mensem et medium tem-
pore vendemiarum ; quod tempus messium intelli-
gatur a medio mense iunii usque ad kallendas au-
gusti , et tempus vendemiarum intelligatur a medio
mensc septembris usque ad kallendas novembris.
Item quod ferie natallis Domini intelligantur iste,
videlicet per dies septem proximos ante festum
Pomini et post ipsum usque ad festum et in festo
ephifanie.
XLI. Ut consules Cumarum iusticie ei negocia-
torum teneantur dare in scriptis sententias a solidis
sexaginta novorum supra.
Iteni suprascripto anno et mense statulum est, ut
consules Cumarum iusticie et negociatorum dare
debeant et teneanlur sentencias in seriptis, si causa
fuerit a solidis sexaginta novorum snpra.
XLII. Qualiter consules iusticie ct negociatorum
debeant facere racionem forcnsibus.
Item millesimo ducentesimo deciir.o nono, niense
octubris statutum est, ut consules Cumarum iuslicie
et negociatorum teneantur non aliter facere ratio-
nem et ius dicere ct reddere aliquibus personis
extraneis, nisi sicut ipse personc extianee et consules
seu potestates et iudices locorum (et) burgoriun , in
quibus domicilium hunc a faciunt, dicunt et reddnnt
hominibus cumane civitalis ct iurisdictionis, salva
pace facta inter homincs Cumarmn et mcdioIanos(23).
Additum est millesimo duccnteximo octuagcximo
primo, mense iulii: extranee persone intelligantur
ille , que non sunt subiecte potcstati et comuni
de ' Ciunis. Et hoc statutum locum habeat lam
in cognoscendo, quam in diffinicndo et exccutioni
mandando.
XLIII. Quod consules Cumarum iusticie el nego-
ciatorum non possint habere nec pelere consilium
ab aliqua persona , nisi de parcium volunlate.
Item millesimo ducentesimo trigeximo primo,
mense augusti statutum est, quod consules Cumarum
iusticie et negociatorum, qui pro temporibus fuerint,
de aliqua questione , que sub cis vel aliquo ipso-
rum verteretur occaxione aliqua , non possint ipsi
consules nec aliquis ipsorum habere nec petere
consilium ab aliqua persona civitatis Cuniarum nec
cumane iurisdictionis , neque ab alia persona vel
sapiente alterius iurisdictionis de aliqua sentencia
interlocutoria vel diffinitiva, nec proferre aliquam
sentenciam, nisi de conscilio suo et sociorum suo-
rum , vel nixi predicta herent de voluntate et ccn-
sensu ambarum parcium. Additum est millesimo
ducentessimo octuageximo primo , mense iulii : vel
unius partis tantum, aRera parte absentante se
per contumaciam ad hoc citata , vel nixi una ipsa-
m Corr. ul opinor domicilium habent et faciunt, el iu» elc.
a rum parcium pecierit sapientem suis expensis sibi
dari tantuni, et tunc ipsi consules et quilibet ipsorum
debeant et teneantur ipsum sapientem dare predicto,
suprascripto modo petenti.
XLIIII. De consilio non dando a consulibus de
aliqua causa.
Item suprascripto anno et mense statutum est,
quod consules Cumarum iuslicie vel negociatorum
non possint consilium dare de causa aliqua toto
tempore sui officii in civitate Cumamm nec eius
districlu, ct hoc observetur. Addictum est millessimo
ducenteximo quinquageximo secundo, mense madii
quod iudices et assessores potestatis nec iudices
pallacii comunis de Cumis, nec predicti consules
toto tempore sui officii possint placilare aliquara
b causam vel questionem vel consulere , excepto quod
possint consulere (causas), que sub eis vel aliqno
eorum ventilantur. Additum et determinatum est
mcolxxviii mense novembris, quod ubi dicit, quod
non possint placitare , intelligatur coram consociis
suis vel aliquo eorum , et non intelligatur in sua
propria causa. Item ubi dicit ■ , quod non possint
consulere scu consiliuni dare alicui jjarti de questio-
nibus sub eo vel eius sociis suis vertentibus (sic).
XLV. De parabula non danda pe.r consules iu-
sticie vel negociatorum , nec per potestatem Cu-
marum , nec eius iudices alicui seivitori faciendi
ultra xx ambaxatas.
Iteni mooxvii mense novembri statulum est, quod
potestas Cumarum seu eius iudices nec consules
c iusticie vel negociatorum non possint dare parabulara
alicui servitori faciendi ultra illas viginti ambaxatas,
que concesse sunt per statutum comunis de Cumis.
XLVI. Ut cnnsules iuslicie et negociatorum non
possint placitare causas etc. in causa appellacionum.
Iteni Mf.r.v ultinio mensis marcii statutum est, ut
consuies iusticie el negociatoruin non possint pla-
citare causas ab eis diffinitas in causis appellacio-
num toto tempore sui consulatus (:>..'{).
XLVII. Quod poleslas et consules iusticie et ne-
gocialorwn teneantur compellere illum vcl illos,
(juibus solucio fteri voluerit etc.
Item moovi decimo die exeuntis decembris sta-
tutum est super omnes personas cumane civitatis et
eius episcopatus, ut sicut b aliquis decanus vel consul
d pro comuni alicuius loci, cuius consul et decanus
est, vel aliqua persona per se voluerit appellare
aliquam personam coram potestale Cumarum vel eius
misso, sive consulibus de Cumis, qui pro tempore
fuerint , de solucione creditori facienda de aliquo
debito, teneatur potestas vel consules, qui pro tem-
pore fuerint, constringere illam vel illas personas,
cui vel quibus solutio voluerit fieri , hostendere
omnes cartas et instrumenta debiti usque ad certum
diem statuendum arbitrio ipsius potestatis vel con-
sulum comunis ; et illa instrumenta, que ostendent
ad illum terminum , subscribantur per unum scn-
bam pallacii, ct pro illa carta, que tunc non fuerit
• Forte eorrigendum : dicit contulorc, inlelligatur quod elc.
l> Corr. >i.
Digitized by
Google
33
CONSVLVM CVMANORVM
34
hostensa et subscripta , 11011 solvatur aliquod di-
spendium nec guiderdonum. Hoc idem facere te-
neantur consules Cumarum iusticie et negociatorum.
Additum est mcclxxxi mense iulii : ipso decano vel
consule vel allia persona ofrerente et deponente
ipsum totum debitum tam sortis quam usurarum
et expensarum penes. unum capsorem civitatis Cu-
marum arbilrio potestatis et iudicis sive consullis,
sub quo dicta queslio ventilabitur.
XLVIII. Ut consules iusticie et negociatorum
non proferant sentencias nec dent possessionem
infra cerlum tempus ante exilum sui officii.
Item mccxvu statutum est, quod consules iustitie et
negociatorum , qui pro temporibus fuerint , non
possint dare sive proferre sentencias nec posses-
sidnem de aliquibus causis, que sub eis sunt ven-
tilate, per illos quatuor dies qui erunt ante exitum
sui ofiicii, nec in ipso die quarto. Et si que per
eos vel aliquem ipsorum consulum date fuerint ,
nuJiius sint momenti , nec esse debeant in preiudicio
alicui persone. Additum est mcclxxxi mense iulii,
quod de cetero intelligatur per tres dies ante exitum
sui officii, ncc in ipsa tercia die exitus.
XLVIIII. Ut consules iusticie et negociatorum
non possint elare dillaciones datas per precedentes
consules.
Item mcclvu die veneris, quinto mensis ianuarii
statutum est, quod consules iusticie et negociatorum
venturi, et qui pro temporibus fuerint, non pos-
sint nec debeant dare aliquas dillaciones datas pcr
precedentes consules, sed teneantur de omnibus
dillationibus datis per antecedentes consules; ita
quod procedant in causis in senlenciis dandis, om-
nibus dillacionibus datis computatis, tamquam per
ipsosmet date forent, et quod novus iudex novam
dilacionem dare non possit, si ante data esset.
L. Ut consules iuslicie et negociatorum nihil
accipiant ab aliqua persona auctoritate per eum
prestanda.
Item mcclxxxi die iovis , decimo septirno intrante
iulio statutum est, quod predicti consules iusticie
et negociatorum nec aliquis eorum possint nec de-
beant petere nec recipere aiiquid ab aliqua persona
pro aliqua auctoritate prestanda in civitate Cumarum
vel infra confinia civitatis, sed ipsam auctoritatem
sine aliquo precio prestare (et) ad ipsam prestandam
ire debeant et teneantur, si postulatum fuerit ; et
si quis contra fecerit, solvat pro banno comuni
de Cumis solidos viginti novorum : et quilibet possit
accusare, et boc qualibet vice.
LI. Quod consules Qumarum iusticie et negocia-
torum non absentent se de civitate Cumarum.
Item suprascripta incarnacione et die statutum
est, quod nulla persona possit esse de ipsis con-
sulibus, nixi habitat infra confinia civitatis Cumarum
cum familia sua , vel burgo Cernobii , et quod
solvat fodra comunis de Cumis civilia, et nixi ha-
buerit annos viginti quinque supra et ab annis lxx
infra.
a LII. Quod consules iusticie et negociatorum non
absentent se de civitate Cumarum.
Item suprascripto die statutum est, quod nullus
ex consulibus iusticie et negociatorum possit nec
debeat se absentare pernoctando de civitate Cuma-
rum et extra confinia , nec de burgo Cernobii in
diebus non feriatis ultra tres dies et tres noctes,
et in diebus feriatis ultra decem dies et decem
noctes. Et hec omnia, nixi ex officio sui consulatus,
vel precepto potestatis Cumarum seu assessoris eius.
Et si absentaverit se contra predictam formam,
amittat feudum suum pro illis diebus et noctibus,
et remaneat in comuni de Cumis, et insuper solvat
pro banno qualibet vice comuni de Cumis solidos
viginti novorum, et quilibet possit accussare.
b LIII. Qualiter denegari debent termini per con-
sules Cumarum iusticie et negociatorum
Item suprascripto die statutum est, quod consules
Cumarum iusticie et negociatorum non possint de-
negare unum terminum (25) post alium, nixi elapsis
tot diebus, quot esse deberel ille terminus qui esset
denegatns; et si infra ipsum terminum denegatum
veniret pars, cui denegatus est terminus, et vellet
probare , possit probare infra spacium quod non
est cursum in ipso termino denegato.
LIIII. Ut quilibet consul iusticie et negocia-
torum se subscribat in sentenciis suis, si fuerit
postulatum.
Item supsascripto die statutum est, quod quilibet
consul, qui dederit aliquam sentenciam diffinitivam
c ascendentem a solidis sexaginta novorum supra ,
debeat se subscribere in ea, si ipse sit (scit) scribere;
et si nesciat scribere, faciat unum ex sociis suis
subscribere in ea pro illo qui nescit scribere ; et
pro ipsa subscriptione non possit accipere ultra
denarios duodecim novorum ; et hoc si postulatum
fuerit a partibus vel ab aliqua parcium ; et sen-
tencia, licet non sit subscripta, valeat.
LV. Ut quilibet consul iusticie et negoeiatorum
de cetero possit per se dare possessionem.
Item suprascripto die statutum est ut quilibet
consul iusticie et negociatorum possit de celero
per se tantum dare possessionem tedialem in illa
hora,qua superius dictum est, post secundam pul-
sacionem predicte campanelle, et valleat et teneat
d ipsa possessio, licet in ipsa possessione nominati
non fuerint alii consules (26).
LVI. Ut ille, qui fueril consul, possit conveniri
el convenire alium coram consocio suo.
Item suprascripto die statutum est, quod quilibet
consul iusticie et negociatorum possit convenire
quamlibet personam et universitatem, et possit con-
veniri per quamlibet personam et universitatem sub
quolibet suo consocio de qualibet questione, de qua
ipse consocius eius cognoscere potest, salvo quod
ipse qni conveniet, et qui convenietur, non debeat
interesse consilio alicuius sentencie, que pro suo
daretur proprio facto; et si intererit, non valeat
ipsa sentencia.
Digitized by
Google
3!>
LIBER STATVTORYM
3«
LVII. Ut consules iusticie et negocialorum pos- a nec procuratores,nequc canevarii, necimliles iusticie,
sint condempnare quamlibet personam in solidis neque domafoles , neque extiniatores (28).
sexaginia novorum. LX. Ut consules iusticie et negociatorum te-
Item suprascripto die statutum est, ut quilibet neantur facere Jieri simplicem condempnacionem
consul iusticie et negociatorum possit et debeat de quantitate solidorum sexaginta , et ab illa quan-
condempnare quamlibct personain dicentem coram titate infra, arbitrio eiris qui obtinuerit.
eo, ipso existente in bancho et eo audiente, alicui Ilem mccv ultimo mensis marcii statutum est,
persone : tu mentiris , et tu es periurus vel falsus quod consules iusticie et negociatoruin teneantur
vel proditor, usque ad quantitatem solidorum se-
xaginta novorum qualibet vice, dandorum et sol-
vendorum comuni de Cumis infra decem dies pro-
ximos; quam condempnacionem ipse consul, qui
predicta vel aliquod predictorum audiverit, incon-
tinenti facere teneatur, et infra secundum diem
ipsam consignet canevariis comunis de Gumis sub
facerc fieri simplicem condempnacionem vel noti-
ciam illi qui obtinuerit iu arbitrio eius, si causa
fuerit solidorum sexaginta novorum , vel ab alia »
quantitate infra; et consnl, qui iudicaverit, teneatur
illam condempnacionem vel noticiam , postquam
solucio facta fuit, scribere, complere et fieri dictam
condempnacionem vel rioticiam infra mensem unum,
pena et banno solidorum decem novorum quali- b postquam data fuerit, et in condempnacione po-
bet vice.
LVIII. Ut quilibet consul iusticie et negociatorum
habeant unum quaternum, in quo scribantur omnia
cassamenta et firmamenta preceptorttm.
Item suprascripto die statutmn est, ut quilibet
consul iusticie et negociatorum habeat et habere
debeat et teneatur ad expensas scribarum, qui sub
eo steterint, unum quaternum octo foliarum et benc
regatum regis xxv ad minus, et qui quaternus sit
bonarum cartarum et raspatarum a pillo; in quo
quaterno scribi debeant per eius officiales seu per
aliquem eorum ad hoc deputatum omnia et singula
cassamenta et firmainenta preceptorum (2-) et a fac-
torum et impetratorum sub ipso consule tantum, et
nantur duo vel tres testes.
LXI. De sentenciis in quaternis scribendis per
scribas consulum antequam proferantur , et quod
consules iusticie et negociatorum teneantur scribas
suos ipsas jacere, scribere.
Item mccvxiiii mense setembris additum est, quod
consules Cumarum iusticie teneantur facere scribas
eorum scribere omnes nolicias in quaternis, ante-
quara sentencie proferanlur. Ideni facere teneantur
consules negociatorum.
LXII. Quod consules iusticie et negociatorum
non possint faccre aliquod preceptum in preiudicium
a/icuius absentis, nixi ex magna causa et evidenti.
Item wr.cxxxi mense augusti statutum est, quod
predicta cassamenta et firmamenta in ipso quaterno c consules iusticie et negociatorum vel aliquis eorum
scribi debeant hoc niodo, videlicet: dominus consul
etc. cassavit et irritavit, vel firmavit preceptum unum,
tenor cuius precepti tallis est, et exclamatum per
talem servitorem ; et in ipso quaterno scribantur
primo cassamenta, que exclamantur in manc, et postea
firmamenta; et postquam firmamenta incepta fuerint
scribi in ipso mane, postea nullum cassamentum
scribatur in ipso die. Idem modus servetur post
nonam; et inquolibet ipsoinm quaternum b scriban-
tur annus, mensis et dies, et in quolibet die scribi
debeat: ista sunt cassamenta et firmamenta excla-
mata in mane, et ista sunt cassamenta et firmamenta
exclamata post nonam; et nullum cassamentum vel
firmamentum valeat nec leneat, nixi scribatur et
scriptum inveniatur suprascripto modo in quaterno d
ad postulacionem alicuius non possint facere aliquod
preceptum' (29) in preiudicium alicuius absentis,
nixi illo absente primo cilato, nixi ex magna causa
et evidenti.
LXHI. Pe feria jacicnda ad Olonium in festo
suncte Marie.
Item suprascripto anno ct mense statutum est,
quod feria sanete Marie dc medio augusto, et in
ipso feslo quod fit ad Olonium (3o), starc debeat
per tres dies, sciiicet rt in vigilia sancte Marie de
medio augusto, et in ipso festo sancte Marie, et in
sequentidie post ipsumfestum. Additum estMCCLXxxi,
mense iullii, quod illud idem fiat de feria, que fit
oinnium sanclorum meuse novembris.
LXIIII. Quod unus consul iuslicie vadal ad ipsam
illius consulis, sub quo preceptum factum et impe-
tratum fuerit ; et finito officio cuiuslibet ipsorum
consulum et officiaJium eorum, ipsi quaterni consi-
gnentur per ipsos consules et eorum officiales aliis
consulibus et eorum officialibus futuris successoribus
loco eorum, et hoc ordine procedatur finito quolibet
consulatu.
LVITII. Quod duo homines unius parentelle non
possint esse consules iusticie et negociatorum .
Item Mccxvim mense octubris statutum est, ut duo
homines unius parentelle non possint simul esse con-
sules comunisde Cumis vel iusticie vel negociatorum,
■ Expungc et.
b Corrige qusternorom.
feriam de Olonio.
Item suprascripto anno et mense statutum est,
quod ad ipsam feriam ire debeant unus consul cu-
manus iusticie iudex, et unus ambaxator electus per
dominum potestalem Cumarum, qui pro omnibus
navollis et omnibus expensis suis et scutiferorum
.suoruin, et nautarum et remigorum habeant et ha-
bere possint in qualibet die de here comunis de
Cumis solidos viginti novorum ; et unus scriba con-
sulum iusticie tantum, et unus tubator tantum possint
ire cum eis, qui habeant a comuni de Cumis omni
die, sicut habere debent et soliti sunt , et stalutum
a Corr illa
Digitized by
Google
3:
CONSVLVM CV4IANORVM
38
tb
est eos habere debere pro suis expensis. Addituni
est mcclxxviii mense novembris, quod solucio fiat
tantum per comune de Cumis de diebus tribus et
non plus.
LXV. De officio scribarum consulum iusticie et
quot esse debeant.
Item mcclxxxi die veceris, decimo septimo intrante
iulio statutum est, ut scribe et officiales consulum
iusticie sint et esse debeant sedecim, qui elligantur
in conscilio generali comunis de Cumis ad sortes,
et quod pfficiales stare debeant ad exercendum
dictum officium ad bancha, ubi stare debcnt con-
sules iusticie pro iure reddendo, separati, pro ut
inter se diviserint, videlicet tot stare debeant sub
tali consule, qui stat sub leone, et tot sub tali con-
sule qui stat sub bove, et sic de singulis.
LXVI. Ut predicti scribe scribere debeant omnes
scripturas et omnia acta, que perlinent ad officium
consulis iusticie, exceptis etc.
Item suprascripto die statutum est , ut predicti
sedecim scribe consulum iusticie debeant facere
scribere omnia acta omnesque scripturas, que per-
tinent ad officium consulum iusticie, cxceptis re-
quisicionibus et preconizamentis et preceptis, que
fiunt in primalivis causis pro causis iniciandis, que
scribi (et) fieri debent per scribas ambaxatarum, et
non per ipsos scribas consulum iusticie. Et si per
ipsos scribas seu per aliquem eorum scriberentur ,
non valeant.
LXVII. Quot esse debent scribe consulum nego-
ciatorum.
Item suprascripto die statutum, ut scribe con-
sulum negociatorum sint et esse debeant quatuor,
qui eligantur ad sortes in conscilio generali comunis
de Cumis more solito, et qui stare debeant ad exer-
cendum eorum officium ad bancha, ubi stant et stare
debent consules negociatorum pro iure redendo.
LXVIII. Quod predicti quatuor scribe faciant
omnes scripluras, que pertinent ad ojfpcium consu-
Jum negociatorum.
Item suprascripto die statutum est, ut predicti
quatuor scribe faciant et scribant omnes scripturas
et requisiciones, et omnia precepta et preconizamenta
et allia omnia acta, que fiunt et fieri debuerint sub
consulibus negociatorum , et que ad . officium con-
sulatus negociatorum pertinent. Salvo quod scribe
ambaxatarum possint scribere predictas requisicio-
nes, precepta et preconizamenta arbitrio conque-
rentis sub ipsis consulibus, si postulatum fuerit.
LXVIIII. Quod scribe negociatorum scribant
omnes parabulas eondi domum et banna, que dan-
tur et exclamantur sub consulibus negociatorum.
Item suprascripto die statutum est, ut omnes pa-
rabule eondi domum (3i), et omnia banna que excla-
mantur sub consulibus negociatorum, scribi debeant
tantum per scribas ipsorum consulum negociatorum,
et non per scribas bannorum.
LXX. Quot esse debent scribe bannorum.
Item suprascriplo die statutum est, ut scribe ban-
norum (et) parabularum, que dantur et exclamantur
a sub consulibus iusticie, debeant esse octo, qui elli-
gantur in conscilio generali comunis de Cumis ad
sortes more solito.
LXXI. In quibus quaternis debeanl scribi banna
et parabule eondi domum, et quot cartarum et re-
garum esse debeant ipsi quaterni.
Item suprascripto die statutum est quod scribe
bannorum et negociatorum teneantur (et) debpant
sacramento, et sub pena et banno solidorum quadra-
ginta novorum pro quolibet et pro qualibet vice, scri-
bere ipsa banna (et) parabulas eondi domum in bonis
quaternis bonarum cartarum novarum et raspatarum
a pillo ; quorum quaternorunr quilibet sit foliorum
octo vel sex vel quatuor ad minus, et factis ad
modum et formam quaternorum, qui sunt ad ca-
b nevam comunis de Cumis , in quibus scribuntur data
et recepta , et debeant esse in qualibet payna ' ipso-
rum quaternorum rege xxim et non ultra nec minus;
et postquam banna data in una edomada, et in alia
fuerint preterita, aliqua folia vel pars folie reman-
serit vacua, quod ipsi scribe teneantur et debeant
trahere penas cum incaustro in cruces, canzellando
ipsas regas vacuas, ita quod non possint scribi aliqua
banna nec parabule comode in ipsis regis vacuis,
et non dimittant aliquam regam vacuam inter unum
bannum et aliud , nec inter unam parabulam et
aliam (3 2).
LXXII. Quot accipere debent scribe bannorum
de quolibet banno et parabula eondi domum.
Item suprascripto die statutum est , ut predicti
c scribe bannorum et negociatorum non possint ac-
cipere de quolibet banno in quaterno scribendo
ultra denarium unum, dum tamen bannum non
teneatur b ultra regas duas; et si ultra regas duas
tenuerit, possit accipere denarium unum de quibus-
libet duabus regis, et de qualibet parabula eondi
domum in quaterno scribenda, et extra quaternum
eiemplanda denarios tres et non ultra.
LXXIII. Quot accipere debent scribe bannorum
et negociatorum de quolibet banno non preterito.
Item suprascripto die stalutum est, quod predicti
scribe bannorum et negociatorum non possint ac-
cipere ultra denarios tres de quolibet banno non
preterito canzellando.
LXXIIII. Ut quilibet scriba bannorum et nego-
d cialorum scribat annum, mensem et diem in qua-
libet canzellacione banni.
Item suprascripto die statutum est, ut quilibet
scriba bannorum et negociatorum in qualibet can-
zelatura cuiuslibet banni debeat et teneatur ille
scriba, qui illud bannum canzellat, facere signum
suum et scribere nomen et cognomen suum, annum,
diem, quo canzellat ipsum bannum; et si aliter
canzelatio facta fuerit, non valeat.
LXXV. Quod banna et parabule non scribantur
nixi inter regas.
Item suprascripto die statutum est, quod nullum
bannum nec parabula eondi domum scribatur in
■ Inltil. pagina.
b Corv. teneat.
Digitized by
Google
39
LIBER STATUTOROM
4o
ipsis quaternis, nixi inter regas (33) quaternorum; a castelancia Baradelii et in burgo Cernobti in uno
et si extra ipsas regas in toto nec in parte scriptum
vel scripta fuerit, non valeat ipsum bannum nec
parabula.
LXXVI. Ut primo scribantur parabule quam
banna, et postquam banna fuerint scripta, nulle
parabule scribantur.
Ifcem suprascripto die statutum est, quod banna
et parabule, que dantur et dari debent sub consu-
libus Cumarum iusticie et negociatorum, scribantur
hoc modo, videlioet quod primo scribantur parabule,
que dantur et exclaniantur in mane, et postea banna;
et postquam incepta fuerint scribi banna in ipso
mane, nulla parabula scribi debeatur » nec possit
in ipso die. Idem modus servetur post nonam. Scri-
quaterno, et banna et parabulas hominum babitan-
cium in episcopatu et comunium • episcopatus , vi-
delicet in Ioco de Blevio, et a loco de Blevio supra,
et in loco de Roena et a loco de Roena supra
usque ad Plurinm, et per totum territorium Plurii
et usque ad Sondalum vallis Telline per territorium
Sondalli in uno allio quaterno, et in uno alio qua-
terno scribant banna et parabulas bominum et co-
munium habitancium in aliis locis et burgis aliaruru
plebium, que non continentur, ut supra dictum est;
et si abter aliquod hannum vel parabulla scripta
vel scriptum fuerit, non valeat.
LXXXI. Ut scribe bannorum et negociatorum
non canzellent aliquod bannum datum post condem-
batur in quolihet ipsorum quaterhorum , antequam b pnacionem, nisi voluntate creditoris.
scribantur alique parahule nec hanna, dies, et quo-
libet die scribatur : iste sunt parabule et banna data
et exclamata in mane, et postea ea die : iste sunt
parabule et banna data et exclamata post nonam;
et si que parabula vel si quod bannum aliter scripta
vel scriptum fuerit, non valeat.
LXXVII. Ut si plures requisili fuerint in una
citachne, detur tantum mium bannum, seu una
parabula eondi domum.
Item suprascripto die statulum est, ut si plures
persone vel plura comunia requisiti fuerint in una
citacione, vel fuerint in uno termino et pro eodem
facto et debito, detur et dari debeat tantura eis unum
bannum vel una parabula eondi domum, et pro uno
banno habeatur et solvatur tantum.
LXXVIII. Ut bannum fideiussorum detur et scri-
batur in uno quaterno ct in eodem banno cum
debitore.
Item suprascripto die statutum est, ut si fide-
Itein suprascripto die statutum est, quod predicti
scribe bannorum et negociatorum non possint can-
zellare aliquem de hanno dato per condempnacionem
vel cilacionem, post condempnacionem in denariis
numeratis vel in aliis rchus tantuin, nixi parabuia
creditoris, vel nixi deposuerit secundum voluntatem
consulum , vel solverit. Et si per alliam condem-
pnacionem vel post condempnacionem , que non
dicat in denariis numeratis nec in aliis rebus tantum,
tunc possit canzelari de banno, illo ipso consignante
tot de suis bonis, de quibus possit satisfieri debi-
tum, pro quo datum est illud hannum secundum
formam alterius statuti ; et si fuerint alio quocumque
modo data banna , quam per condempnacionem vel
c post condempnacionem, non possint canzelari, nixi
citato actore , quod veniat recipere racionem; et
facient ei racionem si actor venerit, vel nixi fueril
voluntate creditoris; et si ahter canzellntafuerint,non
valeant canzellationes; et si que banna reperirentur
iussor requisitus fuerit in una citacione, vel fuerit per aliquem ipsorum notariorum canzellata in qua-
in uno termino cum debitore, detur ei bannum vel
parabula eondi domum, uhi dari debuerit ipsi de-
bitori, et in eodem qualerno et hanno seu para-
bula detur et scribatur cum debitore; et si aliter
daretur, non valeat.
LXXVIIII. Si plures requisiti fuerunt in una
citacione, et steterint in diversis partibus, detur eis
bannum et parabulam eondi domum, ubi dari de-
buerint, etc.
ternis haniioruin comunis de Cumis, de quibus actor
haheat exempla, et non fuerint canzellata de vo-
luntate creditoris vel suprascriplo modo, non valeat
illa canzellatio, sed pro non canzellatis habeantur;
ct si quis notarius predictam canzellationem aliter
fecerit, condeinpnetur in solidis sexaginta qualibet
vice, et quilibet possit accusare.
LXXXII. Ut quilibet scriba bannorum et nego-
ciatorum scribat causam in qualibet canzellatione
Item suprascripto die statutum est, ut si plurcs d cuiuslibet banni, per quam ipsutn canzellatur.
in diversis partibus stantes pro uno eodem facto
et dehito requisiti fuerint, vel fuerint in uno termino,
detur eis bannum vel parabula eondi domum, ubi
dari debuerit, primo qui nominatus fuerit in cita-
cione vel in precepto vel in termino ; et si aliter
vel alibi daretur, non valeat.
LXXX. Ut omnia banna et parabule eondi do-
mum scribantur divisim in tribus quaternis.
Item suprascripto die statutum est, quod scribe
bannorum et negociatorum teneantur et debeant
scribere banna et parabulas eondi domum civium
habitancium infra confinia civitatis Cumarum, et in
Itein suprascripto die statutum est, ut quilibet
scriba hannorum et negociatorum in qualibet can-
zellacione quam fecerint de aliquo banno, scribat
in ipsa canzellatione super ipso banno racionem et
causam, pro qua ipsum bannum canzellatur, et aliter
non valeat ipsa canzellatio, et nulius sit valioris.
LXXXIII. Qualiter banna pretereunt.
Item suprascripto die statutum est, quod omnia
banna data sub consulibus iusticie et negociatorum
vel sub aliis iudicibus comunis de Cumis debeant
preterire hoc modo , videlicet : banna civium et
habitancium infra confinia, in burgo Cemobii et m
a Carr. debea».
■ forlr corrigemlum communibus.
Digitized by
Google
4«
CONSVLVM CVMANORVM
4»
castelJancia Baradelli qualibet edomada pretereant
die mercurii sequentis proxime edomade, et banna
data forensibus et comunibus, videlicet habitantibus
in episcopatu et in pelebibus data una edomada,
pretereant die veneris subsequentis proxime edo-
made, et non ante; quod statutum non habeat
locum in bamais prede vetite et captionis vetite;
et ante predictara preterictionem , seu antequam
predicta banna sint preterita suprascripto modo ,
non possit nec debeat dari nec scribi aliqua para-
buia predandi (et) capiendi bannitum nec de bonis
eius; et si ante daretur vel scriberetur, non vakat,
nisi daretur inter mercatores secuudum formam
statuti facti hoc anno, die mercuris, sextodecimo
huius mensis iulii.
LXXXIIII. Ut in omnibus bannis , que dantur
hominibus et comunibus civitatis et iurisdictkmis
Cumcwum, scribantur res et quantitas etc.
Item suprascripto die statutum est, quod in quo-
libet banno, quod dabitur de cetero hominibus et
comuoibus civitatis et iurisdictionis Cumarum, de-
beat scribi res et quantitas, de qua est contro-
versia, et • id quod petitur, secundum quod in scri-
ptis requisicionum vel in preceptis vel terminis
continetur ; et aliter non debeat dari bannum , et
aliter datum non teneat nec valeat bannum.
LXXXV. Quod in quolibet banno scribatur no-
men et cognomen banniti, et ubi stat, et nomen et
cogriomen illius, ad cuius peticionem datui:
Item suprascripto die statutum est, quod in
quolibet banno, quod de cetero dabitur quacumque
occaxione, ponatur et scribatur nomen et cognomen
banniti seu bannitorum, et ubi stat seu stant; et
nomen et cognomen illius vel illorum, ad cuius vel
quorum peticionem bannum datur; et si aliter
datum fuerit, non valeat illud bannum.
LXXXVI. Quot solvere debeat comuni de Cumis
ille, qui preteritus fuerit in banno.
Item suprascripto die statutum est, quod quelibet
singularis persona, que preterita fuerit in banno
simplici alicuius persone pro aliqua occaxione ,
solvat pro banno comuni de Gumis solidos quinque
novorum pro quolibet banno; et si preterita fuerit
in banno prede vel captionis vetite , solvat pro
quolibet banno solidos viginti novorum; et si fuerit
comune, solvat pro banno simplici comuni de Cumis
solidos decem novorum, et pro banno prede vel
captionis vetite solidos viginti novorum. Salvo si
certa pena fuerit apoxita super bannum; tunc solvat
pro qualibet libra tam singularis persona quam
comune comuni de Cumis solidos duos novorum:
salvo si aliter provixum fuerit per comune de Cu-
mis, et salvo si plures fuerint in uno banno eodem
debito vel facto, quod tunc solvatur tantum comuni
de Cumis pro uno banno, nixi fuerint in banno pro
lestimonio aliquo reddendo, pro quo banno quilibet
ipsorum testium in ipso banno preteritus solvere
debeat, ac si esset unum bannum et unum soli
persone datum.
* In slatulis ann. Itccxcrt legitur seu id clc.
LXXXVII. Ul scribe bannorum et negociatorwn
teneantur consignare banna preteriia scribis pigno-
rum, et quot * quaterni numerenttw in presencia
procuratorum.
Item suprascripto die statutmn est, quod scribe
bannorum et negociatorum teneantur et debeant
consignare banna, postquam faerint preterita, um
ex scribis, qui dant exempla toannormn, sciJicet
illi qui ellectus fuerit canevarius inter eos; et ille
qui pro temporibus fuerit canevarius scribarum ,
qui dant exempla bannorum, et * ipsos qualemos
salvare et custodire fideliter debeat, et fiaito eorum
officio, ipse canevarius teneatur et debeat ipsos
omnes quaternos consignare in presencia procura-
tortun comunis de Cumis et consuinm coiiegii no-
b tariorum Cumarum illis officialibus , qui intrabunt
et intrare debent in eodem officto; et de hoc fiat
scriptura una per aliquem scribarum caneve comu-
nis de Cumis, in qua scriptura ponatur et poni
debeat numerus quaternorum et bannorum non
canzellatoruin ; et que scriptura per ipsum notarium
inbrivietur in quaterno, et de ea fiant due carte,
una quarum remaneat penes canevarios comunis
de Cumis, et allia remaneat penes consules collegti
notariorum de Cumis.
LXXXVHI. De officio scribarum pigmrwn, et
qualiter exemplantur ipsa banna.
Item suprascripto die statutum est, quod scribe
pignorum, sive ilii qui debet dare exempla ban-
norum, sint et esse debeant quatuor, et qui eligantur
c in conscilio generali, sicut alii officiales ad sortes
more solito, et qui debeant exemplare banna omnia
data sub consulibus cumanis iusticie et negociato-
rum, et habeant et habere possint de quolibet
exemplo banni denarios duos novorum, et in quo-
libet exemplo cuiuslibet banni preteriti faciant si-
gnum suum et scribant nomen et cognomen suum,
et annum , mensem et diem , quo ipsum bannum
exemplatur; et aliter ipsum exemplum bannt exem-
piatum non valeat nec teneat.
LXXXVIIII. Ut exempla bannorum valeant ,
eciam si quaterni non reperianlur.
Item suprascripto die statutum est, si aliquod ban-
num exemplatum fuerit de cetero, ut supra dictum
est, per aliquem predictorum scribarum, qui pro
d temporibus fuerit, ipsum exemplum valeat, e ipsum
bannum in quaternis bannornm non reperiatur scri-
ptum; et hoc locum habeat, si quaterni bannorum
datorum in iila edomada, qua datum fuerit illud
bannum, cuius ostenditur exemplum, et in alia se-
quenti edomada non reperiantur; et similiter valeant
exempla bannorum, si quaterni bannorum vel * pars
essent amixi pro casu guerre , vel alio fortuito casu.
XC. De ojficio scribarum ambaxatarum, et quot
esse debent.
Item suprascripto die statutum est, quod scribe
a Corr. quod.
• Sfitte vocem el.
e Snppl. etiamsi.
rt Suhaudi eorum par».
Digitized by
Google
43
LIBER STATVTORVM
u
ambaxatarum sint et esse debeant octo tantum, et a XCV. Ut scribe negociatorum et ambaxatarum •
qui elligantur in conscilio generali comunis de Cumis
ad sortes super pallacio comunis de Cumis more
solito. Et qui stare debeant simul in broleto Cu-
marum pro exercendo eorum officio subtus voltam
scale pallacii comunis de Cumis, ubi iam stare con-
sueverunt, et non alibi; et in ipso loco fieri debeant
ad expensas comunis de Cumis scrane seu banche
de asidibus , super quibus ipsi scribe debeant
sedere.
XCI. Cuiusmodi scripture debeant scribi per scri-
bas ambaxatarum.
Item suprascripto die statutum est, quod predicti
octo scribe ambaxatarum debeant et possint scri-
bere omnes requisiciones, preconizamenta et prima
possint scribere aliquam ambaxatam etc. alicui
persone, nisi fuerit presens.
Item suprascripto die statutum est, quod scribe
negociatorum et ambaxatarum non possint facere
seu scribere aliquam ambaxatam nec aliquod pre-
ceptum vel preconizamentum, nisi ille qui conque-
ritur , seu ille , ad cuius peticionem fit , vel eius
procurator, vel aliquis de sua familia tunc sit presens.
XCVI. Ut in qualibet ambaxata ponatur nomen
et cognomen conquerentis, et illius de quo conque-
ritur, et quantitas pecunie etc.
Item suprascripto die statutum est, ut in qualibet
ambaxata ponatur et scribatur nomen et cognomen
conquerentis , et nomen et cognomen illius seu
precepta, adnunciando causas faciendas et facienda b illorum, de quo vel de quibus conqueritur, et ubi
sub consulibus Cumarum iusticie de causis, que
pertinent ad officium consulum iusticie, et de quibus
ipsi consules cognoscere possint. Et similiter ibi
scribe possint et valeant scribere omnes requisiciones
et omnia precepta et preconizamenta faciendas et
facienda pro causis iniciandis sub consuiibus nego-
ciatorum de hiis, de quibus.ipsi consules negocia-
torum cognoscere possunt et debent.
XCII. Ut sit in electione conquerentis sub con-
sulibus negociatorum , per quos notarios scribi de-
beant eius requisiciones et precepta.
Item suprascripto anno et die sabbati, decimo
octavo intrantis augusti statntum est, ut sit et esse
debeat in ellectione conquerentis seu conqueren-
stant seu stat, et quantitas peccunie seu res fc que
petitur, et nomen et cognomen specificatum con-
sullis , sub quo requisitus debeat comparere , et
eciam nomen et cognomen servitoris , qui ipsam
ambaxatam facere debet, et nomen animallis, sub
quo steterit ipse consul, et terminus in quo ipse
requisitus similiter debeat comparere. Et si aliter
scripta in toto nec in parte fuerit, non valeat nec
teneat ipsa ambaxata.
XCVII. Ut sit in electione conquerentis ponere
causam eius sub quolibet consule.
Item suprascripto die statutum est, ut sit in elle-
ctione conquerentis seu conquerencium ponere cau-
sam suam sub quolibet consule, dum tamen ipse
cium sub consulibus negociatorum de hiis, que per- c consul de ipsa causa cognoscere possit.
. tinent ad officium ipsorum consulum , et de quibus
ipsi consules cognoscere possunt, per quos notarios
voluerit seu voluerint facere scribi requisiciones ,
precepta et preconizamenta, videlicet utrum per
notarios ipsorum consulum negociatorum , an per
scribas ambaxatarum, et que scripte vel scripta facte
essent per aliquem ipsorum notariorum et scriba-
rum , valeant et teneant.
XCIII. Ut scribe negociatorum et ambaxatarum
de qualibet requisicione scribant duo scripta auten-
ticata.
Item suprascripto die statutum est, ut quilibet
scriba negociatorum et ambaxatarum de qualibet
ambaxata seu requisicione faciat vel scribat duo
scripta autenticata, et in unoquoque eorum scri- d ad cuius e fit etc.
XCVIII. Ut scribe consulum iusticie et negocia-
torum el ambaxatarum scribant nomen et cognomen
suum in quolibet precepto et preconizamento et
requisicione.
Item suprascripto die statutum est, ut quilibet
scriba consulum iusticie et negociatorum et amba-
xatarum scribat annum et diem et mensem et nomen
et cognomen suum in quolibet precepto, preconi-
zamento et requisicione, et in quolibet alio acto
vel scripto. Et in ipsis et quolibet ipsorum faciat
signum suum ; et aliter non valeat.
XCVIIII. Ut scribe consulum et negociatorum
et ambaxatarum in quolibet precepto et preconiza-
mento et termino scribant nomen et cognomen illius,
barum , unde duo ' quorum remaneat penes
conquerentem , et aliud per ipsum scribam con-
signetur servitori nominato in requisicione seu
ambaxata.
, XCIIII. Quantum scribe negociatorum et amba~
xatarum accipere debent de ambaxata.
Item suprascripto die statutum est, ut quilibet
scriba negociatorum et ambaxatarum possit acci-
pere de quabbet ambaxata , unde scribi debeant
duo scripta, sive de ipsis duobus scriptis, denarium
unum tantum et non plus.
• lla eorrigt: el in oooqooque eoram scribant: unde duo; nnum
qaorura remineat etc.
Item suprascripto die statutum est, ut scribe con-
sulum iusticie et negociatorum et ambaxatarum
scribant in quolibet precepto nomen et cognomen
conquerentis seu conquerencium, et nomen et co-
gnomen illius seu illorum, cui vel quibus fieri debet
preceptum, et ubi stat seu stant, et quantitatem
denariorum vel rerum, de quibus fieri debet pre-
ceptum, et nomen et cognomen consullis, et simi-
liter nomen animalis, sub quo steterit ipse consul,
et terminum precepti, et nomen et cognomen ser-
vitoris, qui ipsum preceptum facere debet; et in
a Suppl. non.
b Corr. rei, ut in seq. rapit. XCIX.
c Supple potitionem.
Digitized by
Google
45
CONSVLVM CVMA.NORVM
46
iiliat
ia!0
«ifc
atirt»
Bi©J
eift'
itali»
f
sin-
iff-
preconizamentis vero scribat similiter nomen et
cognomen conquerentis , et nomen et cognomen
defuncti et ubi stabat, etc. ut in hoc statuto con-
tinetur; et si aliter, • non.valeat preceptum vel pre-
conizamentum.
C. Quantum accipere debent scribe ambaxatarum
et consulum iusticie et negociatorum de infrascri-
ptis scripturis.
Item suprascripto die statutum est, ut scribe
ambaxataruni et consulum iusticie et negociatorum
non possint nec debeant accipere nec eorum no-
mine accipi facere de infrascriptis scripturis, nixi
ut infra continetur, et non plus, videlicet : de qua-
libet interrogatione et responsione, que fuerit ante
littem contestatam in causis, denarios quatuor no-
vorum, et de qualibet protestacione denarios sex,
salvo si in ipsa fuerit plus de peticione b una terre
coberentiate vel una domo coherentiata , quod de
hoc solvatur arbitrio sui consullis; et de qualibet
nominatione et scripto nominationis et receptione
nominationis habeat totidem, et solvatur modo su-
prascripto; et (de) qualibet contestatione litis, in qua
non ponatur tenor libelli,nec in ipsa « terre et domus
per coherentias ponerentur , denarios sex ; et de
suscriptione libelli denarios duos novorum. Et si in
litis contestacione apponeretur ultra peciarn unam
terre coherentiate vel ultra domum unam coheren-
tiatam, de ipsa littis contestacione solvatur scriba
arbitrio consulis sui, et in arbitrio actoris sit utrum
velit velle facere ponere tenorem libelli nec ne. Et
de qualibet poxitione et eius responsione, et de
qualibet confessione, que fierent in causis sine poxi-
tione, denarios duos. Et de qualibet cautione et
satisdactione que fierent in causis, sive sit de rato
habendo, sive sit de iudicato solvendo, habeat de-
narios sex. Et de qualibet satisdactione, que fieret
in iudicio de terris et domibus et aliis rebus non
baratandis et restiluendis , habeat denarios duode-
cim, si in ipsa non fuerit ultra peciam unam terre,
vel ultra domum nnam. Et si in ipsa fuerit poxitio
per coherenlias terre et doinus et res * territorie ,
solvatur notario arbitrio consulis sui. Et de ipsa
satisdacione reus, qui ipsam fecerit, solvat tantum
denarios sex novorum et non ultra ; et de qualibet
sentencia interlocutoria habeat denarios octo, salvo
quod si magna esset, solvatur arbitrio consulis. Et
quod de qualibet appellacione , que fit viva voce,
et que ponitur in qualibet sententia, denarios duos;
et si fuerit facta ipsa appellacio in scriptis , vel
alitcr extra sentenciam, habeat denarios sex; et si
magna esset, solvatur arbitrio consulis. Et de quo-
libet termino denarios duos, et de qualibet pos-
sessione decretali denarios decem, et possessione
corporalli denarios quinque ; salvo si esset de quam
pluribus domibus et terris coherenciatis, solvatur
arbitrio consulis. Et de quolibet cassamento (et)
a SuppU factum vel «criptnm foret.
* Corr. petia.
e Corr. terrae et domtis cohaerentiae ponerenrar.
< Corr. rei.
a confirmamento precepti denarios qualuor , salvo
quod nimis magnum sit, in • arbitrio consulis, sub
quo factum fuerit; et de qualibet parabula simplici
depredandi et capiendi denarios duos; et de qua-
libet parabula per fortiam, in qua ponatur prece-
plum, denarios quatuor. Et de qualibet condem-
pnatione, que fit per confessionem, habeat denarios
sex , et si esset nimis magna , solvatur arbitrio
consulis. Et de qualibet absolucione simplici facta
denarios sex. Et de qualibet lectura sententie et
poxitura dierura et testium denarios sex ab utraque
parte; et de qualibet sentencia diffinitiva solidos
tres novorum, salvo si esset nimis magna, solvatur
arbitrio consulis. Et de qualibet denegacione de-
narios tres novorum; et de quolibet scripto, quod
b fit, quod causa habetur per placitatam in fine,
denarios tres. Et de exemplo cuiuslibet procure
denarios sex , et plus e.t minus arbitrio consulis. Et
de quolibet exemplo sindicatus denarios duodecim;
et de quolibet curatore facto ad causas denarios
duodecim, et si facta esset extra causas quacumque
de causa, solvatur arbitrio consulis. Et de qualihet
tutella denarios duodecim, salvo quod si esset magna,
solvatur arbitrio consulis. Et de scripto actorie de- '
narios decem novorum. Et de qualibet comissione
denarios quatuor , et de quolibet precepto (et) preco-
nizamento denarios duos; salvo quod si in predicto
precepto ponerentur terre et domus el res territorie
per coherencias , quod de ipso solvatur arbitrio
consulis, sub quo ipsum preceptum factum fuerit.
c Et (de) quibuscumque aliis scripturis et exemplis car-
tarum et actorum et Scriptorum, que fierent et
exemplarentur per aliquem ipsorum scribarum sub
aliquo consule, solvatur eidem notario arbitrio con-
sulis pro qualitate scripture et exempli.
CI. Ut scribe consulum iusticie et.negociatorum
scribant in quolibet acto et in qualibet condempna-
cione et sentenlia nomen animallis etc.
Item suprascripto die statutum est , quod quilibet
scriba consulum iusticie et negociatorum in quolibet
scripto et acto, et in qualibet condempnacione (34) et
sentencia diffinitiva vel interlocutoria et absolucione
scribat nomen animallis, sub quo steterit ille con-
sul , qui nominatus fuerit in scripto et acto sine *■
condempnacione et sententia vel absolucione, et
d aliler non valeat. Scripta et acta vero inteligantur
illa que fierent sub ipsis consulibus, et que speci-
ficata sunt in suprascripto proximo statuto.
CII. Ut scribe consuluin iusticie et negociatorum
et ambaxatarum debeant scribere precepta et pre-
conizamenta et requisiciones sua propria manu.
Item suprascripto die statutum est, ut scribe con-
sulum iusticie et negociatorum et ambaxatarum
scribant tantum sua propria manu omnia precepta
et preconizamenta et omnes requisiciones; et si qua
vel si que reperirentur non fore scripta eorum pro-
pria manu , quamvis sunt subscripta vel subscripte,
non valeant nec teneant
■ Corr. solvatar arbilrio etc.
b Cnrr. «ire condemnafione et sententia »el absolulione.
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
47
CIII. Ut infrascripta acta et scripture inbri- a
vientur in quaternis.
Item millesimo ducentesimo septuagesimo, primo
die mensis madii statutum est , quod infrascripta
acta et scripture per notarium, qui eam et ea con-
fecerit, primo in quaternis inbrivientur, antequam
compleantur vel fiant alique scripture autentice ;
videlicet in primis omnes interrogationes et respon-
siones, que fiunt in causis sive ante litem conte-
statam, sive post: utrum quod sit heres et an pos-
sideat rem aliquam que petitur, et omnes allie
interrogationes et responsiones, que de iure fieri
possunt ante litem contestatam.
Item omnes nominationes que fiunt in causa, cum
quis nominat dominum vel dominos in iudicio de re
48
Item quod licet predicti non imbriviaverint pre-
dicta in quaternis ob negligencia vel culpa eorum
quod nihilominus ipse scripture et instrumenta
valeant et teneant. Et notarius qui contrafecerit
subiaceat nihilominus predictis penis. Item quod
compellantur scribe tam pallacii quam consulum
Gumarum iusticie et negociatorum iurare predicta
omnia et singula attendere et observare ; et potestas
Cumarum et eius iudices et consules Cumarum
iusticie et negociatorum ex debito sacramenti • suos
scribas adtendere et observare (et) facere.
Item predicta omnia acitata et condempnaciones
possint transcribi ex inbriviaturis factis per officiales,
et per eorum legiptimos substitutos, et per quos-
cumque notarios, dum tamen ipsa acitata et ipse
que petitur, et ipsarum nominationum receptiones b condempnaciones subscribantur per officiales, qui
et protestaciones, que fiunt in iudicio. Et cum quis
protestatur quod tenet et possidet rem que petitur.
Item omnes licium contestationes, in quibus in-
serantur tenores libellorum, vel saltim prout actor
ellegerit, subscribat notarius, qui ipsam protesta-
cionem facere debuerit, in libello de huiusmodi
subscriptione in litis contestatione mencionem di-
cendo: super Iibello uno per me notarium suscripto;
qui libellus debeat autenticari per ipsum notarium,
qui ipsam contestacionem fecerit.
Item omnes poxitiones et earum responsiones et
confessiones.
Item omnes satisdaciones et cautiones, que in
iudicio prestantur, tam de rebus et domibus et
ipsam inbriviaturam % , vel substitutos loco eorum, et
illa acta, que transcripta fuerint per allios notarios,
quam per officiales, et subscripta per ipsos offi-
ciales, eiusdem sint valloris et efficacie, ac si essent
scripta per predictos officiales.
CIIII. Ut infrascripti >officiales sint tantum per
medium annum.
Idem milleximo ducenteximo tertio decimo, die
veneris, quinto exeunte aprilli statutum est, quod
©mnes infrascripti officiales c eligantur et sint tantum
ad medium annum, et non possint firmari, et eli-
gantur ad sortem in c onscilio generali comunis de
Cumis, et nullus ipsorum officialium eligantur per
potestatem Cumarum, nec per aliquem de sua fami-
rebus territoriis non baratandis, quam aliis modis. c h a > et si elligentur, non valleat eius ellectio.
Item omnes sentencie tam interlocutorie quam
diffinitive.
Item omnes appellatorii libelli, et eciam omnes
appellationes , que fiunt viva voce.
Item omnes termini probandi tam per testes
quam per instrumenta vel ipsorum denegationes ,
que dantur actori vel reo.
Item omnes possessiones decretalles tam in per-
sonali quam in reali actione.
Item omnes parabule que dantur et conceduntur
per potestatem seu eius iudices de fidanciis seu
afidamentis personarum et rerum.
Item omnes parabule contracambiandi contra
forenses.
Item omnes parabule arbitrorum.
Item omnes condempnaciones que fiunt per con-
fessionem.
Et predicta omnia et singula observentur.
Item quod omnia infrascripta instrumenta in qua-
ternis inbrivientur, videlicet instrumenta sindicatus,
procure, tutelle, cure, actorie, inventariorum et de-
nonciationum, que fierent ab aliquo, qui vellet facere
extimare de bonis alicuius debitoris sui. Et hoc
teneantur facere notarii, qui predicta instrumenta
tradiderint, et ea non inbriviaverint, sub pena et
banno solidorum sexaginta novorum in qualibet
vice, et plus et minus ad voluntatem potestatis pro
qualitate facti. Et quilibet possit accusare. Et nihilo-
minus teneantur predicta postea imbriviare.
CV. Ut qui habuerit vel fecerit aliquod officium,
non possit habere aliud qfficium, nixi undecim
mensibus mediantibus.
Item suprascripto die statutum est, quod ille qui
habuerit vel fecerit aliquod infrascriptorum officio-
rum, non possit aliquod habere nec facere ipsorum
officiorum, nisi primo mediantibus undecim mensibus
tunc proxime sequentibus. Addilum est mcclxxviii
mense novembris , quod predicti undecim menses
connumerentur a die ellectionis sue in antea. Et quod
potestas teneatur et debeat, quociescumque dabuntur
sortes in consilio generali comunis de Cumis, facere
legi illos, qui non possunt habere nec facere officia,
et illos, qui non possunt habere sortes.
CVI. Determinacio officiorum.
Item suprascripto die. Hec est determinatio offi-
ciorum : consules iusticie et eorum scribe; consules
negociatorum et eorum scribe , et scribe pallacii et
scribe caneve et scribe maleficiorum et scribe ban-
norum et scribe pignorum, sive qui dant exempla
bannorum, et scribe ambaxatarum, canevarii comunis
de Cumis, fratres qui supersunt ad accussas malefi-
ciorum , et hostiarius borleti et hostiarius pallacii.
CVII. Ut suprascripti consules et scribe exami-
nentur.
Item suprascripto die statutum est, ut predicti
• Subaudi compellant taos scribai eadem «Uendere «tc.
b SuppUndum fecerint.
e Cf. capil. cvt.
Digitized by
Google
49
CONSVLVM CVMANORVM
5o
ics
lla;-'
lefr
OfflS
OlJf?
scribe et consules, antequam intrent in aliquo pre-
dictorum officiorum, prius examinentur per pote-
statem Cumarum vel per eius iudices, si sunt ydonei
ad illud officium faciendum, in quo electi fuerint.
Et si fuerint ydonei inventi, iurent et faciant offi-
cium; et si minus ydonei fuerint reperti ad illud
officium faciendum, removeantur, et alii ydonei elli-
gantur ad illud officium faciendum loco illorum,
qui remoti fuerint.
CVIII. Quod potestas Cumarum teneatur facere
iurare quemlibet predictorum consulum et offi-
cialium.
Item millesimo ducentesimo vigeximo tercio,
mense octubris statutum est,quodpotestasCumarum,
qui nunc est et pro temporibus fuerit, teneatur per
sacramentum facere iurare coram eius presencia vel
iudicum eius quemlibet predictorum consulum et
officialium ante introytum sui officii facere ipsiun
officium, ad quod electus est, bona fide sine fraude;
et adtendere et observare omnia ea que pertinent
ad suum officium, secundum quod in sacramento
faciendo per ipsos consules et officiales continetur.
Additum est mcclxxvui mense novembris , quod pre-
dictum sacramentum facere teneatur quilibet predi-
ctorum consulum et officialium ante introitum sui
officii, sub pena et banno solidorum sexaginta novo-
rum pro quolibet officio , etquilibetpossitaccusare.
CVIIII. Ut predicta qfficia non possint fieri per
subpoxitam personam.
Item suprascripto die slatutum est, ut nullum
predictorum officiorum possit fieri per subpoxitam
personam, sed tantum per illum seu per illos, {qui) ad
ipsum officium ellectus seu electi fuerint. Et si quis-
qui non fuerit ellectus, in eo officio reperiretur
facere ipsum officium , seu de ipso officio intro-
mittere, solvat pro banno comuni de Cumis qua-
libet vice solidos sexaginta novorum, et quilibet
possit accusare; medietas cuius banni sit comunis
de Cumis, et allia medietas accusatoris; et omnes
scripture et omnia ea , quas et que fecerit , non
valeant nec teneant. Additum estMCCLxxxi mense iulii:
salvo quod consules iusticie et negociatorum pos-
sint iusta de causa dimittere suo loco socium suum
pro iure reddendo, secundum formam statuti facti die
martis, quartodecimo intrante predicto mense iulii.
CX. Quod quilibet scriba vel officiallis comunis
de Cumis scribat in Jine cuiuslibet sui scripti quan-
tum recepit de illa scriptura.
Item suprascripto die statutum est, ut quilibet
scriba (vel) officiallis comunis de Cumis in fine cuius-
Ubet scripti et scripture, quod et quam fecerint
racione sui officii , scribat quot denarios de illa
scriptura acceperit; et qui contra hoc fecerit seu
facere neglexerit, solvat pro banno in qualibet vice
solidos viginti novorum tantum. Potestas Cumarum
et consules iusticie teneantur hoc inquirere, et quis-
que possit accusare ; medietas cuius banni sit accu-
satoris, et allia medietas sit comunis de Cumis.
Additum est mcclxxvih, mense novembri, quod hoc
a statutum locum habeat, si petitum fuerit a partibus.
CXI. Quod nullus bannitus vel rentotus a fidc
sit in officio.
Item mccv statutum est, quod nullus homo possit
esse in officio comunis de Cumis, si fuerit in banno
comunis de Cumis, vel fides ei ablata fuerit. Et
potestas teneatur, quam subtilius poterit, inquirere
omni mense de officialibus , qui fuerint in banno,
et eis in banno inventis, eos removere. Additum
est mcclii, mense madii, quod quilibet possit ha-
bere • si fuerit restitutus per comune de Cumis, et
fuerit de voluntate creditoris , vel creditor qui *
ipsum habuerit in banno et non aliter.
CXII. Ut nullus interdictus habeat ofjicium.
Item Mccxvmi mense octubris statutum, ut nullus
b interdictus possit habere officium comunis de Cumis,
nisi prius fuerit restitutus. Item quod interdictio non
valeat, nisi per duos annos tantum.
CXIII. Ut nullus possit esse scriba predictorum
officiorum , nixi kabuerit annos xvui.
Item mcclxxxi die sabati, decimo octavo intrantis
augusti statutum est, ut nullus possit esse scriba
predictorum officiorum, nisi habuerit annos decem
octo ad minus, et solverit fodra comunis de Cumis.
Et si ellectus fuerit ad aliquod ipsorum officiorum,
removeatur. Et potestas Cumarum et eius iudices
teneantur, priusquam permittant eos iurare aliquod
predictorum officiorum, inquirere de etate sua.
CXIIII. Ut nullus scriba, postquam intraverit et
facere inceperit aliquod prediclorum officiorum,
c mutetur.
Item suprascripto die statutum est, ut nullus- pre-
dictorum scribarum, postquam iuraverit et facere
inceperit aliquod predictorum officiorum, possit
nec debeat mutari , nec eciam aliis c ad ipsum offi-
cium exercendum eius loco poni ; sed ille, qui ipsum
officium iuraverit et facere inceperit, teneatur et
debeat ipsum officium facere et finire usque ad
finem ipsius officii. Et hoc nixi fuerit de voluntate
consilii generallis comunis de Cumis. Et potestas
Cumarum et eius iudices et consules Cumarum
iusticie et negociatorum non permittant aliquem
mutari, nec alterius loco poxitum facere aliquas
scripturas occaxione predicti officii, nixi mutatus
et poxitus fuerit suprascripto modo. Et quod scri-
d pture facte per ipsum mutatum et alterius loco
poxitum non valeant.
CXV. Ut nullus predictorum scribarum possit
(se) intromittere de aliquo officio.
Item suprascripto die statutum est, ut nullus pre-
dictorum scribarum possit nec debeat se intromit-
tere nixi de hiis, que ad suum officium pertinent,
videlicet unus se non intromittet de allio officio,
nec alter alterius officio; et si se intromitteret et
scripturam aliquam inde faceret, non valeat ipsa
scriptura. Et hoc inteUigatur durante predicto officio.
a Adiice officiam.
b Peme qui.
c Corr. alim.
Digitized by
Google
5i
LIBER STATVTORVM
CXVI. Ut scripture, que pertinent ad supra-
scripta offcia , debent fieri per illos scribas seu
per aliquem eorum , qui predicta officia iuraverit
et fecerit.
Item suprascripto die statutum est, ut omnes scri-
pture, que pertinent ad aliquod suprascriptorum
officiorum , debeant fieri tantum per illos scribas
seu aliquem eorum, qui ad ipsum officium electi
fuerint, et qui ipsum officium iuraverint et faciunt,
et non per aliquem ahum notarium; et si facte
invenirentur, non valeant ; salvo quod statutum
istud non faciat preiudicium ante dicto statuto facto
mcclxx, mense madii, in quo continetur, quod acta
et scripture possint scribi rogatu officialium, et
valeant si sunt subscripte et subscripta per manus
eorum, quorum rogatu scripta sunt.
GXVII. De ojfficio extimatorum et quot esse
debeant.
Item mccxx mense novembris statutum est, ut duo
exstimatores (35) sint in officio extimacionis comunis
de Cumis et non plures, qui debeant dare medietatem
comuni de Cumis de hoc quod inde habuerint, et
aliam tantum habeant; et non ducant secum ad exti-
mandum nixi unum scribam " constitutum ad cartas
extimacionum faciendarum ; et sint et esse debeant
per medium annum tantum et elligantur ad sortein.
Et qui contrafecerit, solvat pro banno comuni de
Cumis qualibet vice libras decem novorum, et qui-
libet possit accusare ; medietas cuius banni sit co-
munis de Cumis, et allia sit accusatoris.
CXVIIL Ut extimatores moderatas fuciant ex-
pensas.
Item suprascripta incarnacione et mense statutum
est , ut extimatores comunis de Cumis bona fide
facere teneantur moderatas et temperatas exspensas,
quando vadunt extimare , et in ipsis extimacionibus
faciendis expedimentum et velocitatem habeant, in
quantum possunt, bona fide, et ab omnibus illis
personis, quibus illa vice extimabunt, ipsas exspensas
recipiant tantum, quas facient, si fecerint, et non
ultra ipsas exspensas, nec ab ipsis, quibus extima-
bunt, possint petere vel exigere nec recipere ultra
id, quod cuique eorum eveniet seu contingeret de
ipsis exspensis pro quantitate seu rata parte exti-
mationis cuiusque. Et ipsi extimatores et scriba
ipsorum extimatorum teneantur dare procuratoribus,
seu illis qui erunt in eorum loco, comunis de Cumis
scriptum unum, in quo contineatur quantum b cuius-
que extimationis et exspensarum factarum in ipsa
vice seu in via, quando fecerint ipsas extimaciones,
et diem et mensem e , qua sive quibus extimaverint,
et per quot dies steterint. Et non possint nec
debeant evitare ipsi extimatores, qui extimant * om-
nibus personis, quibus in ipsa via seu vice exti-
mare poterint, et sibi extimatori pecierit. e
a Statuta anni HCCXCVl aiiiciunt: sea scribas constitatos.
b Forte eorrigendum quantitas.
e Dies et mensis.
d Quin extiment.
e Estimari petierint.
a CXYIIII. Ut extimatores comunis de Cumis non
extiment, nixi facta prius denonciatione.
Item mccxxv mense septembris statutum est, quod
extimatores comunis de Cumis non possint extimare
aliquas res alicuius persone cumane iurisdictionis,
nixi prius ille, qui extimare voluerit, denonciaverit
illi, cuius res et terre debent extimari, vel domui
eius, ubi habitat, et hoc per cartain sive scriptum.
Additum est mcclviii mense octubris, quod denon-
ciatio fiat per decem dies antequam extimetur, et
interim nulla allienatio eius rerum facta a debitore
non valeat infra ipsos decem dies, et ipsa scriptura
denonciationis non possit fieri per scribam extima-
torum; nec ipsi extimatores, nec servitores , nec
scutiferi, nec scribe eorum possint esse procura-
b tores nec notarii illorum, qui volunt facere exti-
mare, ad faciendum ipsam extimacionem vel de-
nonciationem. Et si contra predicta facta fuerit
extimatio, nullius sit momenti et valloris.
CXX. Quod extimatores possint extimare res
non consignatas.
Item mccxxxii additutn est et statutum, quod exti-
matores comunis de Cumis possint et debeant exti-
mare et in solutum dare creditori de rebus non
consignatis a debitoribus et eorum fideiussoribus
sicut de consignatis, et creditoribus liceat facere sibi
extimare de quibuscumque rebus debitorum suorum
vellint, pro sorte et usuris preteritis et expensis
factis.
CXXI. De eodem vel quaxi.
c Item suprascripta incarnacionc, mense septem-
bris statutum est et additum est, quod extimatores
comunis de Cumis ab anno novo in antea possint
et debeant extimare et in solutum dare credito-
ribus eorum arbitrio de rebus debitorum et fideius-
sorum in banno suis creditoribus preteritorum ,
transactis quindecim diebus post preteritum ban-
nuin, licet ipsi debitores et fideiussores non sint
condempnati, et licet bona sua non consig*.averint,
et hoc fiat hostendentibus instrumentum debiti cre-
ditoribus.
CXXII. De rebus extimatis que possunt exigi etc.
Item suprascripto anno statutum est, quod si que
extimatio fieret de bonis alicuius debitoris per exti-
matores comunis de Cumis, ab anno novo proximo
d futuro in antea, quod ille debitor, cui fuerint exti-
mata bona illa, et heredes eius habeant vim exi-
gendi bona illa, usque ad annos duos proximos
sequentes post dictam extiinationem factam, et res
mobiles infra duos menses post ipsam extimatio-
nem. Additum est mcclviii, mense octubris, solvendo
illam quantitatem sortis et usurarum debitam, et
expensarum iuste factarum, pro qua factum fuerit
ipsa extimatio, et aliter nec alio modo recuperare
non possit; que adiectio locum habeat in futuris
extimationibus et non in preteritis.
CXXIII. De extimacionibus faciendis omnibus
diebus.
Item suprascripto anno statutum est, quod exti-
mationes fiant et fieri possint diebus feriatis et non
Digitized by
Google
53
CONSVLVM CVMANORVM
r /
J r
51*
■eit-
ei-
ec-
ill)!'
[I»
erJ
mf
feriatis, dum tamen denonciacio facta fuerit secun-
dum statutum.
CXXIIII. De eodem vel quaxi.
Item suprascripto anno statutum est, quod si
quis fecerit sibi extimari de bonis alterius, seu
in solutum acceperit de bonis alterius , seu acce-
perit iura et acciones et " pro defensione rerum
seu iurium aliquorum vel aliquarum, quod super
orevibus, condempnacionibus et instrumentis, occa-
xione quorum facte sunt extimationes seu in solu-
tum daciones, seu de quibus cessa sunt iura pro
defensione, scribatur per illum tabelionem, qui tra-
diderit instrumentum extimacionis et cessionis et
dacionis in solutum, quod de hoc debito sint res
extiniate et in solutum date, seu hoc breve remaneat
penes illum expresso nomine, cui cessa sunt iura
pro defensione. Et scribatur in illa subscriptione
nomen tabellionis, qui tradidit instrumentum exti-
macionis et cessionis seu in solutum dacionis, et
incarnacionem domini et dies et mensem * ; que sub-
scriptio fiat intus ipsum brevem seu condempnacio-
nem seu instrumentum. Et si quis aliquis tabellio
omisserit predictam subscriptionem facere , condem-
pnetur in solidis quadraginta novorum, et potestas
et iudices eius teneantur ipsam penam exigere, et
non possint prohiberi, quin ipsa subscriptio fiat.
CXXV. De cartis extimacionum , in quibus yo-
natur dies et testes.
Item mccxii mense octubris statutum est, ut in
cartis extimationum ponatur dies et testes et incar-
nacionem et nomen iudicis vel notarii, et quantitas
brevis sive carte, pro quo vel qua fit extimacio.
Et ille , cuius res extimantur, habeat exemplum
carte extimationis exemplate per illum notarium
sive iudicem, qui eam fecerit, ita ut exemplum
valeat sicut autenticuin, si ille, contra quem facta
fuerit extimatio, voluerit.
CXXVI. De scribis extimatorum etc.
Item mccxxxii mense setembris statutum est, ut
duo scribe boni et legales elligantur ad sortein in
conscilio generali comunis de Cumis ad faciendas
cartas extimacionis , et sint per medium annum
tantum, et non computetur officium. Et quicquid
lucrati fuerint occaxione illius officii, suum sit et
esse debeat. Et de cartis extimacionum , quas fe-
cerint et inbriviaverint, accipiant, a libris novem
infra, denarios decem octo, et a libris novem no-
vorum supra, usque ad libras triginta sex novorum,
accipiant tantum denarios duos novorum pro libra.
Et a libris xxxvi supra, accipiant tantum solidos sex
novorum, et nullas cartas habeant a comuni de
Cumis. Et in ipsis cartis ponatur incarnacio Domini
et dies et mensis et nomen et cognomen suum et
quantitas brevis sive carte et debiti, et incarnacio
brevis et carte, pro qua vel quo fit extimatio vel
facta est, et plures cartas rogent semper facere uno
tenore de qualibet extimalione vel c facta est. El
» Supprimenda videtur vox et.
• Ltgt: incarnatio Domini et dies ot mensis; ita aliki.
« Corr.: qoa« facla est.
a plures cartas rogent semper facere uno tenore de
qualibet extimatione, et pro predicto precio cuilibet
petenti teneatur dare cartam unam, et ipsas omnes
cartas ponant et scribant in quaternis; quos bene
salvent penes se, et nullum aliud lucrum habeant
nec habere possint dicti duo scribe racione vel
occaxione sui officii, exceptis expensis quas habere
possint, quando iverint extra confinia cum extima-
toribus comunis de Cumis ad extimandum pro suo
officio.
CXXVII. De ojficio extimatorum etc.
Item Mccxvim mense octubris statutum est, ut si
aliquis fuerit condempnatus et in banno scriptus
fuerit, et vollens exire de ipso banno iuraverit con-
signare omnia sua bona, et ipse consignaverit ea
h bona omnia et tantas res liquidas , inde possint •
satisfacere creditori, quod ipse res extimari et in
solutum dari debeant ipsi creditori per extimatores
comunis de Cumis, sicut capiunt denarios quinque
pro quatuor denariis. Quibus rebus extimatis et in
solutum datis, liceat debitori ipsas res exigere et
recuperare infra duos annos proxime sequentes post
ipsam extimacionem factam, videlicet res inmobiles,
et res mobilles infra duos menses proximos post
ipsam extimacionem factam, solvente debitore ipsam
quanlitatem, pro qua fuerint extimate et in solutum
date. Et insuper sicut capiunt solidos duos novo-
rum pro qualibet libra in anno , computatum fc fru-
ctibus, si quos inde perceperit. Et transactis ipsis
duobus annis, non liceat debitori post ' ipsas res
c exigere nec recuperare. Additum est mcclxxviu
mense novembris , quod usnre , pro quibus factum
est extimacio, habeantur pro sorte ad hoc ut pariant
usuras. Item quod si qua extimacio facta fuerit de
rebus debitoris vel fideiussoris , que tempore exti-
macionis valent plus quarm ascendit id, pro quo
facta fuerit extimacio et in solutum datio secundum
formam predicti statuti , quod eo. casu , probante
debitore ipsas res tunc plus valuisse, possit ipsas
res exigere et recuperare post ipsum tempus, quan-
documque voluerit, d postquam facta fuerit extimatio.
CXXVIII. De penis serviiorum intrancium bor-
leti sine infula rubea in capite.
Item Mccxvni,die dominico , tercio intrantis octu-
bris statutum est, quod quilibet servitor Cumarum
d intrans borletum Cumarum, postquam intraverit bor-
letum Cumarum, habeat et habere debeat in capke
ovetam, beretam, zuriam vel capuzium (36) rubeam
vel rubeum, et qui non habuerit, solvat comuni de
Cumis pro banno qualibet vice solidos quinque ;
et servitores consulum negociatorum habeant in
capite beretam, infulam, zuriam vel capuzium gial-
dum vel gialdam. Et hoc intelligatur de illis ser-
vitoribus, qui non habuerint nec tenuerint equos
per totum annum vel maiorem partem anni. Et illi
■ Corr. unde possit.
k Compalatis Untum fruclibus; Ua in Stal. ann. MCCXCVl.
e In mobilibus non liceat postea etc. Ibidem.
4 Stat. ann. MCCXCVl adiiciunt : soWendo qnantitaUm, pro qua facU
fuit cxtimalio.
Digitized by
Google
55
LIBER STATVTORVM
56
qui habuerint et tenuerint equos ut supra, non a
teneantur habere in capite ipsas beretam, zuiftara,
infulam vel capucium rubeam vel rubeum, gialdam
vel gialdum. Et potestas Cumarum et consules Cu-
marum iusticie et negociatorum predicti teneantur
inquirere subtilius quam poterint.
CXXVHIL Quod quilibet servitor possit facere
usque ad xx ambaxatas.
Item Mccxxvim raense novembris statutum est,
quod quilibet servitor Cumarum possit facere usque
ad viginti ambaxatas in qualibet vice et non plus.
Et qui contrafecerit , solvat pro banno comuni
de Cumis qualibet vice solidos viginti novo-
rum ; et quilibet possit accusare eum ; medietas
cuius banni sit comunis de Cumis, et allia sit ac-
Cusatoris. b
CXXX. Ut nullus possit esse servitor Cumarum,
nixi habitet in civitate Cumarum vel infra. confinia.
Item mccxxxxi mense iulii statutum est, ut nullus
possit esse servitor comunis de Cumis, nixi habitet
continue cum familia sua, quam habeat, in civitate
Cumarum infra confinia vel in burgo Cernobii, et
solvat fodra civilia comunis de Cumis. Et potestas
Cumarum teneatur subtilius quam poterit super hiis
inquirere. Et si invenerit aliquem servitorem, qui
non steterit seu stet, ut supra dictum est, et * exer-
cere officium servitorie, condempnet eum in solidis
sexaginta novorum qualibet vice publice in arengo,
et removeat ipsum publice ab officio servitorie.
Et postea ambaxate et precepta et omnia alia, quas
et que fecerit ratione et occaxione officii servitorie, c
non valeant nec teneant. Et quod potestas Cumarum
nec aliquis de sua familia, nec consules iusticie
et negociatorum , non possit dare parabulam alicui
servitori ipsa occaxione; et si daretur vel data
esset, non valeat.
CXXXI. Ut servitores comunis de Cumis scri-
bantur in uno quaterno.
Item mcclxxvihi mense novembris statutum est,
quod fiat liber unus , in quo scribantur omnia noinina
et cognomina servitorum Cumarum, qui faciunt et
facere volunt officium servitorie, in quo scribantur
annus, mensis et dies, quo incepit vel incipiet di-
ctum officium servitorie, et ubi moratur et in qua
contrata : qui liber removeat 6 penes canevarium
comunis de Cumis. Et si quis servitor non fuerit d
scriptus in ipso libro, non possit esse servitor co-
munis de Cumis, nec officium servitorie exercere.
Et si se intromitteret , solvat pro banno comuni
de Cumis qualibet vice solidos centum, et sue re-
quisiciones et omnia, que fecerit ratione officii
servitorie, sint nullius valoris.
Item mcclxxxi, die lune, vigeximo intrantis augusti
statutum est et additum, ut exemplum suprascripti
libri fiat ad expensas comunis de Cumis; et quod
ipsum exemplum remaneat penes canevarium col-
legii notariorum civitatis Cumarum.
a Expunge voc. et.
■ Ltge: remaneat.
CXXXII. Ut servitores Cumarum guarentent infra
certum terminum predarum et captionum et pos-
sessionum.
Item suprascripto anno et die statutuui est, quod
quilibet servitor Cumarnm , qui fecerit vel pre-
ceperit aliquam predam vel captionem, vel consi-
gnacionem de aliqua persona seu de aliqua re, et
seu bcstia, vel aliquibus rebus vei bestiis, quod
illud guarentamentum de eo qnod fecerit vel pre-
ceperit, facere teneatur irrfra mensem unum pro-
xime futurum , computatum a die illa in antea, qua
facta fuerit per se illa preda, prexa vei contestatio-
ita quod inde scriptum sit infra ipsum termimtm
per scribas comunis de Cumis ad hoc deputatum.
Et si ita non factum fuerit infra ipsum terminum,
guarentamentum non valeat nec teneat, nec ei fides
adhibeatur. Illud idem intelligatur in guarenta-
mentis , que fiunt per servitorem , sicut ponunt
aliquem in possessionem per fortiam alicnius rei
mobiiiis et immobillis, vei in possessionem corpo-
ralem (37).
CXXXIII. Ut servitores Cumarum precepta et
preconizamenta , que fecerint, guarentent.
Item mccxxxxi die lune, vigeximo intrante iullio
statutum est, ut quilibet servitor Cumarum quodlibet
preceptum vel preconizamentum, quod ipse confe-
cerit, debeatet teneatur personaliter guarentare, et
notarii • qui illud preceptum vel preconizamentum
scripserit, se fecisse talli die dictum preceptum vel
preconizamentum in tali certa parte, * determinando
utrum personaliter vel ad domum habitacionis re-
quixiti; et tunc ipse notarius debeat et teneatur
scribere in fine dicti precepti vel preconizamenti :
postea vero tali die retullit guarentando tallis ser-
vitor, se talli die in tali parte e fecisse hoc prece-
ptum vel preconizamentum, prout predictus servitor
guarentando retullerit, et predictum guarentamen-
tum fieri et scribi debeat, antequam terminus pre-
cepti vel preconizamenti sit elapsus; salvo si notarius
ille , qui ipsum preceptum vel preconizamentum
scripserit, absens esset tunc quando predictus ser-
vitor predictum guarentamentum facere voluerit,
quod liceat uni consocio ilius, qui predictum pre-
conizamentum vel preceptum scripserit, predictum
guarentamentum scribere modo suprascripto, dum
tamen sit in eodem officio cum ipso consocio suo.
Et servitor qui huiusmodi guarentamentum ad
ipsum terminum non fecerit, solvat pro banno co-
muni de Cumis solidos quadraginta novorum qua-
libet vice : et quilibet possit accussare , medietas
cuius banni sit comunis de Cumis, et aliia sit accu-
satoris. Et preceptum vel preconizamentum sine
ipso guarentamento non valeat nec teneat; et no-
tarius qui ipsum guarentamentum scripserit, possit
accipere denarium unum et non plus.
a Forte guarentare nolario, qui etc.
b In tali bargo vel villa, vel in tali contrata , ai fueril in civilale,
determinando elc. Slal. MCCXCVl.
e In tali burgo vel villa, vel in lali contrata civilalii (Stai. praedicta)
Digitized by
Google
5; CONSVLVM
CXXXIIII. Utseivitores Cunuwum non faciant ali-
quam ambaxatum nec preceptum extra confinia, etc.
ItemMCCxvmi,mense octubri statutum est,utnullus
servitor comunis de Cumis possit nec debeat facere
aliquam ambaxatam nec preceptum infra nec extra
confmia civitatis Cumarum, nixi prius illa ambaxata
et illud preceptum fucrit scriptum per aliquem
illorum scribarum, qui ipsam ambaxatam vel pre-
ceptum scribere debuerit, ■ et nullus servitor possit
comittere alteri servitori nec alteri persone aliquam
ambaxatam, nec aliquod preceptum vel preconiza-
mentuin, quam et quod ipse facere debeat Additum
est mcclxxxi, mense inlio, quod si contra predicta vel
aliquid predictorum factum fuerit, non valeat; et
servitor qui contra fecerit, solvat pro banno conmni
de Cumis qualibet vice solidos decem novorum.
Et quilibet possit accussare; medietas cuius baimi
sit communis de Cumis , et allia accusatoris. Et in-
super restituatur dampnum illi, qui ipsa occaxione
passus fuerit dampnum.
CXXXV. Ut servilores non possint esse procu-
ratores nec accipere iura el acliones.
Item mcovi, mense decembris statutum est, ut
nullus servitor comimis de Cumis non possit esse
niissus vel procurator alicuius (38) , nec accipere
locum vel iura ab aliqua persona in aiiqua causa.
Addilum est mcclxxxi , mensc iulii : ucc de aliqua
actione, nisi fuerit condebitor vel fideiussor, vel
nisi solvere coactus fuerit pro aliquo, quem in sua
custodia captum habuisset pro aliquo debito , de
qua custodia constet per cartam attestatam. Et si
contrafecerit, non valeat nec teneat.
CXXXVI. De penis illorum, qui faciunt requiri
aliquem per aliquem, qui non sit setvitor.
Item Mccim, undecimo die exeunte marcio statu-
tum est: si quis fecerit requirere aliquem per non
servitorem, componat pro banno comuni de Cumis
libras decem novorum, aut in banno ponatur, de
quo non exeat, nixi solvcrit libras decem novorum.
Additum est mc.clviu, mense octubris: ct servitor
requirens pena simili feriatur, et quilibet possit
accusare , medietas cuius banni sit comunis de
Cumis, et allia accusatoris.
CXXXVII. De penis illorum qui se faciunt ser-
vitores et non sunt.
Item suprascripto die statutuin est : si quis fe-
cerit se servitorem, et fecerit ambaxatam vel am-
baxatas tamqnam servitor, et non erit servitor,
solvat pro banno Jibras decem novorum, aut in
banno ponatur, de quo non exeat, nixi solverit
libras decem novornm. Additum est mcclviii, mense
octubris : et quilibet possit accussare, medietas
cuius bauni sit comunis de Cumis, et aJIia accus-
satoris.
CXXXVIII. De penis illorum, quifaciunt requiri
aliquem in seivicio alicuius.
Item mccxviii, mense octubris slatutum est: si quis
fecerit aliquem requiri per servitorem in servicio
• Qui fuerit in oflicio scribenili ambaxntas. Ibidtm.
CVMA.NORVM
58
a vel pro facto alicuius persone, cuius non gerat
officium, solvat pro banno solidos sexaginta novo-
rum pro qualibet vice, et insuper restituat expensas
requisito. Additum est (sic).
CXXXVIIII. Quod in quolibet guarentamenio
facto per aliquem servitorem scribatur annus, dics,
mensis et locus et contrata etc.
Item mcclxxxi, die martis, xxn intrante iullio sta-
tutum est, quod iu quolibet guarentamento, quod
de cetero fiet per aliquem servitorem de aliqua
preda, depoxito, captione vel consignatione , quam
aliquis servitor guarentaverit se fuisse » vel prece-
pisse, ponatur et scribatur per notarium, qui ipsum
guarentamentum scribere debuerit, annus, mensis
et dies et locus et contrata b , ubi ipsam predam vel
b eaptionem vel consignationem fecerit vel preceperit.
Et si aliter factum fuerit , non valeat , nec fides
eidem guarentamento adhibeatur. Illud idem obser-
vctur in guarentamentis, que fierent per servitores,
sicut ponunt et indncnnt aliquem in possessionem
corporalem (3c)) vel in possessionein per forciam
aliouius rei mobillis vel inmobillis. ,
CXL. De cilationibus predarum et captionum
faciendis infra dictwii terininum.
Itcm suprascripto die statutum est, quod si que
preda, depoxitum vel persona vel fructus de cetero
consignabilur seu consignabuntur, seu contestabitur
vel contestabuntur per aliquem servitorem ad pe-
ticioncm alicuius persone, in manu alicuius comunis
vel alicuius alterius persone, tam suo nomine quam
c nomine comunis pro aliquo debito, quod illud co-
mune et persona debeat citari infra medium annum
post ipsam consignationem vel contcstationem fa-
ctam , ut ad certum terminum consignet ipsam
predam , dcpoxitum vel personam vel fructus in
forciam iilius persone, ad cuius peticionem consi-
gnetur c vel contestatum fuerit. Et si infra ipsum
terminum citacio facta non fuerit, ipsum comune vel
persona non teneatur postea de ipsa consignatione
vel contestatione; de quo medio anno delrahi de-
bent omnes causarum interruptiones *.
CXLI. De eodem vel quaxi.
Item suprascripto die statutum est, quod si preda
vel persona vel depoxitum vel fructus hinc retro
consignata vel contcstata seu contestati per ali-
d quem servitorem fuerunt in manu alicuius comunis
vel persone, tam suo nomine quam nomine comunis
pro aliquo debito ad peticionem alicuius persone,
et comune vel persona citata vel citatum non fuerit
hinc rctro, citetur et citari debeat hinc ad ipsiun
terminum modo suprascripto ; et si citatum vel
citata non fuerit ad ipsum terminum, elapso pre-
dicto termino ipsum conmne nec ipsa persona
non teneatur de ipsa consignatione vel contesta-
tione, ut supra dictum est in supradicto proximo
statuto.
a Corr. fecisse.
b Borgus vel vitla. Slat. pratdicla.
e Lege consignalum.
fl Conf. enpil. ccxcti. De- praesrriptionibns delralicnitis
Digitized by
Google
I
*9
CXLII. Quod notarii qui faciunt ct tradunt in-
strumenta et cartas, ante tradicionem teneantur per
sacramentum scribere nomina et cqgnomina con-
trahencium.
Item suprascripto die statutum est, ut omnes
notarii civitatis Cumarum et cumani districtus
teneantur et debeant per sacramentum, antequam
tradant instrumenta et cartas, sua propria manu
scribere nomina et cognomina contrahencium et
fideiussorum eorum, et nomina patruum suorum,
et quantitatem peccunie vel rei, et precium et pacta
et convenciones, que fiunt inter partes, et que poni
debent in instrumentis et cartis ; et nomina nota-
riorum et testium et patruum suorum, qui rogati
fuerint in ipsa tradicione; salvo quod si essent tres
pecie terrarum vel tres domus ab ipsa quantitate
supra, possint tradere sine inbriviatione terra-
rum et domorum et rerum territoriarum arbitrio
parcium.
CXLIII. Ut quilibel notarius in qualibet subscri-
plione ponat nomen et cognomen eius et patris sui.
Item suprascripto die statutum est, quod quilibet
notarius cumane iurisdictionis in quolibet instru-
mento et in qualibet carta et condempnacione ,
quod et quam expleverit, vel eius rogatu expleri fe-
cerit, teneatur et debeat in sua subscriptione ponere
uomen et cognonien eius et patris sui. Et hoc sub
pena et banno solidornm x novorum qualibet vice.
CXLIIII. Ut prespiteri vel clerici non faciant
cartas nec inslrumenta publica.
Item mccvii mense decembris statutum est, ut
nullus prespiter vel clericus ab hinc in antea possit
facere cartas nec brevia nec allia instrumenta pu-
blica autenticata, et si fecerint, nihil valeant, sed
cassa et inulillia sint; ita quod per illa nihil possit
probari, contractibus tamen in suo robore manen-
tibus, si aliter probari possint ipsi contractus, quam
per illa instrumenta.
CXLV. De instrumentis imbriviandis in quatemis
per nolarios.
Item mccv/ii mense decembris statutum est , ut
omnes iudices et notarii cumane virtutis in instru-
menta omnia, que ipsi tradiderunt, debeant et te-
neantur per sacramentum in ipsa inbriviare in bonis
quaternis bonarum cartarum novarum, non raspa-
tarum a scarnicio , sed bene raspatarum a pillo ,
et non in aliis inbriviaturis.
CXLVI. Ut tabeliones cartas et instrumenta, quas
tradiderint , teneantur ipsas facere infra duos
menses.
Item mccxi, mense novembris statutum est: si
aliquis tabellio seu iudex tradidit seu tradet aliquod
instrumentum de aliquo contFactu et de aliqua obli-
gatione vel condempnacione, quod teneatur facere
cartam et condempnacionem infra duos menses a
tempore ipsius contractus vel obligationis vel con-
dempnationis, ex quo solutus fuerit. Quod si non
fecerit, teneatur illud instrumentum vel condem-
pnacionem facere pretio convento vel arbitrio con-
suhim , sine aliquo precio dato vel accepto pro
LIBER STATVTORVM
60
a circatura ", et ille qui fieri fecerit instrumentutn ,
teneatur luere instrumentum vel condempnacionem
factam precio convento vel arbitrio consulum.
CXLVII. De statuto fucto super contrjactibus et
ullimis voluntatibus , que fieri debent in presencia
certi nwneri testium el notariorum.
Item mccxviui, septimo intrantis noveinbris. In
nomine Domini. Consilium illorum , quos potestas
Cumarum secum habuit ad providendum super facto
cartarum falsarum, talle est, videlicet, quod inqui-
ratur de famossis tabellionibus et falsariis, et ipsis
inquixitis, removeantur ab officio. Ita ut de cetero
instrumentum nec scripta nec cartam publicam seu
acta faciant nec conliciant, nec de officio notarie
se intromittant aliquo modo. Et quod omnes in-
b briviature illorum , qui remoti fuerint , perveniant
in comune de Cumis, et in sachis et in scripneis
comunis de Cumis in ture comunis vel alibi repo-
nantur in arbitrio potestatis : et quod scripta et carte
illoruin rcmottorum tam publica quam attestata
subscribantur ad certuin tempus per illos, qui super
hoc ellecti fuerint, et aliter non valeant, et omnes
que fiunt per alios bonos notarios, qui non fuerint
remoti , fiant in civitate Cumarum iri presencia certi
numeri testiuiu et tabellionum , et que fient in epi-
scopatu, in presencia alliarum personarum, que
videbuntur predictis provisoribus. Et predicta in-
quisicio fiat super tabellionibus civitatis Cumarum
et episcopatus, et in tabellionibus bannitis de mal-
leficio et non de maleficio , et in illis similiter,
c quibus iam fides ablata est ; et super facto, in quo
multe falsilatcs perpetrantur, provideatur et sta-
tuitur, ut talle mallum contingat *, quod in contra-
ctibus et cartis, qui et que fient in civitate Cumarum
et infra conlinia, si contractus vck carte fuerint a
dccem libris infra, usque ad quinque libras novo-
runi , debcat esse unus tabellio preter illum, qui
tradit instruinentum vel cartain, qui se subscribat
in ipsa carta. Et si fuerint de libris decem supra,
usque ad quadraginta libras, debeant esse presentes
duo tabelliones, excepto eo qui tradidit instrumen-
tum vel cartam , et qui se intus se subscribat. Et
si fuerit de libris quinquaginta in sursum, debeant
esse presentes tabclliones tres, preter eum qui tra-
didit, qui se subsciibant. Et pro qualibet ipsarum
d subscriptione habeant quilibet notarius denarios
duos novorum tantuin ; et in quolibet instromento
debeant intercsse tres testes ad minus ; et a quin-
que libris infra , fiant solito more instrumenta ; et
si extra confinia fieret contractus vel carta a quinque
libris supra , fiat in presencia trium testium ; et si
in burgo fieret, fiat eodem modo, sicut infra con-
finia fieri debeant ; et si vero fierent contractus
vel carte in villis a decem libris inferius, fiant in
presencia prespiteri illius ville, in qua fuerint cel-
lebrali, vel in presencia consulum vel consullis
• Ntmpt pro rogita; circare idem trat ac rogarc, at hoc itnsu haet
vox, quae Itgitur ttiam in codice Slatulorum onni MCDWttt,
Gtott. Ducangiano.
b Rtcte inleUigat doo contingat
Digitized by
Google
6i
CONSVLVM CVMANORVM
6*
ipsius ville, vel decanorum aut decani et trium
testium. Et a libris deceni novorum superius, usque
ad libras vigintiquinque novorum, debeat interesse
contractibus et cartis unus tabellio , preler illum
qui tradidit instrumentum , qui se subscribere de-
beat in illis instrumentis ' predictorum contractuum,
qui fierent in villis. Et si contractus vel carta fuerit
de libris quinquaginta novorum supra, (iant sicut
infra confinia fieri debent. In ultimis vero volun-
tatibus et testamentis et donacionibus causa mortis,
debeant interesse infra confinia civitatis Cumarum
et suburbiis septem testes et tres tabeliones , qui
se subscribant, preter eum qui tradidit. Et si in
burgo fuerit , tot ■ servetur idem numerus tabel-
lionum et testium eodem modo, et si tot non fuerint,
sint duo ad minus, preter eum qui tradit. In villis
vero inter rusticos servetur in tabellionibus quod
(tictum est in contractibus. Et testes adhibeantur
secundum ordinem iuris. Et predicta intelligantur,
eo salvo, quod predicta locum non habeant in cartis
iJlis, que fierent per scribas pallacii et scribas ca-
nevarii comunis de Cumis, que fiunt el facte sunt
• ad partem comunis de Cumis , vel aliis personis per
coinune de Cumis per potestatem nomine comunis
de Cumis , sicut debent. AddilHm est mcclxxvih ,
inense novembris, quod a libris vigintiquinque no-
vorum supra , usque ad libras quinquaginta novo-
rum debeant interesse duo notarii, preter illum
qui tradidit ; et in villis vero unus notarius, preter
illum qui tradidit , et unus consul vel prespiter
illius viJle loco unius notarii ; et licet notarius non
fuerit subscriptus in instrumento, dum tamen fuerit
scriptum in instnunento quod interfuerit tradicioni,
quod propter hoc non vicietur instrumentum ; et si
non fuerit scriptum in instrumento numerus testium
et notariorum secundum suprascriptum modum ,
quod non valeat instrumentum nec carta ultra illam
quantitatem, que continentur in instromento. Itcm
additum est mcclxxxi, mense iulii, quod si ultima
voluntas vel testamentum vel donacio causa mortis
fieret de cetero per aliquem civem nobilem vel
burgensem in aliqua villa cumani districtus, quod
servetur soliempnitas testium et notariorum , que
servari debet inter rusticos. Item additum est su-
pradicto proximo anno et mense , quod predictum
statutum non habeat locum in securitatibus et
satisdacionibus et aliis actis factis et que de cetero
fient coram potestate Cumarum, et suis iudicibus
et consulibus cumanis iusticie et negociatorum ,
nec eciam in procuris et sindicatibus , que facte
sunt et fient ad causas. Item quod de cetero locum
habeat istud statutum in procuris et sindicatibus
et curatoribus, qui de cetero fient ad obligandum
vel ad condempnandum de denariis vel aliis rebus,
vel ad faciendum vendicionem , quarum precium
ascendat ultra ipsas quantitates, vel ad faciendum
fines et confessiones vel cessiones ultra predictam
quantitatem, ut superius continetur. Item supra-
scripto proximo anno et mense additum est, quod
» Foru Itgcndum lunc.
in quolibet contractu et condempnacione ponatur
ubi traditur; et aliter non valeat.
CXLVIII. De ittis qui remoti sunt ab offioio
tabelionatus cum consilio cumano.
Item mccxviih, die iovis, septimo intrantis- novem-
bris, indictione octava, in potestacia domini Alberti
Scacabarocii.
Isti sunt illi tabelltones sive notarii de civitate
Cuinarum, et Vici et Curgnole et episcopatus, de
quorum fama et oppinione quesitum est diligenter
a potestate Cumarum predicto , secundum quod
consilium fuit in concordia, et qui tabelliones sive
notarii debent , secundum quod dictum consilium
statuit et voluit, ab officio tabellionatus removert,
et removeantur, ne de cetero aliquod instrumen-
tum vel aliquam publicam scripturam faciant nec
conficiant. Et si aliquod instrumentum aut aliquam
publicam scripturam fecerint vel confecerint, nulHus
sit momenti, nec aliquid vallere debeat, sed proinde
habeatur * factum non esset, et nulla fides ei detur.
Nomina quorum notariorum sunt hec :
Morbius Luvatus
Arnoldus, qui dicitur Archera de Cumis
Iacobus de Interortollis
Anricus notarius filius quondam Iordani notarii
Albertus filius quondam Iacobi de Alcarda de Vico
Petracius de Olzate
Arnoldus de Curte de Vico
Iacobus Migianus de Rezonico
Vicecomes de Piro
Bocha de Babio de Surico
Honricus filius quondam Petri de Interortollis (4<*).
CXLVIIII. De provixione habiia super notariis
substiluendis ad reficiendum instrumenta tradita per
notarios defunctos.
Item mcclxx, mense aprillis statutum est, qaod
hec provixio fiat super notariis, qui substituentur
per comune de Cumis ad explenda vel reficienda
instrumenta tradita et imbriviata per tabelliones
defunctos. In primis quod illi notarii, qui substituti
vel subrogati debuerint k , primo examinentur et
approbentur per duos consules comunis de Cumis
maiores iusticie iurisperitos ; et postquam fuerint
cxaminati et approbati per ipsos consules, possint
substitui et confirmari per consilium generalft co-
munis de Cumis.
Item quod illi notarii , qui predicto modo fuerinL
approbati et substituti, antequam de ipso officio
aliquatenus se intromittant, coram ipsis consulibus
iurare debeant ad sancta Dei evangellia, ipsum of-
ficium sibi comissum fideliter et bona fide facere
et exequi; et nomina ipsorum notariorum et eorum
sacramenta scribantur in uno quaterno per officialles
ipsorum consulum, qui notarii substituti huoc mo^-
dum et formam teneant et observent, videlicet quod
nullum instrumentum ex imbriviaturis defuncti com-
pleant vel reficiant, nixi primo dicti consules viderint
et diligenter examinaverint quaternum imbriviatnre,
a SuppU ac si.
b Cnrr. Tuerinl , nut «ubstilui vcl »ibrop»ri dcbopnnl.
Digitized by
Google
63
LIBER STATVTORVM
wide ipsum instrumentum vult extrahi sive refici, et a
examinacione per ipsos consules facta , et in instru-
mento ex ipsis imbriviaturis extracto seu refecto,
debeant ipsi consules sua manu in ipso instrumento
subscribere et sua signa apponere; et instrumentum
quod reperiretur esse sine subscriptione ipsorum
consulum et sine signis eorum, non valleat, nec ei
ulla fides adhibeatur : qui consules possint accipere
denarios duodecim novorum pro quolibet eorum pro
predicta subscriptione et non plus (4i).
Additum est mcclxxxi, mense iulii, quod in qua-
libet subscriptione faciehda per ipsos consules et
notarios ponatur annus, mensis et dies, et aliter
non valeat ipsa subscriptio.
Item quod predicli consules diligentem exami-
nacionem et provixionem facere debeant tam in b et brevia et contractus.
6*
CLIII. De penis notarii nollentis se subscribere
in contractibus , quibus interfuit.
Item mccxx, mense novembris statutum est, ut
tabeliones seu notarii , qui in contractibus pro no-
tariis adhibentur ad subscriptionem instrumenti
seu instrumentorum , contractus seu contractuum ,
debeant tempore tradicionis seu tradicionum ipso-
rum instrumentorum imbriviatura tradentis instru-
mentum , subscriptionem suam facere , sicut faciunt
et facere debent in ipsis instrumentis , facta sibi
solucione denariorum duo pro subscriptionibus
duabus , silicet imbriviature et instrumenti ; quas
subscriptiones qui facere recusaverit, solvat pro
banno comuni de Cumis solidos viginti novorum;
et hec intelligantur de illis notariis, qui faciunt cartas
quaternis imbriviaturarum, quam in faciendo requiri
illos, qui ex huiusmodi refectione lederentur, secun-
dum quod ipsis consulibus melius videbitur expedire.
CL. Quod si aliquis iudex dictaverit contractum
aliquem , causari non possit.
Item mccxvih , die lune , tercio die exeuntis
octubris statulum est : si aliquis iudex dictaverit
de cetero aliquem contractum quod notarius , qui
ipsum contractum imbriviaverit , teneatur ponere
in ipso contractu nomen el cognomen ipsius iudicis
pro teste , si iudex fuerit presens, et dicere quod
ille iudex dictaverit ipsum contractum , et iudex
qui dictum contractum dictaverit, non debeat nec
possit causari * contra ipsum contractum, et nullo
CLIIII. De penis illorum qui fecerint cartas faisas,
et qui produxerint el fieri fecerint eas etc.
Item mcch, die dominico, sexto intrantis ianuarii
statutum est : si quis fecerit cartam falsam ( addi-
tur: vel condempnacionem, in mcclxiu mense iunii),
vel cartam iam falsam produxerit, solvat pro banno
libras centum novorum, aut manum amittat, et
fides ei aufferatur in perpetuum, et causam eam,
in qua eam produxerit , amittat ; et notarius qui
eam fecerit, totidem aut manum amittat et fides
aufferatur in perpetuum. Et ille qui diverit sub
potestate vel consulibus comunis et iusticie vel ne-
gocialorum , cartam sive instrumentum falsam vel
falsum esse , et probare voluerit de ipsa falsitate
modo contravenire (^2). Additum est in mcclviii, c vel ostendere, iuret ad sancta Dei evangelia statim
mense octubris : et qui contrafecerit, postquam ei
denonciatum fuerit, solvat pro banno qualibet vice
solidos centum novorum, et quilibet possit accus-
sare ; medietas cuius banni sit comunis de Cumis, et
alia accussatoris.
CLI. De provixione habenda super cartis falsis
et tabelionibus.
Item suprascripto anno et die statutum est, quod
potestas Cumarum infra mensem introytus sui re-
giminis teneatur habere consilium sapientum viro-
rum civitatis Cumarum tam iurisperitorum quam
alliorum, ad providendum super cartis falsis et
tabellionibus malle fame.
CLII. De penis scribarum non imbriviancium in
se credere et habere suspicionem certam de ipsa
carta sive instrumentum *, sit faisum et postea pro-
cedat. Et potestas et consnles comunis et iusticie
et negociatorum teneantur ex officio suo inquirere
ipsam falsitntem. Additum est mcclii, mense madii,
quod ille qui iuraverit cartam falsam c , et probare
non poterit, solvat pro banno in qualibet vice so-
lidos centum ; el hoc intelligatur si usus fuerit ipsa
carta in iudicio, postquam iurata fuerit falsa, salvo
tamen quod d auferatur fides illi , qui haberet ces-
sionem vel donacionem de ipsa carta vel instro-
mento sive condempnatione, sed auferatur illi vel
illis, qui fecissent et dedissent ipsam cessionem vel
donacionem tantum ; que adiectio non intelligatur
quatemis condempnationes ascendentes ultra solidos d in illo , qui fecerit fieri falsam , nec in tabellione.
xx novorum. CLV. De penis illorum qui cedunt iura de cartis
Item suprascripto die statutum est, quod omnes falsis.
condempnationes, que fient de cetero in concordia
parcium, ascendentes a solidis viginti novorum su-
pra , per notarium , qui eas scribet , in quaternis
ponantur et imbriviantur, et hoc sub pena solido-
rum viginti novorum pro qualibet vice. Ille notarius
qui contrafecerit , et duo testes ad minus in ipsa
condempnatione ponantur. Additum est mcclviu,
mense octubris, quod quilibet possit accussare ;
medietas cuius banni sit comunis de Cumis , alia
accusatoris.
k C*UMre habmt Statuta am. MCDlVtlt.
Item Mccxvmi mense octubris statutum est, super
personis illis, qui cedunt iura et actiones de falsis
instrumentis (additur vel de falsis condempnacio-
nibus in mccliii mense iunii), ut eandem penam pu-
niatur, que e puniri debent ille persone, que pro-
ducunt falsa instrumenta in causa seu in causis;
que statuta vallere debeant ab anno novo proximo
in antea.
■ Adde solyat pro banno. f '
■ Corr. de instramento, qnod etc.
e Adde esse.
* Corr. quod non auferatnr.
• Carr. eadem pena punialnr, qna.
Digitized by
Google
65
CONSVLVM CVMANORVM
66
CLVI. Quasi de consimili et eodem.
Item Mccxviui mense setembris, indictione tercia.
In regimine domini Iohanis Pasquallis potestatis
Cumarum (43) statutum est: si quis cesserit iura et
actiones alicui de aliquo instrumento, quod falsum
reperiatur, quod totum id unde fuerit condempnatus
ille, qui cessionem receperit , ei restituatur per
eum qui cesserit, et taliem et talle habeat regres-
sum et ius contra illum qui cesserit, qualem et
quaie haberet comune de Cumis, si ille qiti cesserit,
fuerit condempnatus de ipso instrumento et pena a
prestacione. Additum est mcclxxxi mense iuliii, quod
illud idem intelligatur, si quis cesserit iura et
actiones de condempnacione, que falsa reperiatur.
CLVII. De penis illorum , qui produxerint falsos
testes.
Item mcclxxvi die dominico,vigeximo primo mensis
decembris statutum est : si qttis de cetero produ-
xerit aliquos falsos testes , et falsi probati ftterint
vel convincti per legiptimas probaciones, et non per
bannum datum testibus, quod silicet testes dixerint
falsum super illo capitullo, * producti fuerint, cau-
sam, in qua eos produxerit, sive criniinallis fuerit
sive civillis, ipso iure amittat ; insuper condem-
pnetur in libris quinquaginta. Et si teslis dixerit
aliquid falsitatis super aiio, quam sttper capitullo,
super quo prodttcitur, non puniatur de faiso nec
producens nec testis , nec eam c amittat ; testis
vero, qui falsttm testimonium perhibuerit super
capitullo, coquatur per medium frontem , et insuper
solvat pro banno comuni de Cumis libras viginti-
quinque denariorum novorum ; sin autem in fortia
comunis de Cumis non pervenerit , banniatur de
maleficio et de falso testimonio, et bona eius pu-
blicentur et a usque ad predictam quantitatem ; et
pro confesso habeatur de ipsa falsitate quo ad
ipsum testem tantum, si in ipso banno persevera-
verit post preteritionem per quindecim dies, et fides
ei producenti aufferant c perpettto.
CLVIII. De penis rusticorum incidencium aliquem
arborem fructuosam.
Item mccxxxi mense augusti statutum est, quod
nullus rusticus cumane ittrisdictionis incidat vel in-
cidere possit aliquem arborem fructuosum, nec alii
vendere , nixi per tres dies ante dixerit et denon-
ciaverit illud in vicinancia, in cuius territorio esset
ille arbor : et qui contrafecerit , solvat pro banno
in qualibet vice comuni de Cumis soiidos sexaginta
novorum , et restituat dampnum illius arboris do-
mino arboris. Et consules et potestas et decani
locorum teneantur sacramento manifestare polestati
Cumarum et domino arboris infra octo dies omnem
personam contra hoc facientem , postquam ftterit r
vel cognoscerit vel audierit, sine fraude. Additum
est in MCCLvm de mense octubris: et si contra hoc
• Corrigendum forlasse poenae.
• Adde super quo.
e Corrige cauwm.
• Deme et.
e Cwt. auferator.
1 Corr. eciverit vel cognoverit.
a fecerit, solval de suo proprio here libras tres no-
vorum , et quilibet possit accusare ; medietas cuins
banni sit comunis de Cumis, et allia accussatoris.
CLVHn. De penis ruslici venJentis terram <tlicui,
nixi eam aquisieril ab ecclesia vel nobili etc.
Item suprascripta incarnacione et mense statotum
est , quod ntillus rusticus de cetero vendat alicbi
iurisdictionis Cumarum nec alterius aliquam terram
nec sedimina, nixi eam acqttisierit ab ecelesia vel
ecciesiastica persona, seu nobili vel cive. Etqui
contra hoc fecerit, solvat pro banno comuni de
Cutnis in qualibet vice solidos centum novofutn,
et nihilominus contracttts vendicionis nullius sit
valloris et motnenti. Et hoc factttm est in mcclii
mense madii : et quilibet possit accussare; medietas
b cuius banni sit comunis de Cumis, et allia aecus-
satoris. '
CLX. De terra vendita per rusticum massarium
restituenda per emptorcm domino massarii.
Item mccxi mense novembris statutttm est, qttod
omnis rusticus, qui allienaverit alicui aliqttam ter-
ram,ille,qui eam emit, teneatur domino massarii
ipsam terram reslituere ordinario iure , nixi ille
emptor monstraverit cartam attestatam veterem de-
cem annorum vel plus , vel per testes ydoneos
ipsam terram fuisse datoris sui, qui non sit mas-
sarius eiusdem domini. Ilee adiectio facta est mccxv
mense novembris, quinto die intrante : quo mon-
strato per cartam vel per testes, ut dictum est,-
itts dicatur, tamquam si hoc statulum non esset.
c CLXI. Si quis massarius appellatus fuerit a do-
mino de terra , quam dicat dominus de suo mas-
saricio esse.
Item mccv i die veneris,decimo exeuntis decembris,
statutum est stiper massarios (44- 4^) dominorum,
ut si quis massarius appellatus fuerit a domino, cttius
massarius est, de terra, quam dicat dominus de suo
massaricio esse, et massarius dicat illam terram
suam esse, et non ds massaricio domini esse *, si
massarius probare non poterit per cartam aquisti,
qtte non sit facta a massariis eiusdem domini, quod
illa terra sit sua; sacramento domini iurante, qttod
illa terra continua sit sua et de stio massaricio, et
remaneat in ipso dominio b , eo ita iurante.'
CLXII. De eodeni vel quaxi.
d Item Mccviiu mense novembris statiitum est : si
quis massarius appellatus fuerit a domiho , cttius
massarius est, de terra, qvtam dicit dominus de suo
massaricio esse, et massaritts dicat iilam terram
sttam esse et non de massaricio domini , et terra
illa non sit continua cum illa , quam confitetur
massarius esse de massaricio domini ; si massarius
probare non poterit per cartam vel per testes,
quod illa terra sit sua, sacramento domini iurante,
qttod illa terra sit sua et de suo massaricio , et
remaneat in ipso dominio, eo ita ittrante. Et eo
salvo, si massarius probaverit vel probare voluerit
a Sic adiiciunt Slatuta anni UCOICVI : si i)1a lerra est conlinn» cum
illa , quam confitetor do maasaricio domioi esso, si massarios etc.
b Forte corrigendnm hic et in sea. capil. ■ remaneat in ipsins dominio.
Digitized by
Google
67 LIBER STATVTORVM 68
quod ipsa terra sit sua , quod ct dominus habeat a idem intelligatur, si domiuus expelleret massaiium
potestatem et virtutem probandi per cartam et suum de suo sedimine.
per testes, quod illa terra sit sua et de suo mas-
saricio ; et utroque probante , racio cognoscatur
secundum iuris ordinem. Et tamen salvo quod dictum
est in alio suprascripto statuto de terra continua.
GLXIII. De eodem vel quasi.
Item mccxx secundo mensis octubris siatulum
est, ut ■ nullus massarius , qui sit rusticus, qui la-
borat terras et tenet 0 nomine alieno, possit probare
contra dominum suum, quod terre et res territorie
quas tenet vel laborat, sit sua, nixi per publicum
instrumentum vel per acta publica, sive sit continua
allie terre, sive aliis terris, quas confltetur massa-
rius esse de massaricio domini, sive non sit con-
CLXVI. De terris, que siant guaste, laborandis
per comunia, eic.
Item mccv ultimo die marcii statutum est : si
aliqua persona cumane civitatis et eius virtutis ha-
buerit terrarn • in aliquo Joco episcopatns, que sit
solita laborari et colli certo redditu, et steterit
gnasta per annum tiinore vel potencia seu hodio
vel amore alicuius vel aliquorum, post unum annum
comune illius loci teneatur ipsam terram laborare,
certo redditu dando , aut invenire collonum , qui
ipsain terram laboret pro tanto ficto, facta tameu
denonciatione ipsi comuni. Quod statutum sit trun-
chum et precissum. Mutatum est mcclvuii b mense
tinua. Et hoc intelligatur cum terre et res terri- b novembris: dando tantuin fictum, quantum habebat
torie, quas dictus e massarius suas proprias esse et ille dominus in predicloanno,quo cepit esse guasta e .
non domini, sunt in eodem territorio vel loco, ubi CLXVII. Quod colonus non possit accipere in-
sunt terre domini. Et hoc idem intelligatur et ob- vestituram a duobus dominis de eadem re.
servetur in omnibus et per omnia in eo, qui acqui- Item mocvii die veneris quarto intrantis ianuarii
sivit ab eo, non probantibus, ut dictum est, terras statutum est, quod nemo collonus possit nec de-
vel res territorias fuisse massarii, vel massarii te- beat recipere investiluram ab allio domino de eo,
teneantur ipsas terras et res territorias domino
restituere et dimittere domino, in A ipso domino iu-
rante ipsas terras et res territorias esse suas, et
non esse nec fuisse massarii.
CLXIIII. Ut nullus rnsticus de cetero emat terras
generaliter sed specialiter.
Item mccxxiiu mense setembris statutum est , ut
nullus rusticus de cetero emat aliquas terras gene-
unde investitus est a primo domino; et si factuut
est hinc rctro vel de cetero fieret, non valeat nec
teneat ipsa locatio contra primam investituram ;
salvo si ultimus investitor haberet titullum vendi-
cionis de re investita , et per comune de Cumis
fuerit induclus in possessione contra eum. Additum
est mcclvui mense octubris: et si quis contra fe-
cerit, solvat pro banno qualibet vice libras decem
raliter, sed specialiter omnes pecie et sedimina et c novorum , medietas cuius banni sit comunis de
earum coherencie in carta emptionis ponantur ;
et si facta fuerit generaliter vendicio, nil valleat et
nullius momenti (sit) quantum contra dominum et
dominos suos (dixerit), si allegaverit ipsas terras
suas esse, sed ipsas terras sic generaliler emtas do-
mino vel dominis dimittere et reslituere teneantur.
CLXV. De massario volcnte reiinquere massa-
ricium etc.
Item mcclviu mense octubris statulum est, quod
si aliquis massarius de cetero relinqueret aliquod
massaricium , et in ipso massaricio esset aliquod
letamen vel slramen pro latamine faciendo , quod
ipse massarius non possit nec debeat ipsum lata-
men vel stramen de ipso massaricio exportare, sed
Curais, el ailia accusatoris. Et quilibet possit accus-
sare ; salvo si compulsus fuerit recipere investitu-
ram per potestatem, vel per consules, vel per iu-
dices, priori locatori vel eius heredi vel per alium
hahentem iurisdictionem , denonciatione primo fact»
per cartam atestatam d .
GLXVIII. Quod quilibel massarius volens requi-
rere e massaricium debeat denonciare domino etc.
Item mcclxxviii die mercurii, vigeximo mensis no-
vembris statutum est, quod aliquis massarius ali-
cuius persone civitatis Cumarum et iurisdictionis
eius, tenens aliquod inassaricium vel terram col-
lonario nomine ab aliqua persona cumane iurisdi-
ctionis, qui voluerit se separare a dicto massaricio
ibidem dimittere. Et idem intelligatur de pallis et d et terris , teneatur et debeat denonciare domino
forzonis e . Additum est mcclvui mense octubris,quod
similiter non possit nec debeat exportare de ipso
massaricio cessas nec hgna cesse , nec palleam nec
arborem aliquem incissum , nec grates nec gradi-
cias. Additum est mcclxxviii mense novembris : nec
assides inclodatas ' , nec inficatas, nec striniatas, nec
incavigiatas, nec aliqua lignamina poxita in labore
in dicto sedimine nec muris ipsius sediminis. Hoc
a De cetero. Ita in Stat. MCCXCVi.
> Vel qui fuit massarias et tennit elc. Ibidtm.
e Corr. dicil.
4 OmtUe io.
• Stat. anai MCDLVlli habent forchonis.
f Nec plodalas leqitur in Stat. ann. MCCXCVI.
massaricii vel terre, quod ipsum seu eam non vult
tenere vel laborare a festo sancti Martini in antea:
et in r ipsam denonciationem facere teneatur ante
kallendas augusli illius anni per cartam attestatam,
• Sen sedimina in aliquo loco scu burgo etc. Stat. MCCXCVI.
b MCCLXXvini. Ibidtm.
e Additum est Mccumii meose ianoarii , quod comnne illins loci
seu burgi , postquam ei fnerit denonciatum, leneatur infra quin-
decim dics recipere isvesliluram ipsarum terrarum et domoron»
ab illis personis, quarum sunt ipse terre et sedimina pro secundo
ficto solvendo. Stat. ann. MCCXCVI.
d Additum est mense iannarii , quod inquilinus seu colonws, sea
qualis qoalis fictoalis oon possit nec debeat petere libcllam de r»
sibi locata vel aficluata. Slat. mccxcvi.
* Corrigt relinquere.
f Supprimt in.
Digitized by
Google
CONSVLVM CVMANORVM
vel in presencia triuin testium. Et in ipso anno ,
quo repudiat, teneatur dimittere vacuam terciam
partem terrarum, que seminatur pro faciendo cul-
turam anni futuri : et si ipsam denonciationem non
fecerit ante dictas kallendas augusti , non possil
ipsum massaricium vel terras dimitterc seu repu-
diare, usque ad sequentem annum , sed laborare
teneatur et solvere prout solvebat ante. Quod di-
ctum est de dimittenda tercia parte pro faciendo
culturam, locum habeat solomodo in illis locis, in
quibus cultura solebat facere ».
CLXVIIII. Qualiter dccirna dcbcl dari et presturi
illis personis, que acccpcrint decimam ad colligen-
dam ab aliis personis.
Item mccxi, mense novembris statutnm est, quod
si aliqua persona cumane iurisdictionis acciperit
aliquam decimam ad colligendum ab aliqua persona
vel ecclesia, quod illa persona, que acceperit, non
possit decimam aliis rebus pctere nec exigere ab
illis, qui decimam dare debuerint, nisi de illis re-
bus, de quibus consueverunt dare decimam domino
decime et decimacionis. Et b dicta sunt salvo omni
iure domino decime, c in quolibet anno non possint
illi, qui acceperint ad colligendum, conpellere illos
homines, qui constioverunt et dare debent predictas
decimas, ut sibi faciant racionem a suprascripto (sic)
festo nativitatis in antea de preterilis fructibus et
redditibus et gaudimentis malle prestitis, salvo iure
domini decime, et salvo eo quod dictum est infra,
de inhibita emptione et vendicione seu Jocatione
vel cessione fructuum decimarum - .
CLXX. De cessionibus non acquirendis ab illis,
qui non sunt iurisdictionis Cumarum.
Item mccxv, mense novembris statutum est, ut
nulla persona e cumane virtutis et cumani episco-
patus et iurisdictionis ipsius faciat sibi aliquam
cessionem fieri, vel aquirat Iocum seu oessionem
de aliqua causa, vel denariis, vel decimis, vel rebus,
vel cassa, vel terra, que possideatur vel teneatur
per aliquam personam cumane iurisdictionis. Hec
adiectio facta est mccxv, mense novembris, quinto f
intrante : ab aliqua persona que sit extra episco-
patum Cumarum, et que non sit iurisdictionis
Cumarum, nisi fuerit fideiussor, qui acquirat contra
debitorem consociuin suum, qui tcneatur in soli-
dum contra aliquam personam, vel locum, vel
burgum cumane inrisdictionis et virtutis ullo modo.
Et si quis contra hoc fecerit, nullius sit momenti
ipsa cessio seu loci posicio , nixi facta fuerit ipsa
cessio presente et volente debitore vel possessore
• Additnm est mcciyjuvji mcnse octubris , quod faclum Tel infra
terciam diem, cx quo aliquis proteslalus fucrit sc leoero et pos-
sidere in iodicio, quod facere tencalirrsccurilatcm modo el forma,
qui in hoc conlinctur staluto. Slal.ann. mccxcv/.
• Corr. Haec ; at in Stat. Mccxcvi tegitur : Et predicta omoia fiaot.
• Forle adiicendum et quod.
6 Additum esl mcclxxxvii mense octubris , quod racio dominorum
decimarum sit salva in eo, quod possint fruclus decimarum petere
pro tribus anois pteteritis, si de iure cos fruelus pclere poterunt,
de tribus videlicet annis prosime preleritis a die peticionis retro.
Stat. uccxcri.
• Corr. quae non sit.
' Aiikt die.
a rei, contra quem fit cessio, que voluntas et pre-
sencia probetur per cartam attestatam, vel nisi illos
denarios solverit per sententiam sine fraude , de
quibus cessio sibi facta fuerit. Et si aliqua reperta
facta fuerit a medio anno proxime preterito infra,
nichil valeat , sed cassa et inutillis sit et perma-
neat, sed salva sit ipsa cessio et actio ei, qui eam
dedisset vel fecisstl. Et ille, contra quem facta
fuerit ipsa cessio vel posicio, non teneatur ei re-
spondere nec secum in placitum stare, nisi ipsam
actionem acquisierit in defensione aliquarum rerum
territoriarum et domorum, quas possideat.
CLXXI. De lerris alienaiis illis , qui non suttt
iurisdictionis Cumarum.
Item mccxi, mense novembris statutum est, ut si
b aliquis cumane iurisdiclionis de cetero aliquo modo
alienaverit aliquam terram vel res territorias alicui
persone , que non sit de iurisdictione Cumarum ,
si convictus fuerit de ipsis terris et rebus, vel con-
veniatur infra decem annos post ipsam alienationem
ab aliquo, qui sit de iurisdictione Cumarum, te-
neatur facere racionem ei sub consulibus Cumarum
de ipsa terra et re alienata , tamquam si non al-
lienasset. Et si convictus fueiit, teneatur ipsam rem
seu res vel earum extimacionem restituere victori,
salvis sibi omnibus racionibus et defensionibus ,
quas haberet, si possideret ; ita qucd per ipsam
alienacionem nihil iuri ei derogetur. Alienari intelli-
gimus , etsi res predicte fuerint extimate per ex-
timatores. Hoc idem observetur, si eedem res trans-
c acte fuerint in aliqua persona cumane iurisdictionis,
que poslea alienct alicui, qui non sit cumane iu-
risdictionis, si ille secundus venditor inde bannum
receperit a .
CLXXII. De comunariciis locorum non alienandis.
Itcm aicxxvi , inense ianuarii slatutum est, ut
comunia locorum non habcant virtv.tem alienandi
comunancias , silicet lerras *et res territorias, et
comunancie nec possessio earum alicui detur nec
dari possit nec extimari pro debitis universitatis
locorum, vel pro debilis singulormn. Additum est
mcclxxviii, mense novembris , quod appcllacio * al-
lienationis contineantur et pignoratio et divixio et
alii modi, qui appcSIatione allicnationis per leges
continentur (4 ) Et comuncquod contrafccerit, solvat
d pro banno comuni de Cumis libras vigintiquinque
novorum, et allienatio nihilominus sit irrita et nullius
momenti ; et potestas et eius iudices super hiis
somarie cognoscere teneanlur c .
a Et hcc adiecliones facte fuerunt mccxv, scxto intrantc novembri.
Siat. uccxcri. !
b Corrige appcllalionc.
e Additum cst mcclxxxxh mcnse ianuarii, qnod si per comnne do
Curnis, sivc per consilium gcnerale de Cumis , sive per provi-
siones, sive per statulum, sive per donacionem , sive per loca-
tioncm, sive pcr invcstiturain vel quocumquc alio modo ipse
comunancie sive comunia esscnt alicoate vel alienato per pre-
dictos modos vel alio modo, sint casse ipse vcnditiones vcl con-
cessiones, vcl inveslilure, vcl quocumque alio modo alieoationes
vel ad aquolam dacioncs; et lioc si facte forcnl a Xll aoois cilra,
et si quod slatulum vel consiliom vel provisio esset cootrarium,
sit cassum et irrilnm cl irrita; et comnnia possint ingredi et
apprelienderc possessinnem ipsarum rcrum et posscssionum sic
Digitized by
Google
7'
LIBEft STATVTORVM
GLXXllI. Quod vendiciones facte sub pacto a iam facla est, et non hostensa et suscripta fuerit,
luendi ad certum-tempus sitit prorogate.
Itera mcclvui, mense octubris statutum est, quod
omnes vendiciones facte sub pacto luendi ad cer-
tum tempus, de quibus non reperiretur terminus
cursus in die martis, tertio decimo exeunte iunio
proxime preterito, prorogentur, sive terminus cuius-
libet ipsarum vendicionum sit prorogatus, et pro-
rogatus habeatur de cetero per tantum tempus ,
quantum guerra duravit in civitate Cumarum , vi-
delicet quod intelligantur et habeantur omnes ipse
vendiciones eo statu ad introvtum regiminis pote-
statum presencium , quo erant suprascriplo die
martis, tercio decimo exeimte iunio proxime pre-
terito, nec in predictis temporibus dicte guerre
ut supra legitur, nullius momenti et cassa et inu-
tillis sit, nixi forte esset donatio qne facta foret
ultima voluntate , silicet iu malo , unde mortuus
fuerit. Et si que carta subscripta fuerit in allia
potestacia, nidlius momenti sit , et iudex qui suscri-
pserit, in suscriptione sua ponat incarnationem et
diem et mensem, et aliter non valleat •.
CLXXVI. De provixione habita per col/egium
suver facto donacionum.
Ibidem mcclxxii, die iovis, quinto mensis madii.
Hec est provissio facta per coUegium iudicum Cu-
marum ad hoc ellectum per dominum Accursum
Cuticam (4<^)> et per sapientes. civitatis Cumaruni
super donacionibus, que de cetero fient inter vivos
aliqua prescriptio cursa sit in dictis vendicionibus b coram potestate Cumarum seu coram eius vicario.
aliqua occaxione.
CLXXHII. Quod omnes vendiciones facte sub
pacto luendi possint exigi.
Item mcclxxvi, die dominico, vigeximo intrantis
decembris statutum est , quod omnes vendiciones
facte hinc retro a viginti novem annis citra sub
pacto luendi , sive pactum sit in venditione sive
alibi , dum de pacto possit doceri et doceatur, quod
ille , cui factum est pactum , vel heredes eius, vel
habentes causam ab eis, possit et possint et eis liceat
exigere et recuperare res venditas solvendo precium
et ficta preterita, et ad solvendum remansa, dum
tamen non transendat ultra solidos duos pro libra ;
non obstante quod tempus exigendi sit lapsum , et
Etenim provissum est per predictum collegium,
quod si huiusmodi donaciones fient de brevibus
vel aliquibus obligalionibus seu condempnacionibus,
quod donator et donatarius coram potestate Cuma-
rmn seu coram eius vicario, coraui quo huiusmodi
donaciones fient, per se personaliter iurent corpo-
raliter ad sancta Uei evangelia, quod brevia seu
carte et condempnaciones , de quibus donaciones
fient , erant , antequam tracta-tuni foret de huius-
modi donacionibus , penes donatorem vel alliam
eius submissam personam ; et quod ipsi donatori
nec predecessori suo nec alii pro eis de quantitate,
de qua donacio facit b , non est solutum nec satis-
factum in toto nec in parte ; et quod huiusmodi
fructus percepti per emptores debeant computari c donatio est pura et sine precio et vera et absque
primo in fictis, et postea in precio, et pro rata
precii soluta diminuantur et • ficta ; et precio et
fictis solutis, ut supra, teneantur emptores secun-
dum formam pacti facere retrodatum et retroveu-
dicionem, et de hoc somarie cognoscatur b .
CLXXV. De donacione inter vivos facienda in
presencia potestatis vel sui missi.
Item mcci, mense februarii* statutum est, ut de
cetero nulla carta donacionis fiat inter vivos inre-
vocabiliter vel causa mortis, nisi fiat in presencia
potestatis Cumarum vel sui missi , et postea in
eadem potestacia subscripta per unum scribarum
pallacii comunis de Cnmis ; et si aliter facta fuerit
ab hinc retro aJiquo tempore, hoslendatur potestati
aliqua fraude, simulacione et fictione. Sin autem
huiusmodi donaciones fient de terris vel aliis re-
bus, iurent et iurare debeant personaliter donator
et donatarius corporaliter ad sancta Dei evangelia
coram dicto potestate vel eius vicario, ut supra,
quod donacio que fit, est pura sine precio et vera,
et bona fide inter eos celebratur absque aliqua
fraude , fictione et simulacione. Et si donaciones
aliter facte fuerint de cetero, nullius sint momenti
et valloris, sed proinde habeantur ac si facte non
forent.
CLXXVII. De emancipacione non facienda nixi
in presentia potestatis.
Itcm mclxxxxvii statutiunest, ut nulla emancipacio
Cumarum hinc ad kallendas madii proximi , et ea d, fiat, nixi in presencia potestatis vel eius missi, (et)
prius dicatur in publica coxicione quam fiat ; et si
aliter facta fuerit, nichil valeat nec noceat credito-
ribus eius. Addituin est in mcclxxviu, mense no-
vembris : vel iudicum pallacii comunis de Cumis (49)
CLXXVIII. Ut de qualibet emancipacione rema-
neat scriptum unum in comuni de Cumis.
Item mccvi statutum est : amodo in antea rema-
neat scriptum unum in comuni de Cumis de omnibus
emancipacionibus, que amodo in antea fient, in quo
■ Additum est Mcnxxxvu mense oclubris, ubi dicitur quod »crib«
pallacii, qui Iradiciooi donaciouis interfueril, se subscribat io
eadem potestacia , quod intelligator quod ipse scriba pallacii tt
subscribere possit infra duos menses post tradicionem donaeioni».
Stat. mccxcvi.
b Corr. donatio fil, rcl donationrm facit.
hostensa subscribatur per manum unius scribe pal-
lacii (47)- Et si aliter facta fuerit de cetero, vel que
alienatarum, et ut ipsis impune sna auctoritale propria non ob-
stante etcontradiccnle alicuins persone (sic). Addatnr: etcomnne
nibilominus teneatur eroptori restituere precinm veodicionis, et
qnod comooia non possint vefare babentibus terras in locis vel
territoriis non babentibus massarios, vei laborantibus terras ad
suas manns, quominus possint uti comuoanciis sicnt alii vicini.
Stat. MCCXCVl.
m. Expungendum vidttur et.
a> Addilnm est mccuxxi mense augusti: ct sine dacione libelli.
Additum est mcclxxxii , qood emptor possit eciam ante terminum
venditionis luere precium venditionis cum fictis ad racionem soli-
doram duoram pro libra tam a venditore quam a fideiussoribus
venditoris, et eciam post terminum vendicionis, et sive pactum
sit in veodicione luendi , sive non , ante terminom vel post
tarminom. Statuta ttccxcvi.
% item mcc primo die exenntis ftbroarii. Stat. Mccxcri,
Digitized by
Google
CONSVLVM CVMANOKVM
74
if
11»
.■»»
Oi*
scripto sit indictio et incarnacio Doiniui, et dies,
et iudex qui fecerit emancipacionem.
CLXXVIIII. Ut nullus minor xmi annis emau-
cipetur.
Item mccviiii mense novembris statutum est, ut
a medio septembri in antea nulla emancipacio fiat
alicuius filii vel nepotis vel alicuius descendcntis ,
nixi ille vel illi, qui emancipatur, habuerit annos xnu
completos ; eo salvo, quod si ille, qui emancipat,
sit fatuus vel prodigus, possit facere emancipacio-
nein de illis personis, que sunt minores quatuor-
decim annis, arbitrio potestatis vel eius assessoris,
qui pi*o tempore fuerit. Additum est mccxxxviii
meuse noveinbris : vel iudicum pallacii comunis de
Cumis.
CLXXX. Ut certa porcio detur emancipatis.
Item mccxviiii mense octubris statutum est,utcerta
portio detur et assignetur ■ in presencia potestatis
vel iudicis eius illis personis, que emancipabuntur,
et inde carte fiant atestate, una quarum remaneat in
comuni , scripta sive inbriviata in quaterno scribarum
pallacii comunis de Cumis ; et aliter potestas nec
eius vicarius vel iudices eius non permittant nec per-
mittere debeant emancipacionem fieri coram se (5o).
CLXXXI. De expoliatione facienda in presencia
potestatis.
Item mclxxxxvi de mense ianuarii statutum est : si
quis voluerit se expoliare in aliquo, dicatur prius in
concione, et postea ipsa expoliacio fiat in presencia
potestatis Cumarum , et si aliter facta fuerit, nichil
valeat; et si que facta est a tribus annis infra, sit
uullius momenti. Additum est mcclxxvih mense no-
vembris et determinatur, quod spoliatio intelligatur,
si aliquis vult omnia sua bona vendere, donare, vel
aliquo alio modo allienare ; et iurare teneatur tam
ille qui sc spoliat, quam ille cui fit spoliatio, cor-
poraliter ad sancta Dei evangelia , quod predicta
spoliatio est vera et non ficticia nec simulata , nec
fit in fraudem alicuius.
CLXXXII. Ut de qualibet expoliatione remaneat
scriptum imum in comuni de Cumis.
Item mccx mense novembris statutum est, ut a-
modo in antea remaueat scriptum unum in comuni
de Cumis de unaquaque expolliacione, si facta fuerit,
sicut de emancipationibus, et legatur omni mense
pallam in broleto Cumarum in publica concione.
CLXXXIII. De interdicto , postquam habuerit
officium comunis de Cumis, non prosit ei interdictio.
Item suprascripto anno et mense statutum est,
ut aliquis, cui interdictum est de bonis et amini-
stratio h bonorum, post interdictionem factam, si of-
ficium comunis de Cumis habuerit, vel faciat bene
negocia sua, seu repertum fuerit et per publicam
formamostensum,eum bene gerere negocia sua,postea
non proficit ei interdictio facta « non obsit credi-
toribus seu illis personis, cum quibus contraxerit.
• /n Statulit anni hcdlviii lcgitur consignelur.
* Corr. adminiitralione.
« Corrigtndum ridelur: non proficiat ei interdiclio facta ct non
obait etc.
a CLXXXIIII. De cartis dotis faciendis infra men-
sem unum, elc.
Item mc nonagesimo sexto, mense ianuarii statu-.
tuin est: si aiiquis duxerit uxorem, infra mensem
unum, ex quo duxerit eam, cartam consulti et anti-
facti sui et tercie seu quarte faciat (5i); et si infra
mensem nou fecerit, non habeat maritns postea
virtutem faciendi, et si facta fuerit, nullius valloris.
et momenti sit, et • nixi facta fuerit in presencia
potestatis vel sui missi aut eonsulum Cumarum *
vel maioris partis ; et quod instrumentum factum
in presencia potestatis vel sui missi vel consuhun
comunis non noceat actoribus * creditoribus , quo
precedant ipsam mulierem; et si que carte facte
sunt a tril>us annis infra, nichil valeant.
b CLXXXV. Ut nulla mulier nec eius heres, nec
cui . dederit locum et iura , preferatur prioribus
creditoribus,
Item mccxviiii statutum est,ut nullamuUer neceius
heres, nec cui dederit vel cesserit locum et iura,
preferantur prioribus creditoribus in dote neque in
antifacto seu donacione propter nuptias, sed qui
prior est tempore, * sit iure pignoris et ypothece ;
sed possint mulieres accipere fideiussores et red-
ditores de dolis * sibi reddendis, et antiifacto sen
donacione propter nuptias eis solvendis, non ob-
stante aliqua lege hoc prohibente. Et hoc statutum
dotis et antifacti et prelacionis et prerogative Iocum
habeat tantum in dotibus et antiffactis seu dona-
cione propter nuptias mulierum, que de cetero
c nubentur, et non iam nuptis.
CLXXXVI. De rebus dandis in solutum mulieri
pro dote sua.
Item mccxviiii statutum est, ut si alicui mulieri
fuerint extimate et in solutum date res mariti vel
soceri pro dote sua vel antifacto suo, seu donacione
propter nuptias, constante niatrimonio, (additur)
vel alio modo possessionem adepta fuerit de bonis
niariti vel soceri, constante matrimonio vel finito,
occaxione dotis et donacionis propler nuptias eius-
dem retencionis comodo et allio iure ei servato,
si ex alio iure compctat ei retencio, vel aliud ius
ei competat ad agendum ( que adiectio facta fuit
inMCCLin mense iimii), quodliceat creditoribusmariti
vel soceri, et ius habeant offerendi ipsi mulieri vel
d eius heredibus vel cui dederit, dotem et antifactum
seu donacionem propter nuptias, pro qua et quo
fuerint extimate sive in solutum date, non, obstante
aliqua prescriptione temporis minore annis triginta ;
ct potestas sive consules comunis de Cumis et iu-
sticic teneatur facere dimittere creditoribus offe-
rentibus et solventibus, ut supra dictum est, ipsas res
extimatas (et) in solutum datas, et cedere iura et actio-
nes creditoribus siue ' placito et ydonea cautione «
• Deme et.
k De comnni omnium Tel maiorit partis voluntate. Slat. nccxcrt.
e Fortaste corrigendum anterioribna, qni etc.
4 Addt potior.
e Corr. dotibus.
f Corr. sine.
( Corr. idoncam cautionem cum fideioMore idoneo prestare, «I opitior.
9
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
75
cutn fideiussore ydoneo prestante in laude con- a
sulum vel potestatis, de evictione tantum pro suo
dato et facto tantum. Additur mcclxxviii, mense
novembris, quod maritus et heres eius possit exigere
ipsas res extimatas vel in solutum datas vel aliter
aprehensas per uxorem, solvendo uxori vel habenti
causam ab ea quod habere debuerit pro dote et anti-
facto et aliis iuribus, que haberet super bonis mariti.
CLXXXVII. De eo qui consenserit filio suo acci-
pere uxorem, teneatur etc.
Item suprascripto anno statutum est : si aliquis
homo de cetero consenserit alicui suo filio uxorem
seu sponsam accipienti, aut qui acceperit, ut se
obliget uxori seu sponse pro dote vel antifacto et
consulto suo, seu donacione propter nuptias, seu
ut investiat ipsam uxorem seu sponsam suam de b
dote vel antifacto, vel tercia seirquarta, ut mos {est),
et non obligaverit ipse paler expressim bona sua
in totum vel pro parte, nec filius eius obligaverit
expressim bona ipsius patris consensu eius in totum
vel pro parte pro dote vel antifacto, seu tercia aut
quarta, quod bona ipsius patris tam ea que habeat
tempore investiture ipsius seu obligationis, quam
ea que postea acquisierit, sint et intelligantur et
esse debeant pignori ypothece obligata nurui sue
pro dote et antifacto suo, vel tercia seu quarta,
pro ea parte bonorum tantum, que contingeret di-
ctum virum suum tempore, quo dos exigitur, seu
quo locus est in exactione dotis de bonis patris,
si contingeret ipsum patrem mori ab intestato; et
76
CLXXXVIIII. Ut nulla mulier succedat filiis nec
ablaticis.
Item mccxiiii statuturo est, ut nulla mulier de ce-
tero succedat fdiis nec ablaticis suis ab intestato,
qui decederent ab hodie in antea, nec aliqua per-
sona ex linea seu cognatione materna eis succedat.
Additum est mccxviiii : nec aliquid habeat nec habere
possit ab intestato de bonis et rebus, nec heredi-
tate filiorum nec ablaticorum suorum, salvo eo quod
in preteritis negociis hoc statutum non valeat nec
locum habeat, nec per testamentum aliquid inde
habere possit, nixi per testamentum factum per ydo-
neum notarium •, in quo sint testes et notarii ydonei.
CXC. De successione prohibita matri et avie
et avo.
Item mccxv statutum est, quod mater nec avia
de cetero in futurum non possit ab intestato suc-
cedere filio suo nec filie, neque ablatico nec abla-
tice. Additur: idem intelligatur in avo materno et
aliis ulterioribus in gradu coniunctis defuncto vel
defuncte ex Iinea materna, et racione materni san-
guinis, sive sit in linea collectarii * sive de allia linea;
sed bona defuncti vel defuncte ab intestato perve-
niant in agnatos sive parentes paternos proximiores,
et eis deficientibus , succedant coniuncti ex linea
inaterna proximiores.
CXCI. Ut nullus sit lieres cum beneficio inventarii.
Item suprascripto anno statutum est, quod de
cetero nullus possit esse heres cum beneficio in-
ventarii de aliqua seu in aliqua hereditate sibi de-
quod per prerogativas easdem et privilegia et prela- c lata, sed simpliciter sit heres, vel simpliciter repudiet
ciones habeat ipsa nurus in predictis partibus bo- hereditatem sibi delatam (53).
norum soceri sui, quas et que haberet in propriis
bonis viri, et alicui mulieri facta tercia seu quarta,
seu donacio tercie seu quarte omnium bonorum a
viro seu sponso suo de consensu predicli soceri,
quod ipsa tercia seu quarta debeat intelligi esse
facta tantum sub ea parte bonorum , que lem-
pore exactionis ipsius tercie vel quarte contingent
CXCII. Si quis actenus fuerit tutor aticuius vel
curator, et non reddiderit rationem etc.
Item suprascripto anno statutum est: si quis acte-
nus fuerit tutor alicuius, et ille tutor et curator
non reddiderit racionem illi, cuius tutor vel curator
fuit, seu alteri, cui debuit nomine eius, et ille tutor
et curator in se habuerit, vel habere debuit et
predictum virum suum. Et hoc statutum factum tenuit aliqua brevia vel condempnaciones, vel allia
super dotibus et, consultibus et antifactis et tercia iura illius, cuius tutor vel curator fuit, et non exigit
seu quarta locum habeat, .nixi aliter convenerit a debitoribus continentibus in ipsis instruraentis
inter contrahentes , et habeat locum et servetur seu brevibus, et cartis et condempnationibus vel
tantum in futuris matrimoniis et dotibus et anti- aliis iuribus, quod actiones ipsorum instrumento-
factis et tercia vel quarta, que in futuris tempo- rum, brevium, cartarum, condempnationum seu
ribus constituentur et non in preteritis. Additur d iurium non sint perempte, nec prescriptiones alique
mccliii mense iunii: quod dictum estinpatre etfilio, curse c , nec curse inlelligantur; sed ipsi qui fuerunt
intelligatur et observetur in avo paterno et ablatico.
CLXXXVIII. Ut donacio tercie vel quarte partis
bonorum facte alicui uxori a viro intelligatur omni
here alieno deducto.
Item mccxxxi, mense augusti statutum est, quod
omnis mulier, cui olim constituta sit a viro suo
vel sponso propter nuptias tercia portio vel quarta
omnium suorum bonorum, vel de cetero constituetur,
habeat et habere debeat tantum terciam partem
vel quartam, secundum quod ei constitutum est,
omnium bonorum mariti sui defuncti, que erant
et fuerint predicti mariti sui tempore mortis, omni
here alieno prius deducto (52).
et steterunt sub tutella et cura, et allie persone
habentes causam ab eis, possunt agere et experiri
contra quamcumque personam obligatam, ac si ipse
actiones et prescriptiones non essent perempte et
curse ; et hoc intelligatur de illis iuribus et obliga-
tionibus, que et que remanserunt et remanere et
esse debuerunt, vel fuerunt et sunt penes ipsum
tutorem et curatorem vel heredem eius a quinqua-
ginta annis citra tantum. Et potestas Cumarum seu
iudices eius vel consules Cumarum teneantur et
■ Indicem. Ita in Stat. MCCLXXXXVI.
b Corriqendum puto cotlaterajig.
e Corr. cursae sint, nec cursae ioteltigantur j setl etc.
Digitized by
Google
ll
CONSVLVM CVMANORVM
7 8
?'
i
3S
&
»
(l
debeant ius tlicere et reddere contra obligatos, vel
qui habeant ius in ipsis obligacionibus. Additur
mcclxxviii mense novembris: vel fuit tutor, vel de
cetero erit.
CXCIII. De provixione facta super inventariis
faciendis et consignandis etc.
Item mcclxx mense aprillis statutum est ad frau-
dem evitandam, que sepe solet in magnum dam-
pnuin minorum comitti, quod tutores et curatores
^enerales teneantur facere duo inventaria de bonis
et rebus ipsorum minorum, que inventaria teneantur
conficere et complere infra tres menses, postquam
fuerint constituti, unum quorum inventariorum et
eciam instrumentum seu tutelle vel cure teneantur
infra quindecim dies post predictos tres menses
consignare et dare canevariis comunis de Cumis,
et hoc sub debito iuramenti, et sub pena et banno
librarum decem novorum, et plus et minus ad vo-
luntatem potestatis pro qualitate personarum et
deJicti; et si oppoxitum fuerit in causa tutori vel
curatori de dicto inventario cum instrumento tutelle
vel cure non consignato, possit ipse tutor vel cu-
rator ab agendo vel defendendo pro suo minore
repelli, quousque consignationem predictorum in-
ventarii et • tutelle seu cure fecerit (54).
Item quod canevarii comunis de Cumis teneantur
habere unum scrimneum solummodo deputatum pro
predictis inventariis et instrumentis tutellarum et
cure gubernandis et salvandis.
Item habeant specialem quaternum , in quo scri-
bantur, secundum quod quilibet tutor vel curator
suum inventarium cum instrumento tutelle vel cure
consignat, et annus et dies et mensis cuiuslibet
consignacionis et nomen tabellionis, qui tradidit
instrumentum inventarii, et tutelle vel cure consi-
gnatorum ibidem scribantur, et de huiusmodi scri-
ptura consignacionis dicti quaterni fiat copia cuili-
bet petenti.
CXCIIII. De possessionibus datis ut tedio effectus
recupcrandis.
Item mccxi mense novembris statutum est, ut si
alicui data fuerit possessio de aliqua re, ut tedio
elFectus (55) veniat responsurus, adversarius possit et
debeat ipsam possessionem infra annum proximum
recuperare, resarcitis expensis omnibus, scilicet pos-
sessionis et servitii et esus et potus. Et b illi cui data
fuerit possessio facta in ea vice, qua data fuerit
possessio ; aliter vero rccuperare volens non audia-
tur, et secundo non detur possessio, nixi alii c recu-
peratis. Item non audiatur si tercio contra eum
data fuerit possessio, sed efficiatur ille , contra
quem data fuerit possessio illa tercia de possessore
petitorum, si ille, cui tres datc fuerint possessiones
pro qualibet per servitorem Cumarum, fuerit in
possessione inductus, sciente eo, contra quem mit-
titur, pro quibus possessionibus vel aliqua earum
datis, nichilominus possit actor de causa procedere.
• Adde initrumenti.
* Polu» illi, cui data fuerit po»sc«sio clc. Ila in Slitt. praediclis.
t Catt. aliis.
a Additum est mcclxxxi mense iulii , ubi dicit : eo
sciente, intelligatur de cetero denonciatione pre-
missa; et ibi, ubi dicit: quod non possit recuperari
ultra annum unum, intelligatur , si missus in pos-
sessione incumbuerit possessor per annum unum
proximum.
CXCV. De illo qui acceperit denominacionem ali-
cuius rei etc.
Item mcclvii mense ianuarii statutum est : si ali-
quis de cetero receperit nominationem alicuius rei
in iudicio, et protestatus fuerit se tenere et pos-
sidere, quod ulterius non possit allium pro domino
seu dominum in iudicio nominare, sed teneatur
stare ad causam usque ad sententiam, et rem, de
qua agitur, restituere petenti, etsi subcombuerit
b in dicta causa; et non recipiatur nominatus, nixi
primo dixerit se tenere et possidere res petitas,
et de eis in causa velle stare.
CXCVI. Quod si aliquis protestatus fuerit se te~
ne.re aliquam domum, teneaiurfacere securitatem etc.
Item MccLxxvm die mercurii, sextodecimo mensis
novembris statutum est, quod si aliqua persona,
collegium vel universitas cumani districlus, que
protestata fuerit se possidere vel defendere velle
aliquam domum, vel terram vel decimam vel ius
aliquod, que vcl quod petatur per aliquem cumane
virtutis, teneatur et debeat prestare bonam et ydo-
neam satisdactionem cum bonis fideiussoribus pro
qualitate et quantitate rei que petitur, sub pacto
capiendi tam debitores quam fideiussores, que se-
c curitas debeat esse de stando in iudicio, ct non de
baratando et non allicnando illam rem que petitur,
et de restituendo eam, si inde convinctus vel con-
denipnatus pcr illum iudicem, coram quo est que-
stio, vel * successorem fuerit, que satisdactio debeat
fieri dato libello; salvo et exceptato quod ipsa
satisdactio non debeat prestari, si ille, qui conve-
nitur, iurare vellit corporaliter ad sancta Dei evan-
gelia se fideiussorem dare non posse, vel si pro-
testatus fuerit se velle et paratum esse, quod in
ipsa causa procedatur et cognoscatur somarie, in
quibus casibus ipsa satisdactio prestari non debet,
sed ipse solo modo * teneatur se et sua bona obli-
gare sub pacto capiendi sub predicta forma.
CXCVII. Si aliquis qui non sit subditus cumane
d iurisdictionis, fuerit in iudicio nominatus, teneatur
fidem facere etc.
Item mcclxxxi die martis, vigeximo secundo mensis
itdii statutum est, quod si aliquis, qui non sit sub-
dilus iurisdictioni potestatis Cumarum , et iudicum
eius vel consulum iusticie et negociatorum Cuma-
rum, nominatus fuerit in iudicio (56) de aliqua re per
aliquam personam vel universitatem , vel ultro se
oiferat defensioni alicuius rei site in iurisdictione
Cumarum, vel dicat et protestatur se tenere et pos-
sidere illam rem, non audiatur nec admittatur, nixi
de possessione illius rei primo fidem fecerit pote-
stati vel iudici vel consuli, coram quo questio tunc
a Adde eius.
b SnluDimodo.
10
Digitized by
Google
79
LIBER STATVTORVM
erit, per instrumenta publica, iurandp per se per- a capi et personaliler detineri. Et de hoc somarie
sonaliter et non per submissam personam corpo- cognoscatur sine dacione libelli.
raliter ad sancta Dei evangelia coram potesUite vel
iudice vel consule , sub quo ipsa questio fuerit ,
predicta omnia instrumenta per se vel alium eius
nomine ipsa occaxione vera et non ficticia nec si-
mulata (5^): et quod in fraudem alicuius ipsam nomi-
nacionem non recepit, nec se offert defensioni, nec
eciam ipsam protestacionem in fraudem alicuius
fecit predicte rei. Et si quis predicta omnia facere
voluerit ", actor in predicte rei possessione et in
ipsa possessione mittatur et manuteneatur, non ob-
stante eius contradictione.
CXCVHI. Qualiter parabule intrandi in posses-
sionem per forciam possint recuperari.
CC. Ut non detur de celero bannum per primum
preceptum occaxione evaciuitionis terrarum.
Item suprascripto die statutum est, quod de
cetero non possit nec debeat dari bannum alicui
persone nec universitati occaxione evacuationis ter-
rarum et domorum et rerum territoriarum per pri-
mum preceptum, sed tantuui per secundum prece-
ptum; sed ipsum primum preceptum primo firmetur,
et ipso firmato , secundum preceptum inpetretur sub
certa pena et banno, per quod preceptum bannum
dari debeat. Et si aliter datum fuerit bannum ipsa
occaxione , non valeat nec teneat ; salvo si agatur
reali actione, quod per primum preceptum dari
Item suprascripto die statutum est : si alicui per- b debeat et possit possessio tedialHs contra illam per-
sone vel universitati data fuerit per aliquem iudi-
cem vel consufem vel per suum delegatum parabula
intrandi in possessioncm per fortiam (58) alicuius rei
contra aliquam personam vel universitatem , que
tempore ipsius parabule ipsam rem possideret, et
contra quam de ipsa re possessionem tedialem
habuerit, et per predictam parabularn in posses-
sionem predicte rei intraverit, et eam rem continue
per anmun unum tenuerit, quod efficiatur de ipsa
re possessor. Et hoc habeat locuni, nixi ille, contra
sonam , cui fieri debet ipsum preceptum , si non data
fuerit. Et si data fuerit, servetur et servari debeat
hoc statutum.
CCI. Quod de hiis, unde est carta vel condem-
pnalio, Jieri debeal preceptum et non requisicio.
Item suprascripto die statutum pst , quod de
homnibus hiis, unde est carta vel condempnatio,
fieri debeat de cetero tantum preceptum et non
requisicio. Et si inde requisicio factum fuerit, non
valeat. De hiis vero, de quibus non est carta vel
quem data fuerit parabula, fuerit condcinpnatus per condeinpnalio, possit fieri preceptum et requisicio
sentenciam vel ex confessione, quo casu recuperari in arbitrio conquerentis.
non possit infra annum unum, nisi solvat vel dc-
ponat; salvo quod si prcdicta parabula data fucrit
contra aliqucm non possidenlem tunc rein que pc- c
titur, et de qua data est parabula, nulliun fiat pre-
iudicium possidenti ipsam rem tempore dacionis
ipsius parabule.
CXCVIIII. JJt ille qui fuerit missus in posses-
sionem, non possit alienare res, de quibus data
fuerit parabula.
Item suprascripto anno statutum est, quod ille
qui fuerit missus in possessionem alicuius rei vel
rerum aliter quam per sentenciani latam, non possit
aliquo modo allienare nec desinerc possidere ipsam
rem vel res; et si aliquo modo allienaverit vel pos-
sidere desinerit, nichilominus possit recuperari ipsam
possessionem usque ad annum unum , secundum
modum predicti proximi statuti. Et ille cui facta
CCII. De condempnacionibus non valenlibus a
tribus annis in antea.
Item suprascripto die statutum est, quod nulla
condempnatio facta de denariis vel aliis rebus • dandis
et solvendis vel consignandis alicui persone vel uni-
versitati non valeat a tribus annis proxime venturis
in antea, computandis ad terminum ipsius condem-
pnacionis in antea, nixi inde fuerit breve attestatum
vel incissum(5g), quod ostendatur per creditorem,vel
nisi iuste fuerit in banno poxitus infra ipsos tres
annos debitor vel heres eius, vel data fuerit pos-
sessio contra heredem eius, vel nixi facta fuerit
ccssio infra ipsos tres annos de ipsa condempna-
tione ad defensionem aliquarum rerum, quo casu
possit agi efficaciter ex ea condempnatione, vel
nixi apoxiti fuerint predicte condempnationi testes
et notarii secundum modum et formam alterius sta-
esset allienacio, et possideret ipsam rem, teneatur d tuti facti super numero testium et notariorum, qui
ad restitucioiiem ipsius rei, quamvis carta alliena-
cionis inde non appareat, sicut teneretur ille, cui
data esset parabula intrandi in possessionem , et
intrasset in eam possessioncm ; et si illc, cui datum
fuerit parabulam b intrandi in possessionem et intras-
set in possessionem , et desinerit possidere aliquo
modo; et allia persona, que non sit subiecta pote-
stati comunis de Cumis et consullum Cumarum ,
inveniatur possidere , nichilominus ille , cui data
fuerit ipsa parabula, teneatur ad restitucionem ipsius
possessionis usque ad annum unum, si recuperare
voluerit suprascripto modo, et ipsa occaxione possit
■ Corrigendum noluerit.
b Corr. data fucrit parabnla.
esse debent in instrumentis, vel nixi sententia fuerit
inde lata secundum ius et iuris ordinem, que sen-
tentia sit redacta in carlam publicam ; de quibus
tribus annis detrahi debeant omnes prescriptiones
curse in ipsis tribus annis.
CCIII. Quod de condempnatione non detur libellus.
Item mcclvii die veneris, quinto intrantis ianuarii
statutum est, quod si aliqua persona vel universitas
fuerit condeinpnata, quod non debeat poslea ei dari
libellus neque peticio de ea quantitate vel specie,
unde fuerit facta condempnatio; et si aliquid volue-
rit probari contra ipsam condempnationem , dentur
a Mobilibus; hec adiectio, scilicet: de aliia rebua mobilibus, facla est
Mccxvim, mense octubris. Stat. pratd.
Digitized by
Google
8i
CONSVLVM CVMANORVM
8;
npta-
s*
1»
fe
.aiii
ittf
i
ur
dillaciones condempnato vel suis heredibus probandi,
ut infra continetur in infrascripto proximo statuto.
CCIHI. De dilacione danda condempnato.
Item suprascripto die statutum est, quod • debeat
dari condempnato nixi una dilatio tantum decem
dierum probandi et demonstrandi id totum, quod
probare et demonstrare vult, dato et computato ei
exemplo condempnationis in ipso termino, et postea
mandetur execucioni si non probaverit ; preter si
probare voluerit de falso, detur ei terminus ultra
ipsam dUacionem decem dierum ad probandum de
ipsa falsitate, dum tamen ante ipsam dilacionem
iuret condempnationem falsam esse.
CCV. Quod possit dari bannum condempnato infra
annum sine requisicione.
Item suprascripto die statutum est, quod possit
dari bannum condempnato pro condempnatione
facta anni unius sine requisicione facienda post
condempnationem a modo in antea, et quod b scripta
parabolarum depredandi et capiendi inde acceptarum
et scriptaruni valeant et possint uti unius anni c sine
allia recuperanda de novo d . Additum est mcclxxviii
mense novembris, quod annus computetur a termino
condempnationis in antea. Additum est mcclxxxi
mense iulii, quod parabule depredandi et capiendi
non valeant nec uti possint ultra annum unum
proximum, nixi de novo recuperentur.
CCVI. De condempnato non solvendo * ad ter-
minum.
ItemMCLXxxiin statutum est: si alicui iussum fuerit
per sententiam vel per condempnationem pcr eius
confessionem infra decem dies vel viginti vel tri-
ginta, aut infra allium terminum, ut aliquid solvat
vel aliquid faciat, et non solverit vel non fecerit
ifi termino statuto, detur ei bannum per condem-
pnationem et non per requisicionem in persona et
rebus eius f .
CCVH. De poxito in banno per condempnatio-
nem, qualiter exire possit ex ipso banno.
Item mccxviiii mense octubris statutum est: si
aliquis fuerit condempnatus de aliquo debito, et pro
ipsa condempnatione datum fuerit bannum, vel in
aliquo banno sit poxitus, non possit exire de ipso
banno, nixi prius solverit creditori predictum totum
debilum, vel consignaverit sua bona vel tantas res
liquidas, de quibus possit satisfacere creditori de
ipso toto debito, vel nixi se concusserit seu cro-
laverit super lapidem (Go) borleti Cumarum, super
quo concionatur , in camixia tantum et non cum
sarabula, et ter vel quater dederit de cullo super
lapidem publice in concione Cumarum, et steterit
et crolaverit secundum formam proximi statuti in-
ferioris facti mccxxxi «; et si solverit, vel tantas
» Suppk non.
k Eiempl» bannorum et etc. Stat. praed.
« Addt spatio.
* In Stat. uccLXXXxrt sic legilur : sine alioram recuperacione exem-
ploram et scriptornm de novo facienda.
* Corr. solvente.
' Et solvat pro banno, ut supra legilnr de banno. Stal. jirati
t Mccxviin. Ica in Stal. pratdhtit
a res liquidas consignaverit , unde possit satisfacere
creditori, vel se concusserit, ut supra legitur, possit
exire de ipso banno. Additum est mcclxxvhi * mense
novembris : quod si condempnatns renonciaverit
cessioni bonorum, quod tallem concussionem facere
non possit.
CCVIII. De condempnato in denariis numeratis
poxito in banno, qualiter exire possit.
Item suprascripto anno et mense statutum est :
si aliquis condempnatus fuerit ex sua confessione
et voluntate in denariis numeratis alicui dare sub
pena banni vel simpliciter, et poxitus fuerit in banno,
non possit exire de ipso banno, nisi solverit de-
narios numeratos tantum, vel ipsos deposuerit vel fc
voluntatem creditoris. Additum est predictis duobus
b proximis statutis et cuilibet ipsorum mcclxxxi, mense
iulii, quod de cetero non audiatur aliquis poxitus
in banno post condempnationem , nixi solverit vel
deposuerit ut supra, si ipsa condempnatio tunc vim
condempnationis obtineat.
CCVIIII. De illo qui preterilus est in banno iuste
aliter quam per condempnationem, quod possit pro-
cedi contra ewn, tamquam si lis esset contestata.
Item mccxxxii, mense setembris statutum est : si
aliquis iuste preteritus sit in banno alicuius aliquo
modo aliter quam per condempnationem, et post-
modum non venerit ad causam, quod iudex sive
consul, sub quo fuerit causa illa, possit et debeat
procedere contra eum omnibus modis , licet lix non
sit contestata, tanquam si esset contestata. Additum
e est mcclxxxi, mense iulii, quod lix intelligatur con-
testata, si datus fuerit inde libellus, ubi dandus
est libellus, et bannum inde receperit, in quo iuste
preterierit, quod post ipsam preteritionem statim
ipsa lix habeatur pro contestata , et procedatur
contra eum, ut supra dictum est, sive veniat postea
ad causam, sive non. Ideni intelligatur in questio-
nibus illis, in quibus non datur libellus.
CCX. Quod postquam aliquis preteritus fuerit in
banno sub pacto capiendi, possit ei denonciari.
Item mcclxxviii, die mercurii, sextodecimo mensis
novembris stattitum est, quod postquam aliquis
preteritus fuerit in banno sub pacto capiendi , et
denonciatum fuerit ei, ut solvat per creditorem
suum vel eius noncium, et steterit per tres menses
d quod non solverit post ipsam denonciationem, quod
ab ipsis tribus mensibus in antea possit capi et
personaliter detineri, et in carceribus recludi ubi-
que et quolibet die feriato et non feriato (6i), non
obstantibus aliquibus interdictionibus causarum, que
fierent; et que denonciatio possit fieri quolibet die
feriato et non feriato, et ad domnm habitacionis
eius , si personaliter non invenietur : illud idem
locum habeat in comunibus burgorum et villarum ,
denonciatione facta in vicinancia vel rectori vel
noncio rectoris illius burgi vel ville. Et que eciam
denonciatio possit fieri per preceptum potestatis
■ MCCIIYIII. Ibidem.
b Corrig. ad.
Digitized by
Google
83
LIBER STATVTORVM
84
vel iudicum pallacii vel consulum Cumarum, prout a dec.retallis , usque ad annos duos, non citato seu
Ord*> iuris postulat et requirit.
GGXI. De contestamentis faciendis penes comunia
de fructibus colligendis.
Item mcclxxxi die inartis, xxn intrante iullio sta-
tutum est, quod post bannum datum et preteritum
et parabulam datam accipiendi et contestandi de
bonis et rebus alicuius debitoris, fructus et gaudi-
menta omnium terrarum et rerum territoriarum
dicti debitoris, sitarum in aliquo burgo et loco seu
territorio cumani episcopatus, possint et valleant
contestari (62) penes illud comune, in cuius loco et
territorio dicte terre et res territorie iacent et site
sunt , ad peticionem illius creditoris , ad cuius
peticionem bannum datum fuerit. Quod quidem
citatis illo seu illis, contra quem seu contra quos
data fuerit vel erit possessio decretallem. Additum
est mcclxxxi mense iulii : idem observetur el locum
habeat in possessionibus dandis per consules ne-
gociatorum.
CGXIII. Quod vectores cuiuslibet burgi vel loci
teneatur ostendere terras etc.
Item mcclvii mense marcii statutum est, quod
consules seu potestas cuiuslibet burgi seu loci epi-
scopatus Cumarum teneantur hostendere terras, que
petuntur extimari, vel de quibus vult accipi pos-
sessio, sub pena librarum viginti quinque pro burgo,
et librarum decem pro villa, et solidorum eentum
novorum pro qualibet singulari persona ((i3). Additum
comune debeat et teneatur ipsos fructus et gaudi- h est mcclxxviii mense novembris, quod idem in omni-
menta colligere et colligi facere ad expensas ipso-
rum fructuum et gaudimentorum, dum tamen liceat
creditori tunc ibi esse presens vel suum specialem
noncium ibi habere , si esse presens vel ipsum
noncium habere vellit et ei placuerit. Salvo si ipse
debitor, cuius dicte terre et res territorie sunt,
esset ita potens, quod locus ille, in cuius loco et
territorio predicte terre et res territorie iacent ,
non posset rcsistere ipsi dcbitori, quin ipsum co-
mune et homines dicti loci valeant et possint ipsos
fructus et gaudimenta colligere vcl colligi facere,
prestito primo iuramento a sindico speciali dicti
comunis et hominum, possit et debeat adiungi et
compelli allia duo comunia proximiora diclo comuni
bus observetur et fiat, si aliquis dominus pecierit
terras et res territorias sibi ostendi, que sunt sue.
CCXIIII. De penis illorum qui faciunt fabulam
super terram alicuius.
Item mclxxxxvi mense ianuario statutum est: si
aliquis locus cumane virtulis fecerit fabulam vel
ordinamenlum ((>4) super aliquam terram ipsius loci
ut non laboretur, cuiusquam sit ipsa terra, vel si facta
est ipsa fahula et eam non fregerit ex quo ei pre-
ceptum fuerit per consules vel potestatem comunis
de Cumis vcl eorum missum , solvat ille locus pro
banno in unaquaque vice, qua contra hoc fecerit,
libras decein novorum. Additum cstin mcclvui, mense
octubris, quod quilihet nossit accussare; medietas
ad ipsos fructus et gaudiinenta colligeiidos. Et de c cuius banni sit ccmunis de Cumis, et allia accus-
predictis et infrascriptis omnibus et singulis tenean-
tur tam nobiles civcs quam vicini habilantcs in
ipso loco et territorio, et ipsos fructus et gaudi-
menta collectos (et) contestatos, ut supra, dictum
comune teneatur et debeat, sine dacione libclli et
strepitu iudiciorum, rcstituere et consignare credi-
tori vel creditoribus , ad cuius vel ad quorum
peticionem conteslati fucrint, et habenti vel haben-
libus poctiora iura in predictis fructibus. Et predicla
consignatio vcl restitucio fieri dcbeat ad expensas
ipsorum fructuum et gaudimentoium. Que quidcm
contestainenta fieri possint per scribas pallacii
et consuluui Cumarum iusticie et negociatorum ,
prout iuris ordo postulat et requirit, salvo quod
satoris. Additum est in mcclxxvik, mense novembris,
quod eadcm pcna puniatur ipsum comune eo ipso,
quod fecerit ipsam fabullam, eciam si aliquod pre-
ceptum de ipsa fabula removcnda factum non fuerit.
Idem intelligatur si fabula data fuerit alicui per-
sone per aliquod comune.
CCXV. De penis comunium que precipiunt vi-
cinis suis, ut non veniant conqueri sub consulibus
Cumarum.
Itcm mclxxxxviii, mense februario statutum est : si
aliquis locus, burgum vel castrum pro comuni sta-
tuerit vcl prcceperit inter vicinos suos, quod nullus
vicinorum suorum veniat conqueri sub consulibus
Cumarum de aliquo facto (65), si fuerit villa, solvat
si ille debitor solverit vel deposuerit dictum de- d pro banno libras decem novorum, et si fuerit bur- ^
bitum , pro quo dictum contestamentum fit , vel
racionem fecerit ipsi crcditori, prout casus existerit,
et iuris ordo requirerit, tunc ipsum comune vel
ipsa comunia et homines poslea non teneantnr ad
aliquod predictorum, nec eciam de predictis.
CCXII. Qui possessionem habuerit dccretalem ,
infra duos annos possit accipere corporalem.
Item mccxxu mense augusti statutum est : si quis
habuerit possessionem decretallem sibi datam vel
amodo dandam per consules iusticie • contra aliquem
vel aliquos, quod possit accipere possessionem cor-
poralem ad id b quo data fuerit vel erit possessio
a Vel indicea pallatii. Suit. praed.
b Corr. a die.
gum vel castrum , solvat pro banno libras viginti
novorum comuni de Cumis ; salvo quod consules et
decani et rectores locorum et burgorum, qui sunt
ab Olonio et Mezolla ((.»(>) supra, et a Lugano supra,
possint dislringere vicinos suos facere racionem
sub se usque ad quantitatem solidorum decem, et
a solidis decem novorum infra ; et ab Olonio et
Mezola infra usque ad Arzegnium et Nexium, usque
ad quantitatem solidorum septem novorum, et a
solidis septcm novorum infra; salvo quod non pos-
sint cognosccre de causis fodrorum contra volun-
tatem alicuius parcium.
CCXVI. De eodem vel qtutxi.
Item mccv mensc marcii statutum esl : si de
Digitized by
Google
85
CONSVLVM CVMANORVM
86
115! &
U.;
I*-
II b
lli*
k«fl
(•61. 5
11P ( '
llf
(!!
cetero data fuerit sentencia per potestatein vel con-
sulem aut decanum alicuius burgi, castri vel ville
cumani episcopatus, distringendo aliquem vicinum
sub se facere racionem contra suam voluntatem,
ut sentencia illa non valeat. Et ille potestas, consul
vel decanus, qui cogerit vel sentenciam dederit,
solvat pro banno solidos quadraginta novorum qua-
libet vice •.
CCXVII. Ut sit in electione actoris placitare
causas vicinancie et fodri, etc.
Item mccv mense marcii statutum est, ut cause *
burgensium, castellanorum et omnium illarum per-
sonarum, que pro fodris et vicinanciis conveniren-
tur, ubicumque habitaverint, sit in ellectione actoris
agere sive sub potestate Cumarum vel eius iudicibus,
sive sub consulibus Cumarum (67).
CCXVIII. De fictis non petendis nixi de tribus
annis etc.
Iteni mcclviii mense octubris statutum est, ut nulla
persona possit petere nec requirere ab colonis, seu
ab inquilinis, nec massariis, nec ab heredibus eorum
aJiquod fictum nec redditum terrarum nec domorum
vel alliarum rerum, nisi de tribus annis proximis
preteritis, a die, quo predicta petentur c vel re-
quirerentur, retro, nisi inde esset condempnacio
facta de ipso ficto et reddito, vel carta sive obli-
gatio facta de ipso ficto separata a carta investi-
ture ; quibus casibus illa quantitas, que fuerit in
carta vel condempnatione deducta , possit requiri
et petti.
CCXVIUI. De illis qui voluerint producere tesies
in aliqua causa, quod possit accipere unum tabe-
Uonem ad ipsos testes recipiendos, et averse parti
liceat similiter accipere unum alium quem voluerit,
qui possit stare ad ipsos testes recipiendos.
Item mccxxxii mense setembris statutum est: si
aliquis aliquem testem sive aliquos testes in aliqua
causa vel super aliqua causa producere voluerit,
liceat ei accipere tabellionem unum, quem voluerit,
ad ipsos testes recipiendos, et ad scribendas ate-
staciones ipsorum testium; et similiter liceat adverse
parti accipere et habere unum allium tabellionem,
quem voluerit, qui esse et stare debeat et possit
cum predicto allio tabellione ad ipsos testes reci-
piendos (68) ; et qui duo tabelliones recipient et re-
cipere possint inde solutionem a partibus suis se-
cundum eorum voluntatem, aut secundum quod
convenerint cum eis ; et qui duo tabelliones , si
partibus vel alicui parcium placuerit, iurent quod
bona fide sine fraude et legaliter ipsos recipient
et eorum attestaciones scribent, et nihil fraudis in
eis committent, et quod ante aperturam ipsorum
testium non manifestabunt aliquo modo vel ingenio
dicta ipsorum testium alicui parti, nec alicui per-
sone de mondo. Et quod post apertnram ipsorum
• Preter exceptata. Et hec intelligantur ultra quanlitates sibi con-
cessat. Stat. pratd.
* Caose vicinantie , burgensiam , castellanoram et ruslicorum etc.
tbidtm.
« Corr. petcrentur.
a testium, si postulatum non ■ fuerit a partibus, ipsas
attestaciones ei exemplabunt cum omni veritate sua-
propria manu, et sine aliqua diminucione vel adie-
ctione fraudulosa, et quod ea die vel altera, qua
(Initas habuerint receptiones testium, eorum atte-
staciones consignent illi vel illis, qui ad gubernandas
attestaciones fuerint electi: et autentica attestacio-
num ea die vel altera, qua exemplata fuerint, te-
neantur et debeant retrodare et consignare illi vel
illis, qui ad eas gubernandas erunt electi, et qui
debeant scribere titullum probandi, et incarnacio-
nem Domini in capite, et seriem et b cuiuslibet
testimonii, sicut quilibet testis dicit, et sex que-
stiones faciant testi ex parte illius, contra quem
producitur , et non dicant nec scribant : ita dixit in
b prima, nec in secunda, nec in tercia, nec in quarta,
nec in quinta, nec in sexta questione, sed districte
scribant dicta cuiuslibet testis in serie et in questio-
nibus; et non recipiant nec faciant questiones testi-
bus ex parte producentis , sed titullum probandi
cuiuslibet « testium legant et scribant legaliter quod
dixerint ipsi testes, et non deferantur * productio ali-
quorum testium propter absenciam tabellionis illius,
contra quem producuntur, et nulli parti concedatur
habere aliquem tabellionem ad receptionem et super
receptionem ipsorum testium, si manifeste et racio-
nabiliter suspcctus apparuerit, et in continenti sine
mora ea die probatus fuerit iudici, qui de illa causa
cognoscit. Item de illis testibus, quos potestas vel
iudices eius vel millites ex officio tantuni et non
c a partibus vel ab aliqua partium productis recipe-
rint vel recipi preceperint, nichil habeant scribe
pallacii «. Et attestationes testium debeant exemplari
et scribas ', qui eos receperint, si fuerint presentes,
vel si hoc facere possent; vel si facere non pos-
sent per absenciam vel iustum Dei inpedimentum y
quod sit in arbitrio potestatis vel eius iudicum,
si causa fuerit sub potestate vel eius iudicibus.
Et si causa fuerit sub consulibus, sit in arbitrio
consulum. Additum est mcclxxxi mense iulii , quod
ex parte producentis possint fieri sex questiones
super quolibet capitullo * de racionibus et causis.
dicti sui redentis testibus, qui ad eius peticionem
producuntur, et vacat ibi ubi dicit, quod ex parte
producentis non fiant questiones, si non fuerint
d ellecti illi, qui sunt vel erunt electi ad gubernandas
atestaciones testium, que gubernari debent et pos-
sint secundum consuetudinem notariorum Cumarum,
qui recipiunt testes.
CCXX. Ut nullus bannitus possit probare per
testes se extractum esse de banno.
Item mccii die dominico, sexto intrantis ianuarii
a Corr. b\ postalatum fuerit a partibns, ipsu alteitaciones eis ezem-
plabunt otc.
l> Deine W>eem et.
e Corrig.\pulo cuilibet.
d Corr. difletalur.
e Ncc alii scribe. Stat. praed.
t Corr. dtbeant exemplari per scribas ete.
t Obicurai» plaac dictionem sic corrigtndam censee; de rationibus et causi »
dicti sui rcddendis a testibus etc.
Digitized by
Google
8 7
LIBER STATVTORVM
88
statutum est, ut nullus homo bannitus possit pro- a ultima voluntas de cetero possit probari per testes
bare per testes se esse tractum de banno (C19), nixi
fuerit inventus fore extractum de brevibus banno-
rum : de illis bannitis dicimus, qui inventi fuerunt
in brevibus bannorum comunis de Cumis. Et hoc
intelligatur in bannis malleficii; et in bannis vero
peccuniariis stetur exemplis. Et de omnibus bannitis •
et scriptis de fide ablata potestas vel consules de
sed per cartam attestatam. Et hoc obtineat in ultimis
voluntatibus, que de cetero fient vel ordinabuntur (7 1).
CCXXIIII. Ut nullus probare possit per testes
de fine facta in aliquo placito.
Item mclxxxxvhi tredecimo intrantis februarii
statutum est, ut nulla persona possit probare per
testes in aliquo placito de fine facta vel sententia
comuni, qui pro tempore fuerint, habeant et teneant data, nixi hoc allegaverit et dixerit in initio litis ,
exempla in virtute potestatis vel consulum comunis vel antequam testes introducantur.
vel scribe eormn, qui facit officium scribendi super CCXXV. Ut nullus probare possit per testes de
sollarium comunis, et non prosib si extractus fuerit donacione facta inter vivos.
de aliis bannis et scriptis fidei ablate, nixi extra- Item suprascripto anno et die statutum est, ut
ctus fuerit de predictis exemplis potestatis et con- nulla persona amodo in antea possit probare per
sulum comunis de Cumis, et e converso, et * extra- testes de donacione facta inter vivos.sibi facta, nixi
ctus de ipsis autenticis exemplis, et de omnibus b ostenderit instrumentum atestatum inde factum.
aliis bannorum scriptis, in quibus pro eodem facto CCXXVI. Ut nullus probare possit per tesles de
reperitur et intelligatur extractus; et potestas et
consules comunis de Cumis, qui pro tempore fue-
rint, si requisiti fuerint, teneantur bona fide, cicius
quam poterint, facere illum extrahere de predictis
aliis scriptis, in quibus reperiretur scriptus, et scri-
batur dies et mensis et annus, quo et qua extra-
hitur. ' Additum est mcclxxxi. mense iulii , quod
predicta locum habeant contra illos, qui fuerint
malexardi (70) banniti pro parte Rusconorum a die
illa retro , qua pars Rusconorum superavit partem
Vitanorum de Cumis d .
CCXXI. Ut nullus probare possit per testes in
causa depoxiti.
sentencia gentilitatis.
Item mclxxxxvjiii quatuordecimo die intrante
marzio statutum est , nt nulla persona probare
possit de sentencia gentilitatis vel civitanitatis pro
se lata per testes, sed per cartam attestatam tantum.
CCXXVII. Ut qui steterit in rusticinitate pev
xxx annos, non possit probare de gentilitate.
Item suprascripto anno et die statutum est, ut
nulla persona, que stetisse probabitur in rusticini-
tatis possessione sive vicinancia cum vicinis suis,
faciendo opera vel condicia rusticana per annos
triginta, possit probare per tcstes de gentilitate vel
civilitate, sed cum vicinis suis stare cogatur. Ad-
Item mccxviiii nono die intrantis februarii statu- c ditum est mcglxxvjii mense novembris : ipsa persona
tum est, quod nemo probare possit in causa depoxiti
per testes sed per cartam tantum, si causa depo-
xiti est seu erit solidorum quadraginta novorum,
sed de minori quantitate possit probari per testes
ydoneos et non per pugnam, ut supra; salvo eo,
quod supra dictum est de nauta et de caupone e .
Additur mcclxxviii mense novembris, quod a solidis
quadraginta supra possit probari per tres bonos
testes et ydoneos usque ad libras vigintiquinque
novorum et non per pauciores, et ab inde supra
non possit probare per testes.
CCXXII. Ut nulla emptio vel vendicio rei immo-
billis probari possit per testes.
Item suprascripto die statutum est , ut nulla
stante in villa , non possit probare per testes.
CCXXVIII. Ut de qualibet emancipacione et ex-
poliacione probari non possit per testes.
Item mccxxxi mense augusti statulum est, utde
aliqua emancipacione • et aministracionis bonorum
interdictione, et bonorum cessione aliquo modo
probari non possit per testes, sed tantum per car-
tam attestatam vel per quaternos comunis de Cumis.
CCXXVIIII. Ut nullus contractus mutui vel ven-
dicionis blade vel vini possit probari per tesles.
Item mccxviui mense febniarii statutum est, ut
nullus contractus mutui vel emptionis blade vel vini,
vel vendicionis blade vel vini , excedens quantitatem
solidorum sexaginta novorum, possit probari per
emptio vel vendicio rei inmobillis vel generallis d testes , sed per cartam attestatam. Additum est
emptio vel vendicio omnium bonorum alicuius per-
sone possit probari per testes aliquo modo, si ipsa
vendicio vel emptio excesserit quantitatcm seu pre-
cium solidorum quadraginta novorum.
CCXXIH. Ut ultima voluntas probari non possit
per testes.
Item suprascripto die statutum est, quod nulla
■ Corr. bannii.
b Dtmt et.
e Et do hoc teneatnr polestas et scriba. Facla est liec adiectio mccxx
mense novombris. Cod. cit.
d Additum est mcclxxxii : niii fuerint banniti tempore illorum de
1a Turre, et ab inde citra, nsque qno pars Vitanorum ricta fuil;
qui possint probare se fuisse bannitos live per tesles, sWe per
famam , sire per scripturam. loidrm.
t Cf. rapit. «XXXVI.
mcclxxxi mense iulii , quod hoc statutum non
habeat locum , si requisicio inde facta fuerit infra
annum unum proximum , qua facta , possit bene
probari per testes de ipsa quantitate et non aliter,
quandocumque voluerit.
CCXXX. Ut omnes appellaciones fiant et perve-
niant a b potestate Cumarum vel iudices eius.
Item mccxv mense novembris statutum est , ut po-
testas Cumarum teneatur et debeat operam dare
ut omnes apellaciones civitatis Cumarum et eius
iurisdictionis a libris quinquaginta supra et infra
• Et expoliatione et adminislratione bonorum etc. Stat. pratc.
» Corr. hic et in cnpit. ccxxx/f-il/ ad. Cf. notam ad fiune tecum.
Digitized by
Google
»9
CONSVLVM CVMANORVM
9°
jj.
if
k*
■<*
deveniant et permaneant in potestate • Cumarum vel
eius iudices vel consules comnnis, si fuerint. Hoc
idem vero facient et facere teneatur potestas futura
et consules comunis, si fuerint, facere sequentem
potestatem vel consules comunis hoc idem iurare.
Additum est hcolxxviii mense novembris, quod a
sentenciis poteslatis vel iudicum eius non possit
appellari.
CCXXXI. De eodem vel quaxi.
Item mccxvi die sabati , quinto intrantis marcii
statutum est super facto appellationum factarum,
et que fient a sentenciis diffinitivis latis vel ferendis
aconsulibus Cumarum de iusticia et negociatorum,
ut omnes appellaciones fiant ad potestatem vel eius
iudices coinunis de Cumis, et b si placitum fuerit,
ipsarum appellacionum de libris decem c novorum,
et a decem infra, quod in illis d appellacionibus non
introducantur testes.
CCXXXII. Ut appellaciones fieri possint a sen-
tentia diffinitwa possessionis.
Item mccvii mense decembris statutum est, ut
ab omni sentencia diffinitiva possessionis possit
appellari a consulibus a (~a) potestatem Cumarum
seu a iudices pallacii.
CCXXXIII. Ut omnes appellaciones fiant ad iu-
dices pallacii.
Item mccxxxi mense augusli statutum est, ut omnes
appellaciones facte , vel que de cetero fient a sen-
tenciis consuHnm Cnmarum iusticie vel nesrociato-
rum et paraticorum et aliorum cfficialium tam
interlocutoriis quam diffinitivis, cuiusque quautitatis
sint, fiant et perveniant, et fieri possint et debeant
a iudices pallacii comunis de Cumis, si ipsi con-
sules fuerint de iurisdiclione Cumarum , o.d hoc ut
per ipsos iudices ipse appellaciones cognoscantur
et prononcientur, si bene iudicatum fuerit vel malle.
CCXXXIIII. Ut a sentenciis et preccplis burgo-
rum vel locorum fiunt ad poicstatem clc.
Item suprascripto die et mense statutum est, ut
omnes appellaciones, que fient a sentenciis et pre-
ceptis burgorum et locorum cumane iurisdiclionis,
cuiuscnmque quantitatis sit, fiant et perveniant, et
fieri possint et debeant ad potestatcm Cumarum,
vel per potestatem et eius iudices et assessores
ipse appellaciones cognoscantnr et prononcientur,
si bene iudicatum et preceptum fuerit vel malle.
CCXXXV. Quod ab interlocutoriis sentenciis
possit appellari.
Item MccLxxvni die mercurii, sextodecimo mensis
novembris statutnm est, quod ab interlocutoriis sen-
tenciis consulum Cnmarum iuslicie et negociatorum,
ubi aliquid prononciaretur fieri vel non fieri de-
bere ante sentenciam diffmitivam , possit appellari
et deferendum sit appellacioni. Ita tamen quod
ille qui appellaverit , antequam consul de bancho
descendat, det in manibus notarii , qui dictam
a appellacionem scripsit, solidos quatuor novorum, qui
solidi quatuor novorum debeant dari vel reddi illi,
qui dictam questionem , que " in dicta appellacione
optinuerit ; salvo quod si renonciet ipsi appellationi,
antequam citetur, reddantur ei predicti solidi qua-
tuor novorum. Additum est mcclxxxi mense iulii ,
quod possit quilibet apellare ab exceptione obpoxita
et non obmissa, sive consul prononciaverit , sive non
prononciaverit, dum tamen dederit solidos quatuor
novorum, ut supra dictum est.
CCXXXVI. Ut de cetero fiat ius de omnibus que-
slionibus et quantitatibus etc.
In primis mccli mense augusti statutum est, ut
de cetero reddatur et fiat ius de omnibus questio-
nibus et quantitatibus et speciebus et de totis de-
b bitis, non obstante aliquo statuto hinc retro facto.
CCXXXVII. Ut omnes persone requisite possint
constituere procuratorem.
Item mccvii mensc decembris statutum est: si
ultra quatuor b fuerint requisite, ut veniant facere
racionem alicui de maleficio vel de aliquo allio
eodem facto, nixi fuerit pro testimonio reddendo,
quod illi omnes, qui requisiti fuerint, possint con-
stituere unum eorum suum missum ad responden-
dum de illa causa et foclo, non c cogantur alii venire,
nixi forte scmel ad respondendum de facto, vel
nixi quantitas cause aliud poslulaverit. Idem intel-
ligatur et obscrvetur de famillia requisita, eciam
si in familia fuerit minus quatuor personis - .
CCX XXVIII. Qund quilibct possit ' csse procuratov
c altevius sine satisdacionc.
Ilem suprascripto die et anno et mense statutum
est, quod quilibet homo et quelibet persona possit
esse procurator unus aiterius et alter alterius, sine
satisdacione aliqua inde facienda pcr illum qui fuerit
procurator, nec per illum, qui constituet procura-
torcm, dum promitlat de rato habendo et iudicato
solventlo, et in iudicio sisti sub obligo bonorum
eius. Et hoc tam in defendcndo quam in agendo.
CCXXXVIIII. De illis, qui habitent extra con-
fmia , non possint constiluere procuratorem habi-
tantem infra confinia ctc.
Item mcxxxxii mense septembris statutum est, quod
nulla persona habilans cxtra conlinia Cumarum pos-
sit aliquem habitantem infra confinia constituere
d sunm procuratorem ad agendum contra aliquem
habitantem extra confinia. Additum est mccxxxvii::
nixi idcm procurator agiens in principio cause
ostenderit instrumentum, cartam vel condempna-
tionem potestati, iudici vel consuli , sub quo fuerit
questio, de omni eo, quod petere voluerit.
CCXL. Ut requisiciones fiant illis , qui debent
rcquiri , vel domui stle.
Item Mccxvni mense octubris statutum est, ut omnes
requisiciones et omnia precepta, que fient per ser-
vitores Cumarum, fieri debeant illi persone, que
* Id comone de Cumis el ad potestatem elc. Stat. praecit.
* Ommiue et.
1 Qainquo. Ibid.
* 'n quibns. Ibii
m Corr. qa\ dictam quaestionem in dicta appellalione obtinaoril.
b Inttll. pcrsonae.
e Corr. nec.
4 Eciam si in familia focrint qnataor pertone. Stat. pratcit.
II
Digitized by
Google
9 1 LfBER STATVTORVM
requiri debet, vel domui in qua habitaverit ipsa a quibus bannis seu de quo banno exire non possit, nisi
persona vel familia eius. Et si domus non reperia-
tur, in qua habitet, fiat requisicio sive preceptum
per ipsum servitoreai pubfice in vicinancia ipsius
loci, ubi utitur ipsa persona.
CCXLI. De expensis resUtiiendis illis, qui para-
butam eondi domicm habuerint.
Item mccv ultimo die marcii statutuni est: si
quis fecerit requiri aliquem, ut venial facere ra-
cionem, et ipse vel eius noncius non venerit ad
terminum statutum, teneatur solvere expensas quas
fecerit ille, qui requisitus fuerit et venerit, si pa-
rabulam eondi domum habuerit requisitus. Et idem
statutum est in terminis datis sive ordinatis per
consules comuuis vel potestates vel iudices eius,
vel consules iusticie et negociatorum , quod de b
superiori statutum est in requisicionibus factis per
servitorem. Additum est mccxvii mense novembris :
et insuper ei respondere non teneatur, nixi prius
resarcitis expensis arbitrio potestatis vel eius iudi-
cum aut consuluin Cumarum iusticie vel negocia-
torum , vel ipsorum delegatorum de ipsa causa, pro
qua data fuerit paraimla, nec de aliqua allia causa.
Additum est mcclxxxi mense iulii, quod illud idem
intelligatur et observelur, si quis eassari fccerit ali-
quod preceptum per contumaciam.
CCXLII. De eodem vel quaxi.
Item mccxxxi mense augusti slatutum est : si ali-
quis parabulam eondi «lomum acceperit vel habuerit,
voluntate illius , ad cuius peticionem bannum datum
fuerit , vel existendo coram potestate vel iudice vel
consulc, sub quo causa tunc fuerit, paratus vel
parata facere rationem alteri parti presenti, tallem
qualem facere debebat tempore, quo bannum datum
fuerit; vel alteram partem citari fecerit, ut ad certum
terminum sit ab eo recipere racionem, et venerit
et ei statim rationein fecerit; et si non venerit,
possit exire de ipso banno per contumaciam non
venienlis. Additum est mcclxxxi mense iullii, quod
non possit exire de ipso banno, nisi prius restituerit
expensas post bannum ipsa occaxione factas.
CCXLIIII. Ut de cetero non dcntur blaxma sed
banna.
Item mccxxx mense novembris statutum est, ut de
cetero a kallendis madii proxinii futuri in antea non
dentur blaxma nec per requisiciones, nec per ter-
minos precepta, nec eciam per condempnaciones ,
sed in omnibus casibus, in quibus sollebant dari
blaxima (~t\), dentur banna. Et si alicui datum fuerit
bannum aliter quam per condempnationem, non
possil exire de ipso banno, nixi illo niodo, qui conti-
netur in suprascripto proximiori statuto. Et si per
condempnationem seu pust condempnationem, que
dicat: in denariis numeratis vel in aliis rebus mo-
bilibus tantum , fuerit bannum datum , non possit
exire de ipso banno, nixi primo solverit et consi-
gnaverit dcnarios numeratos vel illas res, pro quibus
quod ipse citari non possit aliquo modo pro illo, bannum dalum fuerit, vel ipsos seu ipsas deposuerit,
contra quem parabulam acceperit, anle tres dies c vel nixi fuerit de voluntate crcditoris. Et si per
post illam parabulam Iiabitam. Et si aiiter factum
fuerit, non valleat. Et dampnuin, quod habuerit ille
requisitus post parabulam habitam, ei restituatur
ab illo, qui eum requiri fecerit. Additum estMCCLX.xxi
mense iulii : nixi ille qui ipsam habuerit, inventus
condeinpnaLionem vel post condcmpnationem, que
non dicat : in denariis numeratis vel in aliis rebus
mobilibus tantum, similiter non possit exire de ipso
banno, nixi primo solverit vel fecerit secundum
quod in condeinpnacionc continetur, vel consigna-
fuerit ipso die quo ipsam habuerit, in broleto Cu- verit sua bona vel tantas res liquidas, de quibus
marum et in pallacio Cumarum , vel infra muros
cumane civitatis. Et illud idem observetur et intel-
ligatur, si quis cassari fecerit aliquod preceptum
per contumaciam.
CCXLIII. De illo qui requisitus fuerit, ut veniat
facere racionem alicui ct non vcnerit, quud detw
ei bannum.
Item MCLxxxiiu mense ianuarii statutum est: si
saLisfieri possit creditori de co, pro quo est in
banno, vel ni\i fuerit de voluntate predicti credi-
toris, vel nixi concucierit vcl crolaverit cullum ter
vel quater supcr lapidem borleti, secundiim teuo-
rem infrascripti staluti. Et piedicta locum habeant
tantuin in bannis datis pro causis peccuniariis et
civilibus, et non pro causis malleficioruin. Additum
est mcclxxmii niense novembris, quod si quis renon-
aliquis homo vel persona vel universitas citatus vel d ciaveritbeneficiocessionisbonoruni,quod tallemcon-
citata fuerit per aliquem servitorem Cumarum per-
sonaliler vel domui sue vel in vicinancia sua, ubi
habitare consuevit, si absens esset et non haberet do-
mum, (ut) ad certum tei minum veniat facere racionem
alicui de aliqua re, de qua non fit condempnatio
sub potestate Cumarum vel eius iudicibus vel con-
sulibus iusticie vcl negociatorum , et non venerit,
quod detur ei bannum (7 3), si placuerit illi, ad cuius
peticionem citatus vel citata fuerit. Et similiter
delur ei bannum, si per potestatem vel per iudices
eius, vel per consules iusticie et negociatorum vel
per aliquem eorum ordinatus fuerit terminus, ad
quem debeat comparere, et non comparuerit, facere
id, secundum quod in ipso termino continetur. De
cussiouem facerc non possit. Additum est mcclxxxi
mense iulii, quod nullus poxitus in banno per con-
dempnationein seu post condenipnalionein dc cetero
audiatur, nixi primo solverit, fecerit vel deposuerit
vel consignaveril, ut supra continetur, si condem-
pnatio tunc vim condempnationis obtineat.
CCXLV. De eo qui vult cedere de bonis.
Item mccii die dominico, sexto intrantis ianuarii
statutum est, quod ille qui vult cedere bonis, faciat
ipsam cessionem in publica concione supra petram
borleti, ubi concionatur (70); debet ibi dare ter de
cullo supra lapidem ipsum sive petram in caroixia ;
et si aliter fecerit, nullius sit momenti ipsa cessio,
sed brfniatur.
Digitized by
Google
9 3
CONSVLVM CVMANORVM
94
•ii'
CCXLVI. Ut omnes, qui tenentur consignare sua
bona, iurent proprio ore consignare ea, nixi iusto
Dei impedimento etc.
Item mccxiiii statutum est, quod nulla persona
possit iurare pro allia consignare bona sua pro aliquo
debito, secl tantum per se proprio ore debeat iu-
rare, qui consignare et iurare debuerit, consignandi
omnia sua bona, et ea determinare et exprimere
in scriptb consignacionis, preter utensilia coquine
et panos, quos portet in dosso, bona fide sine
fraude. Et salvo si aliquis detentus esset iusto in-
pedimento, vel absens longe, quod alius possit pro
eo,(et) quod faciet ipsum debitorem proprio ore iurare
facere ipsam consignacionem ad certum terminum.
Et si aliquis per condempnacionem aliquam poxitus
fuerit in banno et consignare voluerit bona sua,
et consignare iuraverit, terminus consignacionis sit
ea clie, qua transire deberet in banno ; quod intel-
ligatur de illis, qui de ipso banno possint exire
consignando sua bona. Et alius terminus non sta-
tuatur, nixi predictus, preter predictis qui deti-
nentur iusto inpedimento vel longa absencia, quibus
possit terminus consignandi constilui nioderatus,
in quo veniat ad iurandum et consignandum.
CCXLVII. Dc illo qui iurat consignandi sua bona,
qualiter iurare debcat , et de forma consignacionis.
Item mccxxxv mense novembris statutum est, quod
ille qui iurat consignare sua bona, iurare debeat
proprio ore et verbis expressis de ipsa consigna-
cione facienda in scripto hautenticato, in quo scripto
ponatur incarnatio et mensis et dies. Et discernatur
bona fide feudum ab allodio, et terras et res ex-
primat et specificet bona fide, et locum, in quo
sunt, bona fide sine fraude ; et si ignoraret pecias
terrarum vel sediminum, saltim designet et desi-
gnare debeat locum et territorium ubi sunt, et mas-
sarios predictarum rerum, et ficta que ei dentur,
si recordatur de nominibus et fictis ; et (si) consigna-
verit rem aliquam alienam pro sua, vel locum vel
territorium, ubi non habeat seu habere non repe-
riatur, (vcl) per extimatores comunis de Cumis non
reperiantur esse consignatas, solvat probanno comnni
de Cumis solidos centum novorum. Et insuper ban-
num ei detur, de quo banno non possit exire, nisi
solverit creditori id unde condempnalus est, vel
nixi creditori satisdederit de solvendo eo, unde est
condempnatus. Et si consignaverit se habere in ali-
quo loco, et non reperiatur ipsum habere, ut supra
legttur, quod teneatur et debeat ipse debitor, qui
consignaverit, solvere et restituere creditori suo
omnes expensas factas in extimatoribus et pro ipsa
extimacione facienda, sive sit carta de ipso debito,
sive non; et bannum ei detur, de quo non possit
exire, nisi prius solverit et satisdederit, ut supra
legitur. Salvo eo quod si debitor iusto inpedimento
vel longa absencia detineatur, quod alius possit
iurare pro eo, secundum quod in statuto superiori
comunis de Cumis continetur, silicet quod faciet
ipsum iurare ad certum terminum consignare omnia
bona sua, ut supra legitur.
a CCXLVm. De creditoribus dubitantibus , quod
debitores sui non iuraverint consignare sua bona ,
licet scriptum reperiatur eos iurasse etc.
Item mccxxxii mense setembris statutum est: si
in quaternis bannorum scriptum et repertum fuerit,
aliquem iurasse consignandi sua bona alicui cre-
ditori suo, et creditor dubitaverit vel dixerit de-
bitorem suum in veritate non iurasse, licet scri-
ptum sit ei iurasse, quod ille debitor compellendus
sit iterum iurare consignare sua bona omnia, et
iterum consignaverit per consules iusticie et nego-
ciatorum, et per consules et sub consulibus iusticie
et negociatorum , si condempnatus esset per supra-
scriptos consules, et per potestatem vel eius iudices.
Et hoc si.placuerit creditoribus vel alicui creditori;
b et si citatus fuerit super hoc, (et) non venerit ad
iurandum, detur ei bannum, de quo non possit ex-
trahi, nixi prius iuraverit et consignaverit ut supra.
CCXLVIIII. Quod creditor leneatur accipere pe-
cuniam a debitore, ne usure curant ultra certum
diem statutum.
Item Mf.cxxi mensc octubris statutum est : si
aliquis debitor post terminum debiti venerit ante
poteslatem Cumarum vel eius assessores, et peccu-
niam debitam cum usuris (-j(i) creditori obtulerit
presenti vel requisito paratus solvere, et creditor
solucionem recipere recusaverit, vel per eum credi-
torem steterit quod eam peccuniam non recipiatur •,
teneatur potestas et teneantur eius assessores, a
quibus petitum hoc fuerit, statuere creditori certam
c diem convenientem pro qualitate persone et habi-
tacionis creditoris, infra quem creditor veniat cum
omnibus cartis et scriptis suis ad ipsam solutionem
recipiendam, si venerit paratus arbitrio potestatis
vel acessorum eius recipere solutionem, et instru-
menta reddere et allia, que oportuerint fieri, facere,
bene erit. Alioquin ab illa die statuta in antea non
teneatur debitor creditori ad aliquas usuras nec
expensas futuri temporis; salvo eo, quod si cre-
ditor b ad usuras et expensas, sicut ante tenebatur.
CCL. De usuris non solvendis ultra solidos duos
pro libra in anno.
Item mcciii ultimo die exeunte martio statutum
est super mutuis peccuniariis et dehitis usurariis,
ut exinde non curant usure peccuniarum acccptarum
d a creditoribus super debitores, nixi solidos duos
novorum pro libra semper sine sacramento a termino
in antea, usque ad annos tres; et a tribus annis
in antea non possit petere nec habere suprascriptos
solidos duos, nisi hostenderit debitorem vel fideius-
sorem in banno poxitum seu scriptum e?6e prp ipso
debito, quamvis preteritus non sit. Et exinde non
detur fideiussores creditori c se accepisse mutuam
peccuniam super debitorem a tribus annis in antea,
nisi hostenderit debitorem in banno poxitum, et
pro ipso debito, et eciam post ipsos tres annos
a Ctrr. recipiat.
b Postea ipsam pecuuiam recipero paratu» fuerit, et per debitorem
«lclerit, quod ex Iudc tcneatnr debitor ad usora» elc. Slot prtecit.
e Cetr fidea credilori
12
Digitized by
Google
95
LIBER STATVTOHVM
9°
habeat guiderdonum, ut snpra dictum est, (si) de ipsis a Additum est mccxx mense novemhris: et insuper
denariis causa fuerit incepta per dacionem Iibelli,
si causa fuerit plaeitata, quod probari potest per
acta publica ".
CCLI. De eodem vel quaxi.
Item mccxxii mense octubris statutum est, vide-
Hcet, licet debitor vel fideiussor non sit scriptus
in banno pro ipsis denariis, vel licet causa non sit
incepta, ut supra legitur, tamen quod debitor te-
neatur satisfacere creditori, eciam post predictos
tres annos, de usuris ipsorum denariorum, nisi pro-
baverit per tres bonos et ydoneos testes, vel per
cartam attestatam sollempniter factam, guiderdo-
num ipsorum denariorum solutum esse ultra ipsos
tres annos, et tantum duo solidi dentur in anno
reddat dampnum quod habuerit ille, v qui depredatus
fuerit.
CCLVI. Si quis vetaverit predam alicui servilori,
solvat pro banno solidos viginti etc.
Item mcci septimo die exeuntis februarii statutum
est: si quis vetaverit predam (80) servitori, solvat
pro banno solidos viginti novorum, et insuper red-
dat predam servitori suis expensis , nisi iustani
causam vetandi habuerit, que iusta causa probari
possit per cartam attestatam vel acta publica vel
per ydoneos testes, infra unum terminum tantum
a consulibus vel a potestate eorum arbitrio sta-
tuendum. Et hoc si actor fidem fecerit de debito.
CCLVII. Ut omnes ville possint se defendere ab
sine sacramento pro qualibet libra, et non plus, b omnibus volentibus eas depredari sine servitore.
eciam si iurare vellit creditor se ultra solidos duos
pro qualibet libra in anno *. Quod statutum solido-
rum duorum pro qualibet libra in aimo Iocum
habeat in usuris cursuris ab anno novo in antea,
ex quo finietur potestacia domini NicoJay de An-
dito potestatis Cnmarum (77).
CCLII. Ut comune de Cumis non det pro usuris
nixi solidos duos pro libra.
Item mccvhi mense novembris statutum est, ut
comune dc Cumis non det pro usuris sive pro
guiderdono denariorum numerandorum c pro co-
muni ultra denarios vigintiquatuor novorum pro
Iibra in anno in illis personis, que sunt cumane
iurisdictionis.
CCLHI. De usuris usuraruin non solvendis.
Item Mccxxxin mense iulii statutum, quod de cetero
usure usurarum non solvantur in civitate Cumarum
neque in eius iurisdictione. Item potestas et con-
sules iusticie et negociatorum , qui modo sunt et
pro temporibus fueriut, non possint nec debeant
cognoscere aliquem ad solucionem suprascriptarum
nsurarum.
CCLIIII. De sacratnento calumpnie non faciendo.
Item MCLxxxxvmi quatuordecimo die intrante
marzio statutum est, ut amodo in antea non dehet
fieri calumpnia, scilicet sacranientum calumpnie de
aliqua causa (78).
CCLV. De preda non facienda , nixi parabula
potestatis vel consulum.
Iteni mcgv ultimo die marcii statutnm est et
concessum per comune de Cumis, quod omnibus
villis cumane virtutis ut defendant " se ab omnibus
hominibus, qui vellent eos depredari, nixi haberent
secum servitorem cumane potestatis vel consullum
iusticie vel negociatoruin , et scriptum parabule
potestatis vel consulluni Cumarum, nixi fecerit pro
facto suo b super suum inassaricium de districto vel
redditu terre.
CCLVIH. De bobus et aliis pertinentibus ad la-
borerium terre non aufferendis pro aliquo debito.
Item Mccxvim mense octubris statutum est, quod
non possint nec debeant aufferri aliquo modo alicui
persone habitanti extra confinia Cumarum et extra
c burgos cumane iurisdictionis, laboranti et collenti
terras ad suas manus seu per suas manus, c habeat
duos boves seu duas vachas ad laborandum, cum
quibus laboret terras ad suas manus, et carum
unum et aratuni unum et massam unam , et allia
utensillia sive instrunieuta pertinencia ad labore-
rium tcrrc, pro aliquo debito d vel per aliquam pa-
rahulam data per potcslatem vel per consules iu-
sticie et negociatorum vel pro aliquo allio. Sed
habitantes extra confinia Cumarum et extra burgos
cumane iurisdictionis, laborantes et collentes ter-
ram, duos boves et duas vachas, et aratum unum
et caruni unum et massam unam ad collenduni
et laborandum terras habere possint ad suas manus;
eo tamen salvo quod domini, qui dederint ipsos
Item mclxxxxiiii statutum est, ut nullus homo vel d boves et vachas, possint aufferre eis ipsos boves et
vachas secundum ius, non obstante hoc statuto
aliquo modo; et eo salvo, quod dominus terrarum,
quas laboret ipse, qui habet predictos boves et
vachas, possit ei aufferre ipsos boves et vachas pro
ficto et iure suo, ipso massario deserente terras ipsius,
salvo tamen iure domini , cuius sunt boves et vace.
CCLVIHI. Ut nuttus faciat indevedatum cum
rusticis.
Item mclxxxvii die tercio exeuntis decembris
a Corr. conccssum per comunc de Cumis omnibos yillis cumanac
virlutis, ut defeudant sc etc.
b Corr. nisi facerent pro ficlo suo etc.
c Quomiuus habeat. Stat. pratcit.
d Vel blaxmo, vcl pro aliqua parabula dala per poteslatcm \el per
consilium Cnmarum etc. Ibidtm.
persona civitatis Cumarum vel virtutis faciat predam
sine parabula potestatis vel consulum comunis (79)
aut consulum Cumarum iusticie, vel consulum nego-
ciatorum pro facto iusticie ipsorum consulum , qui
propter d fuerint, nisi propter districtum suum sine
fraude. Et si quis contra hoc fecerit, solvat pro
banno in qualibet vice solidos sexaginta novorum.
■ Si de ipsis dcnariis cansa fuerit placitala, quod probari possil per
acta publica. Ucc adieclio et canzellalio facte sunt anno mccxxi
mense octubris. Stal. praecil.
b Hanc periodum dcficicntcm sic praecitatus codex complet: ...alii
fecisse gniderdonum, nec ex convencione possit petere ultra
solidos dnos pro qualibet libra in anno , sed iure statuli possit
habere et debeal habere solido* duos pro qoatibet libra ia anno.
c Mutuandorum etc in anno illis personis ctc. Stat, pratd.
« Corr. pro tempore.
Digitized by
Google
CONSVLVM CVMANORVM
98
statutum est in suprascripU) anno, sexto die in-
trante februario proxime venienti, quod nullus homo
cumane virtutis faciat indevedatum (8r) cum aliquo
rustico cumane virtutis ; et si quis fecerit , non te-
neatur ipse rusticus amodo in antea solvere ipsum
indevedatum.
CCLX. De indevedato facto inter tiobiles et
cives el burgenses et caslellanos et ecclesias.
Item mccv ultimo die marcii statutum est, ut
utnnia indebitata facta usque hodie inter nobilles
homines et cives et burgenses et castellanos et
ecclesias cumane iurisdictionis valleant. Que autem
ab anno novo in antea fient inter quascumque per-
sonas cumane iurisdictionis, nullius sint momenti,
sed precium datum pro rata fructuum percepto-
rum Hec adiectio, scilicet et debitor etc. facta
est mccxiii ultimo die octubris : et debitor preciuin
datum teneatur reddere creditori, si ipse debitor
contractum attendere voluerit, videlicet precium
tlatum, habita computacione fructuum perceptorum,
et siat bona debitoris obligata pro ipso precio
restituendo, licet dictum non sit in contractu in-
debitate. Et hec omnia observentur in omnibus
ecclesiis cumane iurisdictionis et sacre, que addita
sunt (de) indebitatis.
CCLXI. De instrnmentis factis pro indevelatis et aliis.
Item mccxiii die veneris, quinto exeuntis aprillis
statutum est, ut oninia instrumenla indebitatarum
factarum in valle Tellina incidantur et incissa gu-
bernentur in comuni de Cumis,- et de precio quocl
debet reddi, fiant condempnacioncs seu condem-
pnacio, in qua condempnacione ponatur, ut salviun
sit omne ius pignoris et reallis et personallis actio-
nis creditori, tam contra debilores, quam contra
fideiussores et corum bona, et salvum sit predictuni
ius creditoribus ex hoc statuto comunis de Ciunis,
et tenor ipsorum instrumentorum ponatur in con-
dempnacione ; ita ut ex illa missione non fiat pre-
iudicium creditoribus » in prerogativa temporis et
in pignoribus et ypotheeis contra debitores et fi-
deiussores et eorum bona, quamdiu solutus creditor
soluti fuerint de illo precio, de quo fuerit qondeni-
pnacio facta, et salvis oinnibus exceptionibus (et)
defensionibus condebitoribus et fideiussoribus , qui
tenentur de ipsa indebitata.
CCLXII. De refutacione feiuli non facienda in
preiudicium creditorum.
Item Mccm die dominico, quinto exeunte aprilli
statutum est, ut nulla refutacio feudi possit nec
debeat fieri in dampnum creditoris vel creditorum
ab aliqua persona de cetero; et si fieret, nullius
sit momenti, nec creditoribus noceat.
CCLXIII. De eodem vel quaxi.
Item mccviiii mense novembris statutum est, ut
nulla refutacio nec aliquod dampnum aut investi-
tnra fiat de aliquo feudo, quod aliquo modo noceat
creditoribus. Et in mccxiiii mense octubris addituin
est: hoc vivente vassallo, non possit aliquo modo
feudum ah eo discedere in dampnuni oreditorum.
» Predictaram indebitatamm etc. Stal. praecit.
a CCLXIIII. Ul obligatio, ijue fu alicui ad partem
alterius, tantum valeat illi, ad cuius partem facta
jicerit, quantum si ipsemet recepisset.
Item mccxxxii mense setembris statutum est : si
aliqua carta alicuius contractus vel obligationis olim
usque hodie facta est, et de cetero fiet, in manu
alicuius ad partem alterius vel nomine alterius, quod
illa carta et contractus et obligatio tantum deinde
valleat et prosit illi, ad cuius partem vel cuius
nomine facta est vel recepta, (vel) illam cartam vel
contractum vel obligationem recepisset, et idem ius
fiat ei in omnibus et per omnia aquisitum. Item
si in aliquo instrumento alicuius contractus, quem
aliquis ad partein vel nomine alterius receperit,
contineatur illum , qui ipsum contractuin recepit
b ad partem vel nomine alterius, pro illo contractu
aliquid dedisse vel solvisse nomine illius, ad cuius
partem vel nomine illum contractum recepit, quod
illa solutio facta intelligatur de denariis illius, ad
partem cuius vel nomine illam cartam vel contra-
ctum recepit, et non de denariis suis, nisi in in-
strumento contincatur, quod de suis denariis pro-
priis et noa de denariis illius, ad partem cuius vel
nomine illam cartam vel contractum recepit, vel
recepit ■', illam solucionein fecerit. Et predicta
omnia lociun habeant vel habere debeant in futuris
negociis et faclis.
CCLXV. Ut nutlus accipiat rem aliquam in pi-
gnore pro jacto bisclacic.
Item mcc secundo intrantis ianuarii b stalutum
c cst , ut nulla pcrsona cumane virtutis accipiat rem
aliquam pro facto bisclacie et labcrne in pignorc
ab aliquo homine cumane virtutis, nisi hoc feceril
parabula potestatis vel consulum coinunis de Cumis,
aut niissi ipsius potestatis; et si acceperit illam,
reddat illi, ctti fuetit, sine aliquo precio; nec prosit
ei si dicat ipsant rcm amississe vel vendidisse aut
alii dedissc, sed inde teneatur, (ac) si ipsam rem
haberet et possideret. Addituni cst mcclviu mense
octubris : el si quis contrafeccrit, solvat pro banno
qualibet vice solidos eenttun novorum, et quilibet
possit accussare ; medietas cuius banni sit comunis
de Cumis, et allia accusatoris.
CCLXVI. Ut nulla caulio vel obligatio valeat pro
bisclaciis.
d Item mccxxi mense octubris statutum est, ut nulla
cautio nec satisdacio nec obligacio nec instrumen-
tuin nec condempnaeio valeat, si facta fuerit pro
bisclaciis vel tabernis vetitis, sed nullius momenti
sit, et rcddi et cassari debeant, si postuletur. Ad-
ditum est mcclxxxi mense iulii, quod predicta omnia
et singula fieri dcbeant ,, que continentur in ipsis
duobtjs proximis statutis, sine dacione libelli, et
sumarje racio inde fiat.
CCIXVII. Ut obligatio facta tabernariis vel al-
teri persone a jiliis familias vel minoribus non
teneant nec valeant etc.
Item mccxu mense octubris xim exeunte statutum
a Corr. ici illam solutioncm fecerit.
b mccii, vi inlrantis februarii. Stat. praccit.
Digitized by
Google
99
LIBER STATVTORVM
100
e»t : si quis tabernarius vel allia persona crediderit a tempore factis inter patrem laycum et filium cle-
alicui familias minoribus * xxv annis, vel alii minori,
qui rion sit filius familias , peccuniam aliquam pro
cibo et potu, vel alio modo (eum) sibi obligaverit
iine voluntate patris vel curatoris ad hoc dati, qui
curator esse debeat de propinquis parentibus illius,
qui se obligaverit vel condempnatus fuerit, seu
tutoris, qui eius tutellam vel curam gerit, nullum
regressum habeat contra filium familias vel alium
minorem, sive sit in tutella vel cura alterius, sive
non, nec contra eius patrem de ipsa peccunia vel
obligacione; et si que carte aut condempnaciones
inde facte fuerint, casse et inutilles sint ; et si ban-
num de predictis datum fuerit, exigatur illud ban-
num ab illo, qui bannum dari fecerit predictis per-
ricum emancipatum, vel inter allias quascumque
personas eorum nomine, et qui in futurum fiet
seu celebrabitur, cuiuscumque rei sit facta vendicio •
seu allienatio», sit nullus et nullius momenti et va-
loris , et ipso iure sit et habeatur et teneatur cassus
et inritns, et pro casso et irrito et non pro facto
teneatur omni tempore. Et hoc capitullum sit tron-
chum et precissum (82).
CCLXX. De eodetn vel quaxi.
Item suprascripto anno et mense statutum est,
quod si aliquis laycus vendiderit, donaverit, seu
aliquo alio modo alienaverit aliquo tempore hinc
retro, vel de cetero vendet, donabit vel allienabit
res aliquas, quecumque sint, filio suo clerico eman-
•onis quam * ad personam ipsius minoris et res eius. b cipato *, et ille clericus ante mortem vel post mortem
Additum est mccxxh mense octubris, ut fideiussores
et eorum res et bona iuventur et iuvari debeant
hoc statuto in omnibus et per omnia, sicut ipsi
filii familiax et minores, pro quibus se obligant,
et eorum res et bona iuventur, preterquam si se
obligaverit comunis de Cumis.
Additum est similiter : quod dictum est de filiis
familiax in hoc statuto, intelligatur de filiis fami-
liax et minoribus, qui se obligaverint a mccxx infra,
ut hoc statuto iuventur, et de obligatis a mccxx supra,
ius servetur, videlicet ius servetur, si ex aliis causis
se obligant, quam ex causa cibi et potus.
CCLXvHI. Si aliquis fdias familiax vel allia
persona minor xxr annis se obliget sine consensu
patris vel curatoris etc.
Item mccxxii mense octubris statutum est: si ali-
quis filius familiax vel allia persona, qui vel que
posset probare per instrumentum vel per testes
ydonei vel legiptime se minorem esse xxv annis,
reperiatur per cartam vel condempnacionem vel
allio modo, sine consensu patris vel curatoris sui,
qui sit de proxinus eius parentibus, se vel sua bona
obligasse alicui tabernario vel prestatori ad biscla-
ciam ex causa mutui, vel ex allia causa, ut non
teneatur aliquo modo nec conveniri possit de ipsa
obligatione, si probaverit per instrumenta vel per
testes ydoneos legiptime se minorem fuisse xxv annis
tempore obligationis , licet iuraverit se minorem
esse xxv annorum e , et se non venturum contra
patris ipsas res vendiderit vel donaverit, seu quo-
cunique modo allienaverit alteri persone, quecumque
sit, vel alicui collegio sive universitati , vel in fu-
turum vendet vel donabit vel allienabit aliquo modo,
quod vendicio seu donacio sive allienatio illa sit
nulla et nullius momenti et valloris, et ipso iure
sit et habeatur cassa et inrita, et pro non facta
habeatur et tencatur omni tempore; et hoc capi-
tullum sit trunchum et precissum.
CCLXXI. De filio obligato vel condempnato cum
patre etc.
Item mcclvii die veneris, quinto intrantis ianuarii
statutum est : si aliquis filius fuecit cum patre
obligatus vel condempnatus, vel in futurum se obli-
c gabit, teneatur de obligatione, et possit conveniri
in solidum sicut patrem, si ille filius fuerit maior
annis quatuordecim. Additum est mcclxxxi de mense
iulii : idem statutum est de filia, que habuerit annos
duodecim.
CCLXXII. De restitucione non petenda a maiore
xxr annis.
Item suprascripto anno et die statutum est, quod
si aliquis c maior viginliquinque annis, non possit
petere restitucionem, postquam dixerit se velle esse
heredem.
CCLXXIII. De dilacione danda fliis defuncti
essendi heredes, etc.
Item suprascripto die statutum est: si aliquis
filius alicuius defuncti conveniatur aliqua de causa,
ipsam obligationem ; et simili modo non teneatur d et venerit sub consulibus iusticie et negociatorum,
nec conveniri possit illa persona, que se obliga-
verit pro eo; quod locum habet in futuris nego-
ciis, salvo eo quod in allio statuto super filiis fa-
mUiax minoribus et aliis minoribus d .
CCLXVHII. De contractibus factis inter patrem
lajcum et filium clericum etc. quod nullius sint
momenti.
Item mcclii mense marcii statutum est, quod
omnes contractus vendicionis vel donationis, seu
cuiuscumque alterius alienacionis, hinc retro aliquo
• Cur. ilieoi filio familiai uiioori.
k Corrig. fortattt quaotum.
c Se miioram eue n aonis ctc. Stal. pratdt,
i Jddc ilatutum est.
et postulaverit lerntinuni deliberandi si vellit esse
heres patris vel alterius, an ne, quod non detur
dillatio deliberandi alicui, si ille d hereditate postu-
latur, defunctus fuerit ab anno uno proximo supra,
nixi forle minoribus, quibus detur terminus unns
octo dierum tantum; et si ab anno uno citra de-
funclus fuerit, detur terminus unus petendi, si maior
fuerit vigintiquinque annis , decem dierum tantum ,
et (si) minor fuerit , detur terminus unus quindecim
dierum tantum.
• Vendicio, donalio sea etc. StaL praecit.
b Vel non emancipato Stat. ann. ucoiytii
e Add. fuerit.
a Addt de cuius.
■U
Digitized by
Google
101
CONSVLVM CVMANORVM
103
CCLXXIIII. De questiopibus que sunt a solidis XX
infra diffiniendis etc.
Item suprascripto die statutuni est, quod si que-
stio fuerit a solidis viginti novorum infra, de qua
non detur libellus, detur tantum una dillacio actori
octo dierum proximorum peremptorie, si actor vo-
luerit, ad hostendendum de credito et aliud quod
ostendere voluerit. Et data dicta dillacione actori,
detur dillacio una reo prohandi et hostendendi id
totum, quod probare voluerit in dicta causa; et
datis predictis dillationibus actori et reo, iudex seu
consul, sub quo fuerit dicta causa, infra tercium
diem dare teneatur sentenciam de illa causa super
iuribus, que ostenderentur per aliquem partium,
tam in condempnando quam in absolvendo, secun-
dum iura ostensa. Additum est mcclxxxi mense iulii:
salvo quod si testes in ipsa causa producti essent,
tunc iudex sive consul teneatur sentenciam de ipsa
causa dare infra decem dies proximos.
CCLXXV. De obligatione facta in potestacia
domini Alberti Scacabarocii potestatis Cuntarum etc.
Ibidem mccxviiii die sabati , nono intrantis februarii
statutum est: si uliqua carta vel promissio alicuius
ficti vel prestationis vel terre, vel occaxione alicuius
malleficii, vel alliorum contractuum , vel causarum
malleficiorum, de quibus lit mencio in statutis co-
munis de Cumis hodie factis in potestatia domini
Alberti Scacabaroci cumane potestatis (83), alicui per-
sone causa adiuvandi de suprascriptis malleficiis (84)
vel contractibus seu causis, sit inutillis et cassa, et
nulla exactio inde fieri possit.
CCLXXVI. De stabulariis et cauponibus et al-
bergatoribus sive receperint , sive non , qualiter
teneantur et puniantur.
Item mccxvi die sabati, quinto intrantis mensis
marcii statutum est ", quod omnes stabularii et cau-
pones et albergatores et naule civitatis Cumanun
et eius iurisdictionis teneantur et debeant resarcire
et reslituere hospitibus suis et omnibus illis, quos
reciperint, et qui ad hospicium ipsorum alberga-
torum causa hospitandi iverint, somas et omnes
allias res, que deducte ct consignate fuerint illis
albergatoribus et cauponibus et stabulariis b in corum
hospiciis et extra, sive eorum nonciis c alicui ipsorum
familiis et nautis, tam si ipsas res receperint salvas
fore, quam si non recepcrint, et tam si ipsis scien-
tibus quam ignorantibus, ipse res ad eorum hospicia
intus vel extra deducte fuerint vel consignate, vel
intus eorum nautarum ; et omnem custodiam et
diligenciam teneantur albergatores , cauponie et
stabularii et naute prcstare et adhibere in rebus
et de rebus in eorum hospiciis intus vel extra de-
ductis et illatis vel inanibus d , et resarcire atque re-
stituere ut supra ; salvo ut si placuerit albergatoribus
• Per dominnm Lafrancum rle Mozo poteslalem Cumarum cum con-
silio et parabula cumane credencie , in qua conveoerant centum
homines et plures ad campanam sonatam, nullo discordante
videlicet quod etc. Stat. MCCLXXXXVl.
• Et nautis elc. Ibidem.
* Corr. sive alicui de ipsorum elc.
* Fortaut corrigend. vel in navibus.
a et hospitibus , cauponibus et stabulariis , quod
res custodiantur extra hospicia, quod illi (qui) res
illas ibi habuerint sive detullerint, solvant mercedem
custodum, secundum quod fuerint concordes alber-
gatores, cauponie et stabularii cum illis, qui res
ibi habuerint; ita tamen quod pro mercede alicui
ex custodibus ultra denarios novem novorum in
nocte non debeant dare illi, qui res ibi habuerint
vel detulerint, et periculum ipsarum rerum, ut supra,
semper permaneat et spectet stabulariis et alber-
gatoribus et cauponibus et nautis.
CCLXXVII. De bannis non dandis clericis nixi
de maleficio.
Item mccviui mense octubris statutum est, ut de
cetero non detur bannum clericis nixi pro malle-
b ficiis, sed parabula accipiendi de bonis eorum, et
possit possessio dari. Idem observetur in monachis
et conversis. Additum est mcchi mense madii, quod
omnes clerici , conversi et monaci et allie ecclesia-
stice persone, si se de cetero obligaverint vel con-
dempnaverit • ex sua confessione alicui layco, et
renonciaverint in ipsis obligationibus et condempna-
cionibus privilegio fori, quod potestas et iudices
pallacii et consules coinunis de Cumis possint et
debeant eos compellere ad ius reddendum sub eis,
et ad ipsas condempnaciones exequendas contra
eos , ac si essent layci, et sicut fit contra alios,
tam in bannis quam aliis faciendis.
CCLXXVIII. De officio fratrum, qui sunt et e-
runt ad dandas carlas comunis in solutum credi-
c toribus etc.
Item in regimine domini Conradi de Ugonibus
cumane potestatis (85), anno currenti mccl statutum
est, quod fratres, qui super sunt et per tempora erunt
ad cartas comunis de Cumis dandas in solutum cre-
ditoribus (86), possint et debeant facere requiri credi-
tores secundum formam ordinamentorum eorum,
ut veniant recipere solutionem a suis debitoribus
de cartis comunis de Cumis, secundum formam
ordinamentorum super hiis factorum ; et si non
venerint creditores recipere sohicionem, ut ordi-
natum est, possint ipsi fratres statuere, quod nec.
usure, nec expense, nec interesse, neque ficta, nec
terminus Iuendi seu recuperandi, nec dampna aliqua
curant pro ea quantitate , que voluerint dari in
d solutum. Et quicquid ipsi fratres super hiis statue-
rint , ratum et firmum habeantur et sic b pro comuni
de Cumis : et in dando banna et aliis pro cartis e
reddendis et solucionibus recipiendis, et que fierent
occaxione sui officii , sint firma per comune de
Cumis, ut supra legitur.
CCLXXVIIII. De eodem vel quaxi.
Item suprascripto anno et die statutum est, quod
carte, debitorum comunis de Cumis seu eorum
iura et acciones et raciones et nomina ipsius co-
munis possint et liceat debitoribus et eorum fide-
iussoribus, et aliis, quibus est vel fuerit Hcitum,
a Corr. condemnati fuerint.
b Corr. habeatnr el sit.
e Corr. per carlas
Digitized by
Google
io3
LIBER. STATVTORVM
104
•olvere sive in solutum dare creditoribus seu sub-
missis personis eorum, vel habentibus causam ab
eis, et aliis quibus est vel fuerit licitum solvi seu
in solutum dari pro omni debito tam facto quam
facturo sub pretestu vendicionis et dati, et liceant
et cessionis , datum • tamen tempus luendi non sit
prescriptum, quam omni allio debito facto aliqua
causa vel occaxione vel specie ; et eciam pro omni
debito, pro quo datum est vel fnerit per extima-
tores comunis de Cumis in solutum, si tempus
luendi non fuerit preteritum, et ipse carte debito-
rum seu nomina comunis Cumarum valeant quoad
dacionem in solutum , ut supra b , in pecunia nume-
rata solverent.
CCLXXX. De eodem -vel quaxi.
Cumis ostensis et produgtis coram ipsis religiosis
vel altero eorum, ut supra, teneantur et debeant
incontinenti dicti tabelliones vel alter eorum scri-
bere in quaterno seu quaternis ad hoc specialiter
ordinatis, presentibus ipsis religiosis vel altero
eorum, incarnacionem et diem et indictionem et
testes et notarios et quantitatem sortium et usu-
rarum, que continetur in ipso brevi seu condem-
pnatione creditoris, cui fit datio in solutum, et cau-
sam illius debiti, et fideiussores et debitores et
nomine • tabellionis, qui scripsit et tradidit ipsum
instrumentum seu breve crediti; idem * instrumentis
extimacionum et instrumentis vendicionum et loca-
tionum factarum sub pacto luendi, et similis descri-
ptio fiat de brevi nominis comunis de Cuniis et eius
Item suprascripto anno et die statutum est, quod b cessione, quod datur in solutum; qua exhibilione
si aliquis debitor renonciaverit in futurum beneficio
dandi cartas comunis de Cumis in solutum, quod
creditor vel eius successor singularis vel universallis
non possit cogi recipere instrumenta seu brevia
comunis de Cumis in solutum pro creditore * suo ,
non obstantibus aliquibus statutis et ordinamentis
comunis de Cumis.
CCLXXXI. De codem vel quaxi.
Item suprascripto anno et die stalutum est, quod
de eo quod dabitur in solutum, detur sors pro
sorte et guiderdonum pro guiderdone, et eciam
guiderdonum pro ficto terrarum vel domorum ven-
ditarum, et alliorum iurium venditorum sive ces-
sorum sub pacto recuperandi eas vel ea, si tempus
exigendi non fuerit preteritum.
CCLXXXII. De eodem vcl quaxi.
Item suprascripto anno et die statutum est per
coraunede Cumis: eligantur d duo religiosi et honesti
virt in professione religionis comorantes cum duobus
tabellionibus , (qui) stent et oflicium suum gerant
in broleto Cumanun, seu ad cancvam comunis de
Cumis, coram quibus religiosis acccdant debitores vel
fideiussores et quilibet, cui est licitum et concessum
(est) vel fuerit nomina comunis de Cumis in solutum
dare creditori sno vel alii, et eciam creditores et
allie oinnes persone et communia et universitates,
quibus nomina comunis de Cumis est vel fuerit
licitum dari in solutum ; et creditores et illi, quibus
est vel fuerit licitum in solutum dari, teneantur
et descriptione sic facta, et in melius, si dictis
religiosis videbitur expedire, quantitatibus concur-
rentibus hinc inde sortium et usurarum, seu ficto-
rum et alliorum accessorum, ipso casu teneatur
et compellatur ille, cui fit cessio sive in solutum
datio nominis comunis de Cuinis, reddere et con-
signare instrumentum principallis ciediti et eciam
instrumentum cessionis, et omnes condempnaciones
(et) extimaciones rerum exlimatarum, que petuntluiet
recuperari debitori seudati * in solutum, si que inde
astarent ; et eciam instrumentum vcndicionis et dati,
cessionis et locationis facte sub pacto Iuendi; et
eciain retrodacionem et retrovendicionem facere,
et eciam cavere secundum formam instrumenti dati
c in solutum, ac si solutio Cet * in pecunia numerata,
et teneatur recipiens in solutum cedere iura el
actiones contra condebitorem vel fideiussorem et
eorum res et bona, et contra detinentes et possi-
dentes vel alliam personam, si necesse fuerit, in
laude sapientis viri; et facta et dicta descriptio
ut snpra , ct e tunc non liceat alicui pcrsone vel
universitati iure pignoris vel a!io iure controversia
in equitacionem f vel conlestacionem necpie inter-
dictum movere nec agere, neque facere de ipso
nomine comunis de Cumis descriptio * certe per-
sone vel universitati ; sed liceat illi, cui fuerit de-
scriptum ipsum noinen comunis de Cumis, petere,
exigere et habere et alteri cedere, si placuerit ei,
aliquo contestamento vel banno non obstante. Et
producere, habere et exhibere instrumentum crediti, d hec facta et ordinata, salvo quod infra legitur, vi-
delicet quod si comune Cumarum cesserat * in pritno
anno facere solutionem dicte quarte partis credito-
ribus comunis Cumarum, quod possit et liceat,
transacto ipso primo anno, illis, quibus fuerit facta
descriptio et in solutum datio, agere et experiri
et exigere et habere et tenere et possidere et ui
omni iure esse et succedere in ipsam quartam
vendiciones et cessiones cum omnibus condempna-
tionibus et cartis extimacionum et possessionum
et aliis accitatis, si qua inde facta fuerint, ratione
et occaxione dicti crediti et aliorum predictorum, e
coram predictis religiosis/vel altero eorum instru-
mentum sive breve debi^ seu nominis comums de
Cumis , que dare voluer/t in solutum ; et cartis ces-
sionis, si quas habet, de ipso nomine comunis de
/
» Cnrrigendum videtur : et licintiae et eessioni*, dom Umei etc.
* Corritf. ae si in pecunia elc.
e Corr. credito.
* Corrig. quod per comune de Cumis eligantur etc.
e Et stmiliter in solntam dans nomen comimis de Cumis tenealur
exbibere, prodocere el habere coram ipsi* religioM e(c. Statuta
prtucit.
» Corr. nomen.
k Corr. idem fiat de instrnmenlis etc.
e Corr. datori.
# Corr. fieret.
e Corr. et facla dicta descriptione ut sopra, tanc nen liceat ele.
t Corr. conlroversiam , inqnielationem.
g Corr. descriplionem.
b Corr. cessaret.
Digitized by
Google
io5
CONSVLVM CVMANORVM
to6
ff£-
r»3
partem, et pro ipsa quartn parte, per illam descri-
ptionem quaterni ac per originale instrumentum
crediti et vendicionis et locationis, et rerum ven-
ditarum et locatarum, et cartas et condempnationes
et accitata facere posset contra debitorcs et fideius-
sores et datores et vendictores et conductores, ct
eorum res et bona et heredes, et contra detinentes
et ppssidentes de bonis eorum in omnibus et per
omnia , et sic • ante ipsam descriptionem facere po-
tuisset pro ipsa quarta parte. Idem et similiter et
eodem modo et forma observeturin secundo et tercio
et quarto anno. Et ipso cni descriptum et datum fuerit
insolutum agere pro ipsa quarta parte ipso anno
transacCo, ex tunc liceat illi, qui in solutum dedit
nomine comunis de Cumis, agere et experiri contia
coniune Cumarum pro ipsa idem b ipsa quarta parte
nominis dicti comunis Cumarum : el sit et esse in-
telligatur in omni iure nominis dicte quarte partis,
sicut erat ante ipsam descriptionem et in solutum
dacionem. Et idem similii et eodem modo et forma
observetur et sit et fiat in secundo et tercio anno
et quarto; et predicta omnia sumant inicium et
infrascripti c aJ> eo tempore ultra , quo prcdicta et
infrascripta firuia fuerint in consitio (^nmariim :
salvo quod ol> hoc non videatur recessum ab eo,
qnod consuluit Martinus Grccus iu consilio Cuma-
rum facto die sabati sexto exeunte iunio proximo
preterito. Quos fratres potestas teneatur modis om-
nibus habere et eos colierccre ad ipsum officium
faciendum.
CCLXXXIII. De eodem vel qiiax^.
Item suprascripto anno et die stalutum est : si
contingeret quod de!>itor vel fideiussor vel allia
persona vel universitas, cui vel quibus sit vel fuerit
licitum in solutum dare, vel darc paratus esset
nomen vel partem nominis comunis Cumarum in
solutum creditori, vel alii, cui concessum est posse
dari in solutum, et cessionem faceret vel paratus
(ewei)facere de ipso nomine vel parte nominis comunis
de Cumis, et per illud nomen seu partem nominis
illius non satisfaceret in totum creditori, vel illi
Ctti daretur vel paratus esset dari, quod teneantur
et debeant ", et compellatur ille, cui fieret cessio
vel descriptio, facere cartam cessionis dc ea quan-
titate, que daretur in solutum, ct de liiis fiat de-
sciiptio, ut supra dictum est de aliis.
CCLXXXIIII. De eodem vel quaxi.
Item suprascripto die et anno statutum est, quod
si aliquis creditor comunis de Cumis vel homines «
causam ab eo, voluerit et pecierit dividere nomen
vel nomina comunis de Cumis inter creditores suos
vel alios, quibus est vel fuerit licitum dari in so-
lutum, vel inter. se et creditores sive allios, quibus
est licitum dari in solutum, ut supra, qnod po-
testas Cumarum seu rector Cumarnm , qui pro
» Corr. »icut.
* Carr. et de ipsa etc.
* Dtkada videntur verba ct infrascripti , quac sensum ohcoccnnl.
* Corr. darc, quod teneatnr et debcat elc.
* Cxrr. homo habens
a temporibus fuerit csse *, teneatur el debeat facere
fieri seu recuperari in consilio Cumarom per comune
Cumarum cartas de ea quantitate, que date * in so-
lutum illi, cui dabitur in solutum, et de ea quan-
titate, que remanserit aput dantem in solutumilli,
qui dederit in solutum, tam sortium quam usurarum,
dum tamen quod existerit , non curat c usure , sed
ex sorte seu sortibus bene currant usure, sicut cur-
rebant ex priori brevj divisio * , non obstantibus
consiliis et statutis et ordinamentis comunis de
Cumis, in quibus fit mencio, quod per comune de
Cumis carte non fiunt, in quibus currant usure.
Que carta recuperationis nominum comunis Cum*-
rum fiat ad expensas dantis in solutum octo dena-
riorum pro qualibet carta, que recuperaretur. Et
b ipsa brevia seu carte, que recuperarentur, sint et
habeant e eiusdem iuris et condicionis et efficacie,
sicut erat ipsum primum breve, ex quo recuperate
seu renovata fuerint. Et si contingerit ipsnm, cui
datum fuerit in solutum, et in cuius manu recu-
peratum fuerit illud breve, agere contra illum, qui
sibi dedit in solutum ipso (anno?) transacto, ut supra
dictum est, tunc teneatur ille, in cuius manu recu-
peratum fuerit illud breve nominis comunis de
Cumis, cedere iura et actiones et rationes contra
ipsum comune Cumarum de nomine illius brevis
illi, cpii ei declerit in solutum, et ei reddere illud.
Et hoc pro ea parte, de qua ipsum videretur agere,
et inde fiat dcscriptio, ut supra, et illa cessio tan-
tum valleat et. firma et inliberata f habeatur per
c comune Cumarum aput ipsum, cui cessa fuerint ilia
iura, quantum peccuniam numeraLtm recuperet *
in solutum pro illa cessione, et quantum vallebat
illud breve originalle pro ea parte.
CCLXXXV. De eodem vel quaxi.
Item suprascrtpto anno et <he statutum est, quod
si quis recusaverit iniuste recipere nomen comunis
Cumarum, ut dictutn est, ex tunc per potestatem
Cumarum vel iudices comunis Cumarum statuatur,
quod alique usure ncc ficta nec dampna nec inte-
resse ex tunc curant pro ex quantitate, que voluerit
(dari) in solutum : et quicquid ipse potestas vel
iudices comunis de Cumis tunc super hiis statuerit,
ratum et firmum habcatur et servetur per comune
Cumarum ; et nichilominus compellatur per pote-
tl statem Cumarum vel iudices comunis Cmnamm re-
cipere in solutum dacionem , et retro facere vendi-
cionem et dalum et cessionem, et cciam cavere
secunduui formam contracti de rebus et nominibus
datis ct venditis et cessis sub pacto luendi, ctsi
terminus luendi non sit transactus, et eciam resti-
tuere brevc et condeinpnationem et cartam vendi-
cionis ct locationis, et cartam extiniacionis et alha
accitata, si totum ei datum fuerit in solutum vel
a Demt esse.
h Corr. datur.
e Dum tameo quod ex usuris non cotrant elc. Stat. MCCXcrt.
i Corr. <Jivi«o.
e Corr. liabeantnr.
f Cvrr. inlibala.
s Corr. rccipcrct.
1.1
Digitized by
Google
10"J
LIBER STATVTORVM
108
paratum dari ; ila quod non remaneat • seu dare a postea solvere omnia fodra inpoxita super facultates
vollehtem nomen comunis in solutum, et eciam presentes.
facere cartam et confessionem, ut dictum est, si
in totum non solveretur.
CCLXXXVI. De eodem vel quaxi.
Item suprascripto anno et die statutum est, quod
fiant plures quaterni uno tenore, unus quorum stet
aput ipsos religiosos, et alter reponatur in sacra-
stia fc vel alibi in tuto loco ad • voluntatem maioris
partis consilii generallis comunis de Cumis; et in-
super in ipsis quaternis iusta quamlibet discriptionem
scribatur solutio, que fiet per cumune Cumarum
tunc statim, cum solvitur per comune, (et) de qualibet
descriptione solucionis detur exemplum autenticum
cuilibet parti volenti et petenti et * per ipsos no-
CCLXXXVIIII. De eodem vel quaxi.
Item suprascripto anno et die statutum est : si
quis de cetero veniet ad habitandum Cumis ad
civitatem , seu infra confinia civitatis Cumarutn ,
teneatur et debeat simili modo, ut supra, consi-
gnare et facere se scribi infra tres menses post-
quam venerit. Et qui contra fecerit seu predicta
non observaverit , subiaceat ipsis penis.
CCXC. De preceplo facto in absencia alicuius
persone, quod ponatur pro simplici requisicione.
Item mcclxxxi die martis, xxi mensis iulii, statutum
est , quod si aliquod preceptum fieret per consules
Cumarum iusticie et negociatorum alicui in eius
tarios; et potestas et rector comunis de Cumis, b absencia, ipsum preceptum ponatur pro simplici
successor domini Conradi de Ugonibus potestatis
Cumarum d servare predicta omnia , et quelibet
potestas Cumarum similiter successorem suum, usque
quod tempus dictorum quatuor annorum finitum
fuerit.
CCLXXXVII. £/< dictum qfficium fiat ad ex-
pensas comwiis de Cumis.
Item suprascripto anno et die statutum est, quod
ipsum officium dictorum religiosorum et notariorum
et scripturarum omnium fiat et fieri debeat ad
expensas comunis de Cumis. Que predicta omnia
statuta tam debiti e comunis Cumarum solvendis per
ipsos annos quatuor, ut supra, quain 'allia omnia
facta super predictis (et) occaxione.predictorum, et
' tam de cartis et denariis seu nominibus comunis de c facta fuerit, ipsa cessio,non valeat.
Cumis in solutum dandis, quam aliis omnibus factis CCXCII. Usque ad quot tenipus ofjicium con-
ea occaxione, sint trimcha et precissa usque ad
predictum terminum quatuor annorum, ita quod
non possint in aliquo ledi vel corrumpi, nec para-
bulam dari nec peti per consilium nec per aren-
gum, nec litteras papales nec legati, nec eorum
missi , nec alicuius/ principis.
CCLXXXVHI. Quod quilibet , - qui non est in
facultate , faciat se ponere.
Item Mcci-xxvm die mercurii, xvi mensis novem-
bris, indictione/ vii, statutum est, quod quelibet
persona habitans in civitate Cumarum , que non sit
in facultate comunis de Cumis poxita , consignet
et faciat describi nomen suum et cognomen et
contratam, in qua habitat, et faciat se scribi quod d ordine proeedatur quolibet anno.
requisicione (88), etsi venerit ad faciendum racionem
illi, ad cuius peticionem ipsum preceptum factum
fuerit : et hoc nixi ipsum preceptum factum fuerit
cx niagna et evidenti causa.
CCXCI. De cessionibus non faciendis nec reci-
piendis de aliqua causa.
Item suprascripto anno et die statutum est, quod
nulla persona cumane iurisdictionis possit cedere
alicui persone seu aliquam cessionem facere, nec sibi
facere fieri de aliqua causa seu questione, que sit
incepta per litis contestationem, nixi prius sentencia
fuerit lata et diffinita, et appeliacione non suspensa,
et nixi fuerit fideiussor vel condebitor, vel nixi ipsa
cessio ficret de voluntate debrtoris ; et si aliter
t, ips
. Usq
sulum et qfficialium debeat durare.
Item suprascripto aimo statutum est, quod con-
sules Cumarum iusticie et negociatorum , et omnes
alii officiales, qui proxime eligentur, debeant durare
usque per totum mensem iunii proximi futuri , et
ipsi consules habere debeant pro sellario a comuni
de Cumis tantum plus pro quolibet pro rata parte
temporis, quantum steterint ultra sex menses. El
deinde alii consules et offieialles incipiant in kal-
lendis iulii et durent usque per totum mensem de-
cembris tunc proximi futuri, et allii consules et
officialles incipiant in kallendis ianuarii et durent
usque ad totum mensem iunii et non ultra, et hoc
non est in facultate , et quod vult quod ei ponatur
facultas per comune Cumarum (87). Et hoc . facere
teneatur usque ad kallendas/marcii proxime futuras.
Et qui hoc non fecerit seu predicta non obser-
vaverit, subiaceat infrascriptis penis, videlicet quod
non fiat ei ratio , seu qiiod ius ei non reddatur
in civilli nec in criminali , nec in agendo nec
in defendendo. Et facta ipsa facultate, teneatur
a Adde apud dantcm. /
b Saocle Harie. Stal. praecit.
c Dtme et.
4 Teneatur preciaae et irrevocabiliter faccre iurare «ucceaaorem auum
poteatakm Comarnm etconailiom comuuia Cumarum, etc. Statuta
praed.
» Corr. de debitia. ""
CCXCIII. De libro uno faciendo, in quo scri-
bantur quolibet medio anno nomina et cognomina
officialium.
Item suprascripto die statutum est, quod fiat
liber unus ad expensas comunis de Cumis, in quo
scribantur in quolibet medio anno nomina et co-
gnomina eonsulum Cumarum tam iusticie quam
negociatorum , et omnium aliorum officialium , qut
incipiunt et iurant aliquod offieium ; et ille qui
non fuerit scriptus in illo libro, condempnetur in
solidis centum novorum qualibet vice, et tottun id
quod occaxione dicti officii fecerit , non valleat.
In ipso libro scribatur annus, mensis et dies, quo
ipsi consules et quilibet officiallis incipiunt facere
*rcii
Digitized by
Google
iog
CONSVLVM CVMANORVM
1 10
rit
f
dictum officium per seriem , qui liber fiat in duo a kallendas novembris iilius anni ; et decimo septinio
volumina, unum quorum remaneat rn caneva co-
munis de Cumis , alterum penes consules collegii
notariorum Cumarum.
CCXCIIII. Quod victus victori condenipnetur in
expensis.
Item mcclxxviii die mercurii, xv intrantis novem-
bris, statutum est , quod victus victori in qualibet
questione condempnetur in expensis (89), salvo si in
aliqua questione data fuerit retencio reo , a quo
petitafuerit aliqua res, quod neutra pars intelligatur
subcombuisse •.
• CCXCV. De publicatione et confirmacionc statu-
torurn.
Que quidem statuta et adiectiones facta et facte
die mensis decembris eiusdem anni currentis mil-
lesimo ducentesimo quinquageximo quarto ".
Et ascendunt in soma dicta tempora detrahenda
de ipsis prescriptionibus illorum annorum curren-
cium millesimo ducenteximo quinquageximo primo,
et millesimo ducentesimo quinquagesimo secundo,
et millesimo ducentesimo quinquagesiroo tercio,
anni tres et menses sex et dies vigintiquinque.
Item in anno et de anno curenti millesimo *
quinquageximo quarto detrahuntur infrascripta tem-
pora, videlicet tempus cursum a die mercurii
xiiii mensis ianuarii , usque ad kallendas februarii
proximas sequentes ; et ab octavo die exeunte
ipso mense februario, usque ad octo dies mensis
anno currenti mcclxxxi mensibus iulii et augusti cum 0 marcii proximi sequentis ; et a quarto die mensis
aliis veteribus statutis et adiectionibus hinc retro
factis , que continentur in hoc libro statutorum ,
lecta et publicata et confirmata , et lecte et pu-
blicate et confirmate fuerunt in consilio generali
comunis de Cumis anno currenti die mcclxxxi martis,
undecimo intrantis novembris, et servari debeant a
die dominico proxime futura, que erit sextodecimo
intrante hoc mense novembri, in antea.
CCXCVI. De prescriptionibus detraliendis.
In nomine Domini. Anno a nativitate eiusdem
millesimo ducentesimo septuageximo secundo, die
iovis, quinto mensis madii. Hec est provixio facta
per collegium iudicum Cumarum super facto pre-
marcii eiusdem anni, usque ad kallendas aprilis
illius anni. Et sexto die mensis madii eiusdem
anni, usque ad medium mensem iulii eiusdem
anni ; et a vigeximo secundo dicti mensis iulii ,
usque ad kallendas augusti proximi sequentis. Et a
tercio die eiusdem mensis augusti, usque ad me-
dium ipsum mensem augusti eiusdem anni. Et a
kallendis novembris eiusdcm anni , usque ad festum
sancti Martini eiusdem mensis , qui .fuit xi die
eiusdem mensis novembris. Et eciam totum tempus
cursum ab ipso festo sancti Martini, usque ad me-
dium mensem decenihris eiusdem anni. Et ascen-
dunt in soma dicta tempora detrahenda de prescri-
ptione in ipso anno curventi millcsimo ducentesimo
scriptionum (go) et temporum, que detrahuntur et c quinquageximo quarto menses quinque et die3
detrahi debent de prescriptionibus a tempore ince- decem septem.
ptionis guerre, que fuit inter Mediolanum et Cumas.
Que quidem guerra incepit anno currenti milleximo
ducenteximo trigeximo nono.
In primis providerunt quod tempus tocius guerre
detrahatur et detrahi debeat de predictis prescri-
ptionibus, quod tempus incepit dicto anno currenti
millesimo ducentesimo trigesimo nono, die martis
mense octubris et finivit anno currenti millesimo
ducentesimo quadrageximo nono, mense iunii. Et
illud tempus fuit decem anni minus tribus mensibus.
Item debet detrahi de predictis prescriptionibus
totum tempus cursum ab ipso mense iunii dicti
anni currentis millesimo ducentesimo quadrageximo
Item in anno et de anno currenti millesimo du-
centesimo quinquageximo quinto detrahuntur infra-
scripta tempora , que non sunt computanda in
prescriptione , videlicet totum tempus cursum a
decimo die intrantis mensis februarii eiusdem anni ,
usque ad medium mensem marcii tunc proxinii
sequentis. Et ab octavo die intrante mense aprilli
eiusdem anni , usque ad kallendas iunii proxime
sequentis, et eciam usque ad medium mensem iulii
sequentis ; et ab undecimo die exeunte ipso mense
iulii , usque ad kallendas augusti proximi ; et a
primo die mensis setembris eiusdem anni , usque
ad medium ipsum setembrem. Et a tercio die in-
nono, usque ad mensem augusti anni currentis mil- J trantis mensis novembris eiusdem anni , usque ad
leximo ducenteximo quinquageximo secundo.
Item debet detrahi totum tempus cursum a nono
die intrantis mensis ianuarii anni currentis mille-
strno ducentesimo quinquagesimo tercio, usque ad
kallendas februarii eiusdem anni, et a sexto die
illius mensis februarii, usque ad medium mensem
marcii proximi sequentis ; et ab undecimo die in-
trantis mensis madii , usque ad medium mensem
iunii ; et a decimo ostavo dicti mensis iunii , usque
ad mensem unum proximum sequentem ; (et) a vige-
ximo die mensis octubris eiusdem anni , usque ad
• Additnr quod eondempoacio 6at snh pscto capiendi de tesarci-
tione predictamnt ezpennrnm sinn dacinne libelli. Stat pratcit.
kallendas ianuarii anni currentis mcclvi.
Et ascendunt in soma dicta tempora detrahenda
de prescriptione in ipso anno millesimo ducente-
simo quinquageximo quinto menses sex et dies duo.
Item in anno et de anno currenti millesimo du-
centesimo quinquagesino sexto detrahuntur infra-
scripta tempora, que non debent computari in
prescriptione , videlicet totum tempus cursum a
quinto die intrantis mensis ianuarii eiusdem anni,
usque ad octo dies intraritis mensis februarii se-
quentis. Et a quintodecimo die ipsius mensis
a Coir. tertio.
fc Supflr crtnvntefrflto
14
Djgitized by
Google
1 1 1
LIBER STATVTOKVM
I l 2
februarii, usque ad oclo dies exeuntis mensis aprillis a iulii eiusdeni anni. Et ascendit in soma dictuin
eiusdem anni ; et a secundo die ipsius mensis
aprillis, usque ad medium mensem iunii eiusdem
anni. Et a tercio die intrante ipso mense iunii ,
usque ad medium mensem augusti eiusdem anni,
et eciam usque ad kallendas novembris eiusdem
anni. Et ascendunt in soma dicta tempora detrahenda
de prescriptione illius anni curentis millesimo du-
centeximo quinquageximo sexto menses novem et
dies viginti sex.
Item in anno et de anno currenli millesimo du-
centesimo quinquagesimo septimo detrahuntur in-
frascripta tempora, que non debent computari in
prescriptione, videlicet totum tempus cursnm a sexto
die exeunte mense marcii ipsius anni, usque ad
tempus detrahenduin de prescriptione menses tres.
Item in auno et de anno currenti millesimo du-
centesimo sexageximo quinto detrahuntur infrascripta
tempora, que non debent computari in prescriptione,
videlicet totum tempus cursutn a secundo die mensis
- februarii , usque ad kallendas marcii proximi se-
quentis, et a duodecimo die exeuntis mensis au-
gnsti illius anni, usque ad medium mensetn septem-
bris eiusdetn anni.
Et ascendunt in soma tempora detrahenda dc
prescriptione dicli anni currentis millesimo ducen-
tesimo sexageximo quinto mensis unus el dies vi-
gintitres.
Dc annis et in annis currcntibus millexitno du-
kallendas madii tunc proxime sequentis , et eciam b centesimo sexageximo sexto, et millesimo ducente-
usque ad kallendas augusti eiusdem anni. Et eciam
usque ad qnartum diem exeuntis setembris eiusdem
anni.
Et ascendunt in soma dicta tempora detrahenda
de prescriplione illius anni currentis millesiino
ducentesimo quinquageximo septimo menses sex et
dies duo.
Item in annis et de annis currentibus millesimo
ducentesimo quinquageximo septimo, et milesinio
ducentesimo quinquagexitno octavo , et niillesimo
ducentesimo quinquageximo nono delrahuntur in-
frascripta tempora, que non debent coniputari in
prescriptione , videlicet totum tempus cursum a
quarto die exeunlis mensis seteuibris anni currenlis
simo sexageximo septitno non reperiuntnr alique
prorogationes causarum , nec interruptiones prescri-
ptionum.
Item in anno et de anno currenti millesimo du-
centesimo sexagesimo octavo detrahuntur infra-
scripta tempora, que non debent computari in
prescriptione, videlicet totum tempus cursutn a
decimo nono mensis ianuarii eiusdeni anni, usque
ad sextutn diem intrantis mensis fcbruarii tunc
sequentis.
Et ascendunt itt soma ipsa tempora detrahenda
de prescriptione dicti anni currentis milleximo
ducentesimo sexageximo octavo est dies decem octo.
Item in anno et de anno currenti millesimo du-
millesimo ducentesimo quinquageximo septimo , c ccntesimo sexageximo nono detrahuntur infrascripta
usque ad decimnm dictn intrantis mensis deceni-
bris anni currentis millesimo ducentesimo quinqua-
gesimo nono , in quo quondam dominus Mar-
tinus de la Turre intravit in regimine civitatis
Cumarum. i
Soma est anni duo ct menses dno et dies decem.
Ilem de annis vero et in annis currentibus tnil-
leximoducentesimo sexageximo et sexageximo primo,
et sexageximo seeundo, et sexagexinio tercio, usqtte
ad quintum diem intrantis mensis iunii illius aniii
currentis millesimo ducentesimo sexageximo tercio,
non reperiuntur alique prorogationes causarum ,
nec alique interruptiones prescriptionitm ; in ipso
et de ipso vero anno currenti millesitno ducetite-
tempora, que non dcbent computari in prescriptione,
videlicet totutn tcmpus cursum a sextodecimo
tnensis novcmbris ipsius anni , usque ad novem
clies intrante tnense decembris tnnc sequentis
illius anni , ol cciam usque ad niedium mensem
deoembris.
Et ascendunt in soma lempora detrahenda de
prcscriptione dicli anni currentis millexinio duccn-
teximo sexageximo nono cst monsis unus.
De annis vero et in annis currentibus millesimo
ducentesimo septuageximo, et septuageximo prinio,
et eciam septungeximo secundo usque hodie, non
reperiiintur alique protogationcs causarum nec in-
terrupliones prescriptionuni.
simo sexagexinio tercio detrahuntur infrascripta U Soina sontarum omnium temportun cursoruin ah
tempora, que non debent cOmputari in prescri-
ptione, videlicet totum tempus cursiim ab ipso
quinto die mensis iunii, usqiijfc ad kallendas augusti
eiusdem anni. Et ascenduny» in soma tempus de-
trahendum de prescriptione dicti anni currentis
millesimo ducentesimo se^ageximo tercio ntenses
duo minus dies quinque./
Item in anno et de an^io currenti milleximo du-
centesimo sexageximo fluarto detrahuntur infra-
scripta tetnpora, que hon debent computari in
prescriptione , videlicet totum tempus cursum a
kallendis aprillis' ipsius anni , usque ad kallendas
a Corr. «scendil
anno currenti inillesimo ducentesimo trigeximo nono,
quo incepit dicta guerra inter Mediolanum et Cu-
mas, citra usque hodie, que non debent computari
in prescriptionibus, est anni decem octo et menses
sex et dies novem. Salvo errore, si esset.
In nomine Domini. Anno currenti millesimo du-
centesimo octuageximo primo , die martis , sexto
exeuntis augusti , in regihiine domini Lantelmi
Gonzoni cumane potestatis. Hec sunt interruptiones
prescriptionum , que sunt declarate et approbate
per infrascriptos sapientes electos per ipsum do-
minum potestatem, ex auctoritate conscilii generalis
eomunis. de Cumis a (arl) predicta examinanda et
Digitized by
Google
1K
CONSVLVM CVMANORVM
,.4
iudices
mercatores
110 ta 111
approbanda. Noniina quoriim sapientum sunt hec:
Arialdus de Lalio
Bertarus de 7jezio
Bonicontrus Cayrollus
Guillelmus de Guillizono
Guifredus Agatapanis
Inoldus BaiTus
Habondius Camagia
Andreas de Lalio
Bertramus de Porta
Bertramus de Cermenatc
Guillelmus de Gazino
Laurenzollus de Interoi ioHis
Que quidem interruptiones curse sunt ab anno
currenti millesimo ducentesimo septuagesimo se-
cundo citra , usque ad supraseriptum mensem
augusti.
In primis debent detrahi octo dies, silicet a se-
ptimo die intrantis setembris anni currentis mil-
lesimo ducenteximo septuageximo tercio, usque ad
quindecim dies mensis setembris eiusdem anni.
Item debent detrahi quatuor dies mensis decem-
bris suprascripti anni , videlicet a die martis duo-
decimo intrantis decembris, usque ad pasca ephi-
fanie, que fuit in anno currenti millesimo ducen-
tesimo septuageximo quarto.
Item in anno currenli niillesimo ducentesimo
septuagesimo quarto debent detrai quindecim dies,
videlicet a kallendis iunii usque ad medium ip-
sius mensis iunii ipsius anni.
Item in anno currenti millesimo ducentesimo
septuagesimo quinto debent dctrahi dies triginta
sex , videlicet a quindecim dies intrantis ianuarii ,
usque ad octo dies exeuntis februarii dicti anni.
Item suprascripto anno currenti millesimo du-
centesimo septuagesimo quinto debent detrahi dies
quinque, videlicet a vigeximo secundo intrantis
augusti, usque ad quartum diem exeuntis augusti
dicti anni.
Item in anno currenti millesimo ducentesimo
septuageximo sexto debent detrahi dies decem octo,
videlicet a duodecim dies cxeuntis ianuarii, usque
ad sextum diem intrantis februarii dicli auni.
Item in eodein anno del>e:it detrahi inensis unus
et dies sex, videlicet a die mercurii sexto exeuntis
novembris dicti anni, usque ad kallendas ianuarii
tunc proxime sequentis.
Item in anno currenti niillesimo ducentesimo
septuagesimo septimo debent detrai mcnsis unus
etdies quatuordecim , videlicet a fcallendis ianuarii
ipsius anni, usque ad qualuordecim dies intrantis
februarii dicti anni.
Item in eodem anno debent detrahi dies triginta-
duo, videlicet a quatuordecimo intrantis februarii,
usque ad vigeximo secundo intrante marcio. Et hoc
m causis mutuorum, fictorum et decimarum ; in
aliis vero causis curse sunt prescriptiones in ipsis
triginta duobus diebus.
Item in ipso anno debent detrai in predictis
causis mutuorum , fictorum et decimarum mensis
a unus et dies quinque , videlicet a octavo die in-
trantis aprillis, usque ad tredecimo intrante madio.
In aliis vero causis curse sunt sine aliqua detra-
clione prescriptiones in ipso uno mense et diebus
quinque.
Item in ipso anno debent delrahi de oinnibus
causis generaliter menses duo et dies xvii , vide-
licet a tertiodecimo intranle madio, usque ad kal-
lendas 'augusti ipsius anni.
Item in anno currenti millesimo ducentesimo
septuagcximo octavo debent detrahi mensis unus
ct dies quatuor, videlicet a duodecimo die intrante
madio, usque ad medium mensem iunii ipsius anni.
Item in ipso anno debent detrahi dies octo , si-
licet a oeto intrantis setembris, usque ad quindecim
b dies intrantis ipsius mensis septembris.
Item in snprascripto anno debent detrahi primi
quindecim dies mensis novembris dicti anni.
Item in suprascripto anno debent dclrahi dies
viginti, videlicet a quarto exeuntis novembris, usque
ad sextodecimo mensis decembris suprascripti anni.
Item in anno currenti millesimo ducentesimo
septuageximo nono debent detrai dies viginli sex
de inense ianuarii , videlicet a die mercurii quarto
intrantis ianuarii , usque ad ultimum diem ipsius
mensis.
Item in eodein anno de inense marcii detrahantur
dies duo, videlicet a dic veneris decimo septimo
ipsius mensis marcii, usque ad diem dominicam
decimonono' ipsius inensis marcii.
c Item in ipso anno currenti millesimo ducentesimo
scptuageximo nono debent detrahi mensis unus et
dies quatuor, videlicet a tercio intrantis setembris,
usque ad octo intrantis octubris dicti anni.
Item in anno currenti millesimo ducentesimo
ocLuagcximo dcbent detrahi dies sedecim, videlicet
a prima die intranlis augnsti dicti anni , usque ad
scxtodecimo intrantis augusti dicti anni.
Item in anno currenti milleximo ducenteximo
octuageximo primo debent detrahi dies viginti duo,
videlicet de inense madii et iunii dicti anni.
Soma omnium ' prescriptionum , que detrahi de-
bent ab anno cnnenti millcsimo ducentesimo se-
ptuagesimo secunclo citra , usqne ad kallendas
augusti anni currcnlis millesinio ducentesimo octua-
d geximo primo, et ^encraliter de omnibus causis ,
asccndit menses quatuordecim ec dies quinque, salvo
errore.
Soma prescriptionum. que delrahi debent de causis
tanhun lictorum, mutuorum et decimarum, vide-
licet a dicto anno currenti millesimo ducentesimo
septuagesimo secundo , t.sque ad dictas kallendas
augusti suprascripti anni currentis millesimo ducen-
tesinto octuageximo prrnio, ascendit menses duo
et dies septem, salvo errore.
CCXCVTI. Tste sunt consuetudines aprobate et
servande.
In nomine Domini. Millesimo ducentesimo octua-
gesimo^primo, die martis, sexto exeuntis augusti.
Digitized by
Google
n5
LIBER STATVTORVM
16
In regimine domini Lantelmi Gonzoni cumane po- a preceptum, compareal et racionem faciat, vel facere
testatis. Hec sunt consuetudines aprobate et con- fuerit paratus.
firmate (gj) per dominos infrascriptos
Arialdum de Lalio
Bertarum de Zezio
Bonicontrum Cavrolum
Guiliielmum de Guilizono
Guifredum Agatapanera
Inoldum Baffum
Abondium Cumagiam
Andream de Lalio
Bertramum de Porta
Bertramum de Cermenate
Guillelmum de Gazino
Lorenzolum de Interortollis
iudices.
mercatores.
notarios.
Item quod nemo plus petendo aiiqua pena affi-
ciatur.
Item quod si fuerit firmatum aliquod preceptum
propter contumaciam non venientis, quandocumque
veniens paratus (fuerit) facere defensionem, ponatur
pro simpiici requisicione ipsum preceptum, resarcitis
expensis confirmacionis ct in aliis preceptis postea
factis et servitoris, nixi factum fuerit causa cognita,
vel propter operis novi nonciationem.
Item si aliquis dederit capitullum sive intencio-
nem probandi, et super illo capitullo inter unam dil-
lacionem produxerit aliquos vei aliquem in testem
super eodem capituilo sive intencione, non potest
In primis consuetudo est et fuit : si quis requi- b testes producere in allia diiacione, nixi ipsi testes
situs fuerit legiptime, ut veniat facere racionem
alicui persone vei universitati ad certum terminum,
et non venerit illa die , qua fuerit terminus requi-
sicionis, quod in sequenti die et usque ad tercinm
diem detur ei bannum, et potest dari sine allia
requisicione ; et quod possint precepta firmari et
cassari , et possessionem dari et anuliari et irritari ,
et sententie fieri possint, et aliter dampnum fieri
et procedi secundum statutum et consuetudines et
iura , et qui tres dies sint utilles : salvo si iudex
aliter fuerit cominatus vel aliter ordinaverit.
Item consuetudo est et fuit : in personali actione
detur et dari debet bannum, in realli vero possessio.
Item quod in iudiciis ordinariis post bannum
iuraverint vel fuerint poxiti in banno inter ipsam
dilacionem anteriorem.
Item si testes velint produci et sint citati, pos-
sint banniri usque ad terciura diem post terminum
requisicionis veniendi, vel eciam si non banniantur
et represententur, eciam non citati possint produci
usque ad tercium diem post terminum preteritum.
Item ut fiat edicio instrumentorum et procura-
tionis in rem suam, et scriptorum cure et tutelie
et actoris et inventarii ante iitem contestatam, et
arbitrio iudicis detur terminus consulendi.
Item si alicui data fuerit possessio decretaliis et
corporallis, ut tedio elfectus adversarius etc
incumberit ipsi possessioni , possit recuperare ipsam
datum et preteritum potest et debet dari parabula c possessionem iile, contra quem data fuerit, resar-
depredandi de bonis banniti, vel possessio de bonis
eius, prout ellegerit creditor ; in extraordinariis
vero causis, videlicet pro fodris et condempnatio-
nibus burgorum et villarum episcopatus Cumarum
et districtus, et pro mercatis rerum mobilium, et
pro fictis possessionis et districtus possit dari pa-
rabula depredandi , et eciam citra bannum massariis
confitentibus fictum cum defensione.
Item quod ille </ui habuerit iuste parabulam eondi
domum ab aliquo iudice, quod expense fient ei , et
fieri et restitui per actorem ei," et consueverunt
cibi et potus ultra expensas scripture et servitoris,
que fecerit in eundo et redeundo occaxione acci-
piendi dictam parabulam, et in servitore in crida
citis expensis, quandocumque voiuerit.
Item quod ille, qui est procurator alterius, dat
exemplum ipsius procurationis suis expensis parti
adverse sub illo iudice, sub quo agitur, et ille qui
fuerit sindicus universitatis vel collegii, et tutor
vel tutrix et curator et actor, dat et dare debet
exemplum sindicatus tutelie et cure et actorie ad
expensas petentis sub iudice, sub quo agitur. Et
si contigerit in eadem causa fieri allia instrumenta
sindicatus vel tutelle vel cure vel actorie , et ex
illis ageretur vel defenderetur, quod tunc iile, qui
producit ipsum instrumentum, eorum exemplum dare
debeat suis sumptibus parti adverse. Et quod ipsa
exempla predictorum omnium instrumentorum data
illius parabule , arbitrio ipsius iudicis moderate d sub illis iudicibus, sub quibus agitur, et scripta per
tamen. manum aiicuius scribarum ipsius iudicis, vallent et
(valere) consueverunt tamquam hautentica originallia
in eadem causa.
Item quod possessionem corporalem et extima-
cionem possunt dari et fieri eciam diebus feriatis,
et nemo potest cedere bonis nisi in pubiica con-
cione , concuciendo de culio super lapidem broleti
et in camixia tantum.
Item si aliquis habet vel habuerit aliquem pre-
teritum in banno, vel possessionem decretallem et
corporallem, vel decretalem tantum contra aliquem,
quod ille qui preteritus est in banno, vel ille, contra
quem accepta est illa possessio , habetur pro ex-
cnsso, et bona eius videntnr esse excussa.
Item quod in civilibus causis non detur terminus
respondendi libello ultra octo dies, sed octo die-
rum detur ; et quod nulla Satisdacio fiat in iudicio
sisti , nixi forte fuerit alterms iurisdictionis vel fori.
Item quod nulla satisdactio vel cautio vel pro-
missio detur vel fiat de 'iite prosequenda vel litte
contestanda ; nec aliqufim penam sustineat actor
predictis occaxionibus. /
Item quod quodlibei preceptum factum in ab-
sencia illius, cui factum fuerit, ponatur pro sim-
piici requisicione , siille, cui factum fuerit ipsum
/
a Corr. ppr aclorem ei coMoeveront etc. <tum fecorit elc
Digitized by
Google
u7
CONSVLVM CVMANORVM
ii
8
Item quod detur sacranientum ad iudicium • actori
vel reo, secundum quod sibi videbitur, actore eciam
in probacione deficiente.
Item quod licet aliquis vocet alium ad vetitum
examen, quod ob hoc non cadat iure suo.
Item quod quelibet persona existens in paliacio
comunis de Cumis, vel in domo potestatis, vel in
broleto Cumarum potest requiri et ei preceptum
ficri iussu potestatis vel assessoris vel iudicum eius
vel consulum, per aliquem servitorein sine aliqua
scriptura.
Item quod aliquis iudex ordinarius non possit
recusari ut suspectus, nec ei adiungi episcopus
propter suspicionem, sed iusta de causa solet ad-
iungi unus ex consortiis. Et quilibet iudex potest
comittere vices suas consorcio suo iusta de causa.
Item quod extimalio facta post bannum datum
pei- requisicionem vel preceptum vel terminum, et
non per condempnationem , potest recuperari, re-
sarcitis (expensis) factis citra ipsam extimacionem
et iuri parendo.
Item cum questio fuerit alicuius hereditatis, quod
incontinenti describuntur bona mobillia et se mo-
vencia, que dicunt esse hereditaria.
Item si quis confitetur dare debere fictum vel
pensionem alicui, quod per servitorem potest pre-
dari, eciam si non fuerit in banno preteritus.
Item quod in causa appellacionis non sollet dari
libellus, nec desideratur litis contestacio, nec dil-
laciones dantur, que dari solent in causa principali,
sed arbitrio iudicis pallacii dari sollent ipse dil-
laciones.
Item si instramentum vel condempnatio de aliquo
credito seu debito inveniatur incissum seu incissam,
quod presumitur solutum esse ipsum debitum, nixi
in ipsis instrumentis vel condempnacionibus dice-
retur : unde plures ; salvo quod si de ipso credito
esset instrumentum et condempnatio , et instrumen-
tum inveniatur incissum, qnod presumilur debitum
solutum esse, licet condempnacio non sit incissa.
Item quod quilibet potest succedere in feudis, licet
nolit esse heres in propriis.
Item quod pacta et contractus et fines facta et
facti per mulieres super hereditate vivencium val-
lent et consueverunt servari, non obstante aliqua lege.
Item quod lombarda non servatur, nixi in pugnis
et in illis casibus, de quibus fit mencio in statutis
comunis de Cumis.
Item quod aliqua persona non potest capi vel
detineri pro aliqua causa peccuniaria a suo creditore,
nixi expressum pactum factum fuerit inter con-
trahentes de capiendo et detinendo ; salvis tamen
iuribus comunis de Cumis et habencium causam a
comuni de Cumis, et iuribus locorum et burgorum,
qui possint capere vicinos suos pro facto ipsorum
comunium.
Item quod aliquis non possit petere ficta prete-
rita nixi de tribus annis preteritis, salvo iure statuti
comunis de Cumis.
» Corr. a iodice.
a Item si aliquis fuerit obligatus alicui mulieri ra-
cione dotis et donacionis propter nuptias, et con-
fessus fuerit se vergere ad inopiam, valeat eius
confessio absque alia probacione. Et quod contractus,
qui ea occaxione factus fuerit, valeat.
Item quod usure non prestantur aliquo casu citra
vinculum stipulacionis, nixi in tribus casibus, scilicet
in dote tantum et tutella et cura et in ultima vo-
luntate.
Item quod potestas et eius accessor et iudices et
consules iusticie et negociatorum in tempore qua-
drageximali non consueverunt venire ad suum tri-
bunarium pro aliquo iure redendo, aliquo statuto
non obstante, nisi semel in die.
Item si quis fuerit derobatus de die super terri-
b torium alicuius. loci episcopatus Cumarum in strata
vel via publica, eo exclamante adiutorium, si vicini
illius loci non currerent ad dandum ei auxilium
et dsfendendum eum pro posse, quod comune illius
loci resarcire debet ipsam robariam, cognitione et
probacione primo facta de dampno, arbitrio tantum
potestatis. Et de his consuevit cognosci extra or-
dinem et sumarie per potestatem et per iudices
pallacii. Salvo iure statuti super hoc facli per co-
mune de Cumis.
Item quod consueverunt potestates comunis de
Cumis et iudices pallacii cognoscere sumatim et extra
ordinem c.pntra illos, qui de eodem debito et eadem
quantitate fecerit plures cessiones et diversis per-
sonis et temporibus, vel cessionem dc nomine, quod
c non estet, seu de eo quod habere non debuerint,
vel post cessionem factam debitum exigerint, de quo
cessionem fecerint ; vel qui eandem rem vendiderint
pluribus personis ct diversis temporibus. Et eos
corporaliter capere et detinere , donec satisfecerint
lesis seu deceptis.
Item quod potestales de causis civilibus et ordi-
nariis non solent cognoscere, nisi fuerit magna et
evidens causa,et periculum vel scandalum alatura,
vel ex statuto teneatur, vel nixi aliquis solvisset
pro aliquo canevariis comunis de Cumis non acci-
piendi iura et actiones, et in locum comimis de
Ciunis successisset vel succederet, vel nixi de ro-
bariis factis super territoriis alicuius loci.
Item quod qui habuerit cessionem a comuni de
d Cumis, quod potestas infra quindecim dies teneatur
compellere illum, contra quem facta fuerit cessio,
vel heredem eius satisfacere , nixi iustam fecerit de-
fensionem; et si non solverit, consuevit eum facere
detineri corporaliter.
Item quod potestas possit facere aliquem missum,
quem vult , ad dandum auctoritatem dotis , que
fuerit post mensem matrimonii contracti. Idem ob-
servare consueverunt in emancipatione et dona-
cionibus.
Item quod iudices et milites, qui sunt de socie-
tate potestatis, similiter possunt prestare auctoritatem
predictis „ et habentur pro missis ipsius potestatis.
Item quod potestas teneatur facere solvi de de-
nariis comunis de Cumis 'cuilibet iudici de rollegio,
Digitized by
Google
"3
LIBEK STATVTOUVM
120
in vigilia nativitatis Doinini vel anlc, solidos viginti
novorutn , et totidem citra pasca maius in edomada
sancta, et cuilibet servitori Cumarum imperiales tres
per predicta festa.
Item quod a viginti solidis infra non detur libellus,
nixi agatur de iure decime , vel nixi iudici videbitur
fore dandum propter preiudicium , quod in futurum
tempus currere posset, salvo si per statutum co-
munis de Cumis aliter esset provissum.
Item quod in qualibet ordinaria questione dari
consueverunt tres dilaciones actori et totidem reo
quindecim dierum pro qualibet ipsarum dilacione
ad probandum per testes, ultra dillacionem datam
ad probandum per cartam octo dierum ; exceptis
causis vertentibus inter mercatores coram consulibus
mercatorum de mercationibus tantum. Et hoc nixi
sublatum sit per statutunt comunis de Cumis factum
super causis abriviandis.
Item quod bannitus de maleficio et ex causa
malleficii non possit csse testis in quahbet questione.
Item si aliquis fuerit depredatus per fortiam vel
allio modo, vel res eius contestate fucrint occaxione
parabule accepte post bannum datum per requisi-
cionem vel preceptum vel terminum, et non post
condempnationem , vel ad terminum condempna-
cionis, et volueiit facere racioncm illi, ad cuius
peticionem fuerit dcpredatus, vel res fuerint con-
testate, quod potest recuperare et habere res de-
predatas vel contestatas, resarciendo expensas factas
in servitore et in scriptis et in aliis expcnsis faclis
ipsa occaxione iuste post bannum datum ; et fa-
ciendo racionem talieni, qualem facere tcnebatur
tempore quo datum ftiit ci bannum. Iliud idem
servetur et servari consuevit si quis captus, con-
signatus vel conteslatus fuerit per forciam , vel alio
modo ut supra.
Item quod post bannum datum prede vetite in-
continenti datur parabula depredandi per fortia
bannitum, et de bonis et rebus banniti, et consuevit
precepi • comuni et hominibus, ubi stat ipse bannitus
et ubi esset de bonis et rcbus cius, ut adiuvent
illum, ad cuius peticionem bannum datum fuerit,
vel servitorem habendo b ipsam parabulam ad de-
predandum eum de bonis et rebus eius usque ad
solucionem debiti, pro quo bjmnum datum fuerit,
sub certis penis et bannis.
Item quod qui accepcrit predam in depoxitum
vel comendacionem, vel rem aliquam in sequestrum,
non detur libellus, et similiter non detur libellus
illi, in cuius manibus persona aliqua poxita vel con-
testata fuerit aliqua occaxpne.
Item qaod post bannum preteritum captionis vetite
datar parabula creditori oapiendi bannitum per for-
tiam ubique,et depreda^di de bonis eius, et solet
precepi comunibus et re£toribus et singulis personis
cumani episcopatus, ubi invenitur predictus ban-
mtus, seu de bonis eius, ut sub certis pcnis et
hannis dent et prestent ipst creditori seu, servitori,
a Corrig. hir el alibi praeWpi
» Corr. habrtitehi.
a habenti parabulam ad capiendum et deprcdandum pre-
dictum bannitum per forciam , auxiliutn et iuvamen.
Item si alicui data fuerit parabula intrandi in
possessionem per forciam alicuius rei, consuevit
precepi comuni et hominibus et rectoribus, in cuius
loco et lerritorio est predicta res, et " sub certa pena
et banno dent et prestent auxilium et iuvameuilli,
cui predicta parabula est data, seu eius noncio et
servitori predictain parabulam habenti ad intrandum
in corporalem possessionem prcdicte rci. Et quod
ipsum inductuin in ipsa posscssione manuteneant et
defendant sub ipsa pena et banno.
Item quod parabula depredandi et capiendi et
possessionein tediallem b post bannnm preteritum
data vallere non consuevil sine exemplo banni.
b Item quod uxor, si supervixerit tuaritum , Iticratur
dotem et donacionem propter nuptias, sive habuerit
ftlios ex illo matrimonio, sive non ; et sive convo-
laveril ad secundum tnatrimonium , sive non, sinc
aliqua satisdactionc inde prestanda ; similiter ma-
ritus lucratur dotem et donacionem, si filios non
habuerit ex illo matrimonio, sive res dala fuerit
in dote exstimata, et sive res fuerint date in solu-
tum pro dote et donacionis c , sive non, si uxor
primo decedat.
Item quod uxor potest, constante matrimonio,
alienare dotem et donacionem et res ei datas in
solutuin dotis et donacionis, et pignori obligure
euilibct persone, si maritus eitts confessus fiierit
vergcre ad inopiatn, vel aliter probatum fiterit, et
c cedere iura et actiones de predicta dote et donacione,
et de rebus ei dalis in solulum pro dote et dona-
cione, consenciente viro.
Item quod mulier potest petere dotem et dona-
cionem propter nuptias ab heredibus quondam viri
sui , et eciam exigere anno clapso sinc aliqua satis-
dacione inde prestanda, et dote et donacione propter
nuptias restitiienda filiis suis natis ex dicto condam
viro suo.
Item si aliquis opposuerit aliquam exceptionein
peremptoriam vcl allia, licet non probet ea, non
puniatur in aliquo.
Iteni quod in qualibet civili questione potest de-
ferri iusiurandum a parte parti, et pars cui defertur,
teneatur subito illud facere vel referre. Et hoc in-
d telligatur de facto et super facto iilius, cui defertur,
vel cui refertur iusiurandum.
Item quod condempnationes facte in concordia
parcium de quacumque quantitate cuiuscumque rei
vallent et vallere consueverunt, eciam si iudices vel
consules tunc fuerint absentes. Ulud idetn tntelli-
gatur in condempnationibus de quacumque quan-
titate cuiuscumqtie rei , factis in burgis et villis sub
potestatibus et consulibus eorum, licet potestas et
consules fuerint absentes tunc.
Item quod terminus ad hostendendum de ne tu-
dicata nec iure iurando., nec de transactione fecta
a Corrig. ut.
b Corr. possessio tncriialii.
c (Vit. dooatione.
Kv
■S.
Digitized by
Google
,3i CONSVLVM CVMANORVM
nec de fine non consuevil dari, salvo si hostende- a
12?
4
retur, quod iu» servelui'.
Item quod si fiat mencio in aliquo libello de
aliqua cessione vel donacionis vel divisionis, con-
suevit dari exempium eiusdem instrumenti parti
adverse sine diebus et testibus ante littem eonte-
statam. Et hoc si petitum fuerit a parte aversa ;
et modica dilacio consulendi arbitrio iudicis vel
consullis dari consuevit.
Item quod si petatur a reo vel a procuratore rei
quod per procuratorem actoris hostendatur cartam
vel condempnacionem » , pro qua agitur, secundum*
quod fit mencio in statuto comunis de Cumis, in
quo continetur quod nullus possit esse procurator,
nixi hostendatur instrumentum, etc, quod illa carta
vel condempnatio hostendatur solo modo b iudici sive
consuli, sub quo fuerit questio. Et ei fiat lidrs, el
facta fide, ipse iudex seu consul possit et debeat
decausa procedere et (&r?) ipso instrumento, et non
solet dari exemplum nec terminus super illo con-
sulendi ante litem contestatam. '
Item quod notarii faciunt eorum rogatu expleri
cartas, instrumenta et condempnaciones ex suis im-
briviaturis, et exemplari testes et alias scripturas,
et predicta eorum rogatu per alios notavios expleta
et exemplata valent et vallere coosueverant, dum
tamen sint subscripta per manus illorum notariorum,
quorum rogatu explentur et exemplantur ; cxce-
ptis requisicionibus , preceptis et preconizamentis ,
que scribi debent manu propria notariorum ct non
eorum rogatu, secundum formam statuti super hoc facti.
Item quod si aliquis dederit et solverit in aUqua
causa aliquos dcnarios alicui sapicnti vel notario
pro altera parte, quod ille, pro quo solverit, con-
dempnari consuevit de illa quantitate denariorum
ad tercium diem proximum ; ita quod possit capi
et detineri personaliter, usque ad illam satisfacionem.
Item quod quelibet persona admittatur ad denon-
cianduui crimina et maleficia.
Item quod si aliquis acusator vel denonciator
cuiusquam criminis non teneatur inscribere accusa-
tionem, nec punitur ad tabelionem, nec incidit in
turpilianum c , Iicet ab accusatione vel denonciatione
desistat, vel non probet, sed puniri consuevit in
solidis quadraginta novorum.
Item si aliquis accusaverit vel denonciaverit plures
personas de eodem crimine, et probaverit contra
unam vel per confessioneni vel per testes vel per
receptionem banni , in quo stet per mensem , quod
non consuevit condempnari in dictis solidis quadra-
gmta novorum, licet non probaverit conlra illos
accussatos vel denonciatos.
Item quod accusatus accusare possit.
* C»rr. carla vel condcmnatib.
* Inttll. solnmmodo.
' TorpilUoum idtm est ac infamia; incidtrt in turpilianum vahl in-
famiam subire.
a Item qnod accusari potest ille, de quo denon-
ciatio et accusatio facta est per afiquod comune ,
non obstante denonciatione illa, sed non debet
puniri , nixi pro una denonciatione vel accusatione.
Item quod potestas non potest cognoscere nec
prononciare de criminibus comissis per unum mensem
ante introytum sui regiminis, considerato inicio ipsius
criminis. Et hoc intelligatur quando per accusam
sive per ofiicium vel per denonciationem petitur
vel procedetur, nixi in crimine falsi, et nixi bannum
datum esset pro ipsis malleficiis ; et salvo quod si
aliquis mallefactor pervenerit in fortia potestatis, et
confiteatur malleficia per eum perpetrata eciam per
mensem unum aute introytum regiminis illius pote-
statis, in cuius fortia pervenerit, quod de ipsis omnibus
b malleficiis consuevit et potest puniri et condempnari.
J!t hoc salvo iure statutorum comunis de Cumis.
ltem quod accusato datur exemplum accusationis
vel denonciationis post dictum suum, et exemplum
dicti sui , et exempla dictorum testium productorum
contra eum sine nominibus ipsorum testium, et
exempla omnium alliorum, que producuntur contra
eum occaxione ipsius accusse ; et post hec reci-
piuntur defensiones accusati. Salvo tamen quod qui
dicit testificata, non potest probare per testes.
Item quod accusator vel denonciator non potest
aliquid probare per testes super hiis, que continentur
in accusa, nixi per testes nominatos in accusa ;
super aliis vcro, que in aceusa non fbrent cotn-
prehensa , potest probare , dato primo capitullo «ive
c intencione probandi accusato vel denoneiato, et *b
eo factis questionibus, si quas facere voleerit, ex-
ceptis causis confessionum • et violenciaruro eorum,
in quibus probari possit eciam per alios testes non
nominatos in accusa.
Item quod de quolibet crimine, cuius pena non
est in statuto vel ordinamento comunis de Cumis
comprehensa, punitur quilibet delinqnens peecu-
nialiter extra ordinem arbkrio potestatis, pro modo
delicti et pro qualitate personarum delinquenciurti,
et alliarum personarum , in quibus crimen comissum
fueiit, usque ad libras quinquaginta novorum, et
non secundum penas legibus statutas ; exceptis iti
falsatoribus monete et dantibus venerram, et con-
sencientibus seu operatoribus ipsorum malleficrorum,
d et in proditoribus comnnis de Cumis, contra quos
leges serventur.
Item in criminalibus causis fit sohicio servitori,
qui vocat accusatos et testes per ambas partei ac-
cussc ; et si accusatus receperit bannum , turtc fil
solucio de dimidia parte per accusantem , et de allia
dimidia per eomune de Cumis.
Item quod statuta prevalent con«uetudines b .
Quod nulle eonsnetudinCT admittantur, nbi scripte
in hoc libro fuerint.
■ 1'ossessionum. Stat. mccxcri.
b Corr. coDsuetudioihus
15
Digitized by
Google
133
ia4
STATVTORVM NOVOCOMEMVM
PARS ALTERA
a scovetur (2) per civitatem. Et quod per accusam non
possit procedi de furtis factis a quinto die exeunte
* mense» novembris proxime preteriti retro. Addatur
I. Item quod nulla persona nec alique persone ea », quod in alio statuto continetur.
de cetero presumant facere aliquod comocium vel III. Item quod si aliquis fecerit vel faciet tria
conspiracionem, quod vel que sit contra honorcm furta, de quibus debeat seu possit puniri, quesimu)
potestatis Cumarum, vel contra bonum statum co- colecta ascendant solidos quadraginta novorum, vel
munis de Cumis. Et qui contra fecerit, solvat pro a solidos xl supra, et a solidis c infra, ainputetur
banno libras centum novorum. ei unus pes. Et si ultra tria furta fecerit, que
II. Item quod si qua persona hoc anno vel in ascendant usque ad soiidos centum, vel a solidis
anno proximo preterito a viginti diebus mensis de- centum supra , et a libris decem infra , amputetur
cembris citra, et qu/nto exeuntis novembris retro ei pcs unus et una manus. Et si ultra tria furta
aliquo tempore cqmiserit furtum , et in forcia fecerit , quorum quanlitas simul coadunata ascendat
comunis Cumarum pervenerit , et de ipso furto usque ad libras decem, vel ab inde supra, suspen-
et furtis confessus fueril, possint et debeant eos datur ita quod moriatur. In furibus autem, qui fe*
punire secundum infrascriptum niodum : videlicet, b cerunt unum furtum tantum, vel duo furta tanluin,
si fecerit unum furtum, quod sit a soldis centum quorum quodlibet fuerit a solidis centum supra,
novorum supra, amputetur ei unus pes. Et si fe- serventur superiora statuta.
cerit duo furta , et unumquodque ipsorum excederet IV. Item quod si pJures fuerinl, qui fecerint vel
ipsam quantitatem, amputetur ei una manus et unus facient aliquod furtuni , de quo possint puniri de
pes. Et si fecerit tria furta, et unumquodque ipso- prediclis quantitatibus vel aiiqua earum, seu de
rum ascendat a dictis solidis c novorum supra , aliqua vel aliquibus rcbus , que valeat vel valeant
suspendatur ita quod moriatur. Et si fuerit furlum usque ad predictas quantitates vel aliquam earum,
a solidis centum infra usqne ad solidos decem , quilibet ipsorum furum puniatur et condempnetur
puniatur secundum statutum in anno proximo pre- jn solidis centum et in pecunia et in persona, sicut
terito et in hoc anno fac^um, quod statutum est si unus solus ipsorum fecisset ipsum furtum vel
supra in capitulo lvhi , quod statutum factum furta. Et non fiat aliqua divisio quantitatis rei sul>
fuit mcclxxvi, tempore regiminis dominorum Anrici repte inter cos, sed tamquam solidam quantitatem
Avocati, et Guaspari Ficbe (/). Et si fuerit a solidis quilibet eorum furatus fuisset, puniatur.
decem infra, condempnetur in solidis centum no- V. Item mcci.xxviii statutum et ordinatum est,
vorum, quos solvere teneatur • qui daretur per po- c quod nulla persona audeat vel presumat capere
testates; et si non solverit, ponatur in berlina vel aliquam personam in toto districtu Cumarum, nec
aliquem iurisdictionis Cumarum extra iurisdictionem
' Dtm.nl in Codice priorts tredecim quaterni ; rubricis vero numeroi
hic ego praefixi.
a jftiaua hic detidtrari videntur. a C orrige id.
Digitized by
Google
)3.
I.IBER STATVTORVM COMVNfS SOVOCOMI
t-a'6
f
net
Cumai um, nec ligare manus, nec sbadagiare ■ , vel a
aliqnod tormentum facere , nec facere redimere. Et
si qtiis . ceperit solo modo, puniatur in libris centum
novorum; et si eum sbadagiaverit, vel manus Jigar
verit, yel tormentum ei aiiquod fecerit , vel eum
reddimere fecerit, tam sine tormento quam cuin
iormento, puniatur in libris ducentuin, et insuper
restituat redempcionem et dampnum factum capto.
Salvo quod hoc statutum non preiudicet illi statuto
super illis qui inventi fuerint in domo vel in orto
vel in curia alicuius de nocte, quod confessio eis
facta sit impunita. Et salvo quod non habeat locum
in scntiferis et pedesecis b vel aliis personis furan-
tibus et fugientibus cum rebus alicuius persone. Et
similiter non habeat locum si aliquis caperet ali-
quem, postquam clamaretur : capite, capite, et b
tenete et tenete ipsum latronem sive malefactorem,
que persone licite possint capi ; et postquam capte
fuerint, si sunt infra confinia civitatis, teneantur
capte consignari ipsa die potestati Cumarum. Et si
fuerint extra conftnia, teneantur consignari infra
tres dies ; quod si non fecerint, puniantur secundum
formam statuti veteris, et salvo quod habeat locum
in bannitis de maleficio.
VI. Item statutum est, quod polestas Cumarum
nec eius iudices possint nec debeant aliquam per-
sonam cumane iurisdictionis torquere nec questio-
nibus subicere, ubi penna peccuniaria vertatur. In
causis vero seu questionibus homicidii et robatorum
strate et scachatorum c et furum, et in his, qui aliquid
tractaverint vel tractabunt contra honorem potestatis c
«t comunis de Cumis, et in his qui alios reciperint
vel sbadageaverint vel redimere fecerint vel martu-
riaverint, et in aliis delictis, in quibus pena cor-
poralis imponitur seu imponi (et) poni potest, possint
torquere et questionibus subicere, precedentibus
tamen indiciis. Et in illis, quibus pena maior et
maius periculum adhiberet, maiora tormenta possint
et debeant adhiberi.
VII. Item statuerunt et ordinaverunt, quod si
aliqua persona cumane iurisdictionis oifensionem
fecerit alicui persone, que non sit subiecta iuris-
dictionis potestatis et comunis Cumarum, puniatur
eodem modo et forma, quo puniretur iile offensus
in illa iurisdictione ubi esl subiectus, si aliquem
cumaiie iurisdictionis offendisset, et non aliter; salvo d
si maior pena imponeretur in iurisdictione offensi,
quam imponitur per statuta Cumarum, que maior
pena non imponatur homini cumane iurisdictionis.
VIU. Item statutum et ordinatum est, quod si
aliquis bannitus maleficii vel aliquis malefactor fuerit
captus per aliquod comune burgi vel loci episcopatus
Cumarum, quod comune illius burgi vel loci, in quo
faerit captus, teneatur ipsum hominem consignare
vel consignari facere proximiori comuni episcopatus
• Unt ori lignum indtre aut ot paano obttruert , nt clamor emitti
■ potsit.
b Seu ptditttoui , homintt inftriorit ordinis, pltbeii.
♦ f«ett. latronum, a »cach, voet germanira. Cf. Leg. Longob., L. II,
SS, i 37.
Cumarum , scilicet illi comuni ville, quod est caput
plebis, et cuilibet communi burgi proximiori. Et
illud burgum alteri burgo vel loco ; et sic de aliis
burgis et locis directe veniendo ad civitatem Cu-
inarum; ita quod ultimum comune eum consignet
potestati et comuni Cnmarum. Et comune illius
burgi vel loci, ubi esset captus ille bannitus vel
malefactor, debeat mittere unum hominem fide
dignum cum ipso capto coram potestate Cuma-
rum, qui dicat ipsi polestati qua occaxione ille
malefactor fuerit captus ; el ipsa die qua captus
fuerit vel sequenti , ipsum captum consignet ipsi
proximo comuni. Et quodlibet comune, cui facta
fuerit dicta consignacio, teneatur facere alteri co-
muni ipsa et eadem die, nisi ipsa consignacio facta
fuerit in sero, vel ita tarde quod eum non potest
coinode de die consignare alteri comuni. Et qui
contra fecerit, si fuerit comune burgi , quod non
receperit bannitum sive malefactorem, seu receptum
non consignaverit , solvat pro banno comuni Cu-
marum libras centum novorum, si fuerit bannitus
de malexardia, vel de furto vel de homicidio vel
de schaco, ita quod sit puniendus in persona, vel de
alia causa sit bannitus, ex qua causa puniendus (sit)
in persona , vel si esset talis malefactor vel banitus,
qui puniendus esset in persona. Et si fuerit bannitus
ex aliis causis , vel fuerit alter malefactor, solvat
pro banno libras quinquaginta novorum. Et comune
vile ■ solvat medietatem suprascriptarum penarum,
qui contrafecerit. Additum est mcclxxxi mensis au-
gusti , quod de predictis pennis teneantur omnes
tam cives quam ct nobUes, quam vicini, exceptis
viduis et orfanis et minoribus annis quindecim, et
miserabilibus personis.
In nomine DominL In regimine domini Guillelmi
de Sycleriis honorabilis potestatis Cumarum (3) anno
curenti mcclxxviiii, die lune sexto intrantis februarii.
Hec sunt statuta et ordinamenta facta per ipsum
dominum potestatem auctoritate consilii generalis
comunis Cuinarum facti suprascripta die vi mensis
februarii cmn consilio
domini Finiberti de Castello potestatis partis
Rusconorum, et dominorum
Symonis Albrixii
Arialdi de Lalio iudicis
Dalfini Lavizarii (4)
fionicontri Cayroli
Petri de Quadrio
Concesii de Via
et Bertaroli de Zona
Guaspari Fiche
et Christianis Agatapanis
Iacobi Rusche
Facii de Cantono
Fomaxii Advocati
Luchi de Lucino
Johannis Rambertengi
a Corr. yillae, qnod eontfafecwit , totoat etc.
1«
Digitized by
Google
12"
LIBER STATVTORVM
ia8
Bezoni de Iuterligna
Guillelmi de Guillizono
Guifredi Agatapanis
ad infrascripta electorum per quarterios per supra-
scriptum dominum potestatem secundum reforma-
ctonem predicti consilii, et lecta et publicata die
iovis, nono februarii.
IX. Quod potestas possit et debeat inquirere de
furtis et robariis , que fient in futurum sive facta
sunt a kalendis octubris citra intra confinia civi-
tatis et extra, per presumptiones eciam et tormenta.
In primis statuerunt et ordinaverunt, quod ipse
dominus potestas possit etdebeat inquirere de furtis
et rbbariis , que fient in futurum , sive facta sunt
a kalendis oclubris citra infra coniinia civitatis et
a corisilium nec iuvamen alicui predictarum talium per-
sonarum, el (de) solvendis penis in statutis communis
Gumarum comprehensis. Et eciam de restituendis
ipsis rebus, que essent furate et derobate; et si
aliquis predictorum requisitus fuerit precepto po-
testatis ut veniret ad faciendum predictam securi-
tatem, et non venerit, detur ei bannum maleficii
et ultra de libris centum novorum ; et si perseve-
raverit in ipso banno per quindecim dies a tempore
pretericionis banni in antea computandos, condem-
pnetur arbitrio potestatis a libris quinquaginta supra
usque ad libras centum novorum.
XI. Quod nullus tabemarius, hospes vel alia
persona cumane iurisdictionis presumat hospitari
in domo, cassina , orto vel curia aliquem furem ,
extra, et tam contra fures seu furta comittentes, quam b scacatorem infamaium , privatum vel publicum de
contra eorum receptores, et eis favorem et auxi-
lium concedentes ac tribuentes per indicia, presum-
pciones et per tormenta, et per omnes alios modos,
quibus eis videbitur. Et possit et debeat procedere
ad suum arbitrium et voluntatem ad inveniendum
ipsos fures et latrones et robatores ct eorum re-
ceptores, et res furatas et derobatas. Additum est
ucclxxxxii, quod quiiibet potestas Cumarum, qui pro
temporibus fuerit, teneatur observare predictum
statutum in aliis delictis, que de cetero fient.
X. Quod liceat potestati compellere eius arbitrio
iatrones , fures, scacatores infamatos et suspectos
et receptores eorum facere securitatem, quod tem-
pore sui regiminis in districtu Cumarum furtum
vel robariam non faciant eciam nec rapinam.
Jtem quod suprascriptus potestas Cumarum ad
eorum arbitrium possit et debeat compellere quem-
libet furem et latronem et scacatorem , seu qui
infamatus vel suspectus esset de aliquo predictorum,
et quemlibet receptorem talium personarum , seu
qui infamatus vel suspectus esset de talibus personis
vel spoliis eorum recipiendis, ad faciendum bonam
et ydoneain securitatem in manibus predicte pote-
statis recipientis ad partem comunis Cumarum et
cuiuslibet persone , cuius intererit , videlicet ipsos
fures et latrones et robatores vel suspectas personas
de hiis de non faciendo et non comtttendo toto
tempore regiminis ipsius potestatis aliqua furta (vel)
robarias aliquarum rerum , vel capciones hominum
aliquo furto vel robaria , nec furta nec rapta re-
cipere , nec eis cibum impendere neque potum.
Item quod aliquis tabernarius vel hospes vel aliqua
alia persona cumane iurisdictionis non audeat nec
presumat hospitari , tenere vel habere vel recipere
in domo vel cassina vel orto vel curia, alicui domui
vel cassine adherenti, aliquem furem vel latronem
vel robatorem seu scacatorem publicum vel privatum
seu infamatum de aliquo furto vel robaria, nec ipsas
res furatas seu raptas recipere, vel permitti utpor-
tentur in domum eius vel partes circumstanles, nec
eciam debent bibere dare vel comedere alicui pre-
dictorum, nec eis auxilium aliquod prestare sine
parabola potestatis. Et qui contrafecerit , solvat pro
c banno in qualibet vice , si fuerit famosus latro vel
robator strate , et spolia eius , quem et que rece-
perit vel tenuerit vel habuerit in domo vel cassina
vel snpra solvat pro banno comuni Cumarum in
qualibet vice libras centum novorum, quas si sol-
vere non poterit, amputetur ei unus pes. Et si
fuerit alias fur vel latro non famosus, solvat pro
banno recipiens vel tenens in quaiibet vice libras
vigintiquinque novorum. Et si cibum vel potum
vel aliud auxilium dederit alicui predictorum, eciam
in strata publica, solvat in qualibet vice libras vi-
gintiquinque novorum pro quolibet famoso latrone,
et pro quolibet robatore strate , et pro alio fure ,
iibras decem novorum ; salvo quod potestas habeat
arbitrium pro qualitate persone et condicione facti
in toto districtu Cumarum , wec eciam extra distri- d (de?) inminuendis et tollendis et augmentandis penis
ctiun alicui • Cumarum ; et de parendis mandatis predictis.
ipsius potestatis, et de solvenda pena eis ordinata
per comune Cumarum si contrafacerent, seu aliquod
predictorum comitterent ; ef de restituendis rebus (et)
personis, quas dampnificassent per aliquem predi-
ctorum modoruin, et ecianVde solvenda pena comuni
Cumarum. usque ad libra^ centum novoruin arbitrio
potestatis , ultra alias penas in statutis comunis
Cumarum comprehensas', et receptatores * de huius-
modi personis non reeipiendis et spoiiis eorum ,
et de non dando neque prestando auxilium ,
XII. Quod nulla persona audeat facere veltra-
ctare aliquid, qui h sit dampnum vel preiudicium
faciat comuni Cumarum vel parti Busconorum.
Item suprascripta incarnacione proxima statutum
est , quod nulla persona audeat facere vel tractare
aliquid , quod sit dampnum vel preiudicium faciat
comnni Cumarum ; et qui contrafecerit, ipso iure
sit bannitus de malexartia comunis Cumarum , et
eius bona sint publicata; et publicata in comune
Cumarum perveniant, et quiiibet possit accussare,
h
If
4
k
1,-
• Deme alicui.
|k Corr. de reccptatoribt» huimmodi penootrum etc.
• Obtctira plant dictio, cum alijua desiderenlur :
b Corr. quod.
Digitized by
Google
130
COMVNIS tfOVOCOMi
1.10
ct accussatori tercia pars bonorum publicatorum
detur: ct relique due partes sint comunis Cuma-
rum, " pervenerit in perpetuo carcere decrudatur b .
XIII. Quod potestas teneatur contra quamlibet
personam inquirere de predicUs per tormenta et
modos alios quam caucius poterit.
Item suprascripta incarnacione et mense statutuin
es t 3 quod potestas Cumarum teneatur et debeat,
caucius quam poterit , inquirere de predictis contra
quamlibet personam tain per testes , quam vocem
et famam , et tam per tormenta quam per alia in-
dicia et modos, quibus ei melius videbitur.
XIV. Publicatio infrascriptorum statutorum.
Hec sunt statuta et ordinamenta facta per sapientes
viros ad hoc ellectos per dominos Gualterium de
Vaze potestatem Cumarum, et Albertum de Inter-
ligna potestatem partis Rusconorum (5), secundum
reformacionem consilii generalis comunis Cumarum
fecti hoc anno, videlicet mcclxxxui mense iulii , et
publicata in concione publica coinunis Cumarum
facta in borleto Cumarum ad sonum campanarum
et vocem tubarum.
XV. Quod si preda factafuerit de die in aliqua
parrochia Cumarum, et ille qui predatus fuerit,
contra predonem auxilium clamaverit, potestas te-
neatur homines illius parochie condeinpnare de libris
centum , et ad rerum ablatarum restilucionem ,
nisi etc.
Item suprascripta incarnacione et mense statutum,
quod si de cetero in aliqua parochia Cumarum de
die fecta fuerit aliqua robaria vel preda, et ille qui
predaretur vel robaretur sine iudiciali auctoritate,
clamaverit tempore robarie auxilium contra male-
factorem, potestas Cumarum teneatur condempnare
homines parochie, in qua robaria vel preda facta
fuerit , de libris centum novorum , et ad restitu-
cionem rerum robatarum, nisi consignarent in forcia
comunis Cumarum seu potestatis malefactores. infra
dies decem post robariam factam.
XVI. Quod impunis sit quilibet vulnerans aliquem
de predictis malefictoribus defendentem se ne ca-
piatur.
Item suprascripta incarnatione et mense statutum
■est, quod si aliquis de predictis malefactoribus defen-
dendo se ne caperetur, vulneraretur vel occideretur,
ille vel iJli , qui eum occiderent vel vulnerarent ,
sint impune e , nec per potestatem comunis Cuma-
rum aliquo tempore puniatur exinde.
XVII. Quod de predictis penis non teneantur
vidue nec pupilli nec minores xv annis nec maiores
txx.
Item suprascripta incarnacione et mense statutum
est, quod de predictis penis non teneantur vidue
nec pupilli nec minores quindecim annis, nec maiores
septuaginta annis. Maiores autem quindecim et mi-
«ores septuaginta annis teneantur masculi, silicet
* SuppUi et si in forcia comunis Cnntarum pervenerit , elc. quae
verba illo aevo assueta scriba omisil.
* Corr. detrudalur.
* Corr. impunes.
a de predictis penis non quilibel in solidum, sed pro
sua porcione, videlicet medietas pro here, et me-
dietas pro personis.
XVIII. Quod si quis forensis abslulerit vel occu-
paveritveladoccupandum fuerit aliquam fortiliciam
(vel) castrum contra honorem regiminis Cumarum ,
et in forciam communis pervenerit , intrd dies tres
amputetur ei unus pes.
Item suprascripta incamacione et mense statutum
est, quod si qua persona forensis de cetero abstu-
Ierit vel occupaverit vel fuerit ad occupandum ali-
quam fortiliciam, castruin, montem vel motam • in
aliqua parte districtus Cumarum contra honorem
regiminis Cuinarum, vel etiam comunis Cumarum,
et in forcia comunis Cumarum pervenerit, potestas
b Cumarum teneatur infra tercium diem, postquam in
forcia comunis Cumarum pervenerit, facere ei per-
sone forensi amputari unum pedem , ita quod pes
separetur a crure.
XIX. Quod si qua persona Cumane iurisdi-
ctionis abstulerit vel occupaverit vel socia fuerit
ad occupandum aliquam fortiliciam contra honorem
regiminis Cumarum et bonum statum partis Ru-
sconorum, et in forcia comunis pervenerit , capite
puniatur, et si non venerit in forciam comunis,
banniatur etc.
Item incarnatione suprascripta et mense statutuin
est , quod si qua persona districtus Cumarum de
cetero abstulerit vel occupaverit vel socia fuerit
ad occupandum aliquam fortiliciam, castrum, monte *
c velmotam inaliqua partedistrictus Cumarum contra
honorem regiminis Cumarum , vel contra bonum
statum comunis Cumaruin, et in forcia comunis
Cumarum non venerit, confestim banniatur de ma-
lexartia, de furto, de occupacione et rebeliacione
contra suam patriam; et bona eius sint publicata,
et publicata in comune Cumarum perveniant. Et si
pervenerit in forcia comunis Cumarum, capite pu-
niatur secundum formam suprascripti capituli, aliquo
statuto comunis Cumarum huic statuto contrario
non obstante. *
XX. Quod si quis scribarum malc/iciorum supra
feudum aliquid occasione sui offtcii receperit,
puniatur de libris xxv novorum , et ab officio
moveatur.
d Item MCCLXxvnn mense novembris statutum est ,
quod si aliquis scriba maleficiorum comunis Cu-
marum rcceperit ultra feuduin suuin aliquid occas-
sione sui officii , condempnetur in libris viginti-
quinque novoruni, et removeatur ab ipso officio.
• Molam inteltiqe quamois ttrrat emintntiam, vtl colltm stu tumulum
aut aqqtrem in ptanilit factiiium , fossaqut et valto mumlum , eui
iuaedifUatum sit castellum ; iuiusmoai atdifUiurh Varisii extititse
cmstal, in quo mercatum aspbatur, *x sententia consulum Se-
prientium anno MCXLVtll pridie kal. sept. Uta , tiii Uqitur :
« Actvan esl hoc in mota mercati ie Varisio. » Cf. Giulini ,
Memorie ecc, T. V, p. 484. Pretterea in quodam aqro inter Mi-
diolanum et Laudem Pomptiam sito, qui Campas matut stu MoU
vecabatur, atmo 10SS aeriter inter capitaneos et valvatsorcs medie-
lantnses dtcertatum est, tt exindt vahassorum socictatem della
Motta appellatam fuisse nonnulti arbitrantur. Cf op. cit., T. Vll,
p. m.
1» forr. rnontem
Digitized by
Google
J 5 1
LIBER STATVTORVM
»3j
XXI. Nairacio uwdi, qui debel m caucellacionibus a XXIV. Qiiod pro qualibet aecusa vel denoncia-
bannorum et condempnacione setvaii per scribas cione, que per aliquod comune burgi vel-ville por-
malefwiorum et caneve ad toUendum suspicia et rigitur iudici malejiciorum , dentur fratri prestanti
fraudes, infra legitur et notatur. ojficio iUi denarii vm, et pro quaUbet accusa data
In nomine Domini. Mccxxxxiiu mense marcii : in- a singulari persona denarii sex, qui denarii ea die,
fraseripta ad removendum fraudes et suspiciones, qua recepti fuerint, canevariis consignentur.
que aliquando invenientur aparere in canzellacio- Item quod pro qualibet acusa seu denunciacione,
nibus bannorum maleficii, in canzellacionibus conr
dempnacionum, que fiunt et ponuntur ad canevam
comunis de Cumis, et in suscripcionibus que fient
occaxione ipsarum canzellationum, ac eciam in aliis,
que ad scribas officii maleficiorum pertinent, sta-
tuetur ■ et providerunt domini Bertarus de Zezio,
que dabitur per aliquod comune burgi vel ville iudjci
maleficiorum, debeant dari denarii vm, et pro qua-
libet accusa data vel que dabitur per aliquam sin-
gularem personam, denarii sex et non ultra, et qui
omnes denarii dari debeant fratri qui ad officiunj
maleficiorum steterit, consignandi per ipsum fratrem
Joannes Ponga , Honricus de Olzate (6) , Nichola de ipsa die qua receperit, canevariis comunis de Cumis,
Ferrando iudices ; Iohannes de Rippa , Albertus et qui canevarii ipsa die faciant scribi in recepcione
Rambertengus, Valus Ficha et Petrus de Albricis, b sub pena reinovendi ab oflicio ; et denarii qui re-
constituti per comune de Cumis ad providendum
(super) banna maleficiorum canzellata, que pro canr
zellatis haberi non debent; et eciam ad inveniendum
modos et ad evitandum fraudes et suspiciones, que de
cetero fieri possent in canzellacionibus et suscripcio-
nibus bannorum maleficii , et condenipnacionum
comunis de Cumts , ac eciam in nliis , que ad of-
ficium scribarum maleficiorum et eciam scribarum
ad canevam comunis de Cumis spectant et pertinent.
XXII. Quod quilibet scriba ojficii maleficiorum
in suscripcione canzellacionis alicuius banni inti-
Udet. eam signo, nomine et cognomine suis, ibique
scribat causam , annum, mensem et diem , et cuius
precepto fiat, nomine banni b in canzellatione ex-
presso.
Imprimis statuerunt et providerunt, quod quilibet
scribat « officii maleficiorum comunis de Cumis in
cipiuntur per fratrem maleficiorum, debeant scribi
per scribas maleficiorum, et ipsa scriptura • debeant
consignare procuratori coinunis de Cumis in quo-
Ubet die sabati in sero.
XXV. Quod pro qualibet accusa camparie detur
denarius unus.
Item pro qualibet acusa campariorum seu cam-
parie debeat dari denarius unus et non plus, et
perveniat in comune de Cumis ut supra.
XXVI. Quod servitori maleficiorum pro accustis
et sacramentis, que prestanlur et dantur, non liceat
quicquam accipere.
Item quod servitores maleficiorum non possint
accipere aliquid pro accusis que dantur, nec pro sa-
C cramentis que preslantur super accussis vel denun-
ciacionibus.
XXVII. Quod accusse et denunciaciones solum
suscripcione, quam faciet pro canzellacione alicuius iudici malefwiorum exhibeantur, ipseque iudex eas
banni, ponat signura suum, et nomen et cognomen
ibi scribat, et causam et annum et mensem et diem,
quo ipsam canzellacionem facit, et eciam cuius
precepto fit ipsa canzellacio, ac eciam exprimat in
ipsa canzellatione nomen seu nomina banniti vel
bannitorum, quos canzelat. Et notarius qui predi-
ctam formam in subscriptione sua non observaverit,
^condempnetur in libris decem novorum pro qualibet
vice. Et iudex maleficiorum teneatur notarium ipsum
condempnare in predictis libris decem novorum pro
qualibet vice infra tercium diem postquam predicta
invenerit , et removeatur ab illb officio incontinenti. d
XXIII. Quod scribe maleficiorum scribendo banna,
inter unum bahnum et aliud dimittant tres Uneas
vacuas et integre *, et non plures nec pauciores.
Item suprascripta incarngtione statuerunt et pro-
viderunt, quod scribe dicti officii maleficiorum in
quaternis bannorum male/icii inter unum bannum
et reliqum fcres lineas valuas integras et non plus
nec minus in lineis integfris dimittant. Et predicta
observare teneantur predicti scribe sub predicta pena
ut supra. /
a Corr. slatueraot.
* Corr. bannili.
e Corr. scriba.
d C.orr. integrai.
recipiat, si iure fuerint recipiende , et super receptis
se suscribat.
Item quod quelibet accussa vel denonciacio que
dabitur, debeat dari et consignari iudici malefi-
ciorum et non alii ; et iudex ille maleficiorum per
sacramentum teneatur et debeat ipsam accusam
vel denonciamentum recipere, si de iure fuerit re-
cipienda, et se subscribere cum signo suo, quod
recipit ipsam accusam tali dte , et jpsa die vel se-
quenti ipsam accusam vel denonciamentum per sa-
cramentum facere poni in quaterno accussacionum.
XXVIII. Quod de qualibet banni canzeUacione
persone singularis dentur denarii nii, et comunis
denarii sex etc.
Item quod pro qualibet canzellacione banni ma-
leficii singularis persone dentur denarii quatuor
tantum et non plus, et pro quolibet comuni denarii
sex et non plus. Et pro qualibet prolongacione
banni denarii duo, et pro quobbet exemplo banni
maleficiorum denarii quatuor et non plus , consi-
gnandi comuni de Cumis ut supra.
XXIX. Quod frater qui prefuerit officio ma-
leficiorum, debeat accipere de quolibet precepto de-
narios mi, de relacione denarios n , de terminis
denarios n.
a C.orr. ipsam scriptaram
Digitized by
Google
f 33
COMVNIS NOVOCOMI
134
k
Item quod frater, qui fuerit ad maleficia, debeat
accipere de quolibet precepto denarios quatuor,
et de quolibet guarentamento denarios duos, et de
quolibet termino denarios duos, qui fient per scribas
maleficiorum ; et de aliis scripturis pro rata precii
predictarum scripturarum recipiantur. Et de qua-
libet sentencia interlocutoria imperiales viginti
unum ; et de qualibet sentencia diffinitiva solidos
quinque novorum et non plus, consignandos nt
supra; et de quolibet exemplo accusse et dictorum
accussatorum et teslium productorum super ipsa
accusa, de quibus datur exemplum, et de aliis scri-
pturis, de quibus datur exemplum, den. duodecim pro
qualibet impayna •, et plus et minus pro quantitate
scripture ad racionem ipsius impayne ; et qui de-
narii perveniant in comune de Cumis per modum
suprascriptum. Et quod iudex maleficiorum pre-
dicta teneatur observari facere suo sacramento.
XXX. Quod scriba caneve in suscriptione cu-
iuslibet condempnacionis signum suum ponat , et
nomen et cognomen eius, et causam cancellacionis,
et annum , mensem et diem.
Item quod quilibet ad canevam comunis de Cumis
scriba in qualibet subscriptione alicuius condempna-
cionis ponat signum suum, et scriba * nomen et
cognomen eius et causam canzellacionis, et annum,
mensem et diem, quo ipsam canzellacionem facit.
Et qui formam predictam non observaverit, solvat
qualibet vice comuni de Cumis nomine penne li-
bras decem novorum, et ab ipso officio removeatur
incontinenti. Et hec pena non intelligatur imper-
sona e Peroie de Castenale.
XXXI. Quod iudex maleficiorum quemlibet nota-
rium electum ad officium malejiciorum et caneve
anle introjrtum sui ojficii iurare d ut infra.
Item quod iudex maleficiorum teneatur suo iu-
ramento facere iurare nolarium electum vel con-
stitutum ad officium maleficioruin et ad officium
caneve,antequam ipsi notarii se inlromittantde ipsis
officiis, ad sancta Dei evangelia, quod exercebunt et
lacient olficium suum bona fide sine fraude ; et
quod statuta snper suo officio edita atendent el
observabunt, et qnod nihil accipient ultra salariiun
sibi concessum per comune de Cumis.
XXXII. Quod predicta statuta exemplificentur
ter, quorum unum exemplar stet ad canevam co-
munis, aliud penes iudicem malefciorum, et reliquum
tercium remaneal in corpore statutorum.
Item quod predieta statuta exemplentur in tribus
partibus, exenipla quorum statulorum unum stet
»d canevam comunis de Cumis, el aliud penos iu-
dicem maleficiorum , et aliud scribatur in libro
statutoruin comnnis de Cuniis.
XXXIII. In nomine Domini. Mcci.xxx dic marlis
xii mensis marcii. Imprimis statutum est, quod (juc-
libet singulnris persona demmcians vcl aicusans ,
« ForU iuftlligatd. pagin.r
* Corr. scribat.
' Corr. in petsoua.
* Corr. facere iiirarc trnealur
a et que non probaverit accusaotonem sive denoncia-
tionem, solvat pro banno comuni Cumarum solidos
quadraginta novorum. Et ante accusacionis vel de-
nonciacionis receptionem denoncians vel accusans
faciat securitatem de solidis quadraginta novorum
solvendis comuni Cumarum, nisi ipsam accussacio-
nem vel denonciationem probaverit; salvo quod si
miserabilis persona fuerit accusans vel denoncians,
sit in arbitrio iudicis accipere securitatem vel ces-
sare et condempnare vel non, vel ipsam condem-
pnacionem mittigare.
XXXIV. Item suprascripta incarnationc ct die
statutum est, quod quodlibet comune burgi aut
ville , quod detullerit aliquam denonciacionem vel
accusacionem de aliquo maleficio comisso sine san-
b guine in burgo vel villa, nisi probaverit, solvat
comuni Cumaruni pro banno solidos quadraginta
novorum. Et si de maleficio sanguis exiverit, vel
robaria , solvat comune burgi solidos centum no-
vorum, et comune ville solidos sexaginta novorum.
XXXV. Quod potestas teneatur subtilius quam
poterit, videre qualiter banniti de maleficio ca-
piantur et eiciantur de districtu Cumarum.
Mccxx mense novembris statutum est, quod po-
lestas omnibus modis, quibus poterit, bona fide
temptare et videre debeat, qifaliter banniti de male-
ficio civitatis Cumarum capiantur, el de episcopatu
Cumarum eiciantur ct expellantur, cnm potestate
Mediolani, Brixie et lVrgami et cum aliis personis,
qui ad hoc possint vallcre et proficere ad expel-
c lendum et capicndum bannitos de maleficio.
XXXVI. Quod onmes persone leprose separentuf
a conversalione aliorum virorum seu personarum ,
e.t de Cumarum viribus expellantur.
Itein quod onines bomines et mulieres civilatis
Cumarum et tocius episcopatus eius sivc iurisdi-
ctionis, qui sunt lepiosi et leprosc, segiegcnlur el
separentur ab aliis personis et conversatiune alio-
rum hominum , et separati et segregati ab aliis
hominis " stent : alicquin de civitale Cumarum et
eius episcopatu expellantur, et nisi ita stelerint ,
ut supra legitur, vel recesseriut, de episeopalu vel
civitate banniantur, et omnes consnles burgorum et
villaruni et locoruin ciunani episcopalus teneantur
.per sacramentum manifestare potestati vel consu-
d libus connmis de Cmnis omnes leprosos ct leprosas,
qui et que in suis locis steterint et habitaverint ,
et aiiarum pcrsonarmn et nc»n leprosaium conver-
salionem habuerinl.
XXX Vlf. ftem mcci.xxxiiii, die veneris penultimo
septembris statutmn cst, quod polestas Cumarum
et iudex maleficioruin jx>ssint , ot (jiiihbet coi uni
possit inquirere et processuni cx olficio faccre de
quibuscumque et super quibuscumque maleficiis ,
que de cetero perpetrarentur et coniitterentur, el
supcr ipsis maleficiis malcfactores et transgressores
punire et condempnaie, non obstante quod de
ipsis maleficiis et tiansgresMonibus accusarin et
* Ct»r Uomini!>n».
Digitized by
Google
1 J.)
LIBER STATVTORVM
i3ti
denonciucio deiata non fuerit, et n<;u obstante aliquo
iure legis vel statuti contrario.
XXXVIII. Item suprascripta incarnacione et die
statutum est, quod potestas et eius iudices habeant
liberum arbitrium ponendi ad tormenta quamlibet
personam accusatam seu inculpatam de aliquo adul-
terio seu strupto • violento, raptu mulierum, ro-
baria, incendio vel incisione bursarum , preceden-
tibus tamen indiciis, presumpcionibus vel fama contra
inculpatam vel calumpniatam personam.
XXXIX. Item statuerunt, quod sl aliqua persona
reperta fuerit incidisse bursas duas, amputetur sibi
una manus ; si autem ultra duas bursas inciderit ,
serventur statuta et iura comunia, si maiorem pe-
nam imposuerint ; alioquin serventur * pena presentis
statuti.
XL. Ordinacio ferie beati Abondii, et incipit
die lune post pasca maius et durat per x dies,
ad quam venientes per dies vin ante et totidem
post regaliter c et personaliter sunt securi.
Item mcclxxx statutum est, quod feria s. Abondii
esse debeat et incipiat die lune post pascha maius
duratura per decem dies tantum (7) , et quelibet
persona, undecunique fuerit, libere et secure tam
in persona quam in rebus possit venire ad ipsam
feriam, et stare et reddire per octo dies ante ince-
pcionem ipsius ferie , et per octo dies post, nisi
fuerit bannitus de maleficio vel malexardus coinunis
de Cumis, vel bannitus de malexartia comunis Me-
diolani, vel predictorum comunium inimicus vel fal-
sarius seu famosus latro.
XLI. Quod omnes pene et banna sint duplicata
contra recipientes bannitos tempore ferie.
Item suprascripta incarnacione stalutum est, quod
omnes pene et banna contenta in statutis comunis
Cumarum sint duplicata conlra illos, qui recipient
bannitos comunis Cumarum tempore dicte ferie.
XLII. Quod nemd lempore dicte ferie presumat
blasfemare Deum nec matrem eius virginem Mariam,
nec aliquem sanctum vel sanctam Dei ; et qui
secus fecerit , si fuerit miles etc. '
Item suprascripta incarnacione statutum est, quod
aliqua persona non presumat nec debeat blasfemare
nec maledicere Deum nec gloribsam virginem san-
ctam Mariam matrem eius, nec beatum Abondium
patronum Cumarum, nec alios sanctos vel sanctas
Dei. Et qui contrafaceret , si' fuerit miles, solvat
pro banno solidos sexaginta imperialium, et si fuerit
pedes, solidos quadraginta imperialium ; et quilibet
possit accussare, medietas fcuius banni sit accusa-
toris, et alia comunis de Cumis. Et si solvere non
posset, submergatur ter ih guazatore comunis in
corba ; et quilibet possit /accussare , et accusatori ,
si fuerit lide dignus, detnr fides ; et si non fuerit
fide dignus, non detur ei fides, nisi testem habuerit.
Et accusatores teneantur privati.
■ Corr. stupro.
b Corr. servelur.
c Corr. realiler
a XLIII. Quod nemini de parte Vitanorum tempore
dicte ferie liceat infra confinia civiiatis ferre gla-
dium nec arma vetita , nisi parabola potestatis.
Item quod aliqua persona iurisdictionis Cumarum
vel aliunde non portet aliquem gladium vetitum
toto tempore dicte ferie per civitatem Cumarum nec
per confinia civitatis ipsius, exceptis cutellis. Et nulla
alia portent arma, nisi hoc fuerit parabola potestatis
vel eius missi. Et qui contrafecerit, solvat pro banno,
si fuerit miles, libras decem novorum, et si fuerit
pedes, solidos centum novorum. Et hoc intelligatur
in illis, qui sunt de parte Rusconorum (8).
XLIV. Quod kospites habitantes infra confinia
civitatis denunciare et dicere suis hospitibus te-
neanlur, ut incontinenti venerint ad eorum hospicia,
b vetitos deponant gladios.
Item suprascripta incarnacione statutum est, quod
hospites habitantes intra confinia civitatis Cumarum
teneantur dicere et denonciare hospitibus suis, unde-
cumque fuerint, incontinenti cum venerint ad eoruni
hospicia, ut deponant omnes gladios vetitos (g) ut
supra , nec ipsos portare debeant infra predicta
comunia , notificando eis diclum ordinamentum et
predictam penam appossitam. Et hospes qui hoc
facere neglexerit , solvat comuni de Cumis totam
illam penam, quam sustinere deberet ille, qui re-
quisitus esset occasione gladii vetiti. Et tunc ille
hospes forensis, qui esset invehtus cum gladio ve-
tito, cui non esset facta dicta denonciatio, sit extra
predictam pcnam.
c XLV. Quod nemini post terciam campanam de
nocle liceat ire infra confinia civitatis Cumarum
sine lumine durante dicta feria, nisi cum parabola
potestatis vel eius missi.
Item suprascripta incarnacione statutum est, quod
ahqua persona iurisdictionis Cumarum nec aliunde
non debeat ire per civitatem Cumarum nec per
confinia ipsius civitatis de nocte nisi cum lumine (10);
ita quod si fuerint plures, quilibet teneatur habere
suum lumine • durante dicta feria , postquam cam-
panam to fuerit ter pulsata more solito , nisi cum
parabola potestatis vel eius niissi, et nixi aliqua
emergenti et evidenti causa, quam necesse habeat
probare inventus per bonos et legales homines. Et
qui contra fecerit, solvat pro banno solidos centum
d novorum ; si fuerit pedes, solidos quinquaginta no-
vorum in qualibet vice.
XLVI. Quod nemo permittat ludi in domo sua ,
vel sub tentorio vel travacha aliter quam supra
dictum est (?).
Item suprascripta incarnacione statutum est, quod
nulla persona penniltat Iudere ad bischaciam in
domo sua vel sub tenpotorio c vel travacha in aliis
partibus, nec alia hora quam supradictum (est). Et
w 1
Corr. lumen.
Corr. campana.
Corr. tenlorio ; travacham vcro accipe pro tabernaculo stu papilione
ut plurimum ligneo ; hmic voum pluries habettt etiam statula
Vercellarum, ex. gr. fol. 3, ct 180 t>° ttc, Otho Morerta in
Hist. Rer. Laud. p. 53 , aliique pbtres.
'4ir
Digitized by
Google
«3?
COMVNIS NOVOCOMI
i38
3=
S
qui contra fecerit, solvat libras decem nc-vorum in
quaHbet yice.
XLVII. Quod obligationes durante feria, supra-
scripUk occasione bisclacie nullius sint valoris.
Item suprascripta mcarnacione statutum est, quod
^bligaciones et instrumenta,que fierent durante dicta
feria occasione bisclacie per maiores xxv annis et
per minores xxv annis, sive cum auctoritale tutorum
et curatprum, sive absque eorum auctoritate, nullius
gjnt.valoris et momenti. Illud idem in filiis familiax
observetur.
XLVHX Quod xxmi custodie ferie eligantur ad
sortemin consilio generali , quelibet quarum ka~
beat in singulis diebus ferie, imperiales duodecim.
Item suprascripta incarnacione statutum est, quod
eligantur ad sortem jn consilio generali vigintiquatuor
custodes ferie pedester *, qui debeant custodire fe-
riam toto tempore feriarum in civitate et extra,
quilibet quorum habeat quolibet die solidos duos
novorum.
XLIX. Quod lusor lusori non presumant ■
di apos vel rem aliam auferre nec capere occasione
biscacie in tempore ferie nisi parabola potestatis.
Item suprascripta incarnatione statutum est, quod
aliquis lusor ab aliolusore non presumat nec aufferre
debeat calciamentum , drapos vel aliquam aliam rem
occasione bischacie in ipsa feria, nec aliquem capere
nec captum detinere, nisi hoc fecerit parabola
potestatis vel eius iudicum vel nnlitum : et qui contra
fecerit, solvat pro banno libras decem, et nichilo-
minus tamen teneatur ad restitucionem ipsarum
rerum.
L, Quod nemini habere nec porlare secum mone-
tam falsam vel tonsam vel abatutam , nec talem
monetam spendere Uceat.
Item suprascripta incarnacione statutum est, quod
aliqua persona, undecumque fuerit, non presumat
nec debeat portare nec habere aliquam monetam
falsam nec tonsam nec abatutam e , nec ipsam mo-
iietam expendere. Et qui contrafecerit, amittat ipsam
lotam monetqm; et insuper puniatur et condem-
poetur personaliter et pecunialiter arbitrio dieti po-
testatis pro condictone persone et qualitate et quan-
titate monete. Et quilibet possit accussare, medietas
cuius pecunie et banni sit accusatoris, et alia co-
raunis de Cumis.
LI. Quod nulla persona presumat troncare ali-
quam bursam alicui persone.
Item suprascripta incarnatione statutum est, quod
nulla persona, undecumque sit, presumat nec debeat
tronchare aliquam bursam alicui persone; et qui
coatra fecerit, perdat manum aut ipsam redimat
libris vigintiquinque novorum, et etiam plus, si vi-
debitur potestati, quam redempcionem teneatur
facere infra quindecim dies. Et si non fecerit ipsain
redempcionem infra dictum tempus, amputetur ei
maaus. Additum est mcclxxxvii, die mercurii vi
» Corr. pedestrei.
» Corr. prae«umat.
« fctVicel prtlio Jiminutam vel corrupUtm.
a exeunte marcio : salvis aliis penis inflictis per alia
statuta contra fures, et ipsis statutis, quibus non
derogetur per suprascriptum statutum.
LII. Quod nullipersone liceat tempore dicteferie
infra confinia civitatis committere homicidium nec.
feritam nec asaltum Jacere,.nec congregacionem
occassione tumultus, et qui contrafecerit, condem-
pnetur in duplum.
Item suprascripta mcarnacione statutum est, quod
nulla persona, undecumque sit, impredicta feria
nec in civitate nec intra confinia ipsius civitatis
presumat nec debeat furtum comittere nec homi-
cidium nec feritam aliquam nec asaltum nec smiga*
tam • facere nec congregationem occaxione tumultus
vel rixe, vel occaxione alicuius malicie adiuvare.
b Et qni contrafeceiit, condempnelur in duplum de
eo quod continetur in statutis comunis de Cumis.
LIII. Quod nulia persona , durante dicta feria ,
presumat in ipsa feria nec alibi dicere alicui verba
iniariosa, nec contumelias faciat.
Item suprascripta incarnatione statutum est, quod
nulla persona, undecumque sit, durante dicta feria in
ipsa feria neq alibi dicat alteri persone verba iniuriosa
vel contumelias faciat. Et qui contrafecerit, solvat pro
banno solidos centum novorura in qualibet vice.
LIV. Quod custodes ferie pedestres debeanl re-
sidere continuo o/JScUs eis imposiiis.
Item suprascripta bcarnatione statutum est, quod
illi custodes ferie pedestres, qui electi fuerint occa-
sione dicte ferie, debeant residere continuo officiis
c sibi impositis, nec ab ipsis recedere sine parabola *
vel eius missi. Et qui contrafecerit, solvat pro bannp
in quolibet die solidos x novorum.
LV. Quod quelibet persona et universitas cohe-
rens stratis custodire debeat stratas ipsas, ef. ipsas
tensare diligenter tempore ferie.
Item suprascripla incarnatione stalutum est, quod
quelibet persona et universitas locorum circum-
stancium stratis, et que consueverunt custodire
stratis e occaxione ferie, debeant dare auxilium ,
consilium et favorem ad ipsas stratas tensandas et
salvandas , et ipsas custodire bene et diligenter ; et
qui contrafecerit , puniatur arbitrio poteslatis.
LVL Quod super predictis penis augendis vel
minuendis potestas habeat arbitrium.
d Et predicta omnia inteligantur in maiori et minori
quantitate in arbitrio potestatis.
Titulus de fabris et de custodibus c^stroiuip
et fortiliciarum comunis Cumaruin et
de confinatis.
LVII. Quod nemini fabrorwnseu aurificum. Uceat
labarare nec laborari facere nec vendere nec vendi
facere in districtu Cumarum aliquod opus auri ,
nisi de valencia auri de Taurino ad minus.
Mcclxxviiii de mense novembris statutum est,
■ ffanc voctm Glottarium Comentt P. Montii intcrprttatur pn> lugtt-
latitne, icd dubitanUr. Ea in Gttsi. Ducang. emtUHtur.
■ % Corr. nee ab ipei< reeedere pottint tme partboli potettalk etc
e Corr. atratst; tenaate vero idem tit ac dtfendtrt teu protegtrt.
17
Digitized by
Google
»3t) LIBER STATVTOHVM ifa
quod nullus faber sive aurifex civitatis Cumarum a LXII. Quod de predictis auto et argento fiat
hec 'aliunde ntec aliqua alia persona, undecumqne sazumunum, sive modus, (qui) renuineat in caneva
sit, debeat laborare nec iaborari facere nec vendere comunis Cumarum.
n&c : vendi 1 facere nec aliquo rnodo alienare in tota Item quod (de) predictis auro et argento fiat sa-
civitate Cumarum nec eius districtu aliquod opus ciumunum * sive modus sive (unus) vel plures per
auri/hisi de boriitate et valencia auri de Tarino (i i) illos sapientes, quos eligere voPuerit potestas. Quod
ad minus. Et si quis contrafecerit,^ solvat pro banno sacium vel modus remaneat penes canevafios co-
de quolibet denario penso usque ad unciam unam. rnunis de Cumis.
solidoa qUinque novorum pro unaquaque- uncia, et LXTII. Quod quilibet fabrorum kabeat sigUlum,
illud opus amittat , qui ipsum facit vel fieri fecit , quo 'sigillare debeal opus quod Jkciet , vel eius
et restituat precium emptori. nomine Jiet.
' LVIII.' Quod nemini fabrorum liceat laborare nec Itehi quod quilibet ex predictis fabricis * habeat
labdrdri facere nec vehdere nec vendi facere opui signum/de quo signare debeat opus quod faciet
argentt, nisi sit de valimento sterUnorum. vel fiefl faciet. Et. si quis cohtrafecerit, solvat pro
' Itcm quod nullus faber sive aurifex civitatis vel banrio qualibet vice : solidos viginti novorum ; et
districttis Curnarum nec aliunde laboret nec labo- b simile signum habeant cahevarii 1 comunis de Cumis
rari'faciat' nec vendat nee vendi faciat nec alio modo penes se:
alienet alicui persone aliquod opus afgenti, nisi LXIV. Qubd bis* ihebdomada potestas per se
sit de bohitate' et valencia sterlinorum. Et si quis veVsuos iudices teneatur fdcete examiriari fabros
contrafecerit, solvat pro banno d& qualibet uhcia secundum statuta predicta.
solidos decem novorum, et festituatpreciiim emptori ' Item quod depredictis omnibus statutis factis
et perdat lllud opus. super opefe aufi'et argenti potestas teneatur iri*
htX.Quod fabri teneantur vendidisse veTfre- qiiirere bis in mense J>e'r se vel' iudices aut inilrtes
gigisse ■ hinc ad kalendas marcii totum opUs, qubd ixxbi aut aliquem' ebruih 'cuni' qhatuor sapiehtibus,
habent non predicte valencie et bonitatis. scilicet : uno pfo quolibet qufifterio.
" Iteni qUod quilibet faber sive aurifex teneatur LXV. Qubd etectoirSS potestatis et custoduM
vendidisse seu ffegisse hinc ad kaTendas noaf cii pf o- turriilm et castrbrum in ctfedericia Cumdrum tli-
xime' futuri totum opus quod habent, quod non esset gatur *iad sortem.
predicte valencie et bonitatis. Et qui contrafecerit, Millesimo ducentesimo d nono \ mense septembris.
penitus b subiaceat supradictis. In regimine domini Iohannis Pasqualis potestatis
LX. Quod nemini liceat sub aliqua gema vel c Cumarum statutum est, quod electores potestatis
in alio opere aicri vel argenti ponere necvendere et guardatorum turrium et castrorum iurisdictiohis
aliquod plumbum vel' metalum nec terram , nec Cumarum eligantur ad sortem in credencia Cumarum
res alias fraudolosas, riisi de argento. sicut alii officiales, et non per potestatem Cumarum. ,
Itein si « aliqua gemma nec aliquo alio opere auri LXVI. Quod nuUus minor annis xx aut (maior) xl,
et argenti facto vel faciendo a predicto termino in nec aliquis bastardus , servus , rusticus , bannitus
antea ponatur nec vendatur aliquod plumbum vel possit custos esse Baradelli, Bellaxii nec atterius
alium metalum nec terfa, nec aliqua res fraudo- castri. i
Idsa, riec aliqua soldata * fiat nisi de argento. Et Item statutum est, quod nullus minor viginti annis
qui contrafecerit, solvat pro banno solidos decem aut maior sexaginta, nec aliquts bastardus nec
hovorhm pro 1 quolibet denario penso, et restituat servus nec rusticus hec bannitus ponatrir pro pote-
precium emptori , et ipse qui contrafecerit, perdat state in castello Baradellr, Sellaxii (12) et Clavenne,
illud opusi nec in alio castro seu turrim *, qui pro eomuni
LXI. Quod quilibet fabrorum et capsarum Cu- solvantur.
marum teneatur habere s marchum et omnes alias LXVTI. Quod potestati non liceat exlraneos viros
pensas sigUlatas signo comunis Cumarum et coe- d in aliquibus fortiliciis Cumarum pro custodia de-
quatas. putare.
Item quod quilibet suprascriptorum aurificum et Item mccxiii mense aprillis slatutum est, quod nulla
campsorum Cumarum, et quelibet alia persona civi- potestas habeat virtutem ponendi homines, qui non
tatis et iurisdictionis Cumarum volens vendere ali-
quod opus auri vel argenti , habeat marchas et „ Hoc Mcinm cenieo fuUst aun ficu ^«ram, yaa monefe vel «m «
omnes alias pensas SUaS signatas signo COmunis arqtnli exactorutcbatur; staiumhabent etiamtlatuta VerctUarum,
Climamm ft rncmiahs Fl nui cnntrafccprit «olvat nbi Itgimw ; » Sazium pani^ frumtnli et tiliaait factum per Bar-
mmarum et coequatas. u. qui contraiecent, soivat , tholomacum y aetum ete , ub. m, foi. /«, » 9 uo hco Gloua-
pro banno solidos C novbrum pro qualibet marcha riumDucang. huicverboaUam,sederroneam,utputo,sigtrificatioitem
et qualibet vice. attignat.
b Corr. fabris.
e Corr. eliganlnr. ^
a Lege fregisse. d Corr. decimo aut vigesimonono , quibtu annit reaptt lohaiuui
k Corr. poenis. Pasqualit ciritatit praeturam gettit; cf. capit. ClVt P. I , *> ca PF<
t Corr. Item quod in aliqm eto. Lxxytl tl cxn tt alibi P. n horum Statut.
* Legc itldatura, nempe ferrumtn ttu glutinum t Corr. tnrri.
Digitized by
Google
t
i4«
COMVNIS NOVOCOMI
1 4*
su»t de civitate Ciunaiiim (nec eius) iurisdictionis, in
aliquibus turibus, castellis, sive aliis fortiliciis civi-
tatis vel cumani episcopalus ; quod slatutum sit
trunchum et preeissum , et inde non possit parabola
dari nec peti.
LXVIII. Quod nemini capitaneo castrorum liceat
dare parabolam soldateriis exeundi de castris, nisi
duobus in die, et lamen ea die revertanlur ad
castrum.
Item anno Domini mccxxii niense octubris sta-
tutum est, quod potestas castri non possit dare
parabolam castellanis aliquo modo exeundi de castro,
iiisi duobus in die ex cansa necessaria, qui eadem
die quam cicius possunt bona fide ire et reddire
debeant ad castrum. Et potestas ipsius castri te-
neatur per sacramentum accussare potestati Cumarum
illum castellanum , qui contra predicta fecerit. Et
nullus castellanus possit vendere alicui alii castellano
octavas suas '.
LXIX. Quod xii boni viri et divites civitatis
Cumarum eligantur ad custodiam castri Baradeli.
Item mccxvi mense octubris statutum est, quod
duodecim boni homines el lcgaies et divites homines
civitatis Cumarum et Vici et Crugnole eligantur ad
guardam castri Baradeli faciendam per mcdium an-
num, ex quibus duodecim sint due potestates per
medium annum in ipsa guarda. Et eo modo quod
quihbet predictorum potestatum et guardatorum
habeat bonam panceram ferream * et alias armaturas,
secundum quod convenerit, ex quibus guardatoribus
stent semper in nocte tres in turrim ipsius castri;
iu die stet unus in turrim. Et in ipso castro stent
scniper omnes duodecim , et in turrim c et in nocte
et in die oclo, et habeant quatuor licenciam descen-
dendi de castro in die , dum tamen revertantur
onines in lurrim in nocte , ut supra dictum. Et
quilibet ipsorum guardatorum habeat pro soldata
sua solidos triginta novorum in quolibet mense, et
json possit eligi ut esse debeat in ipsa guarda, nisi
tantum unus de una parentela, nisi remanserit iusto
Dei impedimeuto. Adictum d est m<:ci.viii de mense
octubris, quod hoc statutum habeat locuin tantum
a medio aprili proxime venturo in antea. Item ad-
ditum est mcclxxvui mense novembris, quod hoc
statutum non habeat locum, donec illi de la Turre
steterint eapti in ipso castro (i3). •
De prohibitis.
LXX. Quod per canevarios comunis nec per alios
liabentes de avere comunis possit dari potestati
ultra feudum suum, et quod potestas infra dieswn
introytus sui regiminis teneatur lantum facere iu-
rare vel promiltere de predictis.
Mccxm , quinto exeunte aprili. Item statutum est,
•» quod nec aliquis caiievarius nec aliquis alius, qui
* Oelavaa puto vectigal tiliquod ex fructibus ayrorum , quod his ca-
sttUanis impendebatur vel potius htbdomadtt , qttibut eastrorum
euttodiae atternalim mancipabantur.
* Nempe loricam, quae vtntrem contcgit , ital. panciera, germitn. panm.
c Corr, tribus his locit turri.
* fW. AdHitum
a haberet de here comunis de Cumis, solvat nec sol-
vere possit ipsi potestati ultra dictum feudum ; et
qui contrafecerit, de suo restituat comum* de Cumis.
Et potestas teneatur precisse infra dies octo in-
troytus sui regiminis facere iurare suos canevarios
et alios habentes de here comunis de Citmis , tfi
layci fuerint, et si fbrent religiosi, iurent in verbo
veritatis, vel promittant secundiim vohmtatem con-
silii Cumarum servare predicta, et hoc in consctlio
Cumarum.
LXXI. Quod potestas et eitis familia sacramento
non ludant ad aliquem ludwn cunt aliquo cumane
iurisdictionis, preter in tempore feriarum s. Abondii.
Item statutum est, quod potestas et indices et
milites eius teneantur sacramento non ludere ad
b aliquem lndum taxillorum nec ascacos • , nec ad ali-
quem aliuni ludum cum aliquo iurisdictionis Cu-
marum, nec aliqua alia persona infra confinia, ex-
cepto quod hidere possint ad invicem et cum fa-
milia sua. Additum cst hgcmi mense madii , quod
ipsa potestas et indices et milites eius possint lu-
dere ad taxillos et ad quemcumque ludum cum
qualibet persona tempore feriarum s. Abondii, que
fit per comune Cumarum, eorum arbitrio, excepto
xid hospicium suum b .
LXXII. Quod primo quam petatur consiliam,
scrip/a in quaterno proposicio legatur, nec partitum
fat , nisi super Qonsullis , nec prohibeatur alicui
volchti consutere, salvn quod preter sex non pos-
sint in uno consilio consulere.
c Item addvtuni est el statutum , quod ubi dicitur,
quod proposicio consilii priino scribatur in quaterno
et legatur elc, quod polestas et eius iudices ct
milites, qui faccrent et peterent consilium, non
possint facere aliquam partitam, nisi primo fuerit
concionatum et consultum super propositis, et non
possit prohibere volentibus concionari ct consulere
usque sex, si placuerit tot concionare et consulere.
Et aliter facta partila vel reforinacione consilii , non
valeat nec teneat ipsum consilium.
LXXID. Quod nec potestas nec eius familia ali-
quam lileram sigillatam sigillo comunis Cumarum
secundum voluntatem consilii generalis possit mittcre
alicui principi vel persone private.
Item statutum est, quod potestas nec eius iu-
d dices nec assessores non possint mittere aliquam
literain alicui principi vel private persone vel col-
legio vel universitati sigillatam sigillo comunis dc
Cumis, nisi de voluntalc consilii comunis Cumarum.
LXXIV. Quod potestas vel eiusfamilia non possit
habere parabolam de aliquo statuto, nisi de volun-
tate duarum parcium consilii generalis.
Item statutum est, quod potestas et iudices eius
non possint habere parabolam de aliquo statuto
a huell. ad tcacos swt ad latruneuforum tuium.
b /d revera accidisse testalur Ben. Iovius , cum ait nvmdinis divi
Abundii cuique alea ludtre pernissum fuisse , et ludentes ipsos
in iomas el tentoria admittere ( qisod altas ne fierel , slatutis iu-
urdictum erat) a ut inde quoque pertgrinos tt advenas affatim
aUictrenl , et nundinarum tempnre dtstinerenl. Hisl. Novoc, t.ib.Il,
p. !06.
1«
Digitized by
Google
1 43
LJBER STATVTORVM
i44
vel capitulo slaliiti seu sacramcnti, quod non sit a confmia conslituere suuin procuratorem ad agendum
precissum scu precissi , nixi due partes consiiii de contra aliquem habitantem extra confinia, nisi
campana fuerint in concordia, et nisi illud capitulum fuerit instrumentum de eo, de quo fuerit causa;
primo leclum fuerit ibi in consilio ad intelligenciam ; que adiectio facta est in mcclxxvih, mense novembris.
et in consilio sint ad minus ducenti consiliarii de LXXXI. Quod preceptor consulum non possit
credencia • comunis de Cumis. De precisis autem subrogare aliquem loco sui , si fuerit infra confinia
nullo inodo intelligatur nec habere possit para- civitalis, nisi per iustwn Dei impedimentum vel per
bolam; quod statutum sit trunchum et precissum. minucionem.
LXXV. Quod nec potestas nec eius familia pos-
sint peccuniam mutuari a canevariis , vel monete
comunis superstantibus toto sui regiminis tempore.
Item statutum est,quod potestas Cumarum nec
iudices nec milites nec aliquis de familia eius nec
aliquis pro eis aliquo modo vel ingenio possit
nec debeat peccuniam mutuo accipere a canevariis,.
Item mccvii mense decembris statutum est, quod
preceptor consulum iusticie non possit ponere ali-
quem in l6co suo, si fuerit infra conilnia, nisi per
iustum Dei impedimentum , vel nisi fuerit minu-
tus (t5), vel nisi tunc iturus est extra confinia sine
fraude.
LXXXII. Quod nec poteslas nec iudices eius nec
neque a superstantibus monete comunis de Cumis, b consules iusticie ■ dillatare causas,nisi diebus feriatis
nec aliquo Cumarum toto tempore sui regiminis. et festivis, et nisi secundum infrascripti capituli
LXXVI. Quod forensis, qui in uno anno fuerit formam.
in aliquo officio comunis Cumarum, in sequenti Item mccxviii mense octubris stalutum est, quod
anno eiusdem comunis officialis esse non possit. consul 6 Cumarum iusticie non possit nec debeat
Item stalutum est, quod aliquis officialis comunis dilatare sive induxiare causas, nec tempore messium
de Cumis, qni fuerint forenscs ■, ct fuerit in medio vel yendimiarum statuere vel indieere, nisi tantum
anno in aliquo officio per comune de Cumis, nec
aliquo alio, non possit esse in officio per alium
medium annum.
LXXVH. Quod nemo V arene possit esse cusios
in aliqua fortilicia comunis Cumarum in perpetyum.
Item statutum est, quod aliquis de Varena non
possit nec debeat esse in aliqua custodia alicuius
castri, municionis ct forticic cuinani districtus in
perpetuum (r4).
LXXVIII. Quod nemo servitorum Cnmarum possit
esse procurator alicuius persone Cumarum
Item mccxviii mense septembris, indiclione tercia,
in regimine domini Iohannis Pasqualis potestalis
Cumarum statutum est, quod nemo servitor co-
' munis Curaarum possit csse procurator alicuius
persone cumane civilatis, nec eius. iurisdictionis.
Et potestas teneatur quam subtilius potcrit super
hiis inquirerc ; et si invenerit aliquem servitorem
esse, qui non stetit ut supra dictuni est , in civitate
Cumarum, eum removcat et removere tenealur a
servitoria.
LXXIX. De eodem , et quod non possit accipere
iura et actiones ab aliqua personp in aliqua causa c .
per duos menses in anno, siJicet per mensem unum
tempore messium et per unum alium mensem tem-
pore vendimiarum, nec aliis temporibus anni , nec *
in feriis natalis Domini et pasche maiorjs et ebdo-
made sancte, et in carnis levamine iuvene, et in festo
sancti Iohannis de media estate, et in diebus do-
minicis, et in festivitatibus apostolorum et in festi-
vitalibus s. Marie. Additum est mcclii mense mndii,
o quod potestas Cumarum et iudices et assessor eius
non possit d prohibere consulibus Cumanim quin
ius redtlatur, nec ipse potestas nec assessor nec iu-
dices pallacii comunis possint causas prorogare , nisi
diebus feriatis et festivis, ut in dicto statuto con-
tinetnr.
LXXXIII. Quod non liceat consulibus iusticie
dare sentenciam neque possessionem de causis, que
sub eis ventilentur, in itlis diebus 1111, qui erunt
ante exitum officii consulalus.
Item mccvh statutum est, quod consules iusticie
et negociatorum, qui pro tempore fuerint, non pos-
sint dare sive proferre sentenciam neque possessionem
de aliquibus causis, que sub eis sunt ventilate, per
illos quatuor dies qui erunt ante exitum sui officii,
Item mccvi, dic veneris, decimo exeunte decembri d nec in ipso die quarto ; et si queiper eos vel per
statutum est, ut aliquis servitor non possit essc
missus nec procurator, nec accipere locum vel iura
ab aliqua persona in aliqua (jausa.
LXXX. Quod habitans eftra confinia civitalis
ad agendum contra habitantem extra ipsa co?ir
Jinia non possit constituere^ sibi procuratorem ali-
quem habitantem infra dicja confinia - .
Item mccxxxii mensc septembris additum est et.
statutum , quod nulla pereona habitans extra con-
finia Cumarum possit aliquem habitanlem infra
» Corr. qui fuerit forentis etc.
b Cf. eapit. CXXXV Stat. Cons.
c Cf. capil. praal.
fk Cf. capit. CCXXXIX Stat Con.'.
aliquem eorum consulum date fuerint, nullius mo-
menti « nec esse debeant impreiudicio alicuius per-
sone.
LXXXIV. Quod a sentencia diffiwtiva possessionis
consulum possit appellari ad potestatem : consuUbus
quoque iusticie non liceat stare extra confinia ci-
vitatis, nisi per mi dies et noctes cum parabola ,
excepto diebus feriatis et messium.
Item statutum est, quod consuiibus iusticie non
liceal stare exlra confinia cumane civitatis nisi per
a Addc posginl.
b Corr. consulea Cumarum iustiliae non possint nec debeanl
e Corr. nisi.
4 Corr. possint.
e Adit sint.
Digitized by
Google
I
.{5
COMVNIS NQVOCOMI
•4«
ffi
r
»
i,
»
e
quatuor dies et noctes cum parabola », excepto in
iUis diebns, in quibus cause terminantur, quod ho-
rnines non veniant ad causas, et tempore messium,
et nisi steterit parabola cumane credencie ; et non
liceat consulibus iusticie contradicere sociis, ne de-
beant dare sentenciam de ea causa, que tres partes
consulum fuerint in concordia ; et ab omni sentencia
diffinitiva possessionis possit appellari a consulibus
ad potestatcm *. Salvo quod dicetur infra in alio
statuto de non stando extra eonfinia.
LXXXV. Altbi est inscriptum statutum, et ideo
non indiget rubrica.
Itein mccxviiii mense octubris statutum est, ut
eonsules Cumarum iusticie non possint nec de-
beant dilatare sive induxiare causas, etc. (ut supra
cap. lxxxii).
LXXXVI. Supra proxime positum esl hoc sta-
tutuni, et ideo rubrica non indiget.
Item mccxvu statutum est , quod consules iusticie
el negociatorum , qui pro tempore fuerint, non
possint dare sive proferre sentenciam neque posses-
sionem etc. (ut supra cap. vxxxui).
LXXXVII. Quod nemini Cumarum liceat acces-
sionem accipere de aliquibus rebus, que sint extra
episeopatum Cumarum, nisi fuerit Jideiussor, qui
aquirat a creditore , vel debitor qui adquirat a
creditore.
Item statutum estj ut nulla persona cumane vir-
tutis et cumani episcopatus et iurisdictionis ipsius
faciat sibi aliquam cessionem fieri vel acquirat locum
seu cessionera de aliqua causa vel denariis vel de-
cimis vel rebus vel causa vel terra, que possideatur
vel teneatur per aliquam personam cumane iuris-
dictionis. Hec adiectio facta est mccxv, mense no-
vembris , quinto die intraute : ab aliqua persona
que sit extra episcopatum Cumarum , et que non
sit de iurisdictione Ciunarum, nisi fuerit fideiussor,
qui aquirat a creditore, vel debitor qui aquirat a
creditore, vel debitor qui aquirat contra debitorem
consocium suuin , qui teneatur in solidum etc. c
LXXXVIII. Quod nemini liceat Cumarum debi-
lorio vel fideiussorio nomine se obligare pro aliqua
persona, coUegio vel unwersitate seeulari vel ec-
clesiastica alterius iurisdictionis.
Item ut nulla persona cumane civitatis et iuris-
dietionis debeat se obligare de cetero debitorio vel
fideiussorio nominc nec allio modo pro aliquibus
personis et hominibus seu persona, nec pro aliquo
comuni seu universitate, vel ecclesia seu collegio,' vel
congregacione alterius iurisdictionis. Et qui contra
hoc fecer.it , et dampnum substinuerit et habebit ,
comune de Cumis sive potestas aut consules co-
raunis de Cumis, qui pro tempore fuerint, non tc-
neantur ipsos vel ipsum adiuvare nec manutenere.
LXXXIX. Quod si aliquis adquisierit alicuius
furli vel maleficii accionem, ea uti accione nonpossit.
Item si quis accionem furti vel alicuius maleficii
» h alio capitulo duplicato ajditur : el qnaluor »ine pmbola.
b lu tod. capit. additur : el eius iudircs
* rapit. CLXX Stat. foo.t
a ab aliqua persona acquisierit, non habeat virtutem
uti ipsa accione contra aliquam personam, nec ille
qui convenitur, teneatur ei respondere.
XC. Quod si pater laycus filio suo clerico eman ■
cipato aliquid donaverit vel vendideril, donacio
vel vendicio facta non valeat
Item statutum est et ordinatum , quod si aliquis
Iaycus vendiderit, donaverit seu aliquo modo alie-
naverit aliquo tempore hinc retro, vel de cetero
vendet, donabit vel alienabit res aliquas, quascum-
que * sint, filio suo clerico emancipato vel non eman-
cipato, et ille clericus ante mortem vel post mortem
patris ipsas res vendiderit vel donaverit seu quo-
cumque modo alienaverit alteri persone, quecumque
sit, vel alicui collegio sive universitate c , vel in fu-
b turum vendet vel donabit vel alienabit aliquo modo,
quod vendicio seu donacio sive alienacio illa sit
nulla et nullius momenti et valoris, (et) ipso iure sit
et habeatur cassa et irrita, et pro cassa et irrita
et pro non facta habeatur et teneatur omni tempore;
et hoc capitulum sit trunchum et precissum.
XCI. Quod nemo cogatur pignus dare vel se
obligare, nec pro alio compellatur ad aliquam obli-
gacionem vel detentacionem vel capcionem vel ho-
stagiariam , nisi ille qui maleficium comiserit.
Item mccxi mense novembris statutum est, quod
nulla persona cogatur iura nec pignus dare vel se
obligare, nec detineri nec capi pro altero de aliquo
maleficio nec pro aliquo facto alieno, nisi sua vo-
luntate se obligaverit, vel pignns dederit aut iu-
c raverit. Additum est mccui mense madii , quod
potestas Cumarum nec iudices nec milites eius
possint aliquo modo vel ingenio alium pro alio com-
pellere ad aliquam obligacionem vel detentacionem
vel capcionem vel oslagiariam, vel ad confinia dare
et absolvere, nisi solo modo illum, qui malefichim
comiserit vel delinquerit , vel illum qui solvere de-
buerit ; et predicta sint truncha et precissa.
XCIT. Quod pro aliqua ferita, rixa vel comocio *
pignus precipi alicui persone non possit.
Item mccxv mense octubris statutum est, ut nec
potestas nec consules comunis ncc iudices nec milites
potestatis possint nec debeant precipere alicui per-
sone pignus pro aliqua ferita vcl risa seu comocio.
XCIII. Quod nemini infra confinia in domo sua
d propria vel conducta liceat, se sciente , furem vel
latronem tenere.
Item statutum est mccxiii mehse madii , quod
nullus homo infra confinia in domo sua propria vel
condncta teneat furem vel latronem, se sciente. Et
qui Contra hoc fecerit , solvat pro banno libras
decem denariorum novonim. Hec adiectio facta fuit
mcci.i mense iulii. Additum est mccxvui mense
octubris, quod quilibet possit accusare , medietas
cuius banni sit comunis de Cumis , et alia accu-
satoris.
u Cf. capil. CCLXfX Stat. Cans
h Corr. quaecnmquf
c Corr. universitati
d Corr. r»romolioDe
Digitized by
Google
»47
LIBF.R STATVTORVM
i48
XGIV. Quod nemini hubenti tcrvas, possessiunes a XCVII. Quod nemini Uceat portare nec portaii
vei decimas in plebibus de Fino vel de Ogiate facere extva distvictum Cumavum carbonem sub
eas liceat tvansfevve per aUenacionem in aliquetn pena solidorum xl.
altevius iuvisdiclionis.
Item mcclviii mense octubris statutum est, quod
nullus cumane iurisdictionis vendat vel vendere pre-
sumat terras, domos, possessiones, decimas vel iura
earum existentes et iacentes in plebe de Fino et in
plebe de Ogiate alicui alterius iurisdictionis, quam
iurisdictionis Cumarum , nec aliquo modo alienet.
Et qui contra fecerit, solvat pro banno comuni du»
plum extimationis rei alienate, et si non solverit,
perpetuo de maleficio baniatur et de Cumarum iuris-
dictionis • expellatur tamquam bannitus de maleficio.
Et si pervenerit in forcia comunis Cumarum, deti-
Item statutum est, quod ne quis ducat nec portet,
nec duci nec portari faciat nec presumet carbonum
extra districtum Cumarum sub pena et banno soli-
dorum xL novorum in qualibet vice ; et quilibet
possit accusare , medietas cuius banni sit accusa-
toris, et alia comunis de Cumis.
XCVIII. Quod draperiis nec aliis drapos ven-
dentibus liceat tenere tendas nec alia • stupaturam,
que aliquam faciat obscuritatem ante stacionem
vel bancum suum.
Item mcclviii inense octubris statutum est, quod
draperii Cumarum nec aliquis eorum , nec aliquis
neatur in forcia comunis de Cumis , b et alia accusa- b vendens drapos non possint aliquo modo tenere tendas
toris ; et oontractus illius vendictionis et alienationis
sit cassus et irritus, et nullius momenti et valoris.
Et potestates qui modo sunt et pro temporibus
fuerint, teneantur quam subtilius poterint inquirere
et condempnare et punire quemlibet contrafacientem ;
quod statutuiri sit trunchum et precissum. Additum
est mcclxxxh, quod ex nunc intelligantur anexe et
obligate comuni de Cumis eciam pubiicate , si fieret
ipsa alienacio.
XCV. Quod nemini liceat de die vel de nocte
emere fenum, porra, pastunacas, rapas, castaneas,
pisces recentes vel lcgurnina infra confinia civitatis
ad levendendum.
Item statutum est, quod nulla persona infra con-
finia emat feniun nec porros nec pastonagias nec c
saporem e nec rapas nec rapicias, nec castaneas nec
marones nec legumina , nec aliqua ..parle diei nec
noctis ad revendendum nec occaxione revendendi,
nec pisces friscos ad revendenduru crudos, et hoc
sub pena solidorum decem novorum pro quoiibet
in qualtbet vice ; et quilibet possit ,accussare, me-
dietas cuius banni sit comunis de Ctunis, et alia ac-
cussatoris. Additur huicstatuto etinferiori mcclxxviii
inense novembri, quod non intelligatur de ilbs le-
guminibus et maronis, que vendentur ad balcones.
Et quod potestas teneatur quolibet die mercati quam
subtilius poterit inquirere, sub pena librarum decem
de selario suo in qualibet vice.
XCVI. Quod nulla persona infra confinia Cu
nec aliquam stopaturain, que faciat aliquam obscu-
ritatem ante banchum sive stazonam, ad quam ven-
diderit aliquem panum. Et qui contrafecerit, solvat
pro banno cumuni de Cumis in quaiibet vice so-
lidos quadraginta novorum; et quilibet possit ac-
cussare, medietas cuius banni sit comunis de Cumis,
et alia accusatoris. Additum est mense ianuario ,
quod potestas teneatur facere inquiri predicta boaa
fide per eius familiam in duobus diebus cuiuslibet
septimane.
XCIX. Quod quifuerit rector alicuius burgi in
uno anno, eius burgi nec poteslas nec vicarius
potestatis esse postea possit, nisi undecim mensibus
mediantibus.
Itein statutum est : si quis fuerit vel potestas vel
rector alicuius burgi in uno anno, non possit esse
potestas nec rector nec vicarius nec loco rectoris
vel potestatis illius burgi, nisi primo undecim men-
sibus mediantibus. Et si quis contrafecerit, solvat
pro banno qualibet vice libras xxv novorum ; et
comune illius burgi qui elegerit , solvere debeat
totidem qualibet vice. Et quilibet possit accussare,
medietas cuius banni sit comunis de Cumis, et allia
accussatoris.
C. Quod scribis caneve comunis non liceat emere
vel habere cessionem aliqua occaxione contra co-
mune Cumarum eorum durante ojjicio, et si acce-
perint cessiones, irrite sint.
Item statutuni est, quod notarii sive scribe ca-
marum emat pullos, ova vel fructus in aliquo die d nevariorum comunis de Cumis nec per se nec per
ante horam none causa revendendi eas.
Item quod nulia persona iufra. confinia Cumarum
emat pullos nec ova nec fructus aliquo die ante
horam none causa revendepdi. Et qui contra hoc
fecerit, solvat pro banno qujdibet vice solidos decem
novorum ; et quilibet pojsit accussare , medietas
cuius banni sit eomunis d^ Cumis, et alia sit accus-
satoris.
a Corr. iurisdiclione. '
b Addt : et quilibet poisit ac^usare, medietas cuius Lasoi sit co-
munia de Cumis etc.
t Forte petrostlinum aut Miutti vel caepam ; hoc sentu iteesl haec vox
in Glo.is. Vncanq.
sumissam personam accipere nec habere nec emere
possint aliquam cessionem contra comune de Cumis
aliqiia occaxione durante eius b officio; et qui con-
trafeccrit, solvat pro banno qualibet vice solidos
quadraginta novorum; et quilibet possit accussare,
nvedietas cuius banni sit comuais de Cumis, et alia
accussatoris. Et ipso iure dicla cessio sit nulla, et
fratres caneve verbo veritalis teneantur nullam so-
lucionem facere de predictis scribis nec alicui pro
eis vel alicui submisse persone de predictis nec
occaxione predictomni.
a Corr. aliam.
b Coit. eoruro.
Digitized by
Google
'49
COMVNIS NOVOCOMI
r5o
CI. Quod comunibus burgorum vel locorum non
Uceat habere potestatem , ancianum, rectorem vel
vicarium, qui non stt de iut^dibtioneCkunarwn.
Item statutuhr et ordmatttm est , qaod mdlum
comune biirgi ; castri , \oc\ nec vilte cumani di-
stricwsde cetero' eligat nec eligere possit nec debeat,
nec habere ' presatnat ih 'potestatem nec anciamim
nec rectorem nec vicarium altquam perspnam, que
noo sit de iurisdictione Cumarum; Et qui contra hoc
fecerit rel faeere presumpserit t ,i solvat pro banno
eomunt dq Cumis eqmune cuiusHbet burgi vel castri
libaras eentwm novorum, et comune ville libras xxv
novorum, etipsa electio ipso iure sit cassa et inu-
tillis. Et quilibet contra facientes possit accussare,
medietas cuius banni sit comunis de Cumis, et alia
accussatoris. Et hoc capitulum sit trunchum et pre-
cisum , -ita quod parabola non possit peti neo dari
aliquo roodo vel ingenio.
CII. Quod habentibus terras, castra, domos, for-
tilieias in capite marchd in aliqua parte districtus
Cumarum non liceat eas in aliquem , qui non sit de
iurisdictione Cumarum, transferre etc.
Item mccvhi terciodecimo intrante februario sta-
tutum est-, ut nulla persona cumane virtutis vel
iurisdictionis ecclesiastica ; seti locus vel universitas
seu coliegium vendat vel in feudum det seu per^
mittat, donet aut iudicet necin dotem det nec
locet, nec ia emphytheosim det sive aliquo modo
vel ingenio alienet, vel in alium transferat aliquas
res territorias vel dbmo * vel edificia aut saxa seu
montes, vel aliquod aliud ius vel honorem vel con-
dkium, quod habeat vel ei aliquo modo pertineat
in aliqua parte vel iiirisdictione Cumal-um, que sit
in capite marche seu in confinibus episcopatus Cu-
marum, et aliarum terramm alterius iurisdictionis
vel circnmstantibu» locis et terris rpsorum confinium,
nec aliquam forticiam vel locum vel castrum vel
turrim aut saxum in aliqua parle episcopatus et iu-
risdictionis Cumarum in aliquam personam secularem
vel non, vel locum vel universitatem vel coHegium,
que. non sit de episcopatu et virtute ■ Cumarum et
iurisdictionis, Et si contra hoc factum fuerit, res
ipsa vel ius seu honor vel condicium e deveniat et
permaneat in comune de Cumis; et ille qui fecerit,
sohrat singularis persona vel plures, que locus non
sit vel ecclesia vel collegium , pro banno comuni
de Cumis quelibet persona tantum quantum valet
res, quam visus est alienare contra predictum modum.
Et si fuerit ecclesia vel locus seu collegium , solvat
et tollatur ei banno in duplum de eo quod valet
res alienata ; et nichilominus re* vd ius seu honor
vel condicium, quam vel quod visus est seu voluerit
alienare, deveniat et permaneat libere in comuni.
Et si predictum bannum , solvere vel aufierri non
poterit, baniatur, de quo non exeat , nisi solverit
* ludicare idtm erat ac de prapfii* bonis alicui donare causa mortit
"u legare, ceu tupremo iudicio de facullalibut tuis dtctrnere ; vox
lAnqobardit et Gothit familiarii.
* Corr. domos.
* Ktmpe Iributum vel pentitatio alicuiut rei cuiquam dcbila. — Dtett
kaec vtx in Glott. Ducang.
a predictum bannum. Additum est mcclviii mensis
octubris, quod quilibet possit accussare contrafa-
cientem , medietas cuius banni sit comunis de Cumis,
et alia accusatoris. Et potestas hoc teneatur quam
subtilius poterit inqutrere contra faciehtes, et qui
contrafecissent. Additur «(cclxsvui mense novembris,
quod eo ipso quod aliquis cumane iorisdictionis vor
Juerit vendere, seu presumpserit vel atemptaverit.
vendere vel aliquo modo alienare ut supra, eciam
ante ipsam ' alienacionem factam et prohybitam res
ipse m comuni Cumarum ipso iure sine aliqua
sentencia sint publicate pleno iure^ Additum est
mcclxxvhi , mense novembris, quod si qua mulier
nupta fuerit de cetero extra iurisdictionem Cumarum,
vel si aliqua persona cumane iurisdictionis iverit
b ad habitandum extra iurisdictionem Cumarum, que
habuerit vel aliquo modo pertinuerit de predictis
rebus, vel pertinere possint , ex nunc prout ex tunc
ipse res sint comunis Gumarum , et ih comuhi Cu-
marum perveniant pleno iure. Et comune Cumarum
teneatur tunc solvere precium, prout extimatum fuerit
per ipsbs estimatores. Et quod filii et alii descendentes
ex eis nullo modo succedant. in predictis rebus, sed
solo mpdo imprecio *, ipsis stantibus et habitantibus
extra iurisdictionem Cumarum.
CIII. Quod nulle terre , saxa , montes i, castra ,
donius vel fortilicie iacencia seu siia in confiniis
seu in capite marche in aliqua pdrte districtas
Cumarum aliquo modo, qui valeat cogitari , per-
venire possint in personam ecclesiasticam vel secu-
c larem , que non sit de iurisdictione Cumarum.
Item statutnm est, quod nulla predictarum remm
territoriarum, vel ius seu honor, quod sit in capite
marche (16) seu in predictis confinibns vel circha ipsa
confinia, vel aliqua forticia aut castrum vel turris
seu saxum vel locus fortis, qui vel que sit in aliqua
parte cumani episcopatus vel iurisdictionis, pei^ve-
niat et pervenire possit aliquo modo vel iure he-
reditatis seu successionis vel alterius cuiuslibet iuris,
quod dici vel cogitari possit, in aliquam personam
ecclesiasticam vel secularem vel locum aut collegium,
qui vel que non sit de virtute et iurisdictione Cu-
marum. Sed comune de Cnmis teneatur tantum re-
stituere illi, cui aliquid de predictis rebus evenire
posset iure hereditatis et successionis, quantum esti-
d matores comunis de Cumis estimarent eas valere;
et ipse res deveniant et permaneant in comune
Cumarum , nisi parenles, qui eis succedent, essent
de virtute et iurisdictione et episcopatu Cumarum,
valent * ipsas res aut ius ant honorem vel condicium
exigere a comuni et solvere comuni precium datum ,
ita tamen quod ipse res vel condicinm aut honor
non debeat alienari, ut dictum est, extra episco-
patum et virtutem iurisdictionis Cumarum.
CIV. Quod nemini mulinario liceat cavalcare
seu cavalcando sedere super farinam.
Item mccxviii tertio exeunte octubri statutum est,
quod nullus mulinarius amodo in anten debeat
a Lrge ift precio.
b Corr. ftrtatte •! tiIpsb».
Digitized by
Google
■ 5i
LIBER STATVTORVM
i5:
cavalcare super farinam. Et qui contra hoc fecerit, a et preeissum. Ulud idem dicitur de cingiuriis", et
solvat pro banno unaquaque vice solidos duos no-
vorum , quod bannum inde sit ittius, qui accusaverit
ipsum molinarium.
CV. Quod in civitate Cumarum nec in suburbiis
vendantur carnes amorbate nec graminose , nec
carnes de porcha pro carnibus de porcho , nec
carnes de peccora vel capra pro carnibus de moltono.
Item mccxxi mense octubris statutum est, ut nec
in civitate Cumarum, nec Vico, nec Crugnola ven-
dantur carnes ■ amorbate nec gramigiose , nec carnes
de porcha pro carnibus de porcho masculo, nec
carnes de pecora nec de bico " nec de capra, pro
carnibus de moltono. Et potestas teneatur facere
inquiri si contra factum fuerit ; et qui contra hoc
vendiderit, solvat in qualihet vice pro banno so- b
lidos sexaginta novorum, et emptores manifestare
teneantur potestates *.
GVI. Quod nemini liceat beccario ponere aliquam
pinguedinem inter rugnionos (et eos) repleve super
carnibus.
Item mccxxii statutum est, ut beccarh non debeant
ponere de cetero aliquam pinguedinem inter ro-
gnodos et eos replere; et qui contrafecerit , solvat
pro banno solidos quinque novorum pro qualibet
bestia. Additur mcclxxviii novembris mense , quod
quitibet possit accussare , medietas cuius banni sit
comunis de Gumis, et alia accusatoris.
CVII. Quod nemini liceat piscari lacum cum reti
magno spisso vel reti de muzeta a turre de Oldnio
injra nec supra,et hoc inter pascha maius et ka- c
lendas septembris.
Item Mccxxviiii mense septembris statutum est, ut
nullum rete maius spissum nec rete.de muzeta po-
natur nec mittatur nec trahatur de cetero in lacu
Gumarum a turri Olonii inferius et in sursum, a pasca
raaiori in antea usque ad kalendas septembris. Et
si quis contra hoc fecerit, solvat prb banno in qua-
libet vice solidos quadraginta novorum. Et omnes
persone que viderint contra hoc facere, teneantur
et debeant per sacramentum accussare et nunciare
potestati Cumano omnes illas personas, quas viderint
fecere contra predicta vel aliquod predictorum. Et
qui accusaverint , debeant habere terciam partem
illius banni.
intelligatur per suprascripta tempora.
CDL Quod nulti persone liceat capere agones,
nec eos vendere vel donare inter halendas madii
et halendas iuJU, nec in ipso tempore trahere in
lacu Cumarum aliquod rete spissum nec muzetam.
Item statutum est , quod in lacu Cumarum nulla
persona capiat agones, nec eos vendat nec donet a
kalendis madii usque ad kalendas iulii, hec aliquis
traliat nec ponat aliquod rete spisum b nec muzetam
in dicto lacu infra dtctum tempus. Et qui contra-
fecerit, solvat pro banno in qualibet vice solidos
quadraginta denariorum novorum, et insiuper amittat
rete et navem. Et quilibet possit acoussare , me-
dietas quarum retarum * sit comunts de Cumis, et
allia accusatoris.
GX. Quod nemo debeat piscare in lacu Cumarum
nec in lacu de Lugano cum reti, quod dicitur
muzeta.
Item statutum est, quod nemo debeat piscari in
lacu Gumarum et de Lugano cum reti quod dicitur
muzeta; et si quis inventus hterit piscari, solvat pro
banno; in. qualibet vice solidos sexaginta novorum
et amittat. rete; et quilibet possit accusare, medietas
cuius banni sit coraunis de Cumis, et alia accusa-
toris. Et si. quis fuerit inventus habere rete de
muzeta in domo vel curte aua , solvat solidos vi-
ginti novorum et rete amittat; et quilibet possit
accusare, roedietas cuius banni sit accusatoris, et
alia medietas sit comunis de Cumis.
CXI. ,Quod nemini liceat habere in aiiqua ripa
Cumarum aliquod stallum sive stacionem in terra
de lignamine sive de platis, sive de lapidibus; cetere
vero non fixe amoveantur in omni tercio sero.
Item mccviii mense decembris statutum est , ut
de cetero nulla persona in aliqua xipa cumane ci-
vitatis habeat aliquod stallum sive stazonam aUquam
factam in terra de lignis sive de plodis vel de ia-
pidibus ; alie vero non fixe in terra removeantur
otnni tercio sero ; et qui contra Iioc fecerit, solvat
pro banno in qualibet vice solidos 1 viginti novorum,
et nullum ius sive possessionem aliquam aquirat
inde. Hoc idem statutum est in mercato blade a
copertis in foras. Additum est mcclviii mense octu-
bris, quod quilibet possit accussare , medietas cuius
GVIII. Quod nemini liceat piscari lacum Cu~ d banni sit comunis de Cumis, et alia accusatoris. Ad-
marum cum reti, quod appeUatw bigeium et gua~
detum.
Item mccli additum est, quod nullum rete quod
appellatur bigezum et guadetum, similiter non tra-
hatur in aliquo lacu Cumartim ; et qui contrafecerit,
solvat predictam penam, et eciam navem cum
cordis et retibus amittat; 41 quilibet possit accussare,
medietas sit comunis de Cumis, et alia acusatoris.
Et eciam comunia locorum existentia super Jacubus
teneantur per sacramentum accussare, si contra dat
super suo territorio, suj> pena banni librarum viginti-
quinque denariorum novorum. Et hoc sit tronchum
• Intell. hircum; pro mohono vero accipe vtrvicem, gall. moalon.
k Corr. potetlali.
datur tamen quod hoc statutum non habeat locum
in domibus venditis seu in alienacionibus factis per
comune Cumarum.
CXII. Quod ripe civitatis Cumarum infra im
dies expediantur sub pena sol. xl.
Item mccx mense decembris statutum est super
facto de ripis non inbregandis, quod moveantur
infra' quatuor dies sub pena banni solidorum qua-
draginla, medietas cuius banni sit accusatoris, et
alia medietas sit comunis de Gumis, et quilibet
■ Aliqua retit tpecies; deest haec voje in gtosHtriii. Idem Heatvt ie
museta, biguo et guadeto.
k Corr. «piMwn.
c Corr. retiom.
Digitized by
Google
i53
COMVNIS NOVOCOMI
i54
possit accusare. Addatur quod hpc statutum non
habeat locum in alienacionibus faclis per comune
Gumarum. ,
CXIH- Quod nemini ticeat ponere coria sive
pelies, nec lanam lavare in lacu Cumarum a camara,
que est sub turre illorum de Aliasca , usque ad
ysellam de Marinis.
Item mccxxix mense septenibris, in regimine do-
mini Iohannis Pasqualis potestatis Cumarum quod
aliqua coria sive alique peiles non ponantur nec
poni debeant in lacu a camera, que est sub turri
illorum de Aliasca, usque ad yselara de Marinis,
nec aliqua lana ibi lavetur nec lavari debeat, Et qui
coatra boc fecerit , solvat pro banno in quaiibet
vice solidos decem novorum, medietas cuius banni
sit accusatoris, et alia medietas comunis de Cumis.
CXIV. Quod nemini liceat ponere aliquod ban-
chum sub arcu pallacii veteris comunis Cumarum,
ubi est porta broleti, ab ipsa porta usque ad stili-
cidium dicti pallacii versus plateam.
Item mccx mense decembris statutum est, ut non
ponantur aliqua bancha sub arcu pallacii, qui est
propinquior turri, et per mediam portam borleti
a capite unius archus usque ad alium , silicet ab
illo archu, qui est de foris versus plateam, usque
ad alium archum qui est intu» borletum. Et qui
poneret, solvat pro banno solidos decera novorum.
Addilum est mccxviu, quod quilibet possit accusare,
medietas cuius banni sit accussatoris, et alia comunis
de Cumis. Additum est mcclxxviii mense novembris,
quod hoc statutum locum non habeat in nondinis
pasche sive sancti Abondii.
CXV. Quod infra muros civitatis Cumarum nec
in burgo Vici nec in burgo Crugnole nemini liceat
facere cordas de intestinis , qui 6 lana verberatur
et bonbes.
Item Mccxvm mense octubris statutum est, ut
nulius homo vel mulier vel persona aliqua intra
muros civitatis infra burgum Vici et Crugolie c de-
beat facere cordas de budellis , de quibus cordis
Iana et bonbes * batitur, sed penitus ipsas cordas
extra muros civitatis facere debeant , si volunt ; et
si quis vel si qua cordas de budellis facere inve-
niretur in civitate, vel faceret , solvat pro banno
qualibet vice solidos decem novorum , et quilibet
eos debeat accusare.
CXVI. Quod nulli sponse liceat ire ad offerendum
associata ultra octo mulieres, et ille qui sponsam
aliter associatam ad offerendum misserit, solvat etc.
Item mccxi mense novembris statutum est, ut li-
minota non pussint ire ad offerendum , nisi cum
octo mulieribus tantum; ita quod si * ipsa liminota
cum mnlieribus secum offerentibus novem et non
pluribus : et ille qui miserit filiam vel sororem vel
» Adde itatntum est.
* Corr. quibns.
e Cerr. Coloniotae.
* Alias bombax tt bombix ttc. , ntmpt gossipium , ilal. bombace.
Batitnt vox longobardica. .
* Cprr. ait ; liminota vero idem tsl ac sponsa.
a illam, quam regit, ad offerendura cum pluribus
rauiieribus quam dictum est, solvat pro banno so-
lidos quadraginta novorum. Additum est «cctviil
mense octubris, quod quilibet possit accuswre, rae-
dietas cuius banni sit comunis de Cum» , et aiia
accusatoris.
CXVII. Quod nuUi persone facient • nupcias liceat
in ipsis tutpciis nec ante nec postea occaxioM
ipsarum nupciarum aiiquid recipere in denariis
nec in auro nec in argento.
Item statutum est, ut nuilus homo faciens uub-
cias possit accipere ab invitatis ad nupcias in ipsis
nubciis nec ante nec postea aliquid in denariis
nec in auro nec in argento; etqui contra hoc fe-
cerit , solvat pro banno libras decem novorum. .Et
b potestas sive consules comunis de Cumis teneantur
inquirere diligenter, si contra receptum vel datum
fuerit ; et invictatus qui contra hoc fecerit , solvat
pro banno solidos quadraginta novorum. Et hoc
intelligatur inter rusticos. Additura est mcclviii mense
octubris, quod quiiibet possit accusare , medietas
cuius banni sit comunis de Cumis, et aliia accus-
satoris.
CXVIII. Quod nemini liceat implebibus de Fino ,
Ripa s, Vitalis et de Zezio capere perdices nec
qualeas cum aliquo reli , nec ad quaquarotum nec
cum aliqua concia in aliquo tempore anni.
Item stalutum est, quod implebe * de Fino et im-
plebe de Ripa et implebe de Zezio nulla persona
capere debeat perdicera cum aliqua concia c nec cum
c reti , nec quaiias a * quaquarotum vel cum aJiqua
concia nec cum reti per aiiquod tempus anni. Et
qui contra hoc fecerit , solvat pro banno soiidos
viginti novorum, ct quelibet credens persona et bone
oppinionis et non suspecta possit accussare , cuius
pene medietas sit accusatoris, et alia comunis de
Cumis. Et in cuius domo invente fuerint concie vel
rete ad hoc specialiter facta e , solvat pro banno
viginti solidos novorum. Et accusacio possit fieri
eodem modo ut supra legitur, cuius pene medietas
sit accussatoris, et altera medietas sit comunis de
Cumis. Et comune loci, ubi ille concie et recia in-
venta fuerint , solvat pro banno solidos viginti no-
vorum comuni de Cumis. Additum est, quod idem
hoc inteligatur esse servandum in qualibet parte
d episcopatus Cumarum; et qui contra fecerit, un-
decumque sit, solvat pro banno in qualibet vice
libras decem novorum , et quilibet possit accipere
sine aliqua pena ipsas salvaticinas capientibus et
instrumenta ipsa , salvo quod cum laceis pivela r
possint capi ipse selvaticine.
• Corr, facienti.
b Lege in plebe.
e Concia forlasse idem tst ae iusctdvm aliquod virulentum, quo ates
tnortt afflciuntur ; quaqaarotnin vero uxstrwnentum quoddam cst
cotwrnieibus capiendis aptum, in quod initie sulcorum in agrit col-
locatum, vix tat avts ingrtssat ircludunlur. Detunt kat voces in
Gloss. Duc.
n Corr. ad.
e Corr. ffclam.
f Quidnam fioc nomine vtniat, prorsus ignoro.
19
Digitized by
Google
i55
LIBER STATVTORVM
i56
CXIX. Quod nulla mulier a corpus alicuius
de/uhcti debeat teneri per viros ; per mulieres vero
teneri possint.
Item mccxix mense octubris statutum est, ut nulla
mulier teneatur ad corpus alicuius mortui per ho-
mines masculos, nisi tantum uxor vel mater aut filia
defuncti seu mortui. Additur mcclxxviu mense no-
vembris, quod ipse mulieres possint teneri per
mulieres et non per masculos; et qui contra hoc
fecerit, solvat pro banno in qualibet vice solidos
sexaginta novorum.
CXX. Quod nemini liceat arengare ad cada-
vera preter tubatoribus, quibus licitum sit dicere :
ite cum gracia Dei.
Item mccxhii statutum est , ut de cetero non con-
cionetur ad cadavera, sed dici possit : ite cum gracia
Dei, vel simile verbum (i-).
CXXI. Quod nemini liceatstercorare uvas in aliqua
parte districtus Cumarum , et qui contra fecerit ,
eum quilibet valeat accusare.
Item mccxxi statutum est , ut de cetero in toto
episcopatu Cumarum non liceat alicui stercorare vel
pegare • uvas, et qui contra hoc fecerit, solvat pro
banno solidos viginti hovorum in qualibet vice, et
consules vel decani locorum teneantur manifestare
potestati ( eum ) qui contra hoc fecerit. Additum
est mcclviii mense octubris, quod quilibet possit ac-
cussare, medietas cuius banni sit accussatoris, et
allia comunis de Cumis.
C XXII. Quod nemini liceat infra confinia civitatis
de domo, in qua habitat, spargere vel proicere aquam,
urinam vel aliam turpitudinem in viam publicam.
Item statutum est, quod de cetero aliqua persona
in civitate Cumarum et Vico et Crugolia et infra
confinia non debeat de domo, in qua habitat, aquam
seu orinam vel aliquam turpitudinem nec aliquam
aquam spargere nec proicere in via publica. Et qui
contra hoc fecerit , solvat pro banno comuni de
Cumis qualibet vice solidos viginti novorum ; et
quilibet possit accussare, medietas cuius banni sit
accusatoris , et alia comunis de Cumis. Et hoc in-
telligatur, si ipsam aquam vel turpitudinem proie-
cerit de lobio vel balcono vel fenestra. Additum est
mcclviii inense octubris, quod quilibet possit ac-
cussare, medietas cuius banni sit comunis de Cumis,
et alia accussatoris.
CXXIII. Quod nautis lacus Cumarum non liceat
habere inter se societatem de navibus gombis vel
scavaciis.
Item mccxvim mense septembris statutum est,
quod naute lacus Cumarum inter se aliquo modo
non faciant nec habeant aliquam societatem de navi-
bus seu scavaciis vel cumbis b . Et si aliquis Cumarum
vel cumani districtus veJ aliunde faceret pactum
» Scilicel uvas prope vhtdemiati talce, bubulo slercore , vel qualibel
lorde foedare, ne extratui , cas furentur. fox pcgare, quae in
Gloss. Duc. deesl, oritur asimili voce hispanica pegar, vel em-
pegar, pict inquinare vel illinirt , a lat. vero picaro.
b Ditersae narium species; prior forlasse eral similit scaphac , seu
parvae navi ; altera vero trat maior navis ontraria in lario usi-
tata, !at. combs.
a aliquod cum aliquo nauta lacus Cumarum de ipso
et rebus suis ducendis de ripa ad ripam, vel de
loco ad locum pro pacto facto cum eo de mercede
ipsius naboli ■, ipse nauta ire debeat et teneatur
cum illo, cum quo pactum fecit. Et illam et eamdem
navem, de qua pactum fuerit factum, secum ducat
et nullam aliam , et ipsum cum rebus suis festinanter
trahat usque ad locum, de quo pactum fecerit Et
qui contra hoc fecerit, solvat pro banno in qualibet
vice comuni de Cumis solidos viginti novorum; et
quilibet possit accusare, medietas cuius banni sit
accusatoris, et alia comunis de Cumis.
CXXIV. Quod nemini liceat facere aliquem mu-
rum, sepem,fossatum vel fracturam h in prato gual-
terio nec in brojlo , quod dicitur pralum domini
b episcopi, nec imprato monasterii feminilis a muro
de la traversa infra, preter super Cosiam ad de-
fensionem.
Item statutum est quod de cetero nec imprato,
quod dicitur domini episcopi Cumarum, quod est
in broylo Cumarum, nee imprato gualterio, nec in
aliqua parte ipsius prati debeat fieri aliqua cessa
vel murus seu fracta vel fossatum, sub pena et banno
solidorum centum novorum pro qualibet persona
faciente contra. Et quilibet possit accussare, me-
dietas cuius banni sit accusatoris, et alia comunis ;
salvo quod quilibet ex parte Coxie possit facere
municiones bona fide ad defensionem ipsorum pra-
torum ; et si aliqua fosata, muri vel cese vel fovee
facti et facte essent, reinoveantur. Addilur mccliii
c mense iunii : et idem observetur imprato, quod est
et esse consuevit a muro de traversa infra versus
pontem de Coxia, per quem itur ad sanctum Iohan-
nem (18), scilicet a Coxia versus civitatem Cumarum.
Additum est mcclviii mense octubris, quod predicta
non intelligantur super muris et cesis habitatorum
debite factis.
CXXV. Quod nemini liceat removcre modo ait-
quo inter pontem seu murum de la traversa et
pontem de S. Iohanne sabulum, terram vel cretam,
et hoc super Cosiam, rusi in medio Cosie.
Item statutum cst, quod aliqua persona cumane
iurisdictionis nec aliunde possit removeri facere
aliquo modo terram nec credam nec sablonum inter
pontem seu murum de la traversa, et pontem quo
d itur ad S. Iohannem, qui est super Cosia, nec inter
roziam unam et alteram, nisi in medio Iecto Cosie.
Et hoc sub pena et banno solidorum decem no-
vorum pro qualibet vice, et quilibet possit accus-
sare, medietas cuius banni sit accussatoris, et alia
medietas sit comunis de Cumis. Et potestas teneatur
facere preconizari.
CXXVI. Quod nemini liceat in prato de Liochis
auferre terram vel sabidum.
Item statutum est, quod aliqua persona non ac-
cipiat nec accipere debeat imprato de Liochis terra •
a JVempe nauii scu portorii.
b Fracla aut fractura, ilal. fralla, appellabatur stpes ligneis paxillu
contexta, aut aliis huiusmoii, quac obstaculum quodvis effieerent;
eo nomine diciinlur rliam pali ad mvniliontm tirbium humo infixi.
t. Con. tcrram.
Digitized by
Google
COMVNIS NOVOCOMJ
nec sablonum, sub pena et banno solidorum deceui
govorum in qualibet vice; et quilibet pqssit accu-
sare, medietas cuius banni sit accusatoris, et alia
comunis de Cumis.
CXXVTI- Quod nemini bubulcorum liceat in ci-
vitate Cumarum hec in Vico nec Crugnolu stare
super plaustris, sed teneantur precedere praustrum.
Item statutum est, quod omnes bubulci ducentes
boves cum plaustris sive intrantes Cumas
5t Vicum et Crugoliam non debeant stare super
praustris, sed ante boves debeant ire illi bubulci;
et qui contra hoc fecerit, sojvat pro banno qualibet
vice solidos decem novorum, et quilibet accussare
possit, medietas cuius banni sit accusatoris, et alia
coaiunis de Cumis.
CXXVIII. Quod nemini habenti a x annis supra
in civitate Cumarum nec in Fico nec in Curgolia
implateis publicis liceat ludere ad passarellam nec
ad tronchum.
Item statutum es-t, quod nullus homo nec puer
habens a decem annis supra ludat nec ludere debeat
in civitate Cumarum, nec in burgo Vici nec Crugolie
implateis publicis ad pasarelam nec ad rigizolum,
nec ad gurlam nec ad tronchonum nec ad boletaro
excepto quod mulieres, cuiuscumque etatis sint, pos-
jint ludere ad eorum arbitrium. Et qui contrafecerit,
solvat pro banno qualibet vice solidos quinque no-
vorum; et quilibet possit accussare, medietas cuius
banni sit accussatoris , et alia comunis de Cumis.
CXXIX. Quod nemini ducenti vinum a Clavena
vel Piurio supra, subveniatur percomune Cumarum,
eciam si dampnum pateretur.
Item statutum est, quod si aliquis duxerit vinum
a Clavena seu burgo de Plurio supra in ultramon-
tanas partes, seu in partes Cruale b , et inde aliquod
dampnum pateretur, ille qui predictum vinum du-
ierit, non possit nec debeat de predictis auxiliari
per comune Cumarum, sed dampnum (sit) eius.
CXXX.. Quod nemini eondi e cum aliquo viro
in potestariam Jiat remuneraciq per comune Cuma-
rum, nec aliqua fiat ambaxata per plures duobus
ambaxatoribus , nisi credencie consilio.
Item mccxiih die veneris , decimo intrante ia-
nuario, indictione secunda statutum est, ut nullus
homo amodo debeat ire nec reddire cum aliquo
homine, qui vadat impotestaciam ad expensas co-
munis de Cumis. Et de cetero non debeant ire in
aliquam ambaxatam nisi dub ambaxatores, nisi foret
consilio cumane credencie.
CXXXI. Quod nullus servitor possit superesse
refectionibus stractarum * <vel poncium, nec aliis
laboribus.
Item mccxvi mense octubris statutum est, quod
nullus servitor ponatur super aliqua via vel super
aliquo alio labore, que vel qui fiat vel fieri debeat
1 Pasarela, ital. lippa, vox obsoleta ; rigizolam , itai. ruzzola ;
gorla, ital. paleo ; tronconum, ital. trottola ; boleta, ital. palla
dicutttur, varii nolique pueronun bidi.
* forUtu intMiqendum in parlet Curiae Rhaitorum.
1 Corr. ennti.
* Gmt. itratarum.
a precepto comunis de Cumis in epiacopatu Cumarmn*
vei in atiqua parte episcopatus, nec ab aliqua alia
persona ad expensas comunis de Cumis, nec ad
expensas illorum hominum nec locorum, qui ipsas
vias vel Iabores facerent vel facere debeot Salvo
eo quod illi homines, qui facerent vel facere debe*
renl ipsas vias vel lahores, pdssint, si vellint, habere
unura superstitera vel plures, quem vel quos veliut ?
ad expensas suas ; et salvo eo quod potestas possit
mittere servitorem unum «d expensas comunis de
Cumis ad precipiendum quod vie, que fieri debent
(vel) aptari , et pontes et Jabores fiant et aptentur
ad certum terminum,
CXXXII. Quod nuUa alicui ' carta \fiat per comtme
Cumarum , unde usure currant, doritie comunis de-
b bita soluta fuerint, de quibus summata est racio.
Ttem statutum est, quod nulla carta fiat alicui
per comune de Cumis aliqua occaxione, unde cur-
rant usure alique, donec omnia debita comunis de
Cumis , de quibus facta est raeio sumatim , usque
ad tkalendas aprilis proxime preteritis * soluta fue-
rint, Et hoc statutum sjt tronchum et precissum»
Et hpc intelligatur de cartis coruptis, que fiunt et
fient et facta sunt ad dandas cartas coraunis Cu-
marum ad canevam de cartis corruinpendis.
CXXXIII. Quod ad alicuius peticionem nullus
exercitus nec particularis possit fieri per comune
Cumarum, extra iurisdictionem Cumarum, nec i/v?
ad dictum exercilum possit aliqua persona (nec) com~
pelli , pretey.. ad comunis Mediolani peticionem.
c Item statutum est, quod aliquis exercitus comunis
vel particular^s alicui comuni vel universitali vel
persone seu afii extra iurisdictionem Cmnarum, nec
ad peticionem .alicuius vel aliquorum fiat nec detur
per comune de Cumis, nec aliquis locus vel uni-
versitas iurisdictionis Cumarum , nec aliqua alia
persona invita.possit compelli impersona nec in here
nec in equis ire nec transmittere ad aliquem exer-
citum vel andatam, que fiet vel fieret aliquo modo
vel ingenio extra iurisdictionem Cumarum impar-
tibus Lonbardie, Romanie, Marche, Russie c nec
deinde, donec debitum comunis de Cumis sit in
totum solutum. Ncc potestas nec iudices nec miiites
inde possint facere consilium nec. poni in consilio,
salvo in omnibus pace et tenore pacis Mediolani
d et Comis, quod statutum locum habeat a kalendis
ianuarii proximis in antea ; quod statutum sit trum-
chum et precisum, et de eo non possit parabola
dari nec accipi, nec inde conscilium fieri. Mcci.m
mense iunii additur et, statuitur, quqd si ad peti-
cionem comunis Medio^ani postulatus fuerit gener
ralis vel particularis exercitus a comuni de Cumis,
sive fieri per comune de Cumis, ad eundum extra
iurisdictionem Cumarum in servicio comunis Me-
diolani, quod potestas non possit facere nec per-
mittere fieri consilium de ipso exercitu dando , nisi
primo preconizatum fuerit ipsum consilium generale,
■ Corr. deberent.
b Corr. praeteriti.
e Corr. Tusciae.
50
Digitized by
Google
159
LIBER STATVTORVM
i6o
ut omnes de consilio sub certa pena assint • ad
consilium generale de campana, et nisi quinquaginta
homines de quolibet quarterio civitatis Cumarum
tam de militibus quam de popularibus primo fue-
rint electi et vocati, qui interesse debeant et in-
tersint ipso consilio ultra consilium generale con-
suetum , in quo consilio proponatur peticio seu
postulacio comunis de ipso exercitu dando vel non
dando. Et si due partes omnium illorum , qui ade-
rint in ipso consilio, fuerint in consilio (de) dando
exercitum generali vel particulari * , fiat et detur
exercitus ipsi comuni Mediolani, secundum quod
due partes predictorum fuerint in concordia, et
aliter non possit dari exercitus particularis vel ge-
neralis comunis c Mediolani per comune Cumarum ;
et salvo quod si esset in concordia dando * exer-
citum particulari, quod aliquis cogi non possit ire
ad ipsum exercitum invitus aliqua occaxione nec
aliquo ingenio; nec cogi possit equum nec arma
comodare, nec altquo modo dare nec concedere
alicui eunti ad ipsum exercitum, nec aliqua pena
nec dampnum ei ex hoc inflingi e possit per pote-
statem Cumamm, nec per aliquem alium-aliqua
occaxione vel ingenio. Et hoc f intelligantur et at-
tendantur, aliquo statuto vel iuramento potestatis
non obstante; salvis et reservatis in integrum et
illesis omnibus capitulis, que continentur in pace
facta inter comune et homines Mediolani et comune
et hominesCumarum,et salva ipsa pace; et predictum
statutum, cui fit hec adiectio, non sit nec intelligatur
tronchum nec precisum, que ■ hanc adiectionem
sive in hac adiectione, sed alia, que continentur in
ipso statuto, remaneant in suo statu.
CXXXIV. Quod poteslas leneatur facere remo-
veri omnia tecta palearum, que sunt infra muros
civitatis Cumarum.
Item Mccvim mense decembris statutum est, ut
potestas teneatur removeri facere omnia tecta de
palea vel de melegaciis et cannis (19), que sunt in
civitate Cumarum a muris citadinis civitatis intus,
hinc ad kalendas madii proxime, et de cetero non
fiant, sed sint cohoperta de plodis vel copis vel
astrego ■.
CXXXV. Quod nullum hospitale fiat infra porias
civitatis, Vici et Curgnolie.
ltem mcc mense novembris stalutum est, ut nul-
lum hospitale fiat irifra portds et muros civitatis,
Vici et Crugolie.
CXXXVI. Quod poteslas non possit dare para-
bolam alicui castettano vel qoldaterio alicuius castri
absentacionis, nisi iusto Det impedimento.
Item mcc, xvi exeuntis ''decembris statutum est,
quod potestas comunis, qui pro tempore fuerit, non
a Cprr. adtint
• Corr. geoeralem Tel particuljrem.
e Corr. comuni.
«I Corr. de dando exercitum parlrcularero ele-.
e Cerr. infligi.
t Corr. haec.
Forleust corrigatdum quoad.
Nempe laminii lapidtis, vtl tegulis, vel jofc takaric.
a possit dare parabolam potestati altcuius castri nec
alicui guardatori, nisi per suas octavas vel per iustum
Dei impedimentum , et si impedimentum fuerit vel
habuerit, habere debeat scuntrum suum » ibi suo
dispendio.
CXXXVII. Quod taliatoribus facullatum de vete-
ribus facultatibus nuUa copia fiat.
Item statutum est, quod aliqnibus impoxictonibus
facultatum non fiat aliquo, modo vel ingenio copia
facuitatum hactenus factarum et impositarum per
comune de Cumis comunibus burgorum et locorum,
civibus et aliis personis singularibus cumani distri-
ctus , sed ipse facultates gubernentur in secrestia
ecclesie maioris comunis de Cumis; excepto quod
nomina ipsorum burgorum et locorutn et comunium
b et aliarum syngularium personarum tantum de ipsis
facultatibus, si expedierit, exemplentur, et de omni-
bus ipsis fiat dicta impoxicio , si eis placuerit et
utite videbitur. Et antequam gubernentur, omnia
nomina personarum et locorum et burgorum et
comunium cumani districtus, que hinc retro non
Solverint fodrum, exemplentur.
CXXXVIII. Quod balistre comunis Cumarum mn
possint donari, vendi, prestari nec aliter aUenari
eciam per consilium.
Item mcc, xvii mensis aprilis statutum est, quod
de cetero potestas comunis de Cumis, qui modo est,
nec alie potestates comunis de Cumis , qui pro
tempore fuerit *, non possinfnec debeant nec per-
mittant vendere nec donare nec alio modo alienare
c nec prestare seu mutuo dare aliquam balistam nec
aliquas balistas comunis de Cumis de illis balistis *,
(quas) de Ose dicimus, nec per credencie 4 nec per
consilium nec alio aliquo modo; et teneatur que-
libet potestas et quelibet consularia seu consules
comunis de Cumis facere iurare sequentem pote-
statem sive consules comunis de Cumis hoc atten-
dere et observare.
CXXXIX. Quod nemini liceat ire de nocte post
tercium sonum campane comunis per civitatem Cu-
marum, Vicum et Curgnolam sine lumine.
Item mcclxxvi die dominico xxi mensis decembris
statutum est, qued nullus de cetero vadat sine lumine
per civitatem , Vicum et Crugoliam vel suburbia
post tercium sonum campane, que pulsatur in sero.
d Et si quis contra fecerit, solvat pro banno solidos
viginti novorum.
CXL. Quod per civitatem Cumarum , Vicwn
et Crugnoliam nemini liceat ambulare de nocte post
tereium sonum campane usque ad diem claram cum
viola, lauto vel alio sonando instrumento.
Item quod nulla persona debeat ire per civitatem,
a Vidtl. commutet se cum alio caslellano vel mililt in suo serritio.
Eadtm vox tegitur in Statutis Novariae : « Nullus cararatut ....
>• possit scontrari vel dari in scontro pro aliquo non subdito, »
pag. /£, Novar. /583.
b Corr. fuerint.
e Balistae trani machinae iaeulatoriat , quae, cum torquebantur verbere
nervorum, hastas et saxa emittebant ad quatiendos urbium muros,
fuarum variae sptcies. Hic earum mtntio est , quat fbrtastt ab 0*
inventore et fabro nomen mvtuntae sunt.
d Carr. credvotiam.
Digitized by
Google
i6i
COMVRIS
Vicum vel Crugoliam vel suburbia post tercium so-
num campane, usque ad diem proximam cum violo
nec lauto nec aliquo instrumento sonandi, sub pena
et banno solidorum centum novorum pro quolibet
in qualibet vice.
CXLL Quod nemini tabernariorum liceat potarc
aliquarn personampost terciuni sonum campane noctis
Item quod nullus tabernarius preslet ad bibendum
alicui persone in tota civitate , Vicum ■ vel in Cur-
golia vel in suburbiis post tercium sonum campane;
ct si contrafecerit , solvat tabemarius pro pena so-
lidos sexaginta novorum. Et ille qui biberit, vel in
domo eius repertus fuerit post predictum sonum
campane, solvat pro banno solidos viginti novorum.
Et hoc intelligatur, nisi fuerit hospes, qui possit
bona iide hospitari, dum non sit male fame.
CXLII. Quod nemini liceat in dotno propria vel
conducta tenere bisclaciam, nec permittere hidi ad
dicjuod genus tassillorum, nec alibi infra confinia
civitatis tenere bisclaciam, nec mutuare ad bisclaciam,
tiee siare super ludo.
Item quod nullus teneat bisclaciam in domo sua
vel conducta seu gratis concessa, sive quod non
paciatur aliquam personam ludere in domo propria
vel conducta ad aliquem ludum tassilorum ; et si quis
contrafecerit, solvat pro banno qualibet vice libras
decem novorum; et ille qui luserit, solvat solidos
cenlura novorum pro qualibet vice, et ille qui re-
pertus fuerit prestare, solidos centum novorum, et
ille (qui) stat super ludum, soiidos sexaginta ; et
omnes tabulerii et dischi sive banche et tabule
comburantur. Et si quis de cetero fugerit de aljgua
taberna sive bisclacia tempore, quo dicte bisclacie
temptabuntur precepto regiminis seu potestatis vel
eius familie, teneatur tabernarius seu hospes ipsum
fugentem accussare vel solvere penam pro eo contra
ludentes et permittentes ludere, et contra mutuantes ;
(et) possint b potestas procedere et condempnare
per presumpcionem et coniecturas. Et insuper ille ,
qui repertus fuerit tenere bischaciam in domo sua
vel conducta vel aliter sibi concessa, ponatur et
stet in confmibus longe a civitate Cumarum per
decem miliaria, in quibus confinibus stet per menses
sex. Additum est mcclxxxh : nec alibi intra confines
civitatis Cumarum.
CXLIII. Quod nemini (liceat) facere invitamentum
gencium cum armis seu armigeraruni nec congre-
gftcionem armigerarum pro invitamento.
Item quod nullus de cetero presumat facere aJi-
quod invitamentum nec congregacionem gencium
cum armis occaxione alicuius discordie vel conten-
ciones e , quam haberet cum aliquo. Et qui contra-
fecerit , solvat qualibet vice Jibras quinquaginta
novorum.
CXLIV. Quod nullus cum armis currat vel vadat
ad aliquam rixam vel ad aliquod invitamentum.
Item quod nullus de cetero in civitate Cumarum
« Corr. Vico.
* Corr. pouit.
* Cw-r. Contenlionit.
NOVOCOMI lCa
a vel eius districtu curat seu vadat cum armis ad ali-
quam rixam vel aliquod invitamentura : • solvat pro
banno libras viginti novorum in pecunia numerata,
CXLV. Quod nemini liceat concionari super alio
quam super eo, super quo proposicio facta fuerit.
Item quod aliquis non debeat coricionari superalio>
quam super quo proposicio facta fuerit. Et si concio-
natum fuerit, teneatur potestas et eius vicarius non
facere partitam; et si fecerit, non valeat nec teneat
CXLVI. Quod nemitri liceat facere aliquam do-
mum nec aliud hedificium super terragiis, de quibus
prestatur fictum comuni Cumarum.
Item statutum est, quod nullus de cetero faciat
nec presumat facere super terragiis aliqnam domum,
turrim vel aliud edificium, de quibus seu occaxione
b quorum prestatur aliquod fictum comuni Cumarum.
Et si facta foret, destruatur. Additur: vel fictum
consuevit prestari.
CXLVIl. Quod nulla persona habitans in districtu
Cumarum presumat dare bibere vel cotnere * nec
aUter auxilium scacatoribus vel furibus, nec col-
loquium cum eis habere, nec conversari cum illis.
Ilem quod de cetero nulla persona habitaus in
districtu Cumarum audeat nec presumat dare co-
mere vel bibere nec aliter auxilium vel iuvainen
scacatoribus et robatoribus seu furibus famosis nee
bannitis predictis occasionibus vel aliqua earum,
nec cum eis colloquium habere nec conversari aliquo
modo. Et qui contrafecerit, condempnetur ille qui
dederit bibere vel comedere, vel aliter auxilium
c vel iuvamen, in libris centum pro unaquaque vice.
Ille aulem qui tantum colloquium vel conversacio-
nem cum eis haberet, puniatur et condempnetur in
libris quinquaginta novorum pro qualibet vice.
CXLVIII. Quod potestas nec aliquis eius vicarius
vel iudex nec aliquis de familia potestatis possit
expendere nec expendi facere de here vel rebus
comunis Cumarum pro aliquo negocio ultra libras
decem novorum sine generallis consilii voluntate.
Item quod potestas Cumarum et eius vicarius et
iudices et milites aliquo modo vel ingenio non
possit expendere nec expendi facere de here vel
rebus comunis de Cumis pro aliquo negocio ultra
libras decem novorum, sine parabola et voluntate
consilii generalis comunis de Cumis seu maioris
d partis. Et quod potestas et eius vicarius et iudices
et milites non possint aliquod- impedimentum facere
vel prestare istis duobus officialibus, quominus suum
predictum officium fideliter faciant (et) adimpleant.
Et illas libras decera non expendant nec expendi
faciant, nisi pro utiliUte comunis de Cumis.
CXLIX. Quod potestati nec eius iudicibus liceat
inquisicionem facere nec penam ponere alicui per-
sone de aliquibus maleficiis vel aliis commissis die
lune, que fuit xu ianuarii, et ab ipso die citra ,
usque ad diem martis , que fuit mi intrante fe-
bruario mcclxx.
Item quod potestas et eius vicarius et iudices
a Addt tt qui contrafecerif.
h Corr, eomedere.
Digitized by
Google
j 63
LIBER STATVTORVM
164
ieneantur per sacranieiiturn nullam inquisicionem a CLIV. Quod nemirti Iweat ire ad sparaverandum
vel penara facere vei iraponere de aliqna persona
vel alicui persone de aliquibus rixis , asaltibus ,
feritis, -misclanciis, confinibus ruptis, vel de hospicio
vel auxilio dato bannitis de maleficio, vei de aliis
maleficiis, que facta et perpetrata sunt in civitate
Cumarum vel eius episcopatu die lune, que fuit xn
mensis iahuarii proximi preteriti, et ab ipso die
citra , usque ad diem martis, que fuit quarto intrante
mense februarii proximi preteriti mcclxx (20).
CL. Quod nemini liceat feces vel laiamen seu
stercora comburere mfra pontem s. Bartolomei nec
in Fico nec in Curgnolia.
Item quod nulla persona undecumque sit, audeat
vel presumat comburere • aliquas feces vel latamen
nec stercora in civitate Cumarum nec in burgo Vici
nec Crugnola, nec in aliqua parte suburbium b , nec
eciam extra civitatem a ponte s. Bartholomei infra,
secundum quod taliat lectum Coxe. Et qui contra-
fecerit, solvat pro banno qualibet vice solidos cen-
tum novorum ; et quilibet possit accusare , medietas
cuius banni sit comunis de Cumis, et allia accusatoris.
CLI. Quod peticio alicuius eontis ad alicjuod re~
gimen non admittatur nec ad consilium ponatur,
per quam petatur aliquid de avere comunis Cuma-
rum dandum vel expendendum.
Item quod potestates Cumarum et eorum iudices,
qui erunt pro temporibus a kalendis ianuarii in
posterum, non possint nec debeant aliquo tnodo
recipere aliquam peticionem alicuius persone, nec
ponere in consilio camere vel generali de expen-
dendo vel dando alicui persone vel aliquibus per-
sonis, que irent vel eligerentur in aliquam pote-
staciam extra iurisdictionem Cumarum , de here
comunis de Cumis. Et hoc teneatur e per sacramen-
tum, et hoc statutum sit trumchum .et precisum.
CLII. Quod nullus forensis, qui fuerit in aliquo
comunis Cumarum officio, nisi duopus annis me-
diantibus , etc.
Item quod nullus forensis, qui-fuerit in officio
potestacie vel aliquo alio officio comunis de Cumis,
non possit nec debeat esse in aiiquo officio comunis
de Cumis, nisi duobus annis mediantibus et tran-
sactis; et hoc statutum sit trumchum et precisum.
CLIII. Quod nemini liceat inaquare linum, cana-
pum, nec pannos lavare, nec aliquid inmondus * po-
nere in fossato civitatis a tuifre de sancto Vitali
infra usque ad turrem de clusa.
Item quod nulla persona puesumat inaquare linum
nec canapum, nec lavare pannos aut aliquid inmon-
dum, nec follare coria vel pelles in fossato comunis
de Cumis a turre de sancfo Vitale inferius usque
ad turrem de clusa. Et /roi contrafecerit , solvat
pro banno pro qualibet vice solidos quinque. Et
potestas teneatur facere «fircare semel qualibet se-
ptimana. ,
a Ncmpt congerere, ut opiuar.
b Corr. Baburbioram.
t Corr. ad hoc teneantur.
d Corr. immundum.
per aliquam terram , ubi sit blava , nec per vineam
impJebibus Zezii, Fini, Ogiate, Balerne et Ripe.
Item MCCLXxvm die martis vu iunii statutum , quod
nulla persona iurisdictionis Cumarum audeat nec
presumat ire ad sparaverandum nec venandum in
aliquam terram, ubi sit blava, nec in aliqua vinea
equester nec pedester implebibus Zezii, Fini, Ba-
lerne et Ripe sancti Vitalis. Et qui contrafecerit ,
si fuerit super equo vel aliqua bestia, solvat pro
banno in qualibet vice solidos viginti novorum, et
si fuerit pedester, solvat pro banno in qualibet vice
soiidos decem novorum j et quilibet possit accus-
sare, medietas cuius banni sit accussatoris , et alia
comunis de Cumis.
b CLV. Quod consules et rectores dictarum ple-
bium sacramento teneantur accussare quelibet »
facienlem contra suprascriptum statutum.
Item quod comunia et quodlibet comune dicta-
rum plebium, et consules seu rectores et camparii
predictorum locorum dictarum plebium sacramento
teneantur deferre accusam comuni de Cumis in
scriptis, et ipsas accussas consignare potestatibus
infra octo dies.
CLVI. Quod euntes ad sparaverandum super terris
alicuius comunis depredari valeant hominibus h-
corum, super quorum terris sparavaretur , silicet
de solidis viginti, et pedes de solidis decem.
Item quod si aiiqua persona alterius iurisdictionU
iverit ad sparaverandum super terris alicuius co-
c munis iurisdictionis Cumarum, quod liceat homi-
nibjis illorum locorum, super quibus territoriis iverit
ad sparaverandum , depredari usque ad quantitatem
solidorum viginti novorum , si ftierit eques, (et si
fuerit) pedes, usque ad quantitatem solidorum decem
novorum sine vincnlo banni.
CLVII. Quod nemini liceat tenere aliquod ban-
cum, cohopertum vel tendiculam vel aliquod aliud
impediens extra hostium suum in stratis novis co-
munis Cumarum.
ltem MCCLXxvm mense ianuarii statutum et erdi-
natum est, quod de cetero nullus habeat nec teneat
aliquod banchum vel cohopertum vel tendiculam vel
aliquid aliud extra ostium suum in stratis novis comu-
nis civitatis Cumarum; et si quis contrafecerit, solvat
d pro banno comuni Cumarum pro qualibet vice so-
lidos sexaginta novorum. Et quilibet accussare possit,
medietas banni sit accussatoris, et alia medietas sit
comunis Cumarum. Et quod potestas Cumarum te-
neatur facere semel in ebdomada cercari ipsas stratas
novas, si aliquid factum fuerit contra hoc statutum.
CLVIII. Quod in uno consilio non possit fieri
ultra quatuor proposiciones, nec possit consuli super
eis per plures sex sapientes.
Item suprascripta incarnatione * quod potestas
Cumarum non possil ponere in uno consilio ultra
quatuor capitula proposicionnm; et quod non possit
consuli seu arengari in uno conscilio super ipsa
» Corr. quemlibet.
b Adde sUlulum e>t.
Digitized by
Google
i65
COMVNIS KOVOCOMl
iC><>
proposicione seu capitulis proposicionis ultra sex
consiliarios numero.
CLIX. Quod nemini liceat ponere aliquod ban-
cum, erbam nec pullos nec fructus sub coperto
mercati blave.
Item mcclxxxii mense marcii statntum est, quod
nullus pristinarius vel caligarius possit vel debeat
ponere aliquod banchum sub cohoperto blave co-
munis de Cumis, nec aliquis alius erbam nec pullos
nec gabias nec fructus nec aliquid aliud preter
blavam ; et qui contrafecerit , solvat pro banno pro
qualibet vice solidos viginti novorum. Et quilibet
possit accussare, medietas banni sit accussatoris, et
alia medietas comunis de Cumis. Et hec * intelli-
gatur tantum in diebus de mercato.
CLX. Quod nullus possit uxorem suam sibi he-
redem instituere, nec ei legare per testamentum vel
per codicillos ultra libras quinquaginta novorum,
tl si quis instituisset actenus, aliter non valeat.
Item mcclxxxii mense marcii statutum est, quod
nullus vir possit instituere uxorem suam sibi he-
redem, nec legare uxori sue per testamentum nec
per codicillos ultra libras quinquaginta novorum.
Et si quis instituisset usorem suam sibi heredem
actenus, institutio non valeat, sed cassa sit et irrita.
Et insuper quodlibet legatum factum hactenus per
aliquem virum alicui uxori sue ultra libras quin-
quaginta novorum non valeat, scd cassum sit et
irritum. Quod quidem statutum locum habeat a ka-
lendis ianuarii proxime preteritis citra, et non ab
ipsis kalendis ianuarii retro.
CLXI. Quod nemini liceat ponere implatea co-
munis nec in ecclesia s. Iacobi peV.es ad solem,
nec aUqiui fodra verberare, seu pelles vel coho-
pertoria, nec colcinacium spargere vel multicium.
Item suprascripta incarnacione statutum est, quod
nulla persona audeat ponere pelles in platea co-
munis Cumarum ad solem vel ad sicandum , nec
aliqua fodra vel pellem seu cohopertorium concu-
tere vel verberare in eadem platea, nec in ecclesia
sancti Iacobi (21), nec in eam platcam nec alibi in
aiiquam stratam proicere culcinacium vel multi-
tium ■.
Et qui contrafecerit, condempnelur in qualibet
vice de solidis viginti novorum ; et quilibet possit
accussare , medietas sit comunis et alia accussatoris.
Et potestas tenealur hoc facere preconizari.
CLXII. Quod consilium nec arengum fieri possit
de aliquo dando vel solvendo pro comuni Cumarum
alicui persone, que actenus fuerit potestas Cumarum
seu in officiis comunis Cumarwn.
Item suprascripta incarnatione statutum est, quod
ille, qui fuerit potestas Cumarum pro tempore fu-
luro a kalendis ianuarii proxime futuras c , per totam
diem non possit facere nec habere consilium parvum
vel magnum nec arengum, nec proponere nec facere
» Corr. hoc.
* Calcinacii nomine veniebant calcis txskcatnt vtl ralcarii njieris
fragmina; multicii vero purgamtnta quaeris.
e Corr. fulnris
a proponi in consilio parvo vel magno vel in arengo
de aliquo dando, solvendo vel restituendo alicui
persone, que hactenus fuerit potestas Cumarum sen
in officiis comunis Cumarum , nec heredibus vel
successoribus singularibus vel universalibus eius vel
habentibus causam ab eo. Et si aliter factum fuerit,
non valeat sed sit cassum ; et hoc statutum sit
trunchum el precissum.
CLXIll. Quod nemini liceat ab inicio consitii
usque ad finem se locare ad sedendum inter sca-
pulas arengere, nec post ipsam arengeram.
Item suprascripta incarnatione mense octubris
statutum et ordinatum est, quod nullus credenda-
riorum comunis Cumarum durante consilio, seu ab
inicio usque ad finem, audeat vel presumat sedere
1, nec se locare ad sedendum inter scapulas seu brachia
banci arengere (nec) post ipsam arengeram. Et qui
contrafecerit, eum potestas vel qui loco potestatis
fungeretur, teneatur punire et condempnare In ipso
instanti consilio, absque alia danda defensione, de
solidis viginti novorum.
CLXIV. Quodnemini consulendo vel aliter stando
in consilio liceat blasphemare aliquem de consilio-,
nec alicui de consilio verba iniuriosa dicere.
Item suprascripla incarnatione et mense statutuni
est, quod nullus credendariorum eiusdem comunis,
eo concibnante vel consulente vel existente aliter in
consilio, db inicio consilii usque ad consumaciohem
audeat dicere in opproprium aheuius credendarii
comunis Citmarum aliqua verba iniuriosa vel con-
c tumeliam alicui credendariorum de cledencia. Et
qui contrafecerit, eum in qualibet vice potestas, vel
qui eius locum tenetur *, teneatur punire et con-
dempnare de libris vigintiquinque novorum, modo
et forma in antecedente capitulo reformatis.
CLXV. Qaod nemini crcdendariorum comunis
Cumarum liceat in uno et eodem consitio concionari
bis, et si bis arengaverit, non dividatur consilium
super arengo.
Itein suprascripta mcarnacione et mense statutun»
est, quod nulla persona, que sit vel fuerit creden-
darius comunis Cumarum, de cetero audeat vel pre-
sumat concionari vel arengare seu consulere bis in
uno et eodem consilio. Et qui contrafecerit, eum
potestas vel eius locum tenens tenealur punire
d et condempnare de libris vigintiquinque novorum
niodo supradicto, videlicet in eodem consilio et sine
defensione. Et id quod in secunda vice consuluerit,
non registretur per scripturam in formam, nec re-
formetur partilum super secundo dicto; sed quic-
quid secundo consilio dixerit, inane sit, eciam si
scriberetur et reformaretur super eo partitum.
CLXVI. Quod nemini credendariorum , postquam
proposicio lecta fuerit et recitata in consilio, acce-
dere ticeat ad bancum potestalis.
Item suprascripta incarnacione statulum est, quod
nemo credendariorum , postquam lecta proposicio
fuerit a notario, et recitata a potestate vel a tenente
• Corr. teneret.
Digitized by
Google
i6'"
LIBER STATVTORVM
168
locum potestatis, audeat vel presuinat accedere ad a et pondera, puniatur et condempnetur per ipsum
banchum potestatis vel gerentis potestatis vicem. Et
eum qui contrafecerit , potestas vel eius vicarius
seu assessor punire teneatur et condempnare de
solidis quinque novorum modo supradicto. Excepto
quod hoc capitulum non habeat locum improciira-
toribus comunis Cumarum, nec in aliis, quibus esset
per aliquod officium comissa cura caneve comunis
Cumarum.
CLXVH. Quod persona aliqua potestati et comuni
Cumarum non obtemperans habere non possit ali-
quam potestariam, capitaniam, dignitatem vel ho-
norem alicuius burgi vel ville seu vallis districtus
Cumarum.
Item suprascripta incarnacione et mense statutum
iudicem in qualibet vice in solidis viginti novorum,
et nichilominus puniatur, si invente fuerint non eque
-vel minus iuste. Et eciam si ipse Jibre non essent
triginta onciariim.
CLXX. Quod iudex victualium teneatur ire ad
inquirendum beccarios ter vel quater in ebdomada,
si faciunt contra formam statutorum comunis Cu-
marum.
Item statutum est, quod ipse iudes teneatur ire
ad inquirendum beccarios ter vel quater ad minus
in ebdomada , qui non venderent secundum formam
infrascriptorum statutorum , vel qui tenerent bestias
vetitas, vel qui facerent contra infrascripta statuta
vel aliquod eorum ; et tnquirere subtilius quam
est, quod aliqua persona, que non obtemperat et b poterit (e<) eos condempnare iusta formam predi-
de cetero non obtenperabit potestati et comuni ctorum statutorum.
Cumarum, non possit habere aliquam potestariam,
capitaniam, dignitatem vel honorem alicuius vallis,
comunitatis, plebis, burgi vel loci episcopatus Cu-
marum. Et si habet vel habebit, eis potestaria, ca-
pitania, dignitate vel honore ex nunc sit privata,
et hoc statutum sit trumchum et precissum.
De stateris et ballanziis, ponderibus, libris,
umiis beccariorum , formagiariorum exa-
minandis , et pistorum et vendencium
oleum ad pensam.
CLXVIII. Quod iudex viclualium omni quindena
semel examinet stateram ftni , balanciam et pon-
dera apothecariorum.
Item statuerunt et ordinaverunt, quod ille iudex
teneatur semel omni quindena ad minus temptare
et examinare stateram feni, et balancias et pondera
libre et onzias beccariomm et formagiariorum et
pristorum et vendencium oleum ad pensam, et spe-
cies et ferrum , et eciam omnium illorum , qui
vendunt aliquid ad pensam , et eciam omnes men-
suras sallis , blave et leguminum et vini, cum quibus
vendentur • aliquid ad mensuram. Et illos bec-
carios et formagiarios , qui non haberent balan-
cias et pensas, secundum quod ordinatum est per
comune de Cumis , vel quos invenerit minus ha-
bere minores pensas et non equas stateras feni et
balancias, vel qui non haberet secundum formam
CLXXI. Quod omnes apothecarii vendentes ad
pensam teneantur habere pensas, scilicet libram et
mediam libram et unzias et mediant uniiam.
Item statutum est, quod omnes persone que ven-
dunt ad pensam , teneantur et debeant habere
pensas , silicet libram et mediam libram et onzias
et mediam onziam , secundum formam ordinatam
per comune Cumarum. Et eas omnes pensas seu
pondera debeant habere de ferro vel de auricalco,
et debeant ipsa pondera sive libra sive alia pensa
esse signata et bulata de signo comunis de Cumis,
quod fiet ad hoc. Et qui contra fecerit vel ha-
buerit, solvat in qualibet vice pro qualibet libra,
c que non esset illius maneriei , vel sic signata ut
supra , solidos viginti novorum , et pro qualibet
media libra solidos decem novorum , et de quolibet
alio pondere infra, solidos quinque novorum.
CLXXII. Quod canevarii et procuratores comunis
procurent , quod ipsi canevarii habeant omnia pon-
dera et omnes libras xxx unziarum et xu unzinrum,
et ciiiuscumque. maneriei , et cum quibus aliqubi
venditur , et balancias etc.
Item statutum est, quod canevarii comunis de
Cumis et procuratores comunis Cumarum procurent
modis omnibus , quod canevarii comunis de Cumis
habeant omnia et singuta pondera et omnes libras
triginla onziaruin et duodecim onziarum cuius-
cumque maneriei , et cum quibus venditur aliquid ;
statutorum infrascriptorum , teneatur ipsos con- d et balancias • omnia bene coequata , et que sint
dempnare. signata de uno signo comunis de Cumis ab aliis
CLXIX. Quod quelibet persona , ad cuius domum
iudex victualium accesseril causa temptandi ba-
lancias et pondera , teneatur manifcstare et ipsi
ostendere iudici et h ipsas balancias et pondera.
Item quod quelibet persona , ad cuius domum
vel atazonam dictus iudes/ iverit causa temptandi
ipsas balancias et omnia pondera librarum, cuius-
cumque maneriei sint, ma*ifestare teneatur et osten-
dere ipsi iudici , quan^ocumque pecierit. Et si
quis cellaverit vel non consignaverit ipsas baiancias
divisio *. Et ipsa pondera et onzias et baliancias
habeant duplicata et duplicatas , ita quod de uno-
»quoque ipsorum ponderum et de una balancia
fiat copia iudici victualium causa eundi ad tem-
ptandum predicta occaxione sui officii. Et semper
unumquodque ipsorum ponderum remaneat penes
canevam causa examinandi alia pondera; et ipse
iudex predicta pondera et onzias et balancias te-
neatur reddere ipsis canevariis, antequam exeat
dictum suum officium.
>«;:
m
a Ctrr. vendcretni .
k EspoDRe el
a Corr. et omnia pondera bene coetjualas el coequata ete.
I» Corr. diviso.
Digitized by
Google
t6g
C0MV!!U6 NOVOCOMI
CLXXIII. Quod iudex victuaUum teneatur de die
ei nocte, tociens quociens ei melius videbitur, tern-
ptare per ripam lacus naves et eciam domos , in
quibus prohibilum est teneri blavam insacatam etc.
Item quod dictus iudex teneatur et debeat de
die et de nocte, tociens et quociens ei melius vi-
debitur , ire ad temptandum omnes naves , que
essent in ripa lacus Cumarum et Vici et Crugnolie,
et eciam domos , in quibus prohibitum est teneri
blavas insacatas , utrum in ipsis navibus et domibus
esset aliqua blava vel aliquid aliud , quod duceretur
contra vetitum comunis de Cumis ; et quos invenerit,
punire et condempnare secundum formam statu-
torum. Et eciain debeat ipse iudex, quandocumque
ei videbitur , ire per lacum Cumarum in navi ad
lemptandum quoslibet facientes contra statuta co-
munis de Cumis super victualibus facta. Et potestas"
teneatur et debeat dare de familia sua ipsi iudici
pro exercendo ipso ufficio, quando ei videbitur; et
canevarii comunis de Cumis teneatur » dare ipsi
ittdici dictam navem cum duobus vel quatuor remis.
GLXXIV. Qiu>d nulli persone liceat infra con-
fmia emere vel vendere aliqua blava b , legumina vel
castaneas pistas , nisi in mercato blave Cumarum ,
nisi fuerit civis habitans infra confinia ; qui sipristor
tion fuerit, emere et vendere possit etc.
Item imprimis statutum est, quod nulla persona,
undecumque sit, audeat nec presnmat in civitate
vel infra confinia vendere nec emere aliquam blavam,
legumina vel castaneas pistas , nisi in mercato blave
Cumariun e , nisi fuerit civis habitans infra confinia;
qui si non fuerit pristor, possit emere et vendere
usque ad quantitatem some unius et non ultra in
quolibet die. Et si fuerit pristor civitatis habitans
infra confinia civitatis, possit emere somas tres, et
ei possit vendi usque ad predictam quantitatem
somarum trium ; dum tamen quilibet pristor, qui
emerit quantitatem blave extra mercatum blave ,■
faciat primo scribi in quaternis superstitum blave
mercati, et illa quantitas blave, quam emerit extra
mercatum , debeat sibi excusare in illa blava, quain
posset emere in die mercati : ita quod pro ipsa
quantitate, quam emerit extra mercatum, non detur
ei parabola in die mercati sequentis. Et si quis
contra predicta vel aliquod predictorum fecerit ,
solvat pro banno solidos decem novorum pro qua-
libet soma ; et si fuerit minus a soma una infra ,
solidos quinque novorum , et amittat blavam ; et
quilibet possit accusare , medietas cuius banni et
blave sit comunis de Cumis, et alia medietas sit
accusatoris.
GLXXV. Quod nemini liceat portare vel por-
torifacere blavam , castaneas pistas vel legumina
infra confinia civitatis Cumarum de die vel de nocte,
nisi eam emisset in mercato blave.
Item statutum est, quod nulla persona audeat nec
■ Cwr. teneantor.
» Corr. aliqnam blavam.
* Hoc mercatum erat propc lurrim ac palatium Pctri et Conraii Rusoac
<x advcrso prattorii.
a presumat portare nec portari facere aliquam blavam,
castaneas pistas et legumina per civitatem Cumarum
de die vel de nocte , nisi ipsam emisset In mercato
blave, vel nisi eam aportaret vel aportari faceret
de die in mercatum blave, vel nisi e^niisset extra
mercatum secundum formam proximi statuti , vei
nisi mutaret domum de una in aliam , vel aporta-
retur ■ cum parabola superstitum mercati blave ex
aliqua iusta de causa , vel nisi fuerit fictum Vel
medietas vel decima , et nisi esset blava , que por-
taretur ad masinandum , vel nisi fuerit vena , or*
deum , milica et scandella pro equis et aliis suis
bestiis , in quibus non habeat locum dictura sta-
tutum. Et qui contra predicta vel aliquod predi*
ctorum fecerit , solvat pro banno pro qualibet soma
b solidos deoem novOrum ; ille qui fecerit portari et
ille qui portaverit , solidos quinque novorum. Et
quilibet possit accusare, medietas cuius banni sit
comunis de Cumis , et alia dicti accusatoris.
CLXXVI. Quod si quis officialis positus ad cu-
stodiendum blavam, ne contra vetitum ducatur super
lacu vel alibi) grdtia, precio vel precibus duci vtl
porlari permiserit bladum contra statuta comunte,
puniatur de solidis xi..
Item statutum est, quod si aliquis officiaKs essetf
ad custodiam blave super lacum vel alibi causa
custodiendi, ne blava vel victualia ducantur contra
vetitum, (et) permiserit duci vel portari blava vel le^
gumina cohtra statuta comunis de Cumis ex gracia,
precio vel precibus , puniatur per ipsum iudicem'
c in solidis quadraginta novorum pro qualibet soma,
pro qua dimiserit ire, et non possit nec debeat
habere usque ad quinque annos tunc consequentes
aliqua officia nec aliquos honores et dignitates in.
civilale Cumarum nec in episcopatu; et de hoc
condempnacionem facere in publica concione ; et'
de hiis possit inquiri et condcmpnari usque ad
annnm a diem b comissi criminis in antea compu-
tandum. Et quilibet possit accusare, medietas cuius
banni sit comunis de Cumis , et alia medietas sit
accusatoris.
CL XXVII. Quod remiges ipsorum officialium non
presumant aliquod indicium nec spiam facere ali-
quibus volentibus bladum ducere contra vetitum ,
ncc alia c comittere fraudem, qua minus * ducentes
d bladum conlra vetitum per officiales invenianlur.
Item stalittum est,quod naute et ductores navium
ipsorum officialium nullo modo non possint nec
debeant facere aliquod indicium nec spiam aliquibus
volentibus ducere blavam contra vetitum de hora
aliqua, qua officiales non vadant ad temptandum,
nec eciam debeant aliquod signum nec fraudem
comittere , quominus ducentes blavam contra ve-
titum comunis inveniantur et inquirantur per offi-
ciales. Et qui contrafecerit , solvat pro banno in
qualibet vice pro qualibet persona libras decem
• Corr. apporlaret.
b Corr. a die.
c Corr. aliam.
d Corr. qnominu*
11
Digitized by
Google
'7 1
I,1BER STATVTORVM i- a
novorum ; et quilibet possit aceusare , medietas a coram se venire , et a quolibet eorum securitatem
cuius banui sit comunis de Cumis , et alia acu-
satoris, et eodem modo possint accusari infra
annum.
CLXXVIII. Quod nemini in mercalu blave in
diebus mercati emere liceat blavam, legumina vel
castaneas pistas , exceptatis civibus habitantibus
infra conjinia civiiatis et pristoribus.
Item statutum est, quod nulla persona cuinane
civitatis vel iurisdictionis Cumarum vel aliunde au-
deat nec presumat emere in diebus mercati in mer-
cato blave aliquam blavaui vel legumina vel castaneas
pistas, salvo et exceptato (quod) cives habitantes
infra confinia cuinane civitatis possint emere usque
ad somam unam blave et castenearum pistarum in
Ubrarum cc recipere, quod non facient contra pre-
dicta statuta.
Item stalutum et ordinatum est, quod predictus
dominus potestas seu iudex vilualium compellat
oranes foxatores • blave civitatis Cumarum vel epi-
scopatus venire coram se ad certum terminum, et
ab eis et quolibet eorum recipere bonam et ydoneam
securitatem de libris ducentis novorum pro quolibet,
quod non facientduci nec ducent blavam, castaneas
seu legumina predicta contra statnta.
CLXXXI. Quod netnini foxatorum seu revendi-
torum blave in die mercati liceat ire in mercatum
blave.
Item statutum est, quod nullus foxator sive re-
quolibet die mercati, et quilibet pristor civitatis Cu- b venditor blave debeat ire in mercato blave in die
marum habitans infra confinia civitatis possit emere
in quolibet die mercati et in mercato usque ad somas
tres, nisi emisset extra mercatnm in illa quantitate
ipsa die vel precedenti. Et eo salvo, quod quelibet
persona de episcopatu possit emere usque ad quar-.
tarium unum blave, secundum quod in alio staluto
dictum (est). Et ipsa blava, que emeretur in mercato
blave per habitantcs infra confinia , scribatur in
libris superstitum mercati blave. Et qui contra
fecerit , vel ultra predictam quantitatem emerit ,
solvat pro banno solidos deceni pro qualibet soma
6t blavam amittat , et si fuerit minus soma una ,
solvat pro banno solidos quinque novoruui. Et salvo
quod predictum statutum locum non habeat in vena,
ordeo , scandela ct milica.
CLXXIX. Quod si aliqua persona ducens in
mercatum blave somam unam vel plus blavc , le-
guminum vel castencavum pistarum ad vendendum,
ea qua divixerit ■ pro aliqua causa non possit capi,
nisi fuerit bannitus vel malexartus vel inimicus co-
munis Cumarum.
Item statutum esl, quod quelibet persona unde-
cumque sit, dum tamen non sit banitus malleficii
vel malexardie vel inimicus comUnis de Cumis, possit
libere sine aliquo impedimento portare vel portari
facere blavam , legumina vel castaneas pislas ad ven-
dcndum qualibet die in foro (22) comunis de Cumis.
Et ea die qua portaverint seu portari fecerint, non
possint impediri , capi vel detineri impersona vel
mercati; et (qui) contra fecerit, solvat pro banno
comuni de Cumis qualibet vice solidos sexaginta
novorum. Et ipsi superstites eos per sacramentum
accusare teneatur fc potestati Cumarum vel iudici
victualium.
CLXXXII. Quod omnes predicte et infrascripte
pene solvantur comuni de Cuinis in denariis niune-
ratis.
Item quod omnes predicte et infrascripte pene
solvantur comuni de Cumis in denariis numeratis
tantum, et non in alia substancia.
CLXXXIII. Quod quelibet persona plebis Locarni
et burgi de Ascona possit ducere usque quartarios 1111
blave, castenearum pistarum et leguminum a mer-
c cato de Locarno et de burgo de Ascoiut ad omnes
burgos et locos dicte plebis in singulis diebus mer-
cati de Locarno ; in die vero exlra mercatum non-
nisi quartarios nn.
Item quod quelibet persona plebis Locarni et
burgi Ascone possit et ei liceat ducere et duci
facerc quartarios quatuor blave , castaneartun pi-
starum et leguminum a mercato de Locarno et a
burgo de Ascona ad omnes burgos et locos dicte
plebis omni die mercati , in quo esset mercatnm
in burgo de Locarno, et iu sequenti die post ipsum
mercatum non ducant nisi quartarios quatuor pro
quolibet sine vinculo banni comunis de Cumis.
Salvo quod non possint ducere aliquid predictorum
victualium extra predictam plebem.
rebus per aliquam personam , occaxione alicuius d CLXXXIV. Quod liceat cuilibet persone cum
parabole datc vel dande per predictum dominum
potestatem vel eius iudjces vel consules Cumarum
iusticie vel negociatorum seu arbitrorum (causarum)
vertencium inter Mediolanum et Cumas, vel alterius
iudicis. Et hoc si duxerit somam unam et a soma
una supra. Salvo quod hoc statutum non habeat
locum nisi in illis personis, que habitant cxtra con-
finia civitatis , et in illis habitantibus extra confinia
civitatis, que ducerent blafam foris confinia civitatis
ad mercalum blave. /
CLXXX. Quod potestas seu iudex victualium coin-
pellat omnes foxatores blave ad certum terminum
a CVr. «» die qua Huxcrit.
duobus testibus accusare (facientes) contra predicta
et infrascripta statuta ; penarum medietas sit accu-
satoris, et alia comunis Cumarum,
Item quod quilibct c persona possit accusare
facientes contra predicta et infrascripta statuta vel
aliquod predictorum et infrascriptorum. Et detur ei
fides cum duobus testibus; et medietas penarum
et rerum amittendarum sit comunis de Cumis , et
alia sit accusatoris ; quod non habeat locum m
officialibus comunis de Cumis.
■ Foxatures appcllabaiitur promercales seijelum ntgutialores et lenentrs
hnrrea.
I> Corr. lcneanlur
r Cair. quaelibel.
i* 1
Digitized by
Google
'73
COM.VNIS NOVOCOMI
CLXXXV. Quod nemini revenditorum blave liceat
esse mensurator blave , nec morari in diebus mer*
cati in mercato blave, et quilibet accusare possit,
et ei cum duobus testibus Jides detur , et sit pe-
narum sua medietas , et contra predicta parabola
dari non possit.
Item statutum est, quod aliquis revenditor blave,
leguminum et castenearum pistarum habitans infra
coniinia civitatis non audeat nec presumat per se
nec per suam familiam nec per sumissam personam
in diebus martis, iovis et sabati morare mercatum
blave ; et hec sub pena et banno solidorum sexa-
ginta novorum in qualibet vice , et amissionis blave
ct leguminum , quam et que aliquis eorum vendiderit
vel emerit. Et quilibet possit accussare , medietas
cuius banni sit comunis , et alia sit accussatoris :
et quod aliquis revenditor non possit esse niensu-
rator blave ; et si aliquis, qui sit revenditor, se in-
miscuerit officio mensurandi , solvat pro banno
libras decem novorum , medietas cuius banni sit
comunis de Cumis, et alia sit accusatoris. Et eidem
accusatori detur fides cum duobus testibus ut supra;
et contra predicta non possit dari parabola per
potestatem Cumarum vel aliquem officialem comunis
de Cumis.
CLXXXVI. Quod nemini kabenti pro suo et fa-
milie usu bladum, legumina et castaneas, liceat in
mercato blave nec infra confinia civitatis emere
bladum foris , sic excepta vena , ordeo etc.
Item quod nulla persona habens blavam et le-
gumina et castaneas pistas pro suo usu et familie
sue, possit emere aliquam blavam , castaneas et
legumina in mercato blave nec in tola civitate
Cumarum ; foris vero mercatum et civitatem Cu-
marum quilibet possit emere ad suam voluntateni,
exceptis vena , ordeo et milica pro equis et pro
aliis bestiis. Pro suo usu intelligantur some tres
pro qualibet bocha. Et hoc sub pena et banno so-
iidorum viginti novorum pro qualibet soma qualibet
vice , et amissionis blave et leguminum et casta-
nearum, et ab inde infra pro rata parte some; et
quilibet possit accussare , medietas vero cuius blave,
leguminum et castanearum sit comunis de Cumis,
et alia sit accusatoris.
CLXXXVII. Quod nemini liceat infra confinia
civitatis Cumarum emere pro revendere ante nonam
pisces , pullos , fructus , fruges, assides, trabes nec
lignamina.
Item mccixviiii mense septembris , in regimine
domini Iohannis Pasqualis potestatis Cumarum sta-
tutum est, quod aliquis homo cumane civitatis vel
aliunde (non) emat vel emere faciat per se vel per
aliam personam pisces, pullos, fruges seu fructus,
ova, salvaticinas, fenum, lignamina nec asides nec
perticas nec trabes, bkvas, castaneas, marones pro
revendere antc horam none in civitate Cumarum
nec infra confinia. Et qui contra hoc fecerit, solvat
qualibet vice solidos decem novorum; et quilibet
possit accussare, medietas cuius banni sit comunis
de Cumis, et alia accussatoris ; salvo alio staluto
'74
a facto Mccxxmi, ita quod per hoc statutum nichil
alii statuto derogetur.
CLXXXVIII. Quod nemini revenditorum liceat
in diebus mercati uti in mercato bladi pro blado ,
castaneis vel leguminibus revendendis, nec in platea
comunis.
Item statutum est, quod nullus revenditor blave
nec leguminum nec castanearum masculus vel femina
stet nec stare debeat nec uti aliquo die mercati a
turre comunis de Cumis in sursum versus merca-
tuin, ,nec a cantono beccariarum (23) infra versus
predictum mercatum , nec a turre domini Alberti
Rusche versus mercatum , nec in ipso mercato blave
ad vendendum nec ad emendum blavam nec legu-
mina frangia et non frangia ■, nec pistum nec ca-
b staneas in domo nec extra domum. Et si quis vel
si qua contra hoc fecerit , solvat prp banno qualibel
vice librasdecem novorum comunide Cumis. Etquod
potestas leneatur per sacramentum facere temptare
et inquirere si quis vel si qua contra hoc fecerit,
quam subtilius poterit, per accusatores privatos, et
aliis omnibus modis, quibus meUus poterit inquirere.
CLXXXIX. Quod nemini, revenditorum liceat
revendere bladum, legumina, castaneas nec marona
i/i foro Cumarum.
Item statutum est, quod nullus homo habitans
infra confinia debeat nec possit revendere blavam
nec casUneas nec legumina nec marones in foro
Cumarum , et si quis contrafecerit, amittat blavam
ct predicta^ et quilibet possit eum accusare , me-
c dietas cuius blave, castenearum et maronoruin sit
comunis de Cumis, et alia accussatoris.
CXC. Quod liceat potestali dare parabolam ca-
pitulo de yjquafrigida bis in anno ducendi bladum ,
quod super suis nasceretur terris et pro suis de-
cimis, usque ad montem de Aquafrigida.
Item statulum est, quod licitum sit pcteslati cu-
mane dare parabolam capitulo de Aquafrigida (24)
per duas vices in anno tantum ducendi blavam , que
nasceretur super terris ipsius monasterii iacentibus
in loco b et territoriis de Burgaro et de Ciremario e ,
et de roncho suo novo, et blavam quam habuerint
confratres ipsius monasterii pro decima blave ipsorum
locorum , sine aliqua solucione facienda pro ipsa
parabula, dicentibus ipsis confratribus (in) verbo ve-
d ritatis, se ipsam blavani habuisse imprediclis suis
terris, vel pro decimis terrarum ipsorum locorum et
territoriorum. Additum : usque ad monasterium suum.
DE PRISTINARIIS.
Capitulum factum super pristinariis cumane
civitatis super infrascriptjs statutis.
CXCI. Quod de quolibet pane minori media unzia
iusta pensa pristor, qui eum fecerit, puniatur in de-
luiriis sex,et teneatur* pristores panes facere ad pen-
sam, que dabitur eis per officiales ad hoc constitutos.
a Ncmpe comminuta vel integra; pislum auttm eil granum decortieatum.
b Corr. in locis.
c AUas Cirimero, vulgo Cirimido.
d Corr. lenc-intnr.
J2
Digitized by
Google
1
, 7 5
LIBER STATVTORVM
i?6
Imprimis statuerunt et ordinaveiuut, quod qui-
libet pristinarius vel familia eius faciens panem de
sua farina ad vendendum faciant ipsum panem ad
pensam sibi datam per officiales comunis de Cumis
ad hoc constitutos, sive per iudicem victualium
cum consilio procuratorum comunis et superstitum.
Et si quis pristinarius fecerit aliquem panem , qui
sit minor pensa niedia onzia , solvat pro banno
quaiibet vice pro quolibet pane denarios sex et
perdat ipsum panem.
CXCII. Quod de quolibet pane venali, qui minor
iusta pensa fuerii unzia una, perdatur panis et pu-
niatur pristor , cuius fuerit , de denariis xn.
Item si quis pristinarius vel familia eius fecerit
panem de sua farina ad vendendum minorem onzia
una , solvat in qualibet vice pro quolibet pane
denarios duodecim, et amittat ipsum panem.
CXCIII. Quod pristores venalem panem facientes,
si minor unzia una et dimidia fuerit, puniatur *
de pane quolibet in denariis decem et octo et in
panis amissione.
Item si quis pristinarius vel familia eius fecerit
panem de sua farina ad vendendum minorem onzia
una et media, solvat pro banno in qualibet vice
pro quolibet pane denarios decem octo, et amittat
ipsum panem.
CXCIV. Quod pristores de sua farina panem ve-
nalem fucicntes minorem unziis duabus , puniatur h
de pane quolibet in denariis xxx et in . amissionc
panis.
Item si quis pristinarius vel familia eius fecerit
panem de sua farina ad vendendum minorem unziis
duabus , solvat pro banno in quaiibet vicc pro
quolibel pane denarios triginta novoruin , et amittat
ipsum panem.
CXCV. Quod panis venalis quilibet , quantuin-
cumque a media unzia infra minor fuerit , iusta
pensa perdatur.
Item si qnis pristor vel aliquis de familia sua
fecerit aliquem panem minorem a media onzia infra,
quantumcumque minor sit, amittat ipsum panem.
CXCVI. Quod nemini pristorum liceat facere
panem de furmento, nisi gremolatum.
Item quod aliquis pristinarius tel de familia sua
(non) audeat facere aliquein panen» de frumento, nisi
gremolatum. Et si quis contrafecerit , solvat pro
quolibet pane solidos duos novorum, et amittat
ipsum panem. Addatur : salva i*vendictione pristo-
ribus facta de factura panis bianci.
CXCVII. Quod pristor, posfqiuwi invenlus fuerit
unus vel plures panes turpes , vel in qiubus sit
mista aliqua turpitudo , pujiiatur de tota cocta ,
scilicet de denariis sex pro jfane et amissione tocius
panis.
Item si quis pristor vefc aliquis de familia sua
fecerit aliquos panes bru^os, vei mislos aiiqua lur-
pitudine, vel mistione non ponenda in ipsis panibus,
■ Corr. puoianlur.
b Corr. punianlur.
a vel turpes , quot quot fuerit ■ ipsi panes sive unus
sive piures, puniatur in denariis sex pro quolibet
pane et amissione tocius cocte.
CXCVIII. Quod si cui panis male coctus inventus
fuerit , puniatur de denariis sex pro quoUbet pane
et in panis amissione.
Item si quis pristor vel familia sua fecerit panem
vei panes male coctos , puniatur de quolibet pane
reperto in denariis sex novorum , et amittat ipsum
paoem vel panes nialle coctos.
CXCIX. Quod nemini deferenti ad civitatem Cu-
marum panem venalem minorem pensa, que datur
pristoribus Cumarum etc.
Item si aliquis, sive sit pristor sive non , habitans
extra confinia CumaruYn vel extra districtum Cu-
b marum portaverit ad civitatem Cumarum aliquem
panem venalem minorem pensa data pristoribus
Cumarum , cadat in ipsis penis , in quibus caderet
si fuisset pristor Cumamm , ut supradictum est de
penis.
CC. Quod potestati liceat vel iudici victualium
precipere pristoribus , ut panem ad sufficientiam
faciant, eumque exponant in locis deputatis.
Item quod dominus potestas cumana et iudices
et milites eius, cui comiserit, vel iudex victualium
habeat virtutem precipiendi pristoribus cumanis, ut
faciant panes ad sufficienciam secundum'pensam eis
datam ; et ipsos panes portare vel portari facere
ad ioca, que sibi deputarentur in civitate Cumarum.
Et qui fecerit h , solvat pro banno soiidos quadra-
c ginta novorum.
CCI. Quod nemini ad peticionem alicuius persone
liceat in domo recipere panem male coctum, mino-
rent vel turpem.
Item quod nulla persona habitans in civitate
Cumarum debeat reciperc nec gubsrnare in domo,
in qua habitat , panem vel pancs aiicuius pristinarii,
sive dictus panis sit iuste pense vel maie pense ,
sive turpis sive malle coctus. Et qui contrafecerit,
solvat pro banno soiidos sexaginta novorum pro
qualibet vice.
CCII. Quod habentes buzeUas venales teneanlw
eas emere volentibus dare sine pane misture.
Ilem quod quilibet pristinarius et quUibet de
famiiia sua teneatur dare buzeUas e , quas habuerit
d ad vendendum, ubique venderet, cuilibet petenti et
emere volentibus ipsas buzellas sine aiiquo pane
mesture , nisi fuerit de voluntate ipsius emptoris.
Et qui contrafecerit , solvat pro banno pro qualibet
vice solidos decem novomm.
CCIII. Quod pristores teneantur totum panem,
quem facient , tenere super balchionem vel in- alio
loco viciniori ad balchionem, ita quod impropaudo
sit transeuntibus.
Item quod quiiibet pristinarius et quilibet de
familia eius teneatur tenere totum suum panem
venalem aut supra balcomim. aut in uno scripneo
a Corr. fuerint.
k Corr. contrafcccril.
e IVempe jmrrns pottrs , hl. bnccvlla.
Digitized by
Google
77
COMVNIS PiOVOCOMl
i 7 ft
aperto apud balconeui, aut in zerlis vassis * apud
balconem, aut in aliquo alio loco viciniori ad bal-
conem, ita quod panis de facili videri possil. Et
qui contrafecerit, solvat pro banno pro quolibet
pane in qualibet vk» denarios sex novorum, et
amittat panem.
CCIV. Quod pristores teneantur sigillare bucellas
sigillis, in quibus scripta sint nomina pristorum qui
eas facient.
Item quod omnes pristinarii hubitanles infra
confinia civitatis teneantur et debeant signare nomen
et supernomen suuin super bucellis et super quo-
libet pane formenti taliter , quod possit legi nomen
et supernomen pristoris , qui fecit ipsum panem.
Et si quis contrafecerit , solvat pro quolibet pane
formenti denarios sex novorum. Et illud idem te-
neatur facere super panibus, quos fecerit vel dederit
hospitibus.
CCV. Quod nemini pristorum liceat alicui Jvospiti
coquere panem, qui sit minor iusta pensa (data) pri-
storibus.
Item quod aliquis pristor vel familia sua non
faciat nec coquat aliquem panem alicui hospiti , qui
sit minor iusta pensa data pristoribus, nec (de) blava
ipsius hospitis nec de alia. Et qui contrafecerit ,
solvat pro banno qualibet vice tantum, quantum si
ipse pristor fecisset ipsum panem pro sua utilitate
ad vendendum.
CCVI. Quod pristores teneantur manifestare panem
4otum, quem habuerint in hospicio sue habitacionis ,
sifuerit postulatum.
Item quod quilibet pristor seu familia eius te-
neatur manifestare panem, quam b haberet in donio
sua vel aliena , si interrogatus fuerit per familiam
potestatis vel superstites eorum , vel per iudicem
victualium. Et si negaverit , amittat totum panem,
qui repertus fuerit post negacionem.
CCVII. Quod nemini pristorum liceat facere bu-
zellas rotondas sine alis , ssd eas facere teneantur
cum alis vel rotondas cum quatuor grogniis.
Item mcclxxxii mense augusti statutum est et
ordinatum, quod nullus pristor cumane iurisdictionis
de cetero facere debeat nec fieri facere aliquas
buzellas retondas sine alis seu grogniis, sed ipsas
buzellas faciat et fieri faciat longas cum duobus
grogniis, vel saltem retondas in qualuor partibus
incissas , que dicuntur cum quatuor grogniis sive
alis, pro qualibet buzeUa. Et si quis contrafecerit ,
solvat comuni de Cumis denarios sex novorum pro
qualibet buzella, et amittat buzellas qualibet vice.
Et quilibet possit accussare et auferre impune bu-
zellas inventas factas contra hoc statutum , que bu-
zelle sint aufferentis. Et insuper pensatores panis
teneantur accussare contra facientes, et auflerre bu-
zellas factas contra hoc statutum, et eas consignare
comuni Cumarum.
* Forlauc inuUigtiiiat sunt hit vtrbis dossuariac sfiortulat. , seJ brtrts,
ital. gerie basse.
h Omt. quem.
a CCVIII. Quod ojficiales pensatores teneantur in
singulis diebus dominicis ire ad superstantes mer-
cati blave, et cum eis examinare, si bladum pristoribus
in precedenti ebdomada datum est eis pensatoribus etc.
Item statutum est, quod oumes officiales pensa-
tores panis singulis diebus dominicis teneantur sa-
cramento accedere ad superstantes blave comunis,
et apud eos et cum eis quelibet capitula officialium ,
scilicet et pro suis quarteriis exuminare furmen-
timi et mesturam datam per superstites cuilibet
pristori in diebus ipsius ebdomade , et examinare
si eis officialibus per quemlibet pristorem de pane
formenti vel mesture fuerit illa ostensa quantitas ,
qua est data eis blava a superstantibus, (et?) exire
potuerit secundum pensam pristoribus datam. Et si
b quem pristorem, facta dicta examinacione, predicti
officiales pensatores in ostensione panis , qui de
iure potuerit exire de qualibet quantitate blave re-
cepte a superstantibus secundum pensam, ut supra,
dolum comisisse vel fraudem invenerit, eum ipsi
officiales ea die dominica, sub pena amissione *
eorum ieudi, teneantur accussare seu denunciare vel
polestati vcl iudici victualium, in accusatione vel
denunciacione qualitatem doli vel fraudis inserendo.
CCIX. Quod iudex victuallium non concedat
fieri panem frumenti de imperia/i, si soma frumenti
non valet a solidis xlv supra , nec pancm misture
de imperiaU , si soma sycalis non valet a solidis xl
novorum supra.
Item statutum est, quod prediclus iudex victua-
c lium non permittat aliquem pristorem Cumarum
facere panenv de imperiali ad vendendum de for-
mento, si forWientum valuerit solidis quadraginta
quinque vel ab inde infra pro qualibet soma , sed
debeat facere fieri de denariis. Et si valuerit a
solidis quadraginta quinque supra , possit facere
fieri panem de imperiali cum consilio procuratorum
caneve comunis de Cuniis et superstiturn mercati.
Et panis de mestura non permittat fieri de impe-
riali , nisi valuerit soma sycalis a solidis quadra-
ginta novorum supra ; et tnnc possit fieri de im-
periali , si valuerit a solidis quadraginta novornm
supra, cum consilio procuratorum comunis et super-
stitum mercati blave.
CCX. Quod nemiui liceat accipere dc quartario
d scrusclie vel scentri ultra denarios xn , et pro
tanto quartarium dure teneatur quilibet vendens
cuUibet emere volenti de predictis.
Item statutum est, quod aliquis non possit nec
debeat accipere de quolibet quartario crusche et
scentri b uitra denarios duodecim novorum ad plus,
et deinde in iosum possint accipere ad eorum vo-
luntatem ; et ipsam cruscam teneantur dare cuUibet
emere volenti et petenti ; et hoc sub pena et banno
solidorum decem novorum in qualibet vice. Et si
soma sycallis vel milii valeret minus solidis tri-
ginta pro soma, teneantur dare pro denariis octo
a Curr. amissioois.
• Scentrum pnto furfurrm esst.
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
180
pro .quartario sub eadem pena. Et quilibet possit a persone aliquem panem, qui sit minor pensa iusta,
accusare , medietas cuius banni sit comunis de
Cumis, et alia sit accusatoris.
CCXI. Quod quilibet pristor lenealur coquere illam
blavam totam , quam emerit in aliqua die mercati,
iitfra terciam diem vel quartam, et eam in punem
facere , et panem exinde factum pensatoribus in
coctis consignare.
- Item quod quilibet pristinarius teneatur el debeat
coquere vel coqui facere illam blavam totam, quam
emerit in aliquo die mercati, infra tercium diem vel
quartum, et facere impanem, et ipsum panem con-
signare pensatoribus in coctis ; et qui contra fe-
cerit, solvat pro banno pro qualibet soma blave,
quam non coquerit, in * solidis sexaginta. Et pensa-
vel de quo accipiat ultra vel plus vel minus quam
de pane, qui venditur comuniter per pristores. Et
qui contrafecerit, solvat pro quolibet pane solidos
quinque novorum , medietas cuius banni et pene
sit comunis, et alia sit accusatoris. Et insuper pen-
satores panis teneantur temptare in domibus ho-
spitum, sicut faciunt pristores.
CCXVI. Quod quilibet hospitum Cumarum et eius
famiUa teneatur manifestare panem, quem habuerit
in hospicio, cuilibet qffieiali , qui manifestacionem
huius panis pacierit et qui contrafecerit, solvat etc.
Item quod quilibet hospitum et eius familie de-
beat et teneatur manifestare panem quem habuerit,
et temptare ipsum panem. Et qui contrafecerit ,
tores teneantur omni die dominico examinare co- b solvat pro qualibet vice solidos viginti novorum,
ctas consignatas cum blava quam emerit, et scripta
erit in quaternis officialium mercati blave. Et ipsi
officiales teneantur de ipsis quaternis facere copiam.
CCXII. Quod aliquis pristor habere non debeat
vel tenere in sua domo vet aliena bladum ultra
et amittat panem in qualibet vice. Et si negaverit
se habere , et postea inventus fuerit , puniatur in
solidis sexaginta novorum in qualibet vice et amittat
panem.
CCXVII. Quod predicti et alii omnes ofjiciales
duas somas, (ultra illam) de qua parabolam luibuerit comunis Cumarum, qui sunt ct erunt super victua-
in mercato blave ; et qui contrafecerit , solvat etc. libus, teneantur sacramento accussare quamlibet
Item quod si b aliquis pristor non debeat habere personam facientem contra predicta et infrascripta
nec tenere in domo sua vel aliena blavam aliquam
ultra duas somas ultra illam, de qua habuerit para-
bolam in mercato blave. Et qui contrafecerit, solvat
pro qualibet soma sohdos viginti novorum , et
amittat ipsam blavam ; et quilibet possit accusare,
medietas cuius pene sit accusatoris, et alia comunis
de Cumis.
CCXIII. Quod nemini pristorum liceat habere
ultra somam unam de furfure in domo sue habi-
tacionis nec alibi; et qui conlrafecerit , solvat pro
banno etc.
Item quod aliquis pristor non debeat habere nec
tenere in domo habitacionis sue nec alibi cruscam
aliquara ultra quantitatem unius some. Et qui
contra fecerit , solvat pro qualibet vice solidos
viginti novorum pro qualibet sotna , et amittat
ipsam cruscam.
CCXIV. Quod nulli prislorum liceat coquere
panem alicui hospiti, qui sit minor iusta pensa ,
de blava hospilis nec de alia; et qui contrafecerit,
solvat etc.
statuta , et hoc in illa die vel sequenii ad nwius,
in qua invenerit, et ipsas accusas etc.
Ilem quod predicti et omnes alii officiales comunis
Cumarum , qui sunt et erunt per tempora super
victualibus, debeant el teneantur sacramento accus-
sare quamlibet personam facientem contra predicta
c et infrascripta statuta vel aJiquod predictorum : et
hoc in illa die qua invenerit, vel sequenti ad minus,
et ipsas accussas consignare iudicibus maleficiorum
comunis de Cumis, et facere scribi in libro accus-
sationnm comunis de Cumis.
CC XVIII. QiKtd nemini prislorum civitatis Cuma-
rum, J ici, Curgnolie et Cernobii liceat ponere
nec poni facere fabas nec legumina nec aliud
turpe maliciose in blava, quam misserit ad maci-
nandum, nec in farinam , unde debeat panis fieri;
et qui contrafecerit , etc.
Item statutum et ordinatum est, quod nullus
pristor de ctvitate Cumarum , Vici et Crugnolie et
Cernobii debeat ponere nec poni facere fabas nec
legumina nec aliquod aliud maliciose in furmento
Item quod aliquis pristor non faciat nec coquat d nec in alia blava , quam et quod mittatur ad ma-
aliquem panem alicui hospiti , qui minor sit iusta
pensa , nec de blava ipsius kospitis nec de alia.
Et qui contrafecerit, solvat pro banno qualibet
vice tantum, quantum si ipse pristor fecisset ipsum
panem pro sua voluntate ad vendendum.
CCXV. Quod nulli hospitum liceat vendere alicui
suo hospiti nec alteri persone panem, qui sit minor
iusta pensa, vel de quo accipiat plus vel minus
quam de pane, qui venditur comuniter per pri-
stores; et qui eontrafecerit , etc.
Item quod aliquis hospes non vendat, nec dare
nec vendere presumat alicui suo hospiti nec alteri
a Corr. solidus.
h Erpungr si.
cinandum , nec in farina , unde fieri debet panis.
Et qui contrafecerit , soivat pro banno solidos
decem novorum pro qualibet vice, et plus ad ar-
bitrium potestatis Cumarum et iudicis victualium.
CCXIX. Quod quilibet pristor habitans infra
confmia civitatis Cumarum teneatur bene coquere
et preparare panem cuilibet persone volenti facere
coquere panem, quociens pelitum fuerit , etc.
Item statuerunt , quod quilibet pristinarius ha-
bitans mfra confinia civitatis Cumarum teneatur et
debeat bene coquere et bene preparare panem
cuilibet persone volenti facere coqui pane * pro.
■ Corr. petierit.
•» Corr. panem.
Digitized by
Google
I
iSi
COMVNIS NOVOCOMI
lS-3
'0
a-
f
tfi
#
sua utilitate , quandocumque petitum fuerit ei seu
ab eo sive ab uxore eius, vel ab alio eius familiari
persona habenti discrecionem , si non haberet uxo-
rem, nisi iusto Dei impedimento fuerit impeditus,
de q»o fidem faciat , cum inde fueril accusatus ,
iofra tercium diem. Et hoc precio denariorum
trium novorum pro quolibet quartario et non
ultra. Et si aliquis recusaverit coquere , vel non
bene coquerit et assaxnaverit ■ ipsuin panem ,
yel si acciperit ultra denarios tres novorum pro
quolibet qiiartario pro coctura, solvat comuni Cu-
uiarum pro qualibet vice et de quolibet facto so-
lidos quinque novorum pro quolibet quartario. Et
insuper ille, qui inale coquerit vel male axaxona-
verit ipsum panem, restituerit * totum dampnum,
quod passus fuerit illa vice ille, cuius fuerit blava
seu farina, et in extimacione pacientis dampnum,
usque ad medietatem valimenti blave seu farine,
que cocta fuerit. Et de predictis omnibus stetur
sive credatur soli verbo cuius fuerit blava. Et quod
predicto precio teneatur aportare dictum panem
coctum ad donium illius, cuius fuerit dictus panis.
CCXX. Quod liceat superstantibus mercati blave
dare parabolam pristoribus de Cernobio in diebus
mercati de illa quantitate blave, quam consueverunt
habere hinc retro , dum quantitas bladi non accedat
in die mercati ultra sotnas sex.
Item statuerunt, quod pristoribus de Cernobio
possit et debeat dari parabola per superstites mer-
cati blave quolibet die mercati, scilicet diebus martis,
iovis et sabbati , de illa quantitate blave , quam
consueverunt habere hinc retro, dum tamen non
accedat illa quantitas ultra somas tres in quolibet
die mercati. Et ipsi pristores teneantur coquere et
facere impanem, secunduni quod faciunt pristores
civitatis Cumarum , et ipsam blavam datam parabola
possint et debeant conducere usque ad Cernobium
sine aliqua pena banni comunis de Cumis.
CCXXI. Quod potestas teneatur eligere quatuor
personas de religione , que presint super officio pri-
storum, qui cogantur promittere in verbo veritatis
de comisso eis qfficio fideliter procurando.
Item mccxxix mense septembris, indictione tercia ,
in regimine domini Iohannis Pasqualis potestatis
Cumarum statutum est, ut in anno proximo futuro
super facto pristinariorum , quod potestas teneatur
eligere quatuor religiosas personas humiliatorum ,
stantes in religione humiliatorum, qui debeant super
esse pristinariis et super facto pannis c , et bona lide
ad maiorem honorem et proficuum comunis Cuma-
rum promittant in fide sua et verbo veritatis faciendi
et currandi * super ipsos pristinarios ad pensam, el
bene coctum et pulcrum panem vendere , et alii
liomines super esse non possunt ; et illi humiliati ,
quando eis videbitur, emant in foro blavam de
qualibet blava , de qua fit panis, et eam molere
» Nempe appametU.
* Corr. resliluat
e Corr. paois.
* Corr. curandi
a et coquere, el temptare qualiter erit, et secundum
quod exierit , dent pensam pristinariis. Et si in-
venerit • aliquem pristinarium panem male coctum
vendere vel minus pensa, puniatur in denariis duo-
decim pro qualibet uncia, et pro qualibet * pane
male cocto et turpi in totidem ; et in totidem si
non signaverit secundum formam staluti facti mccxviii
die luhe tercio mensis octubris ; qui fratres te-
neantur habere exemplum huius statuti et legere
omni quindena.
DE MOLINARIIS.
Capitulum statutorum et ordinamentorum
factorum snper infrascriptorum c molen-
dinariis.
b CCXXII. Quod iudex viciualium teneatur com-
pellere molandinarios (macinantes) aliquibus personis
habitantibus infra confinia civitads facere securi-
taiem librarum xxv novorum de ser\<andis statutis
super eis factis.
In primis quod potestas Cumarum et iudex vi-
ctuahum compellat et compellere debeat omnes
molanclinanos macinanles aliquibus personis habi-
tantibus in Civitate Cumarum scu infra confinia
civitalis facere securitatem librarnm vigintiquinque
novorum pro quolibet, et servare et attenderc
omnia statuta , provixiones et ordinamenta super
ipsis facta et constituta per comunc de Cumis. Et
si quis recusaverit dictam sccuritatem facere , ex-
pellatur et expelli debeat ipse molandinarius cum
c tota eius familia de ipso molandino. Insuper nec
ipse nec aliquis de familia eius unquam possit ma-
cinare in aliqua parte iurisdictionis Cumarum, nisi
primo fecerit ipsam securitatem.
CCXXIII. Quod quilibet molandinarii teneantur
accipere bladum ad macinandum a quacunu]ue per-
sona habitante infra confinia civitalis Cumarum,
que eis bladum dare vellet, sive bladum pensatum
fuerit, sive non.
Item quod quilibet molandinarius, qui macinat
vel macinabit alicui persone habitanti infra confinia
civitatis Cumarum , teneatur et debeat accipere
blavam ad macinandum , quam ei dare voluerit
aliqua persoria habitans infra confinia civitatis Cu-
marum, eciam si ipsa pcrsona pensaverit vel pen-
d sare voluerit ipsam blavam in domo sua ad aliquam
stateram. Et qui contrafeeerit , solvat pro banno
comuni de Cumis pro qualibet vice solidos quinque
novorum pro quolibet quartario.
CCXXIV. Quod molandinarii teneaniur consi-
gnare bladum sibi datum ad macinandum infra
triduum , postquam sibi dalum fueril , in farina et
ad pensam , deducta muUura concessa.
Item quod quilibet molandinarius teneatur et
debeat consignare et reddere ipsam blavam , sibi
datam ad macinandum, macinatam infra tercium
dicm, poslquam fuerit sibi data, et ad illam pensam
• Corr. invenerint.
b Corr. qnolibet.
e Corr. mfrswcripti».
Digitized by
Google
i83
LIBKR STATVTORVM
sive staderam , ad quam fuerit sibi datam de-
tracta parte sibi concessa per comune de Cumis
pro macinatura , et de qua inferius fiet mencio.
Et si quis molandioarius non redderit b ad ipsum
terminum , solvat comuni de Cumis pro qualibet
vice et pro quolibet quartario solidos duos novo-
rum , nisi iusta causa intervenerit. Et si ipsam
farinam traxerit in minori quanlitate quam debuerit,
restituat ipsam fnrinam illi cuius fuerit , que minus
reperiretur, et ultra solvat comuni de Cuniis pro qua-
libet (libra) unciarum duodecim denarios duodecim
novorum. Et dominus libre sive farine possit acci-
pere ipsam bestiam portantem ipsam blavam vel
farinam, quousque satisfactum sibi fuerit de ipsa
farina defecta sine pena comunis, et de predictis
omnibus adhibeatur fides domino dicte blave sive
familiari eius, qui dederit ipsam blavam.
CCXXV. Quod bladum , quod datur molandinariis
ad macinandum , penselur ad portas , non obstante
quod alibi sit pcnsatum.
Item quod quamvis aliqua blava pensetur ad
domum alicuius, nichilominus debeat pensari per
pensatores comunis de Cumis constitutos ad portas
comunis, sive ad alia loca sibi deputata. Et qui
contrafecerit , solvat pro banno qualibet vice co-
muni de Cumis pro quolibet quartario solidos
quinque novorum.
CCXXVI. Quodmolandinarii teneantur consignare
bladum eis datum ad macinandum personis, qae de-
derint illud, bene macinatum et congrucnter sine im-
mistione alicuius sabuli, cineris vel alterius fraudis.
Item quod quilibet molandinarius teneattir et
debeat consignare illam blavam sibi datam ad ma-
cinandum, bene macinatam et congrucnler in larina
sine inmisione alicuins furfuris, sabulli, ciucris vel
allerius rei, et sine comissione alicuius alterius
fraudis , et tali modo quod sachus , in quo duce-
relur.ipsa fai ina, vel ipsa farina non sit balneatus
nec balneata ; et qui conlrafccerit, solvat pro banno
conmni de Cutnis qualibet vice soJidos decem no-
vorum pro quolibet quartario. Insuper si aliquid
aliud impoxitum vel inventum fuerit in ipsa farina,
quam ipsa pura farina, restituat domino blave seu
farine exstimacionem tocius blave , in qua ipsa
mistio vel balnegacio seu revencio sive alia fraus
facta fuerit. De hiis stetur in dicto domini blave
cum uno teste fide digno. Et insuper si probatum
fuerit per duos testes fide dignos aliquem mulina-
rium posuisse aliqucm lipidem c vel aliquod aliud
turpe in farina quam macinaverit, condempnentur *
per iudicem victualium ad ponendum in berlina.
Quam penam si subierit , ab aliis absolvatnr.
CCXXVII. Quod molartdinarii teneantur facere
pensari bladum, quod ducerent ad macinandum, ad
porlas ad stateram novaiii , et similiter cum fuerit
in farina.
a Corr. data.
b Corr. reddiderit.
e Cnrr. lipidem.
d Corr. condemnetur.
184
a Item quod quilibet molandinarius et quelibet
persona de eius familia, ducens vel portans aliquam
blavam ad mancinandum de civitate vel suburbiis
civitatis, et quelibet alia persona ad peticionem
alicuius molandinarii portans vel ducCns blavam ad
mancinandum, teneatur et debeat ipsatn blavam fa-
cere pensari importis civitatis, vel in aliis locis sibi
constitutis per comune de Cumis, ad staderam novam
comunis de Cumis unziarum duodecim pro qualibet
libra, (et) nisi primo fuerit pensata, non debeat
duci ipsa blava extra portam vel ultra loca consti-
tuta ad ipsam blavam pensandam. Et si quis con-
trafecerit, solvat pro quolibet quartario in qualibet
vice solidos quinque novorum. Que quidem statera
fiat cum consilio superstitum blave infra quindecim
b dies proximos. Et similiter quando ipsa blava fuerit
macinata, teneatur et debeat reportare ipsam blavam
sive farinam ipsius blave ad repensandum in ipsis
locis, et ad ipsam stateram , ubi fuerit pritno
pensata. Et ab illo loco, ubi fuerit ipsa statera or-
dinata ad pensandum , non (?) debeat portare vel
ducere vel portari , nisi primo fuerit pensata et
exstimata in quaterno pensatorum , ubi erit scripta
ipsa blava. Et qui contrafecerit, solvat eodem modo
et qualibet vice eandem penam.
CCXXVIII. Quod nemini niolandinariorum vel
sue familie liceat bhulum , quod duxerit ad maci-
nandum , nec farinam descargare nec sacum ape-
rire , nisi ubi sunt loca pensature , vel ad domum
eorufti, qui bladum dederunt.
c Item quod aliquis molandinarius vel aliquis seu
aliqua de fainilia molandinarii vel alia persona, et
ad peticionem molandinarii , portans vel ducens
blavam ad macinandnm, vel reducens ipsam blavam
niacinatam , non debeat discargare ipsam blavam
nec aperire sachum nec permitti aperiri , in quo
fuerit ipsa blava, in aliqna parte civitatis nec sub-
urbiorum, nisi ad loca ubi pchsari debet ipsa blava;
et eciam tunc non possit aperire aliquem sachum
nec permittcre aperiri. Et quando reduxerit ipsam
blavam macinatam in farina et pensatam , non
debeat ipsam farinam, postquam fuerit pensata,
discargare nec sachum aperire nec permittere aperiri
nec discargari, nisi in domo vel ad domum illius,
cuius fuerit ipsa blava. Et qui contrafecerit , solvat
d pro banno comuni de Cumis solidos quinque no-
vorum pro quolibet quartario, salvo si iusto Dei
impedimento discargaverit , quod ad ipsam penam
non teneatur.
CCXXIX. Quod puniatur de solidis xx novorum
quicumque molandinarius, qui descargaverit bladum
eundo et redeundo alibi, quam ad domum eius ,
cuius fuerit blava.
Item quod si aliquis molandinarius descargaverit
aliquam blavam sibi datam ad macinandum eundo
vel reddeundo in aliqua parte civitatis vel subur-
biorum alibi, quam in domo illius cuius fuerit, et
de ipsa blava et farina aliquid diminuerit, solvat
pro banno in qualibet vice solidos viginti novo-
rum. Et ille, in cuius domo fuerit discargata, vel
Digitized by
Google
t85
COMVNIS NOVOCOMI
186
sachus operatus ■, solvat pro qualibet vice comuni
Cuuiarum solidos quadraginta novorum, nisi eadem
die, qua discargata fuerit ipsa blava, ipsum mo-
Iandinum * accussaverit potestati vel iudici malefi-
ciorum vel iudici victualium.
CCXXX. Quod procuratores comunis teneantur
saltem bis tempore sui oJjHcii examinare stateras,
ad quas pensatur bladum et farinam e .
Item quod procuratores comunis de Gumis, qui
pro temporibus fuerint , teneantur saltem bis in
tempore sui officii, examinare stateras, ad quas
pensatur ipsa blava vel farina, et pensatores ipsius
farine vel blave , si fuerint sufficientes vel non.
Et quicquid invenerint, refTerant iudici victualium.
CCXXXI. Quod liceat cuique persone accusare
cum duobus testibus contra predicta fdcientes.
Item quod quelibet persona possit accussare
coutra predicta vel aliquod predictorum facientem ,
dum tamen probet per duos testes fide dignos ;
salvo quod propter hoc non preiudicetur alicui
statuto superius facto ; et quod medietas predicta-
rum penarum sit comunis de Gumis, et alia me-
dietas sit accussatoris, qui non sit officialis.
CCXXXII. Quod pensatores teneantur consignare
iudici victualium vel maleficiorum , si iudex vi-
ctualium non adesset, nomina molandinariorum , qui
contra predicla facerent , delicti nomen manife-
stando.
Item quod predicti pensatores debeant et te-
neantur consignare iudici victualium vel iudici mal-
ieficiorum , si non adesset iudex victualium , nomina
molandinorum *, qui contra predicta vel aliquod pre-
dictorum fecerint , nomen delicti manifestando, ipsa
die qua hoc repertum fuerit vel saltim sequenti,
et iudex, cui predicta vel aliquod predictorum
consignata fuerit , debeat accusatum condeinpnare
ipsa die vel sequenti , quo consignata fuerit ipsa
accussa. Salvo quod si aliqua accussa daretur per
alios quam per predictos officiales, quod ipse iudex
non teneatur facere ipsas condempnaciones infra
tam modicum tempus, sed data dilacione faciendi
defensionem trium dierum accussato, postea possit
procedere ad condempnandum.
Et predicta statuta facta fuerunt super pristinariis
et molandinariis auctoritate consilii generalis facti
die dominico tertio decimo mensis februarii , et pu-
blicata in ipso consilio generali die lune octavo
exeunte februario.
CCXXXIII. Quod nemini mulinariorum liceat
cavalcando sedere super farinam.
Item mccxviii tercio exeunte octubri statutum est ,
«raod nullus mulinarius amodo in antea non debeat
cavalcare super farinam. Et qui contrafecerit, solvat
pro baimo unaquaque vice solidos duos novorum.
Quod bannum inde sit illius, qui accusaverit ipsum
mulinarium.
» Cwr. opertus.
* Corr, molaodinarium.
e Corr. farina.
* Cerr. molandinariorum.
a CCXXXIY. Quod iudex victualium teneant •
semel in mense subtiUus quam poterit examinare
peiisatores farine et notarios eorum , cuiusvis con-
dicionis sint.
Itein statutum est, quod iudex victualium , si
fuerit de voluntate potestatis populi, teneatnr et
debeat semel in mense , et plus si ei videbitur,
examinare et inquirere subtilius quam poterit, et
modis omnibus quibus poterit, pensatores farine,
cuiuscumque condicionis sint, et superstites ad
pensandum farinam, et notarios ipsorum pensatorum
farine. Et si invenerit eos pensatores vel notarios
eorum comisisse fraudem, quod eos removeat et
privet ab ipso officio et ab aliis omnibus officiis
et honoribus comunis de Gumis usque ad quinque-
b niurn. Insuper condempnet eos et quemlibet eorum
in solidis centum novorum pro quolibet dandis
comuni de Cumis ; et quilibet possit accussare ,
medietas cuius banni sit comunis de Cumis et alia
dicti accussatoris , et nichilominus teneantur ad
restitucionem farine. Et de hoc condempnentur in
publica concione comunis Cumarum.
CCXXXV. Quod quiUbet molandinarius teneaiur
habere cupos coctos * et coequatos ad modum, quod
capiant xvn cupi unum quarturium , et de multura
non possit accipi de xvii cupis ullra cupum unum.
Item statutum est, quod quilibet mulinarius, qui
molit bladum alicui habitanti infra confinia civitatis
Gumarum ^t in burgo Cernobii, debeant * habere
cupos coctos et coequatos ad modum, quod capiant
c decem septem cupi unum quartarium. Et quilibet
molandinarius pro sua molatura non possit nec
debeat accipere alicui habitanti infra confinia et in
burgo Cernobii nisi de decem septem uniun tantuin,
qui sit signatus secundum predictum modum. Et
quod nullus molinarius possit habere in domo sua
nisi unum cupum tantum signatum predicto modo ;
et qui contrafecerit , solvat pro qualibet libra so-
Hdos quinque , et ab inde infra solidos duos 110-
vorum ; et quod potestas teneatur per se vel per
aliam personam facere inquisicionem de predictis.
CCXXXVI. Item statutum et ordinatum est, quod
molandinarii non possint habere nec tenere in locis,
ubi teneatur * stadere ad pensandum farinam , nec
inde circha , aliquos sachos, in quibus teneant fa-
d rinam pro complendo et suplendo aliis sachis, quibus
deficeret, sed teneantur in sachis quarumlibet per-
sonarum ducere farinam ad stateram. Et si ad
pensam esset plus quam esse deberet , quod te-
neantur ad restitucioriem faciendam illis personis,
quarum esset ipsa blava seu farina, et ultra con-
dempnetur quilibet mulinarius pro qualibet libra et
in qualibet vice (in) solidis quinque novorum ; et
quilibet possit accussare, et officiales qui supererunt
ipsi statere ad pensandum farinam et scribendum ,
teneantur ipsa statuta facta super mulinariis penes
a Corr. tenealur.
b liest signatos cauterio, sivc sigillo comunis ferro candente impresso;
ital. bollalo.
t. Corr. debeat.
d Corr. tencntur.
83
Digitized by
Google
i«7 LIBER STATVTORVM , %
se el * servare, et servari facere ipsa staluta suo sa- a dempnacionis iu antea cotnputando, et terminus ^\
cramento et ultra, sub pena et banno solidorum lx condempnacionis debeat esse trium dienim tantum. ^ ^
pro quolibet. CCXLI. Quod ille qui tenuerit domum taberne de
•vino, cuius taberne tabernarius fuerit condempnatus ^
DE TABERNARIIS. teneatur ad dictas penas. ' '
Capitulum statutorum et ordinamentorum Item quod ille, cuius fuerit \inum quod vende- *' A ^°
factorum super infrascriptis tabernariis. retur , sive ille qui tenuerit ipsam domum ip S0
CCXXXVII. Quod nemini vendencium vinum ad tempore, in quo venderetur ipsum vinum, sive col-
minutulum liceat habere in taberna aliquem cra- lonario nomine vel proprio, teneatur ad predictas ",""''?•!
terem nec aliquod vas nisi coctum et coequatum. penas pro quoiibet homine et persona, qui contra
In primis statutum est , quod quilibet vendens predicta ordinamenta fecerit in aliquo de predicto
vinum ad minutulum non possit nec debeat tenere vino, quod venderetur in ipsa domo seu taberna.
in ipsa taberna aliquam galedam de quartario et CCXLII. Quod xn accusatores publici super ta- ' W< | U0
medio quartario, et quartino et medio quartino et bernarios eligantur et publicentur super lapidem ^' afie "
bicherio et siffo et copa, qui vel que non sint cocte broleti, et cogantur prestare iuramentum de officio ^ 13 '
vel coequate per officiales comunis de Cumis ad b huiusmodi fideliter exercendo. * ^* lS > m
illud precium, quo vendiderit dictum vinum, se- Item quod duodecim accussatores eligantur super : . acc '
cundum quod concessum est per comune de Cumis. ipsis tabernariis, qui fecerint contra suprascripta
Et qui contrafecerit, solvat pro banno in qualibet statuta et infrascripta, et qui debeant esse publiei,
vice solidos decem novorum ; * quod possit bibi et legi super lapidem broleti; et quod iudex vi- w»<k
in vitriis et copis argenteis, dummodo sit mensu- ctualium debeat compellere iurare quod ipsi debeant mm '
ratum in mensura cocta. inquirere omni die, ct vadant per civitatem et Vicum ^ 1 UC
CCXXXVHI. Quodquilibet venditor vini teneatur et Curgnoliam inquirendo tabernarios vendentes vi- fil ^
habere in sua taberna craterem de quartario et num, vel facientes contra predicta vetita vel aliquod si-ssam. qi
medio quartario. predictorum ; et quod ipsi accussabunt ipsa vel se-
Item quod quilibet vendens vinum ad minutulum quenti proxima (die), qua invenerit aliquos facientes ^ m
teneatur et debeat habere et tenere in taberna, in contra predicta, et ipsas accussaciones dent in scri- wm*
qua vendiderit vinum , galedam de quartario et ptis iudici victualium, (et) ea die qua date fuerinl 'wm\
medio quartario, quartino et medio quartino, et vel sequenti, facere legi ad sonum tubarum super * M F J
siffos e et napos coctos et coequatos (aS) per offi- lapidem borleti , et eas exigi secundum formam ^ 1 '
ciales comunis de Cumis, sub pena et banno soli- c suprascriptorum statutorum, quibus officialibus et l - itm f
dorum decem novorum pro qualibet mensura. accussatoribus plena fides detur, sive fuerint duo, Vki ' ni -.
CCXXXIX. Quod dicta vasa et mensure per sive unus tantum. Et accussatores debeant exprimere
ojjiciales cocture coquantur ab oro infra per di- nomen et cognomen vendentis vinum, et diem et Ifnsis
gitum unum. horam qua invenerint. Et medietas ipsarum pena- 'Uas
Item statutum est, quod predicti officiales, qui rum sit accusatoris, et alia medietas sit comunis de sawlun
coqiumt dictas mensuras sive dicta vassa *, videlicel Cumis; et ipsos accusatores iudex victualium cum itemiider
galeda de quartario et medio quartario, et quartina duobus pro quarterio debeat eligere, et eciam, si ^wvase
et media quartina, et siffos et napos et copas et videbitur ipsi iudici, possit eligere accussatores pri- «penH
bicheria, debeant signare per digitum unum grossum vatos cum duobus pro quarterio ; et nichilominus fecuilib
ab oro « in iosum, et ipsas mensuras coequare, et ipse iudex teneatur inquirere ex officio suo subtilius 4alap(
coquere iuste sub pena et banno solidorum viginti quam poterit de predictis; quod quidem additum fa pro
novorum in qualibet vice pro qualibet mensura. est mcclxxxiii mense augusti ; et durare debeant mm-
CCXL. Quod predicte pene debeant exigi per iu- ipsi offlciales per quindecim dies, et qui fuerit una a> \$ K
dicem exactorem heris comunis Cumarum infra quindena, non debeat esse in sequenti nec in tercia. Seris.
triduum, postquam condempnaciones facte fuerint, d CCXLIII. Quod nullus tabernarius possit esse ttXLr
in denariis numeratis. accusator super tabernarios. '«fn
Item quod predicte pene et alia banna debeant Item quod nullus tabernaiius debeat esse ac-
per predictum potestatem seu per iudicein exactorem cusator. e. $ ,
heris caneve coinunis de Cumis exigi in denariis CCXLIV. Quod cuilibel persone cum duobus $
numeratis tantum infra tercium diem post condem- testibus liceat accusare facientes contra statiUa pre- :: ; >„ a
pnacionem factam, si acciisatus habitaverit infra dicta tam in civitate quam extra. itaj s
confinia ; et si habitaverit/ extra confinia, debcat Item quod quelibet alia persona possit accussare
eas exigerc usque ad decein dies a termino cnn- quemlibet vendentem vinum et facientem contra
prcdicta ordinamenta tam in civitate quam in epi-
« Ex t mngt ei. scopalu, dum tamen habeat duos testes, qui sciant jj^
b .s« W j/e adJiium «st ot dicant veritatem de ipsa accusacione. Et ille qui ^
* C Z rr ' scy P hos - accussaverit eodcm modo , habeat medietatem , et a r
d Coir. vasa. '
e Foruusc intciHqnid ora. alia mcdietas sit comunis dc Cumis.
Digitized by
u Sp COMVNIS
CCXLV. Quod potestas teneatur setnel in sin-
gulis annis de mense septembris requirere generale
consilium, pro quanto quartinus vini vendi debeal.
Item quod potestas debeat facere consilium ge-
nerale comunis de Cumis super facto vini qualiter
est, et pro quanto quartinus debeat vendi, in quo-
libet anno et in mense septembris. Et secundum
voluntatem consilii generalis fieri debeat et procedi
per iudicem victualium.
CCXLVI. Quod cuilibet persone lieeat accusare
quemlibet facientem contra predicta et infrascripla
statuta, et accusatori detur Jides cum duobus testibus
Item quod quelibet persona possit accussare quem-
libet facientem contra predicta et infrascripta or-
dinamenta, et accussatori detur fides cum duobus
testibus, medietas cuius banni sit comunis de Cumis,
et alia accussatoris.
CCXLVII. Quod quelibet mensura vini, que co-
cjuaiur, liabeat signum ab horo subtus per unum
grossum digitum determinatum ud canevam comunis
Cumarum.
Item quod quelibet mensura, que coquatur, ha-
beat signum subtus ab horo per digilum unum
grossum, quod signum digiti erit determinatiun et
constitutum ad canevam comunis de Cumis. Et qui
contrafecerit et haberet illa vassa, solvat in qualibet
vice solidos decem novorum. Et ipsi accussatores
teneantur accussare contra facientes eodem modo,
ut supra dictum est.
CCXLVIII. Quod si quis inspinaverit aliquod vas
vini, et usque ad tres quartinas de ipsius vassis vino
vendiderit, -tenealur cuilibet volenti emere de ipso
vino vendere pro precio ordinato.
Item si aliqua persona per se vel per aliquem
de familia sua vel per sumissam personam sua spon-
tanea voluntate inceperit vendere vinum ad minutum,
et vendiderit usque ad tres quartinas privatim de
aliquo vase vini, teneatur ipsum vax vini, de quo
inceperit vendere, postea incontinenti vendere pu-
blice cuilibet persone emere volenti pro quantitate
ordinata per comune Cumarum. Et qui contrafecerit,
solvat pro banno in qualibet vice solidos centum
novorum ; et quilibet possit accusare , medietas
cuius banni sit comunis de Cumis , ct alia accu-
satoris.
CCXLDL Quod vendentes vinum de denariis qua- .
tuor pro quartino male mensuratum vel in vasis
non coctis solvant solidos xl pro banno in qualibet
vice, et qui pro tribus denariis vendiderit , vel pro
minori, solvat soiidos x novorum, si non dederit
<id signum.
Item statutum est, quod quilibet qui vendiderit
vinum ad minutum infra dicta confinia vel episcopa-
tura, debeat ad iustam mensuram vendere in vasibus
coctis et coequatis per officiales comunis Cumarum.
Et qui vendiderit vinum de denariis quatuor pro
quartina male mensuratum , vel in vasibus non coctis
et coequatis, solvat pro banno solidos quadraginta
m qualibet vice et qualibet mensura. Et qui ven-
diderit ad racionem denariorum trium pro quolibet
NOVOCOMl
»90
a quartino, et ab inde iufra , solvat pro banno solidos
decem novorum, si non dederit ad signum, et hoc
in qualibet vice.
CCL. Quod condempnati predictis occasionibus >
si ad canevam comunis Cumarum condempnacio-
?iem non solverint, de super tabernis eorum tol-
lantur hostia et balchiones.
Item statutum est: si quis fuerit condempnatus
predicta occaxione vel aliqua earum, et non solverit
ipsam condempnacionem ad canevam comunis de
Cumis, quod tollantur et tolli debeant hostia et
balcona domus taberne, in qua fuerit ipsum vinum,,
de quo accusatus vel condempnatus fuerit, et stent
aperte, donec fuerit voluntas potestatis, et donec
ipsa condempnacio fuerit soluta.
b
DE BECCAKIIS.
CCLI. Quod cuilibet persone " volens vendere re-
centes carnes ad minutulum in civitate Cumarum,
ea die qua vendiderit carnes, et in redeundo , sit
realiter et personalUer affidatus.
Item statuerunt et ordinaverunt, quod quelibet
persona volens vendere carnes recentes ad minutum
ad beccarias in civitate Cumarum , possit venire
secure ad civitatem Cumarum in locis ordinatis, et
in ea stare et vendere ipsas carnes ipsa die qua
venerit, et donec vendiderit ipsas carnes; et ven-
ditis ipsis carnibus, reddire ad domum suam, non
obstantibus aliquibus presaliis vel parabolis capiendi
et robandi , vel aliquibus concessionibus, undecum-
c que sint et qualitercumque date sint, et adfidate
sint, et impediri non possint nec impersonis nec
in rebus iu veniendo, stando et reddeundo, dum-
modo ducant carnes venales et recentcs, valentes
a solidis viginti novorum, vel ab inde supra; excepto
pro debitis comunis de Cnmis , de quo non sint
affidati. Et hoc statutum tamen locum babcat in
beccariis habitantibus a Cernobio supra , et extra
confinia civitatis Cumarum. '
CCLII. Quod vendentes carnes ad minutulum sa-
litas et lardum et formagium vendunt ad libratn
triginta unziarum.
Item statueiunt et ordinaverunt, quod quilibet
vendens carnes salatas et lardum et forinagium ad
relalium seu ad minutum , tencatur ct debeat
d illa vendere ad libram triginta onziarum. Et qui
contrafecerit, solval pro banno solidos centum no-
vorum, et eodem modo teneantur vendere ad libram
et ad mediam libraro.
CCLIII. Quod inler pasca maius et fesium s. Mi-
chaelis tion possit accipi de libra lardi recentis
ultra denarios xmi, et de libra salite lardi ultra
denarios xvi, ct inter sanctum Michaelem etc.
Item statuerunt et ordinaverunt, quod quilibet
vendens lardum recentem vel salatum scodegatum
a carnibus, non debeat accipere a festo pasche ma-
ioris usque ad sanctum Michaelem ultra denarios
quatuordecim novorum de lardo recenti, et de lardo
■ Corr. quaetibft p«rson«.
54
Digitized by
Google
IQI
LIBER STATVTORVM
salato denarios sedecim novorum ; et a festo sancti
Michaelis in antea usque ad carnis pluvium non
possit accipere ultra denarios duodecim novorum
de lardo recenti, et de lardo salato denarios qua-
tuordecim novorum.
CCLIV. Quod nemini liceat vendere carnes in
Cernobio, nec infra confinia civitatis Cumarum te-
nere ad beccharias suas nec vendere carnes amor-
batas, morticinas et zirbiatas nec graminosas elc.
Item statuerunt et ordinaverunt , quod aliquis
beccarius vendens carnes recentes in civitate Cu-
marum vel in burgo Vici (vel) Curgnolie vel infra
confinia civitatis, non possit nec debeat vendere nec
tenere ad beccarias seu ad bancham aliquas carnes
amorbatas, nec zirbigatas, nec morticinas nec aliquas
carnes graminosas , nec carnes de porcha pro car-
nibus de porcho masculo , nec carnes de peccora
nec de becho nec de capra, pro carnibus de moltono,
nec aliquas carnes alicuius speciey bestiarum pro
carnibus alterius speciey bestiarum. Et qui contra
predicta vel aliquod predictorum fecerit, solvat pro
banno solidos sexaginta novorum; et emptores te-
neantur manifestare ipsi iudici, quandocumque pe-
titum fuerit.
CCLV. Quod nemini beccario liceat inler ro-
gionos alicuius bestie inmittere pinguedinem, nec eos
replere vel conflare.
Iteiri statuerunt et ordinaverunt, quod mdlus
beccarius vel aliqua persona vendens carnes recentes
ad minutum debeat aliquem pinguediaem ponere
intus rognionos alicuius bestie, vel eos replere vel
conflare. Et qui cnntrafeoerit , solvat pro banno
solidos decem novorum pro qualibet bestia. Et bec-
carius, qui apposuerit virgam alicui bestie femine,
quod appareat masculus, solvat pro banno in qua-
libet vice solidos sexaginta novorum; et quilibet
possit accusare, medietas cuius banni sit comunis
de Cumis, et alia accussatoris.
CCLVI. Quod nemini beccario " civitatis Cuma-
rum , f^ici , Cernobii et Curgnole presumat infra
confmia cmtutis Cumarum per se nec submissam
personam emere aliquas bestias mortuas, nec eas
vendere nec ducere a Turno infra.
Item statutum et ordinatum est, quod aliquis
beccarius civitatis cumane, Vici et Crugnole et Cer-
nobii, nec habitans infra confinia eivitatis per se
nec submissam personam audeat nec presuinat emere
aliquas bestias .mortuas ab aliqua persona, unde-
cumque sit, quas (nec) vendat nec venderc possit ncc
ducere a burgo Turni infra confinia civitalis, nec
in ipso burgo Zernobii , Vici et Crugnole ; et hoc
sub pena et banno solidoruiri quadraginta novorum
pro qualibet bestia in qualibet vice. Et hoc si ipsc
bestie valerent a solidis decem novorum supra ;
si vero ipse bestie valereut a solidis decem novo-
rum infra, solvat pro banno in qualibet vice solidos
decem novorum; et in quolibet ipsorum casuum
carncs amittant, et de consiraili banno teneantur
a Cair. nenio bcccariu.».
a venditores taui episcopatus quarri aliunde ; salvo
quod si beccarii habitantes tn burgo Vici, Curgnole
et Cernobii et infra confinia civitatis interficerent
ad banchas suas bestias vivas, quod de ipsis bestiis
mortuis pro eorum " vendere possint partem et
dare unus alteri, et alter alteri, dummodo predictas
bestias vendant ad beccharias suas. Additum est
mcci.xxxim de mense augusti , quod id quod dictum
est, quod beccarii possint vendere seu dare aliis
partibus bestias inter se interfectas, intelligatur b
bestia que valeret a solidis sexaginta novorum supra;
et ab inde infra non possint vendere vel dare ad
vendendum unus alteri. Et qui contrafecerit, solvat
predictam penam solidorum quadraginta novorum.
CCLVII. Quod nemini beccario civitatis Cumarum,
b Vici, Cernobii et Crugnole liceat in ripis Cumarum
tenere super publico aliquod banchum pro carnibus
vendendis vel emendis: hoc tamen statutum non
habeat locum in bancis afpctatis per comune.
Item slatutum est, quod aliquis beccharius civi-
tatis Cumarum nec Cernobii, Vici et Crugnole, et
qui habitat infra confinia cumane civitatis, audeat
nec presumat tenere nec habere aliquod banchum
seu aliquam beccariam super publico comunis de
Cumis contratarum (et?) ripanun civitatis Cumarum
pro carnibus (emendis) nec vendendis. Et qui contra-
fecerit, solvat pro banno in qualibet vice solidos
decem novorum, et insuper banchum et becchariam
amittat; salvo tamen, reservato et intellecto, quod
beccarii episcopatus Cumarum et rivere et couritatus
c Mediolani volentes vendere carnes ad dictas ripas,
possint habere banchum beccarie ad ipsas rippas pro
carnibus vendendis; et carnibus venditis, incontinenti
absque modico temporis intervallo teneatur quilibet
et debeat banchum et beccarii de ipsas rippas k
exportare ; ita quod in ipsas ripas nec banchum nec
beccariam c remaneat, nec sit nec esse debeat. Et
qui contrafererit, solvat pro banno in qualibet vice
solidos decem novorum , et insuper ipsum banchum
et becchariam amiltat; quilibet possit eciam accusare,
si non fuerit in officio, et habeat medietatem banni
et carnium banchorum et becchariarum, et alia me-
dictas sit comunis de Cumis. Si vero fuerit in officio
per comune de Cumis constitutus , unde habeat
feudum, habeat solo modo d quartain parteni. Ad-
d ditum est mcclxxxhi de mense augusti : et salvo
quod hbc statutum non habeat locuni in banchis
affictatis per comune de Cumis, usque quo adfictata
simt vel affictabuntur.
CCLVIII. Quod nemini infra confinia civitatis U-
ceat victulum vel victulam vendere mortuam, nec
interficere minorem xxv libris ad libram xxx un-
ziarunu
Item statutum et ordinatum est, quod aliqua per-
sona, undecumque sit, infra confinia civitatis Cu-
marum non audeat nec presumat vendere aliquem
a Forlosse subaudiemlum ulililatf.
I» Corr. boccarias de ipsis ripii.
c Corr. el beccarias <le ipsis ripis rtr. ncc beccaria rcmaneal elt.
a Corr. solntnmodo.
Digitized by
Google
, 9 3
COMVNIS NOVOCOMI
«94
victulum aec vitulam ntortuum seu mortuam, nec
interficere inter ipsa confinia civitatis, qui seu que
sit minor libris vigintiquinque ad libram canium "
onziarum triginta, que venduntur et pensentur ad
stateram comunis Cumarum, detractis intestinis: et
hoc sub pena et banno solidorum viginti novorum
in qualibet vice, et amittat carnes.
i
DE PISCATORIBUS.
Capitulum statutorum et ordinamentorum fa-
ctorum super facto piscium et super facto
piscatorum.
CCLIX. Modus qui servatur diebus quadragesime
super consignacione piscium a comunibus infra-
scriptis futura.
Die lune.
Comune de Lugano libras centum piscium
Comune de Scona libras quinquaginta
Comune de Gordora libras quadraginta
Comune de Locarno libras quadraginta
Comune de Cernobio
Comune de Dugno
Comune de Vurio
Die martis.
Comune de Castellano
Comune de ' Lalio
Comune de Bissuno
Comune de Domaxio
Comune de Magadino
cum vicinancia de
Gambarogio
Comune de Caxorago
Comune He Salla et de
Collono
Comune de Bellaxio
Comune de Grabadona
Comune de Mussio
Comune de Turno
libras centum
libras sexaginta
libras quindecim.
libras viginti
libras viginti
libras centum
libras quinquaginta
libras viginti
libras viginti
libras quadraginta
libras quinquaginta
libras sexaginta
libras vigintiquinque
libras quadraginta.
iibras quadraginta
quodlibet comune pro
sua facultate, tenean-
tur omnes simul li-
bras quadraginta
Die mercurii.
Comune de Surico libras septuaginta
Comune de Melide
Comune de Careno
Comune de Quarzano
Comune de Palanzo
Comune de Rippalempna
Comune de Molina
Comune de Morchoe libras quinquaginta
Comune de RipaS. Vitalis libras quinqukginta
Comune de Arzenio libras quindecim
Comune de Agnio libras triginta
Comune de Rezonico libras triginta
Comune de Stabio et de
Spirano
Comune de Bruxino
Die iovis.
Comune de Tremedio libras quadraginta
Comune de Lugano libras centum
Comune de Cernobio libras centum
hbras vigintiquinque
libras viginti.
Comune de Menaxio
Comune de Ascona
Comune de Marozia
Comune de Codeiago
Comune de Usucio
Die veneris.
Comune de Bissuno libras octuaginta
libras quinqnaginta
libras quinquaginta
libras viginti
libras viginti
libras quindecira.
Comune de Mussio
Comune de Locarno
Comune de Gordora
Comune de Dugno
Comune de Castellano
Comune de Lalio
Comune de Caxorago
Comune de Moltraxio
Comune de Cremia
Comune de Lezino in-
feriori cum omnibus
suis locis libras viginti.
Die sabati.
Comune de Ripa S. Vitalis libras quadraginta
Comune de Domaxio libras quadraginta
Comune de Sorico libras septuaginta
Comune de Magadino
cum vicinancia de
libras vigintiquinque
libras quadraginta
libras quadraginta
libras sexaginta
libras viginti
libras viginti
libras viginti
libras quinquaginta
libras quadraginta
Ganibarognio
libras viginti
Comune de Salla et de
Collono
Comune de Grabedona
Comune de Nexio
Comune de Turno
Comune dd Careno
Comune de Quarzano
Comune de Palanzo
Comune de Ripalcmpna
Comune de Molina
Die dominico.
Comune de Bellaxio libras quinquaginta
libras quadraginta
libras sexaginta
libras quadraginta
libras quadraginta
quodlibet comune pro
sua facultate, tenean-
tur omnes simul libras
quadraginta.
Comune de Melide
Comune de Morchoe
Comune de Agnio
Comune de Arzenio
Comune de Stabio et
de Spirano
Comune de Lenno
Comune de Tremedio
Comune de Rezonico
Comune de Menaxio
Comune de Fontana
Comune de Collego _
Comune de Brienno
Comune de Lezino in-
feriori cum omnibus
suis locis
libras triginta
libras quadraginta
libras triginta
libras quindecim
libras vigintiquinque
iibras vigintiquinque
libras quadraginta
libras triginta
libras quinquaginta
libras decem
libras quadraginta
libras vigintiquinque
libras viginti (26).
» Corr.
carnium
CCLX. Quod predicta comunia singulariter sta-
tutis sibi diebus teneantur ante terciam consignare
superstantibus piscium quantitates piscium eis im-
positas ad piscariam Cumarum.
Imprimis quod predicta omnia comunia et singula
teneantur et debeant consignare seu consignari facere
Digitized by
Google
*9 5
LIBER STATVTORVM
»</>
illam quantitatem pisium ad piscariam comunis a altera , quemlibet piscem , valentem solidos duos
de Cumis eis et cuilibet eorum impositam diebus
statutis, et ipsos pisces asignare • ante terciam illis
personis, que super hoc constitute fuerint. Et hoc
sub pena et banno solidorum duorum pro qualibet
Hbra pisium, que defecerit eis et cuilibet eorum ad
consignandum.
CCLXI. Quod quodlibet comune impositam sibi
piscium quantitatem pev unum ex suis vicinis sua
die ad piscariam Cumarum mitiere teneatur, qui
eosdem pisces vendat ibidem.
Item quod quilibct b predictoruni conumium te-
neantur et debeant mittere quantitatem piscium ei
impositam sua die ad piscariam comunis de Cumis
per unum ex vicinis ipsius comunis, qui ipsos pi-
novorum , et ab inde supra incontinenti , cum eis
consignati fuerint, antequam vendiderint. ' Et illi
qui consignant ipsos, ipsimet ipsos pises incidant
seu incidi faciant ; et hoc sub pena et banno soli-
dorum decem novorum pro quolibet pisce in qua-
libet vice.
CCLXVI. Quod nemini liceat emere aliquem pi-
scein valentem solidos n vel supra, nisi incissum.
Item quod aliqua persona iurisdictionis Cumarum
et districtus nec aliunde non presumat emere nec
vendere aliquem piscem integrum valentem solidos
duos novorum et ab inde supra ad piscariam Cu-
marum ; et hoc snb pena et banno solidorum decem
novorum in qualibet vice ei qui emerit , et soli-
sces consignet ad ipsam piscariam pro suo comuni, b dorum viginti novorum ei qui vendiderit.
et eos ibi vendat per se. Et hoc snb pena et banno
solidorum centum novorum.
CCLXII. Quod nemo infra confmia civilatis pre-
sumat vendere pisces consignatoribus piscium pro
suis comunibus.
Item quod nullus presumat vendere pisces ad
piscariam nec alibi infra confinia civitntis Cumarum
alicui, qui consignet pisces pro aliquo ipsorum co~
munium ; et hoc sub pena et banno solidorum cen-
tum novomm pro quolibet et contrafacientem c et
qualibet vice, et que consignacio huiusmodi piscium
pro non facta habeatur.
CCLXIII. Quod consignantes pisces pro suis co-
munibus , et pisces vendentes ad piscariam alicui
piscatori vel piscium venditori infra civitatis Cu- c Cumarum.
CCLXVII. Quod a Tabernula et Zeno infra ne-
mini liceat in vivario tenere alujuem piscem.
Item quod aliqua persona non presumat tenere
aliquem piscem in vivario a Tabernola et Zeno infra,
sed teneantur et<debeant ipsos pisces , cuiuscumque
magnitudinis sint , consignare ad piscariam Cuma-
rum ; et hoc sub pena et banno solidorum quadra-
ginta novorum et amissionis piscium ; et quilibet
possit accussare, et ipsos pisces in vivario positos
impune accipere ; medietas cuius banni et piscium
sit comunis de Cumis , et alia medietas sit accu-
satoris.
CCLXVIII. Quod nemini liceat portare nec por-
tari facere aliquem piscem extra confinia civitatis
marum confmia pisces vendere non presumant.
Item quod nullus cx predictis consignantibus pro
predictis comunibus, nec aliquis alins vendens pi-
sces ad piscariam Cumarum de cetero audeat nec
presumat pisces vendere alicui piscatori vel ven-
ditori piscium in ipsa piscaria nec alibi infra con-
finia civitatis Cumaruni. Et si factum fuerit, con-
dempnetur vendens et emens contra formam pre-
dictam in solidis centum novorum pro quolibet
eorum qualibet vice de eoruin proprio here.
CCLXIV. Quod superstantes pisium non reci-
piant in consigriacione aliquem piscem, qui sil minori
precio solidorum u.
Itein quod aliqua persona iurisdictionis et di-
strictus Cumarnm (additum est mcclxxxiii mense
augusti : nec alionde) et undecumque sit , non pre-
sumat nliquo modo vel ingenio per se nec per so-
missam personam de die nec de nocte portare nec
portari facere (aliquem piscem) extra confinia civi-
tatis Cumarum : et hoc sub pena et banno solidorum
sexaginta novorum in qualibet vice et amissionis
piscium; et quilibet possit impune accipere et de-
ferentem seu deferentes accusare, medietas cuius
banni et piscium sit accusatoris , et alia comunis
de Cumis.
CCLXIX. Quod nemini liceat ducere vel duci
Item quod predicta comunia et syngula teneantnr facere pisces ad civitatem Cumarum, nisi per rectam
et debeant consignare pisces predictos , ita quod d stratam vel rectum navigium veniens ad civitatem
quilibet ipsorum piscium valeat ad mirius solidos Cumarum.
duos novorum , et ab inde infra superstites non
debeant eos recipere ; et valor ipsorum pisium sit
in arbitrio ipsorum superstitum.
CCLXV. Quod superstantes predicti teneantur
facere incidi quemlibet piscem valentem solidos n
vel supra, ita quod una pars piscis separetur ab
altera , antequam vendanlur.
Item quod ipsi superstites teneantur incidi fa-
cere per medium , ita qaod una pars separetur ab
a Corr. consignare.
b Corr. quodlibet rtc. teneatnr et debeat.
t Corr. pro qnolibet contrafaeUnte.
Item qiiod aliqua persona iurisdictionis et di-
strictus Cumarum et undecumque sit, non audeat
nec presumat portare nec portari facere pisces,
nec ducere nec duci facere aliquo modo vel in-
genio per aliquam stratam tam per terram quam
per aquam , nisi solo modo per rectam stratam
seu per rectum navigium venientem ad civitatem
Cumarum ; et hoc sub pena et banno solidorum
sexaginta novorum in qualibet vice et amissionis
pisium. Et quilibet possit impune auferre et accu-
sare , medietas cuius banni et pisium sit comunis
de Cumis , et alia accusatoris.
'iti
'I
'fl!
k
'■■■'i.
Digitized by
Google
'9/
COJiVNlS NOVOCOMI
CCLXX. Quod nerno consignandi causa pisces
pro predictis comunibus veniens ad civitatem Cu-
marum Veniendo, morando et reddeundo a nemine
capi valeat nec aliter impediri pro speciali debito
vel etc.
Item quod omnes illi, qui venerint ad civitatem
cumanam causa consignandi pisces pro predictis
comunibus vel pro aliquo eorum , secure venire
possint ac stare et reddire, si pisces consignaverinU
pro aliquo ipsorum comunium ; ita quod eondo ,
stando et reddenndo ipsa occaxione per aliquam
personam singularem , collegium vel universitatem
pro aliquo debito comuni vel singulari , banno vel
condempnacione capi nequeant personaliter, nec rea-
liter impediri.
CCLXXI. Quod nemini • revenditorum piscium
presumat stare ad piscariam Cumarum nec in toto
mercato berline in aliquo die quadragesime ante
iionam.
Item quod aliquis revenditorum piscium non
audeat nec presumat stare ad piscariam cumanam
nec eciam in toto mercato berline in aliquo die
quadragesime ante nonam ; et hoc sub pena et
banno solidorum viginti novorum in qualibet vice.
Et quilibet possit accusare , medietas cuius banni
sit accusatoris , et alia comunis de Cumis.
CCLXXII. Quod ducens pisces a b civitatem Cu-
inarum , statim cum fuerit ad ripam lacus , con-
festini porlet eos ad piscariam, et nisi super piscaria
piscis aliquis vendi non possit.
Item quod quelibet persona porlans seu ducens
pisces ad civitatem Cumarum , cum fuerint c ad
ripam lacus vel in civitate , incontinenti portent
eos ad piscariam cunianam , antequam aliquem ven-
dat , et alibi non possit vendere nisi ad piscariam ;
et hoc sub pena et banno solidorum viginti no-
vorum in qualibet vice, et amissionis pisium. Et
quilibet possit accusare , medietas cuius banni et
pene et amissionis pisium sit comunis de Cumis ,
et aha accusatoris.
CCLXXIII. Quod iudex victualium teneatur,
prout ei videbitur, eligere accusalores privatos super
predictis omnibus.
Item quod iudex victualium sen potestalis Cu-
raarum teneatur et debeat eligere , prout ei vide-
bitur , accusatores privalos super prcdictis omnibus ,
ita quod quilibet eorum possit accusare, medietas
quorum bannorum seu condempnationum, que fient
propter eorum accusaciones , sint ipsorum accusa-
lorum , et alia medietas sit comunis de Cumis.
CCLXXIV. Quod omnes condempnationes , que
fient predictis occaxionibus , solvantur in denariis
numeratis infra decem dies.
Item quod omncs condeinpnaciones , que fienl
dictis occaxionibus , solvanlur in denariis numcratis
mfra decem dies proximos.
* Corr. nemo.
* Corr. ad.
c Corr. fucril elc. porlet.
• I 9 8
a CCLXXV. Quod unus de canevariis comunis Cu~
maruin in qualibet die.quadragesime debeat preesse
ad recipiendum et pensandum pisces comunibus
impositos.
Item quod unus ex canevariis debeat superesse
omni die quadragexime cum iudice victualium et
cum notario ipsius iudicis ad recipiendum pre-
dictas quantitates pisium impoxitas predictis co-
inunibus, et ad pensandum ipsos pisces.
CCLXXVI. Quod pisces incidantur per medium ,
sicut supra notatur.
Item quod predictus iudex victualium et cane-
varius comunis debeant et teneantur facere incidi
predictos pisces, ita quod separentur per inedium
unuin frustrum ab alio ; ita quod non teneatur
b aliquo modo se simul et in duabus partibus, ante-
quam predicti pisces pensentur.
CCLXXVII. Quod pisces non recipiantur nec
pensentur ante pulsacionem campane comunis , que
pulsatur pro causis.
Item quod iudex et canevarius non debeant pen-
sare seu pensari facere dictos pisces nec recipere
aliquos pisces pro aliquo ipsorum comunium, donec
non pulsabitur campana comunis de Cumis , que
pulsatur in mane pro causis tenendis. <
CCLXXVIII. Quod predicta comunia omnes pisces
habeant , quos consignare debent in qualibet die in
prcsentia iudicis victualium , ante pulsacioncm dicte
campane.
Ilem ordinaverunt, quod omnia predicta comunia
c debeant habere omnes illos pisces , quos consignarc
volunt, impresencia predictorum iudicis et canevarii
in ea die, in qua debent consignare dictos pisces
pro eorum comunibus, ante sonum campane comu-
nis, que pulsatur ante terciam pro causis tenendis.
CCLXXIX. Quod nemini revenditorum piscium
liceat emere aliquem piscem a Torrigia infra versus
Cuinas.
Item statutum et ordinatum est, quod aliquis
revenditor pisium seu piscator non possit nec dc-
beat emefe nec facere emi aliquos pisces vel aliquem
piscem a Torrigia infra versus civitatem Cumarum ;
et qui contrafecerit , solvat pro banno qualibet vice
solidos quadraginla novorum , medietas cuius banni
sit comunis de Cumis et alia accusatoris , et qui-
d libet possit accussare, et amittat pisces.
CCLXXX . Quod piscatores debeant ducere pi-
sces recte ad piscariam Cumarum, et ipsos super
piscaria Cumarum ponere sine mora, nec eis a
Tabernula et Zeno infra liceat tenere pisces in lacu.
Item statutum et ordinatum est, quod omnes
piscatores tam civitatis Cumariun quam episcopatus
debeant ducere et portare omnes pisces recte ad
piscariam Cumarum , et ponere ipsos pisces incon-
tinenti super piscaria ; et si venerint per lacum
Cumarum a Zeno infra, non leneant ipsos pisces in
lacu nec in cordis nec in nassis nec in navibus in
vivario nec in aqua. Et qui contrafecerit, solvat pro
banno pro qualibet vice solidos quadraginta novo-
rum et amittat pisces; et quilibet possit accussare,
Digitized by
Google
'99 LIBEK STATVTORVM 300 *i
medietas cuius banni sit accussatoris , et alia me- a et amittat retem ; et quilibet possit accussare, mc- ^
dietas comunis de Cumis. Etquod ipsos pisces non dietas cuius banni sit accusatoris , et alia medietas ^
possit removere de ipsa piscaria , si non vendiderit, sit comunis de Cumis. Et si quis fuerit inventus 3» '
usque nonam. Et qui contrafecerit, suslineat dictam retem de muzeta in domo vel in curte sua, solvat 0< r
penam. solidos viginti novorum et retem amittat Et quilibet W
CCLXXXI. Qiiod nemini liceat piscari lacum possit accusare , medietas cuius banni sit accusa-
Cumarum cum reti magno spisso vel de muzeta toris , et alia inedietas comnnis de Cumis. $0
inter maius et kalendas septembris. CCLXXXV. Quod statuta facta super piscato- tf
Item Mccxxvmi mense septembris statutum est, ribus et revenditoribus pisium et super pisibus tk
quod nullus rete maius spissum nec rete de muzete valeant omni tempore anni , preter statuta consi- sf
ponatur nec mittatur nec trahatur de cetero in lacu gnacionis pisium quadragesime. «ist»
Cumarum a turri Olonii inferius et in sursum, a Item statutum est, quod omnia statuta facta super ., tfim
pasca maiori in antea usque ad kalendas septembris ; piscatoribus et super revenditoribus piscium et W
et si quis contra hoc fecerit , solvat pro banno in super piscibus et occaxione pisium valeant et te- CS
qualibet vice solidos quadraginta novorum , et om- neant et observetur • per totum annum , exceptis
nes persone, que viderint contra hoc facere, te- b statutis factis de consignatione pisium per comunia, iM*
neantur et debeant per sacramentum accusare et et super ipsa consignacione pisium, et super pisibus 00-
nonciare potestati Cumarnm seu iudici victualium taliandis et -pensandis. Que statuta exceptata locum Itfw
omnes illas personas, quas viderint facere contra tantum habeant in quadragesima , et exceptis re- tlfrai
predicta vel aliquod predictorum. Et qui accusa- venditoribus , qui possint stare ad piscariam, dum tte ali
verint, debeant habere terciam partem illius banni. tamen non einerint pisces a Turrigia infra. Ak
CCLXXXII. Quod in aliquo lacu Cumarum ne- CCLXXXVI. Quod inter kalendas madii et iulii fc e
mini liceat ponere rete , quod appellatur bigezum nemini liceat in navi agones habere. («^
et guadetum. Item statutum est, quod si aliquis inventus fuerit \ ipi
Item mccli additum est, quod nullum rete, quod habere in aliqua navi agones a kalendis madii usque worai
appellatur bigezum et guadetum , similiter non tra- ad kalendas iullii sequentis, solvat in qualibet vice KX
hatur in aliquo lacu cumano ; et qui contrafecerit, solidos quadraginta novorum , et amittat pisces et «cipi
solvat predictaui penam, et eciam navem cum cordis navim. liJra
et retibus amittat. Et quilibet possit accusare , et CCLXXXVII. Quod nemini 'venditorum pisium irj
medietas sit accusatoris, et alia comunis de Cuniis; liceat vendere vel donare pisces alicui revenditori h
et eciam comunia locorum existencia super lacubus c vel mercatori, qui non sit de districtu Cumarum. u/p
teneantur per sacramentum accusare si contra fiat Item statutum est, quod nulla persona vendens mm
super suo territorio, sub pena et hanno librarum pisces non possit nec debeat aliquo modo vendere 1^
vigintiquinque novorum. Et hoc sit tronchum et nec donare nec alienare aliquem piscem alicui re- ktm
precissum ; illud idem dicitur de cinguiriis, et in- venditori vel mercatori pisium , qui non sit iuris- jmirio
telligatur per' suprascripta tempora. dictionis et districtus Cumarum. Et si quis contra ; w ,
CCLXXXIII. Quod nemini liceat inter kalendas fecerit, solvat pro qualibet vice solidos centum
maii et kalendas iulii agones capere , vendere nec novorum, (et) non possit piscare in aliquo lacu g w
donare nec lacum piscari reti spisso vel muceta episcopatus Cumarum usque ad quinque annos, nec a, C(
intra dictum tempus. pisces vendere in districtu Cumarum. Et quilibet
Item statutum est, quod in laeu cnmano nulla possit accussare, medietas cuius banni sit comunis
persona capiat agones nec eos vendat nec donet de Cumis, et alia dicti accussatoris. \ m
a kalendis madii usque ad lolendas iulii, nec aliquis CCLXXXVIII. Quod nemint piscatorum vel ven- ^
trahat nec ponat aliquam retem spisam nec muzetam ditorum piscium liceat a Tabernula et Zeno infra [q
in dicto lacu intra dictum tempus. Et qui contra- vendere aliquem pissem unius libre vel supra alibi, ^
fecerit , solvat pro banno in qualibet vice solidos d quam super piscaria Cumarum , et alibi * quam ad ^
quadraginta denariorum novorum, et insuper amittat , libram xxx unziarum. ^
retem et navem ; et quilibet possit accussare , me- Item statutum est et ordinatum est, quod nullus j b
dietas quarum et denariornni sit comunis, et alia piscator vel venditor piscium de cetero audeat vel ^
accusatoris. • presumat vendere aliquem piscem ponderis unius ^
CCLXXXIV. Quod nemifi liceat piscari lacum libre ad libram triginta onziarum et ab inde supra ^
Cumarum nec lacuni Lugani reti, quod appellalur alibi, quam in piscaria Cumarum a Zenno et a Ta- ^
muzeta. bernula infra, nec aliter quam ad libram triginta ^
Item statutum est, quo<i nemo debeat piscari in onziarum, vel ad mediam libram quindecim onziarum. ^
lacu Cumarum et de Lugano cum rete quod dicitur Et qui contrafecerit , puniatur de qualibet libra in ^
muzeta; et si quis inventiis fuerit piscari, solvat pro solidis quinque novorum , et quilibet possit accu- ^
banno in qualibet vice solidos sexaginta novorum, sare, et accusatori cum duobus fide dignis testibus
fides detur. •
> Dthocpijce,quiappellaturetumCyprinujlariensii,itaaitBin,Ioviut: |(
Larius innumcros in gurgite paicit aquoncs ; a Corr. observentur.
■ Mollis aquo demlis vivcre nescit aquis. b Corr, aliter. ,
Digitized by
30 1
COMVSIS NOVOCOMI
102
CCLXXXIX. Quod venditores piscium , cum
vendent pisces , habeant balanciam super piscaria
cum Ubra et media libra, et omnibus generibus
unziarum.
Item statutiim est, quod quilibet piscator vel
pisium venditor teneatur semper habere , quociens
piscem unius libre yel ab una libra supra habuerit,
super piscaria Cumarum balanciam cum libra,
media libra, et cum omnibus generibus unziarum
usque ad mediam unziam ; et qui contrafecerit ,
puniatur in qualibet vice in solidis quinque no-
vorum , eciam si minima dictarum unziarum de-
faerit.
CCXC. Quod nemini venditorutn piscium Uceat
a dictis conjiniis infra vendere aliquid piscis, nisi
in balanciis libratis et sigUlatis signo comunis Cu-
marum.
Item statutum est, quod nullus piscator a dictis
determinatis locis infra audeat vel presumat ven-
dere aliquem piscem seu trutinare aliquem piscem
vel de pisce aliquid, nisi super balanciis et cum
libris et mediis libris et aliis ponderibus libratis
et coequatis et bullatis signo comunis Cumarum ;
et qui secus fecerit , puniatur de solidis quinque
novorum in qualibet vice. .
CCXCI. Quod in diebus quadragexime non possit
«ccipi pro libra trujte ultra denarios xxi , nec pro
libra lucii ultra denarios xvn ; nec pro libra tenche
ultra denarios xv etc.
Item statutum est, quod nullus piscator audeat
vel presumat in diebus quadragesimalibus accipere
pro libra piscis, qui dicitur truxta ", ultra denarios
viginti unum, nec pro libra lucii ultra denarios
decemseptem , nec pro libra piscis tenche ultra
denarios quindecim , nec pro libra cuiuslibet .al-
terius piscis ultra denarios duodecim , exceptis
piscibus incombiis et timeris et pigis b , quos pos-
sint vendere in piscaria Cumarum ad suum libitum,
dum computacione facta non accipiant nec acci-
pere possint ultra denarios viginti unum pro lihra.
Et qui «lias fecerit, puniatur de solidis quinque
novorum in qualibet vice et pro libra vel media
libra.
CCXCH Quod extra quadragesimam non possit
accipi de libra truyte ultra denarios xvii , nec
ultra denarios xini pro libra lucii, nec ultra de-
narios duodecim pro libra tenche.
Item statutum est, quod nullus piscator . seu pi-
sium venditor possit in pinguibus diebus, silicet
eitra quadragesimam , vendere vel accipere uhra
denarios decemseptem pro libra piscis truyte, vel
ultra denarios xnn pro libra pisci8 lucii , nec ultra
denarios xii pro libra piscis tenche , nec ultra de-
narips. duodeciin pro libra cuiuslibet alterius piscis
noa specificati, exceptis de piscibus, quos precedens
statuttiin exceptatum % pro quorum libra possit
* Cmt. tructa , quae sic appelUtur, ait Gloss. Dueang. , tptia vim
kabtt trudendi, vtl quia semper moratur abstrusa.
* ffempe alias gabiis , salmonihus, thymallis (Linn.) ac cyprinis pigis
(Lacep.).
f- Cerr. excipir.
a accipi usque ad denarios xv» et non ultra ; et qui
contrafecerit , puniatur secundum formam ipsius
precedentis statuti.
CCXCIII. Quod (nemo) vendendo de predictis
piscibus a libra infra presumat augere precium uJtra
ratam.
Item statutum est, quod nuUus venditor pisium ,
vendendo de predictis piscibus a libra infra, audeat
vel presumat augere precium ultra ratam. Et qui
contrafecerit , puniatur ut supra.
CCXCIV. Quod quilibet venditor pisium teneatur
cuilibet primo appellanti et volenti emere de «Uquo
pisce vendere de ipso pisce pro precio pretaxato.
Item statutum est, quod quilibet venditor piscium
teneatur et debeat vendere cuique persone primo
b appellanti et volenti emere de aliquo predictorum
piscium , de ipsis piscibus et de quacumque parte
. piscis emptor emere voluerit, vel a capite scUieet,
vel imparte media vel extrema, vel seu a parte*
caude, pro precio superius pretaxato. Et qu» sic
vendere vetaverit, vel non vendiderit et dederit,
puniatur de solidis decem novorum in qualibet viee.
CCXCV. Quod nemini a T abernula et Zeno infra
liceat emere aliquem piscem, nisi super piscaria
Cumarum, nec aliter quam ad pensam.
Item statutum est, quod nulla persona Cumarum
a Tabernula et Zeno infra audeat vel presumat emere
aliquem pfccem vel aliquid piscis, nisi in piscaria
et super pucaria Cumarum , et non aliter quam ad
pensam , excepto de piscibus minoribus libra ; et
c qui contrafecerit, puniatur in qualibet vice de so-
lidis deccm n*vorum.
CCXCVI. Qupd nemini liceat emere aliquem pi~
scem vel piscis aliquid pro maiori precio, quam
supra taxatum est.
Item quod nuUa persona audeat vel presumal
emere aliquem piscem vel piscis aliquid pro maiori
precio, quam pretaxatum sit. Et qui contra fecerit,
puniatur in qualibet vice de solidis quinque novorum.
CCXCVII. Quod predicte balancie habeant cor-
dulas (quae) curribiles sint , el eque de facili
oadentes et levantes.
Item quod predicte balancie habeant bonas cor-
dulas de filo canapi subtiles et bene contextas , et
que balancie sint curribiles eque et de facih ea-
d dentes et levantes. Et alias eas ballancias qui ha-
buerit, puniatur de solidis decem novorum in
qualibet vice, et amittat balancias et unzias.
CCXCVIII. Quod liceat cuilibet cum duobus te~
stibus accusare facientes contra predicta.
Item statutum est , quod quelibet persona possit
cum duobus fide dignis testibus accusare quamlibet
personam ementem vel vendentem de predictis pi-
scibus contra formam predictorum statutorum vel
alicuius eorum.
CCXCIX. Quod in singuJis diebm quadragexime
teneatur iudex victuaUum examinare- piseariam et
ementes et vendentes, et semel in qualibet ebdomada
extra quadragesimam.
Item statutum est, quod iudex victuaUum, qui
Digitized by
Google
a°3 LIBER STATVTORVM 304 *
prefuerit officio rerum victualium, iu singulis diebus a De uvis et aliis fi uctibus, qui portantur ail ^ !
quadragesime teneatur visitare piscariam , et ven- vendendum. "*
dentes et ementes pisces , et extra quadragesimam CCCIV. Quod nemini liceat emere aliquos fructus ^
semel vel plures ■ in ebdomada, videlicet in singulis occaxione revendendi infra confinia civitatis.
diebus veneris, si contra predicta facerent ; et quos- Item quod aliqua persona non audeat nec pre- 31 ft
cumque secus seu contra statuta ipsa facere inve- sumat emere aliquos fructus occaxione revendendi
nerit , ea die eos puniat et condempnet ad penam infra confinia ; et si quis contrafecerit , solvat pro
super quolibet vetito pretaxatam. banno in qualibet vice solidos decem novorum et '
CCC. Quod dictus iudex semel in ebdomada qua- amittat fructus ; et quilibet possit accussare , me- (
dragesime, et extra quadragesimam semel in mense dietas cuius banni et rerum sit comunis de Cumis, ^
teneatur examinare dictas balancias et Ubras et et alia accusatoris.
unzias, si iuste fuerint et equales. • CCCV. Quod nemini liceat vendere aliquas uvas 10
Item statutum est, quod dictus iudex teneatur infra confinia civitatis Cumarum , exceptis uvis
semel in ebdomada tempore quadragesimali , et temporaneis, redegis et brumestis. f®f
semel omni mense foris quadragesimam , vel pluries, Item quod aliquis revenditor nec alia persona ^ 01
si ei placuerit, examinare dictas balancias et libras b non audeat nec presumat vendere aliquas uvas infra
et unzias , si iuste et eque fuerint et tales , ut confinia civitatis Cumarum , exceptis uvis tempo-
supra dictum est: et quos invenerit tales balancias rivis et redegis et brumestis. Et qui contrafecerit, ^
et libras et unzias non habere , puniat eos secundum solvat pro banno in qualibet vice solidos decem f (t
suprascriptorum statutorum formam, et balancias et amittat uvas, medietas cuius banni et uvarum m ^
et unzias non equas et iustas aufferat , et eas in sit dicti comunis de Cumis , et alia medietas sit ^ P
comune Cumarum pervenire faciat. accusatoris. * w
CCCI. Quod locus piscarie intelligatur tota terra CCCVI. Quod nemini liceat portare ad civitatem " m
platee s. Iacobi. Cumarum nec versus civitatem de foris aliquas uvas,
Item statutum est, quod locus piscarie intelligatur nisi de vineis propriis iUius qui aportaverit. ^
tota terra platee s. Iacobi a stricta, que est inter Item statutum est, quod aliqua persona non audeat m
domum Gyrardi de Torgio et domum Morandi Mo- nec presumat portare aliquas uvas de foris ad ant
roni , et a domibus , que fuerunt quondam mona- civitatem nec versus civitatem , nisi de vineis pro-
sterii de pomario (27), supra ab utroque latere priis illius qui aportaverit. Et qui contrafecerit , m
carralis, usque ad ecclesiam sancti Iacobi. solvat pro banno comuni de Cumis denarios sex
c pro qualibet uva et amittat uvas , medietas cuius F*
De venditoribus pullorum, occarum et ovorum. pene sit comunis de Cumis, et altera accusatoris, ^
CCCII. Quod nemini revenditorum infra confinia et quilibet (accusare) possit.
civitatis Cumarum liceat emere pullos , occhas , CCCVII. Quod potestas teneatur eligere 1111 viros p*
anetas vel ova. legales civitatis Cumarum , qui debeant accusare m ^
Item quod aliquis revenditorum non audeat nec contra facientes. m
presumat infra confinia civitatis Cutnarum emere Item statutum est, quod potestates Cumarnm seu «nei
pullos, occhas, anedas et ova ; et qui contrafecerit, vicarii eligant et eligere debeant quatuor bonos fs
solvat pro banno in qualibet vice solidos viginti homines et legales accussatores civitatis Cumarom, CC(
novorum , et amittat res emptas ; et quilibet possit qui debeant accusare si quis contra fecerit; medietas mi
accussare , medietas cuius banni et quarum rerum cuius banni et rerum sit comunis de Cumis, et altera *«o
sit comunis de Cumis , et altera medietas sit accu- accussatoris. Et dicti quatuor accussatores sint et i/a
satoris, et ei credatur. durare debeant tantum per unum mensem et non
CCCIII. Quod nemini revenditorum pullorum, oc- ultra, et omni mense mutentur ; et habeant quilibet Ilei
charum , anetarum et ovorum liceat intrare mer- eorum pro suo feudo a comuni de Gumis solidos «ul
catum blave et pullorum in ditbus mereati, occa- d viginti novorum omni mense. *e
xione emendi vel revendendi iliquid de predictis. U
Item statutum est, quod aKquis revenditor pul- De bestiis salvaticinis non eniendis infra %
iorum, occarum, anetarum etovarum* audeat nec confinia.
presumat intrare mercatum blave et pullorum, nec CCCVin. Quod hemini causa revendendi Uceat ft
ire illa occaxione emendi fel revendendi aliquid emere aliquas bestias salvaticinas infra confinia ik
de predictis; et hoc intelligatur in diebus martis, civitatis Cumarum. *i
iovis et sabati. Et qui cohtra fecerit, solvat pro Item statutum est, quod aliqua persona non au- ft
banno in qnalibet vice soJidos decem novorum, et deat nec presumat emere causa revendendi infra n
perdat res emptas et veflditas ; et quilibet possit confinia aliquas bestias salvaticinas nec volucres,
accusare, medietas cuius banni et rerum sit 00- et hoc intelligatur infra confinia civitatis Cumarmn ; t(
munis de Cumis, et altera aecussatoris. et qui contrafecerit , solvat pro banno in qualibet »{
vice , si fuerit bestia silvestris , que valeat a solidis ||
, . decem , solvat pro banno solidos viginti novorum ,
a Cerr. plunos. ' . 1 . ° ,
• Coir. ororam. «n quahbet vice ; et si hiermt bestie, que valeani
Digitized by
2 o5 COMVNIS
ab ip sa quantitate infra, solvat in qualibet vice
solidos decem novorum. Et idetn intelligatur de
vohicribtts , et amittat bestias et volucres ; et qui-
libet possit accusare, medietas cuius banni et rerum
sit comunis de Cumis , et altera accussatoris.
Titulus seu liber , in quo statuta conmnis
Cumarum , que locuntur de iudiciis ,
comprebensa sunt per seriem et notata.
CCCIX. Quod si qua persona infra confinia vel
exlra semel citata fuerit personalitev vel ad do-
mum suam vel in vicinancia , in qua consuevit
habitare , precepto consulis vel per servitorem vel
pre&eptorem , ut veniat facere racionem et non
venerit , detur ei bannum •.
Item mclxxxhii statutum est : si aliquis homo vel
persona infra confinia vel extra semel citatus vel
citata fuerit sibi vel domui sue vel in vicinancia, in
qua consuevit habitare , si absens esset et domum
non haberet , per consulem vel per servitorem ,
vel preceptum aut statutum hierit per potestatem
aut consules aut eorum delegatos, ut veniat facere
racionem vel * potestatem vel consulibus et non
venerit, si placuerit illi, qui illum requiri fecerit,
detur ei. bannum , et solvat solidos quinque no-
vorum, si transierit in ipso et si non transierit ,
si rationem fecerint c , vel fecerit adversarium suum
requiri, ut veniat ab eo consequi racionem. Si ille
non venerit, qui fecit eum poni in banno, vel ve-
nerit, et racione usus fuerit, aut per eum steterit
positos in banno, (possit?) ertrahi de ipso banno
solvendo denarios duos, et si lectus fuerit, possit
eodem modo extrahy. Et si pro maleficio fuerit re-
quisitns, vel statutum fuerit per potestatem aut
consules ut veniat ad causam, et non venerit ad
terminum statutum , detur ei bannum, de quo si
non est preteritus, possit extray eodem modo, ut
supra dictum est.
CCCX. Quod si aliquis posUus fuerit in banno ,
(juia non venerU facere racionem , possit exire de
banno , si non fuerU preteritum, adversa parte
citata si fecerit racionem , <uel eam facere voluerit ,
expensis contumatie resthis d .
Item si aliquis positus fuerit in banno, qui non
venit ad terminum facere racionem, et voluerit
exire absente altera parte , si non est preteritus ,
faciat requiri actorem, ut supra legitur, et faciendo
rationem possit eximi de ipso banno, et solvendo
expensas contumatie et non aliter.
CCCXL Quod blaxma non dentur sed banna, de
quibus banniti possint exire facientes actoribus
racionem etc. *
Item mccxxxv mense novembris statutum est, quod
Bon dentur de cetero blaxma a Ualendis madii in
* Cf. capit. CCXLm Stat. Corts.
* Corr. eoram potwtate.
« Cotr. fecerit.
* Corr. restilulis.
* Cf. rapit. CCXUV Stat. Com.
NOVOCOMI
306
a antea, nec per requisicioneru nec per terminos nec
per condempnaciones 3 sed in ommbus casibus , in
quibUs solebant dari blaxma, dentur banna, et
eodem modo et eisdem racionibus et temporibus
possint et debeant homines extrahi et exire et
preterire, quibus et sicut solebant olim exire et
preterire de blasmis in blaxmis , et solvendo im-
periale unum pro ipso banno , sive pro extractione
ipsius banni , si non est preteritus. Et si preteritus
fuerit in ipso banno, possit exire ille, qui preteritus
fuerit, per solidos quinque novorum soJvendos co-
muni Cumarum , et faciendo racionem et solvendo
expensas contumacie, silicet si bannnm datum
fuerit ahcui per terminum vel per requisicionew
vel per preceptum sibi factum per potestatem vel
b eius iudices, vel consules iusticie vel negociatorum
vel eorum delegatos, possit exire de ipso haono
feiciendo racionem actori , vel faciendo eum requiri,
vel existendo paratus coram iudice , snb quo caiusa
fuerit , facere racionem akeri parti preseetj. Si vero
per condempnacionem simplicem , silicet <que non
sit in denariis numeratis , possit exire vel solveadp
vel aliud faciendo , secundum quod in condempnai-
cione contineretur, vel concuciendo seu eroUndo
cullum,super lapidem broleti, secundum quod or-
dinatum est et scriptum in statuto comunis de
Cumis ; ^t si per condempnacionem factam in de-
nariis nuiueratis fuerit positus in banno, eodem
inodo non ^wssit exire nec extrahy de ipso banoo,'
nisi solvendo in denariis numeratis tantum vel de-
c ponendo pectuniam , pro qua fuerit in banno, vel
voluerit • cr*ditoris. Et hoc intelligatur tantum
pro bannis da^is in causis peccuniariis et civilibus,
et non in bannjs datis pro maleficiis nec pro causis
maleficiorum. Additum est ,mc<xxxviii mense no-
vembris, quod si renunciaverit benefick) cedendi
bonis , quod non possit exire de banno nec valeat
cessio. Addttum est mcclxxxj mense iidii , quod
nullus poxitus .in banno per condempnacionem seu
post condempaacionem de cetero audiatur, nisi
primo solverit vel deposuerit ved consignaverit, ut
supra continetur, r si condempnacio tunc vim con-
dempnacionis obtineat.
CCCXII. Quod requisiciones pro debitis fiant per-
sonis, que fuerint in requisicione , si reperhmtur,
d vel ad domos earwn , vei suis familiis , et per
setvitorem in vicinia requisiciones huittsmodi pu-
blicentur , si persoqe requirende fuerint absentes.
Item Mccxviu meose octubris statutum est, ut
omnes requisiciones, que fient per sewitorem Cu»
marum , fieri debeant illi persone, que requiri de-
beant k si reperirentiu-, vel domui in qua habitat ipsa
persona vel famUia eins ^ si domus non reperiatur,
in qua habitet , fiat requisicio et dicatur per ser-
vitorem publice in yicinanciam ipsius loct , in quo
fit requisicio. .,,
a Corr. ad volnntatem crediloris.
b Corr. debeat, si rcperiretur etc.
26
Digitized by
Google
307 LIBKR STATVTORVM ' ao8 *
CGCXIH. Quod si quis pavabolam eondi domum a fuerit, et post ipsum bannum extimatuui fuerit de ^ U
habuerit , ciiavi non possit infra tres dies post iUam suis bonis, quod ipse res extimari et in solutum
parabolam pro causa , cuius occasione accepta est dari debeant ipsi creditori per extimatores comunis ^ m
parabola , et quod aliter factum fuerit , non valeat. de Cumis, sicut capit denarios quinque pro quatuor & ^
Item mccxxxi mense augusti statutum est : si denariis ; quibus rebus extimatis et in solutum datis, ^ 1
aliquis parabolam eondi domum habuerit, quod liceat debitori ipsas res exigere et recuperare infra ^
citari non possit aliquo modo pro illo , contra annos duos, si fuerint res inmobiles, et si fuerint
quem parabolam acceperit , ante tres dies post res mobiles, infra menses duos, solvente debitore ® n
illam parabolam habitam. Et si aliter factum fuerit, ipsam quantitatem debitam, pro qua fuerint exti- ^
non valeat; et dampnum quod habuerit ille, qui mate et in solutum date. Et insuper etc.
requisitus fuerit post parabolam habitam , ei resti- CCCXVIL Quod potestas per sacramentum te-
tuatur ab eo, qui requiri fecerit eum. neatur eximere et eximi facere de bannis pec~
CCCXrV. Quod banna peccuniaria data personis cuniariis personas, que debita solverint, quorum
habitantibus infra confinia civitatis Cumarum cur- occaxione banna daia fuerint, si hoc siverit • vel W 1 ''
rant et pretereant in die mercurii cuiuslibet heb- fuerit poslulatum. j» sl1
domade , et banna data personis habitantibus extra b Item mccxii mense octubris statutum est, quod Jfli *'
confinia civUatis pretereant in die veneris cuiuslibet potestas et iudex eius teneantur per sacramentum ^
ebdvmade extrahere et extrahi facere de bannis et de scripfis im
Item mccxxv inense ianuarii statutum est, quod auctenticis et exemplis bannorum omnes personas, f""
omnes persone habitantes infra confinia civitatis que satisfactum habent de ipsis et pro ipsis et de ^
Cumarum, que posite fuerint in banno comnnis debitis, pro quibus data essent, secundum quod ¥ Br
post lecturam , pretereant in ipsis bannis in die debuerint , si potestas ' siverit , vel ab eo petitum f B '
mercurii proxiino sequenti post diem dominicam fuerit. &®
proxime secuturam post diem banni dati, banna CCCXVIII. Quod si aliquis aliquem scribi fecerit m
silicet data habitantibus infra confinia civitatis, et in banno pro vasto, scaco, incendio vel rampina,
habttantes extra confinia persone posite in bannis dicat prius rei extimacionem, quam ponit, et ex-
comunis de Cumis pretereant in die veneris proxima timacio in requisicione ponatuv.
sequenti diem dominicain post bannum datum. Et Item mccx mense novembris statutum est: si ali- W
hec omnia intelligantur in bannis datis per consules quis aliquem fecerit scribi in banno pro guasto vel ^
iusticie et negociatorum , et per potestatem et eius scaco vel rampina * vel incendio vel furto, dicat prius aii
iudices de his causis, qnibus cognosrunt ordinario c extimacionem rei, quam petit, et scriba teneatur
iure eis delegatis. scribere exliraacionem , et similiter ponatur exsti- r&
CCCXV. Quod quelibet vequisicio, que de cetero macio seu quantitas et cuiusmodi, et quale malefi-
fet extra confinia civitatis de aliquo maleficio et cium sit requisicionis maleficiorum a scriptoribus im
de quolibet alio facto, geminetur; una detur et di- ambaxatarum (?). fe«
mittatur requisito vel familie sue vel consulibus CCCXLX. Quod omnis homo , cuiusvis condi- <**
loci sui, et alia remaneat in actore. cionis sit, veniens cum tota famiUa ad habilandum « ■
Item mccvii mense decembris statutum est : si et manendum continue in civitate Cumarum seu «foi
aliqua requisicio fiat per servitorem in toto epi- infra confinia civitatis , civis sit et habeatur ptv
scopatu Cumarum extra confinia civitatis de aliquo cive, excepto quod solvere teneatur debita etc. i*
malleficio et de quolibet alio facto, quod duo scripta Item statutum est mccl, octavo mensis octubris, *'*
requisicionum autenticata fiant uno tenore, unum quod omnis homo sive burgensis sive rusticus vel ■*<
quorum servitor det illi, quem requtsierit, vel fa- alterius condicionis, qui venit vel venerit cum tota snm
milie sue, et si familiam non habet, consulibus familia habilare et stare continue in civitate Cu- aiu
ipsius loci. Que adiunctio: si familiam non habet, marum, seu infra confinia civitatis, sit civis et pro atju
usque ad verbum: ipsius loci, fa«ta est mccxxi mense d cive habeatur in omnibus honoribus et condicio- igi
octubris. Et aliud scriptum teaeat sibi, vel det illi, nibus et factionibus, sicut alii cives Cumarum ha- kn
qui fecerit fieri requisicioneni, in quibus et aliis bentur ; excepto quod teneantur solvere fodra de ud
scriptis requisicionum ponatur incarnationis annus, debitis factis de illa die supra, qua venit vel venerit e sttii
mensis et dies. - habitare in civitate Cumarum, ubi ante solvere te-
CCCXVI. Quod si quis cokdempnatus fuerit et in nebantur, si petitum fuerit. Et illi qui venerint vel 'm
banno positus de suis bonii, post bannum extimari venerunt seu venirent habitare Cumis, debeant re- m
possit,et dari creditoribus in sohttum per extima- presentare coram potestate comunis de Cumis, et se
tores comunis Cumarum, sicut capiunt denarii quin- faciant se scribi, et habitaculum suum, ubi habitant 9
que pro 1111 etc. b ' in civitate Cumarum , designent ; et quandocumque 4
Item Mccxvin * mense ' octubris statutum esl : si reversi fuerint cum familiis eorum habitare in aliquo ^
aliquis fuerit condempriatus et in banno scriptus loco et villa seu burgo, habeantur ex tunc sicut
• Cf. capit. txxxirr Stat. Cont. ■ Corr. sciveril. i
* Cf. eapit. CXXFir Stat. Coni. h Corr. rapina. I
e Corr. MCCxvmi. (Siat. MCClXXXr). * Corr. vencrint vel veneruiil.
Digitized by
309
COMVNIS «OVOCOMI
21©
erant antequam venerunt seu venirent habitare Cu-
mis. Mcclxxviii mense novembris additum est : nisi
continue steterit in civitate Cumarum vel infra con-
finia ipse vel sui predecessores paterni per triginta
annos cum familia sua.
CCCXX. Quod onmes homines habitanles in villis
cumani episcopatus facere debeant in vicinancia
cum rusticis sicut alii rustici, nisi capitaneus fuerit
vel valwzsor vel civis vetus.
Item mclxxxxviiii, quatuordecimo intrante marcio
statutum est, ut omnes homines habitantes in villis
cumani episcopatus debeant facere in vicinancia cum
aliis rusticis et facere * sicut alii faciunt rustici, nisi
fuerit capitaneus vel vavasor aut vetus civis, vel
qui sit laudatus per credenciam Cumarum ut sit
civis. Additur quod potestas teneatur per sacra-
mentum, quam subtilius poterit, inquirere et fucere
ut oinnes persone, que stant in villis, que non sint
capilanei, vavasor vel cives, omnia condicia et fodra
subire (debeant) cum vicinis ipsius ville, ut supra
legitur, etiam si de hoc non requiratur a vicinis
ipsius ville vel ab atia persona. Hec adiectio facta
fuit hccxx, mense novembris. Additum est mccxxviii
mense novembris et determinatum, quod vetus civis
intelligatur qui habitaverit cum familia sua infra
coniinia civitatis Cumarum per triginta annos con-
tinue, exceptis temporibus messium et vendimiarum,
ipse vel sui predecessores.
CCCXXI. Quod nobiles habitantes exli-a confinia
civitatis teneantur cum comuni burgi vel ville, in
quo habitant, ad omnes condempnaciones pro suis
facultatibus , que de ipso comuni fierent occasione
incendiorum et robariarum et ad sanamentum terre
et mendancias.
Item slatutum est mcclviii mense octubris, quod
omnis homo nobilis et vetus civis et quilibet gau-
dens aliqua nobilitate , qui stat et habitat extra
confinia civitatis Cumarum, in aliquo burgo seu loco
et villa, solvere debeat et teneatur cum comuni
ipsius loci seu ville vel burgi de omnibus robariis,
incendiis, vulneracionibus facturis in ipso territorio
cum aliis vicinis ipsius burgi vel ville vel loci pro
eorum facultate, si condempnetur per comune Cu-
marum; et similiter facere salvamentum terre illius b ,
in qua steterit, et solvere mendancias dampnoram
et guastorum, et omnes alias emendancias in ipso
loco et territorio comissas. Et insuper solvere te-
neatur cum vicinis ipsius loci omnes expensas re-
fectionum viarum et poncium et ecclesiarum et
campanarum ipsius loci et territorii. Eo salvo quod
non teneatur ad refectionem viarum et poncium
comunis de Cumis , nec cum ipsis vicinis ire ad
exercetum; salvo tamen omni suo iure nobililatis
et civitanitatis quantum ad personam et avere, si
vulneraretur vel interficeretur ; et salvo tamen quod
quandocumque venerit stare Cumis, quod teneatur
a Expunge el facere.
h Stu , ut reor, rtficcre agrot auocumquc morfo vastatof , tt tolrert
tmtndationtt damnorum iii illatnrum.
a omnino pro nobilibus et in omni eorum iure no-
bilitatis et civitanitatis habeantur et teneantur, pre-
dictis non obstantibus. Et salvis omnibus pactis
factis cuique persone et omnibus personis per co-
mune Cumarum, ita quod per hoc statutum non
preiudicetur alicui habenti pactum cum comune
Cumarum.
CCCXXII. Quod burgensi non liceat distringere
rusticos sue plebis ad dandum sibi aliquod dacium
vel fodrum , nec ad aliquod subiendum onus contra
suam voluntatem.
Item mccviii mense decembris statutum est, ut
amodo in antea nullum burgum debeat destringere
rusticos sue plebis dare aliquod dacium vel fodrum
sibi contram suam voluntatem, nec aliquod onus
b vel aliquod opus subire vel facere , nec aliquam
racionem seu ius facere sub burgo vel castro apud
burgensem vel castellanum. Hec adiectio facta fuit
nccxx mense octubris.
CCCXXIII. Quod rustici , qui vailunt stare is
bungis, vel quocumque (tempore) rusticus fuerit,
tenealur solvere fodrum comuni Cumarum cum
comuni ville, unde exiverit, si a comuni viile pe-
titum fuerit , salvo si venerit stare ad civitatem
Cumarum.
Item mccxi mense novembris statutum est, quod
omnes mstici, qui vadunt stare in burgis cumani
episcopatos vel iurisdictionis, solval fodrum comuni
Cumarum ^icut alii rustici. Additur mccl , tercio
mensis iunfc , quod quocumque tempore rusticus
c steterit in b^rgis seu burgo, quod nichilominus te-
neatur solvere fodrum sicut rusticus cum comuni
ville , unde exivit, si villa hoc postulaverit. Et si co-
mune ville non postulaverit, teneatur solvere comuni
Cumarum fodrum sicut rusticus, nisi venerit stare
ad civitatem Cumarum. Et hoc locum habeat el
intelligatur super illis, qui a medio mensis septem-
bris proximi futuri anni currentis mccliii in antea
iverit habitare in burgis.
CCCXXI V. Quod si aliqua persona venerit ha-
biture Cumis vel in episcopatu Cumarum ab ul-
tramontanas partes seu de aliis provinciis, excepto
de Lonbardia, el steterit per annos quinque con-
tinuos quiete sine quevimonia, non cogaiur a con-
sulibus vel a potestate stare in placilo de aliqua
d servitute personarvm.
Item mclxxxxviui , tredecimo intrante februario
statutum est: si aliqua persona venerit habitare
Cumis vel in episcopatu Cumarum vel ab ultra-
raontanas partes seu de aliis provinciis, excepto de
Lonbardia, et steterit per annos quinque continuos
quiete sine querimonia sub consulibus Cumarum
facta, vel que stetisset in episcopatu Cumarum per
annos quinque futuros proxime preteritos sine ali-
qua litis contestacione sub consulibus vel sub pole-
state facta, non teneatur ei respondere, nec cogatur
a consulibus vel a potestate stare cura eo in pla-
cito de aliqua servitute personarum. Salva tamen
■ Corr. eh ullrainontani» parlibns.
Digitized by
Google
21 I
L1BER STATVTORVM
213
concordia domini episcopi Curiensi» et comune '
Cumarum, tempore potestacie domini Iohannis de
Raude cumane potestati6 (38).
CCCXXV. Quod ille , cui hereditas alicuius bur-
gensis vel rustiei delata fuerk ab intestato vel
aliter, teneatur solvere de debitis inminentibus CO'
muni rustici vel burgensis tempore mortis sue pro
parte contingente defuncto.
Item statutum est : si aliqua persona, cui imposita
sit facultas pro comuni Cumarum tamqrtam nobili,
et in veritate sit nobilis, (et ei) delata fuerit aliqua
hfereditas ab intestato vel ex testamento vel aliter
alicuius rustici vel burgensis, dum pro ipsa here-
ditate fodrum comunis Cumamm solvat , vel allia
sustineat honefa, quod ille locus vel burgum seu
hbmines habitantes in ipso non possit contestari
ftcta- hereditatis rtec botta eius aliquo tnodo vel in-
genio, nec de cetero causari occaxione ipsius he-
reditatis. Additur mcclxxviii mense novembris, quod
suam parbem contingentem ipsi defuncto, de cuius
hereditate agitur, solvere teneatur de debitis, que
iminebnnt ipsi comuni tempore mortis eius, et usu-
rarum.
CCGXXVI. Quod consules et potestas Cumarum
et eius iudices teneantur facere fieri simplicem ab-
solucionem, si cause quantitas est sol. i.x vel infra,
in (fua duo testes ponanlur to .
Item statutum est : consules et poteslas Cuma-
rum et eius iudices teneantur fieri simplicem abso-
iucionem facere , si quantitas cause est solidorum
sexaginta novorum, vel a sexaginta inferius, in qua
absoiucione ponantur usque ad duos testes vel
plures; et de qua absolucione hon possit accipere
scriba consulum nec pallacii nisi denarios sex no-
vorum, et a decem solidis infra de scriplo abso-
lucionis non accipiat scriba consulum nec pallacii
nisi duos tantum. i
CCCXXVII. Quod potestas et consiUes iusticie et
negociatorum sacramento teneatur diffinire causas,
que sub eis fuerint ventilate post Utem per conte-
stacionem inceptam , infra quatuor menses, nisi re-
manserit per ambas partes.
Itetn Mccvmi mense novembrisrstatutum est, ut
potestas et consnles iusticie et inegociatoram te-
neantur per sacramentum diffinire causas, que sub
cis fuerint ventilate post litem -inceptam per con-
lestacionem litis, infra quatuor^nenses, nisi reman-
serit per ambas partes vel negligencia ambarum
parcium vel consulum, vel nisi remanserit pro co-
muni utilitate comunis de Cumis ; et hoc inteiligatur
de illis causis omnibus , tl& quibns potestas vel
consules habuerint memoria^n sine fraude, detractis
foras de suprascripto termino feriis messium et ven-
diminrum per consules velipotestatem statutis. Ad-
ditnm est mccmhi , tnenslt madii , quod potestas
Cumarum et iudex et assessor eius et iudices po-
testafcis comunis de Cumis et pallacii dictas causas,
■ Corr. cum comuni.
k Cf. captt. l\ Stat. Consulum.
a que sub eis vel aliquo eorum ventilabuntur , diffi-
niant sub pena banni librarum decent novorum pro
quolibet; quod statutum sit trunchum et precissum.
CCCXXVTII. Quod sentencia feratur in scriptis
super qiuilibet causa, que fuerit a solidis sexaginta
supra, consilio omnium socioruni consulum vel
maioris partis *.
Item statntum est, quod potestas et consules iu^
sticie et negociatorum debeant dare sentencias in
scriptis, si causa fuerit a solidis sexaginta novorum
supra, consilio omnium sociorum vel maioris partis,
qui in civitate fuerint.
CCCXXIX. Qivod potestates, consules el iudices,
priusquam ferantur sentencie, teneantur facere scribi
notulas in quaterno, et quaternus in scrineo apud
b canevarium reservetur.
Item statutum est Mccxxttti mense septembris
quod consules, iudices et potestates teneantur et
scribere * eciam teneantur facere scribi ipsas noticias
in quatfernis antequam proferantur , qui quaterni
deveniant in comune Cumartim in canevariis in
quodam scrignio, in quo aliud non gubernetur. Ad-
ditum est quod notarius, qui legerit ipsam notulam
seu sentertciam, teneatur ipsam sentenciam seu no-
tulam ponere in quaterno a die lecturfc suo sa*-
cramento e .
CCCXXX. Quod nulla condempnacio facta de
rebus mobilibus vel denariis solvendis alicui a tribus
annis in antea valeat, nisi infra ipsos' tres annos
facta fuerit littis contestacio, vel ostenderit creditor
c breve atestatum vel * incissum «.
Item mclxxxxviii mense februarii statutum est,
quod nulla condempnacio facta de denariis vel de
aliis rebus mobilibus (hec adiectio, scilicet: de aliis
rebus mobilibus, facta est mccxviiu mense octubris)
solvendis aiicui non valeat a tribus annis proxnne
venturis in antea , nisi creditor hostenderit breve
attestatum non incissum ipsorum denariorum, nisi
contestacio litis de ipsis denariis vel aliis rebus
mobilibus, ut supra, fuerit snb consulibus vei po-
testate facta infra predictos tres annos ; et si que
sunt facte , modo valeant usque ad annum novum
et non ultra, nisi ille condempnatus ante ternrinum
fuerit scriptus et preteritus de ipsis denariis et
rebus in banno comunis Cumarum. Hec adiectio
d facta fuit mccxxi mense octubris: nisi fuerit con-
dempnacio facta per sentenciam, que sit redacta in
* cartam publicam atestatam.
CCCXXXI. Quod nemini detur parabota , si cre-
diderit vel se obligaverit pfo aliquo homine de ultra
montes, accipiendi aliquid.
Item mccvhii mense novembris statutum est : si
quis cumane iurisdictionis et virtntis ab anno novo
in antea crediderit alicui homini de ultramontes, vei
se obligaverit pro aliqno homine de nitramontes ,
a Cf. capit. SLI Stal. Cuns.
b Corrig. puto teneanlur et deheant scribere , el cliam etc
e Cf. capit. LXf Stat. praei.
A Corr. non.
e Cf. capit. ccil Stal. pracd.
Digitized by
Google
21.
COMVNIS NOVOCOMI
214
quod potestas et consules comunis Cumarum, qui
pro tempore fuerint, non dederint parabulam alicui
pro ipso credito vel ipsa obligacione accipiendi
aliquid in strata alicui persone, ' nec accipiendi ali-
quid de bonis nec rebus alicuius persone ; eo salvo
quod liceat ipsi potestati et consulibus , qui pro
tempore fuerint, si eis visura fuerit dandi parabo-
lam creditori accipiendi de rebus et bonis illius,
cui crediderit, vel eius heredum, et super rebus
eius, que tenentur vel tenebantur per eos vel mas-
sarios suos. Ita quod illud statutum non noceat
aliquo modo alicui contractui vel obligacioni antea
facto vel facte.
CCCXXXII. Quotl si delatum fueril sacramentum
aiicui capitulo, conventui, collegio vel universitati
ecclesiastico • de causa aliqua, capitulum, convcntus,
collegium vel universitas per se vel eius advocatum
consencientem capitulo, ipsum sacramentum facere
teneatur.
Item mccxv statutum est,ut omnes sindici et actores
constituti ab aliqua ecclesia vel persona ecclesiastica
cumani episcopatus ad aliquam causam vei causas,
si sacramentum sive ius * illi sindico vel actori vel
ecclesie vel persone ecclesiastice vel capitulo vel col-
legio vel congregationi aut universitati ecclesiastice
fuerint c pro ipsis causis delatum per potestatem,
vel per consules vel eorem delegatos , quod prelatus
illius ecdesie et capituli vel collegii vel congrega-
tionis vel uniyersitatis , et illa persona vel persone ,
que pro ecclesia sua fuerit in causa per se vel
actorem vel sindicum suum cum alia aliqua persona,
debeant facere ipsum sacramentum seu iuramentum
per suas personas proprias principaliter, aut per ad-
vocatum suum (29) specialiter ad illud sacramentum
constitutum coram suo iudice ; quod iusiurandum
faciat ille advocatus, presente illa persbna et con-
senciente, et expressim parabolam dantem *, que
ipsum advocatum constituerit, si tantum una persona
foerit in illa ecclesia, et presente iudice sive po-
testate sive consule, et presente adversa parte; el
si plures fuerint in ecclesia vel collegio vel in con-
gregacione, omnes aut prelatus ipsius ecclesie de
consensu omnium aliorum a.ut raaioris partis et
senioris, debeant vel debeat consentire et parabo-
lam dare ad illttd iusiurandum faciendum; et hoc
intelligatur in domino episcopo Cumarum el in
omnibus aliis personis ecclesiasticis ; salvo eo si cle-
ricus aliquis,. qui non. sit sacerdos, proprio facto
et non pro facto ecclesie fuerit in causa, et ei de-
latum fuerit iusiurandum ) quod ille clericus per se
principaliter iuret et non per advocatum nec per
aliam personam ; et predicta omnia omni tempore
serventur, et aliquo tempore mutari aut removeri
npn possint, sed potestas aut consules, si consules
fuerint de comuni , teneantur vel teneatur facere
sequentem potestatera vel consules iurare predicta
• Corr. eccleaiaslicae.
> Corr. iaiiarandum.
e Corr. fuerit.
* Corr. danle.
a attendere et observare; ita quod mutari vel diminui
non possint per potestatem vel consules" vel men-
datores statuti, nisi hoc factum fuerit consilio sexa-
ginta hominum cumane credencie, qui (sint) de cre-
dencia , in qua credencia sint centum homines de
credencia. Et si predicte persone per se ita iurare
noluerint , detur sacramentum alteri parti.
CCCXXXIII. Quod fideiussoribus debitorum co-
munis Cumarum , qui comuni Cumarum aliquid
solverint pro ipsis fdeiussoribus, liceat infra dies
quindecim post solucionem factam ipsos debitores
et eorum heredes capere , acceput parabola a po-
testate vel eius iudicibus , et eos detinere , quoad
eis fuerit satisfactum.
Item mcci.viii mense octubris- statutum est : si
b aliquis fuerit fideiussor alicuius vel aliquorum co-
muni Cumarum, et ille fideiussor aliquid solverit
comuni Cumarum pro illo , pro quo fideiussit ,
possit et debeat et ei licitum sit capere et perso-
naliter detinere illum seu illos, pro quo fideiussit, 1 '
et eius et eorum heredes post quindecim dies post
solucionem factam, et eius • seu eos detinere, donec
eidem fideiussori plene fuerit salisfactum. Idem
jntelligatur et locuin habeat in omnibus et per
omnia In condebitoribus et confideiussoribus , si
aliquis ipsorum aliquid solverit corauni de Cumis
aliqua occaxione , et predicta fieri possint sine
pena et vinculo banni , parabola tamen habita a
potestate vel eios iudicibus , quam parabolam dictus
potestas et dus iudices dare teneantur solventibus
c incontinenti , cum ipsi solventes hostenderint se
aliquid solvisse ipsi comuni , seu canevario ipsius
comunis nomine ipsius comunis ; et predicta locum
habeant tam in solucionibus factis, quam de cetero
facturis.
CCCXXXIV. Quod si quis pannorum mercator
iurabii vel iuravefit de cetero aliquam credetwiam
de panno vel de precio, et pecierit ab aliquo precium
de panno quem vendidit, sacramento stetur emptorisj
nisi carta attestata vel condempnacio apparuerit.
Item mccxxxi mense augusti statutum est: si
aliquis negociator pannorum , qui iurabit vel iuravit
de cetero aliquam credenciam de panno vel de
precio facere alicui , et pecierit ab aiiqua persOna
precium de aliquo panno , quein vendidit olim vel
d vendiderit, sacramento sit emptoris se precium
solvisse , nisi carta attestata vel condempnacio va-
lida apparuerit , quibus casibus ius servetur.
CCCXXXV. Quod res et bona cuiuslibet per-
sone Deo dicate vel ecclesiastice , que ipsa bona
sua ante Deo dicationem, vel antequam fuerit eccle-
siastica, obligasset, conveniri possint sub eoexamine,
sub quo tempore obligacionis poterant conveniri.
Item statutum est, qnod res el bona cuiuslibet
Deo dicati et cuiuslibet persone ecclesiastice , qui
vel que obligatus vel obhgata sit ante Deo dica-
tionem , et antequam iverit ad occlesiam , conve-
niantur et conveniri possint sub examine , sub quo
a Corr. enm.
Digitizecfby
Google
*t5
LIBER STATVTORVM
216
conveniri poterant tempore obligacionis ; et hoc a
intelligatur in illis rebus, que fuerant ante Deo
dicacionem, seu antequam iverit ad ecclesiam.
CCCXXXVI. Quod frangens pacem penam in con-
tractum pacis positam solvat, nisi pacem fregerit
in bannito de malefich vel ex causa maleficii.
Item* statutum est mcxcviii , tredecimo intrantis
fsbruarii: si pax facta fuerit de aliquo malleficio,
et pena vel mendacia seu composicio apposita fuerit,
ille qui fregerit eam pacem , solvat eandem penam
appositam , nisi predicta facta fuerit in bannito de
malleficio vel ex causa malleficii.
CCCXXXVII. Quod comune burgi vel ville, in
cuius territorio alicui dampnum datum fuerit per
incendium , dirupacionem vel truncacionem per
aliquos extraneos etc. b
Item quod si aliquod dampnum vel guastum
factum fuerit de die vel nocte in territorio ali-
cuius burgi vel ville episcopatus Cumarum , quod
dampnum sit datum per incendium et taliam vel
dirupacionem per aliquos extraneos , qui non sint
de eorum familia , vel qui non habitent in ipsa
domo , comune illius burgi vel ville , in quo seu
eius • territorio illud factum fuerit, teneatur resti-
tuere totum dampnum persone, que passa fuerit
illud dampnum , cum expensis quas pateretur pro
ipso dampno petendo , nisi malefactores consigna-
verit in forcia comunis Cumaruni infra mensem
unum, postquam de dampno fuerit iudici facta fides.
CCCXXXVIII. Quod si aliqua robaria vel per-
sonalis capcio de die vel de nocte extrd lacum c
facta fuerit in aliqua parle districtus Cumarum
de die nel de nocte in loco vel territorio alicuius
burgi vel vitte , servetur ut infra.
Item si aliqua robaria vel capcio personalis de
cetero facta fuerit extra lacum Cumarum in valle
Tellina vel alibi in toto districtu Cumaruin de die
vel de nocte in loco vel territorio alicuius burgi
vel loci, servetur et fiat ut infra, videlicet quod si
ipsa robaria vel capcio facta fuerit de die tantum
in aliqua strata publica seu iusta ipsam stratam ,
quod comune et homines burgi , in cuius loco vel
territorio facta fuerit ipsa robari* vel capcio , te-
neatur restituere dampnum passo in totum ; et
Comune et homines tam nobiles quam vicini in
illa habitantes villa , in cuius territorio facta fuerit d
ipsa robaria vel capcio , teneafttur restituere dam-
pnum passo quartam partem el plus et minus ar-
bitrio potestatis ; et alia comunia circumstancia per
duo miliaria alia b tres partes et 0 modo, ut supra
dictum est et determinatumf de robariis, que fient
in lacu Cumanun. Si vero huiusmodi robaria facta
fuerit ,in ■ burgo vel villa,' vel iuxta burgum vel
villam ita prope, quod vox clamantis auxilium de
facili poterit audiri , siqiudem pevsona clamaverit :
auxilium , auxilium , itai quod exaudita fuerit vox
eius in burgo seu villa \ et robatores fuerint plures
numero quam persone derobate , seu quam persone
habitantes et tunc 6tantes in domo , in qua robaria
facta fuerit, ita quod credibile et verisimile sit
robariam fuisse factam , et personas derobatas re-
sistere non potuisse , et hoc liquido ostensum et
probatum fuerit, prout talia hostenderi et probari
possunt ; eo casu si in burgo vel prope burgum ,
ut supra , robaria et capcio facta fuerit, sive ipsa
robaria facta fuerit de die vel de nocte, et • comune
et homines illius burgi teneantur restituere dam-
pnum persone derobate in totum ut supra. Si vero
in villam vel prope villam , ut supra , facta fuerit
huiusmodi robaria sive de die sive de nocte, te-
neantur comune et homines illius ville , et comune
et homines villarum circumstancium ad restitu-
cionem huiusmodi dampni eo modo , ut supra
determinatum est de robariis, que fierent in lacu *
CCCXXXIX. Quod ad predictam restitucionem
tam cives quam nobiles teneantur , preter septua-
genarios, viduas et minores xxv c annis, et solvatur
iUa restiiucio medietas per capita et alia pro avere.
Item quod omnes habitantes tam cives quam
nobiles, quam burgenses et vicini in burgis et
villis , quorum comunia ad predictas restituciones
seu emendaciones tenerentur seu compellerentur
per comune Cumarum, de huiusmodi restitutionibus
et emendationibus teneantur, exceptis viduis et mi-
noribus xv annis ; medietas quarum restitucionum
solvi debeat per capita, et alia medietas pro here, seu
secundum facultates eorum. Additum est mcclxxxii,
quod de predicta pena septuagenarii non teneantur.
CCCXL. Quod statuta ultimo facta prioribus
statutis contrariis prevaleant, et in eo quod priora
contraria fuerint , nullius sint efficacie.
Item mccvui statutum est, quod si aliquod sla-
tutum continens in statuto Cumarum reperiatur vel
sit esse contrarium alteri statuto , quod illa statuta,
que teropore ultimo facta sunt, valeant et teneant;
et primum in eo, quod contrarium erit ultimo,
nullius sit efficaeie.
CCCXLI. Quod interim quo sieterunt dicti male-
xarti , banniti et obsides in civitate Mediolani et
alibi, nulla sit eis cursp. prescripcio nec alicui per-
sone contra eos.
Item quod interim quo steterunt dicti (?) malexarti,
banniti et obsides in ciyitate Mediolani et alibi,
nulla prescripcio sit cursa eis nec alicui persone
contra eos, nec cursa esse intelligatur, nec eciam
alicui partis Rusconorum cursa sit aliqua prescripcio
in favorem alicuius partis' Vitanorum ; et hec per
illa tempora , quibus obsides steterunt vel malexarti.
CCCXLII. Quod solum hedi/iciorum et domorum
destructarum alicui de parte Rusconorum, a tem-
pore regiminis dicti q. Martini de la Turre citra,
restituatur illis personis, que erant in possessione
eavum tempore ipsarum destructionum.
Item quod solum domorum et hedificiorum
• Corr. cuius.
b Corr. alias.
r Cnrr. eo mndt».
■ Expunge el.
b Cf. docum. 40 mart. /??2 in Apftni.
c Corr. xv.
Digitized by
Google
31*
COMVNIS NOVOCOMI
?i8
destructarum et destructorum sive in civilate, sive
in episcopatu, per comune Cumarum seu iussu po-
testatis Cumarum seu eius vicarii a tempore regt-
minis predicti (?) quondam domini Martini de la
Turre cumane potestatis (3o), quod incepit hcclvhii
de mense decembris, restituatur illis personis, que
erant in possessione ipsarum domorum et hedifi-
ciorum destructarum et destructorum , vel habitan-
tibus • causam ab eis vel heredibns eorum tempore
ipsarura destructionum , et de hedificiis destructis
nuUa restitucio fiat. Et addito quod de expensis
factis in beccariis seu stationibus, que sunt he-
dificate super ipso solo, nulla restitucio fiat per
illos, cuius est ipsum solum, sed illi, * per illas
eipensas fecerunt, possint et debeaut ipsas remo-
vere suis expensis. Et hec non intelligantur de illis
domibus, que fuerunt destructe in porta Salla in
strata, que appellatur de Coldirariis prope domos
Ardizonis de la Fontana ; quod solum non debeat
restitui eis quorum fuit, sed per comune Cumarum
restituatur illis personis, quorum fuit solum, libr.
centum novorum. Quod precium dividatur inter
eos pro rata parte terre seu soli cuiusque ; et
mensuretur strata incontinenti per comune Cuma»
rum ibidem a grondanis in foris , et secundum quod
est lata strata nunc a grondanis in foris, perpetuo
stet spaciata, nec ahquid ibi possit fieri vel hedi-
ficari. Et pro precio teneantur vendere comuni
Cumarum illum solum , quod mensurari debeat ,
et ipsum spaciatum debeat perpetuo stare in via
publica.
CCCXLHI. Quod nassaria et piscarie possint fieri
in Jlumine Abdue per illas personas et earum suc-
cessores, que in ipso Jlumine piscarias et nassaria
habere consueverunl.
Item quod nassaria c et piscarie possint de cetero
fieri in flumine Adiie per omnes illas personas et
earum successores, que ipsa nassaria et piscarias
habere consueverunt; ita quod percomune Cumarum
nullum eis impedimentum prestetur, nec per hoc
statutum aliquibua personis aliquod ius aquisitum
intelligatur. Et hoc si de iure facere possent.
CCCXLIV. Quod ius habent * in rebus, que fue-
runt quondajn Petri Vicedomini et Galleti et V aleti
eius fihorum , possit • ilhul prosequi contra possi-
dentes de bonis ipsorum.
Item quod quelibet persona habens ius in rebus
que fuerunt quondam domini Petri "Vicedomini et
Galleti et Yalleti eius filiorum , possit illud ius
prosequi contra possidentes, non obstante aliqua
publicacione facta de bonis ipsorum Vicedominorum,
et non obstante aliquo dato per comune Cumarum,
nec aliquo consilio super hoc facto.
CCCXLV. Quod heredes et proximiores ipsorum
quondam Galleti et Vatteti restituantur in posses-
skmem bonorum et rerum, que possidebantur per
• Corr. habentibns.
k Carr. led illi, qui ilUi «spenias eto.
« Ntmpt pitcatw nattit facta.
* Corr. habentes.
« Corr. possint.
a ipsos Vicedominos tempore quo banno receperunt.
Item quod heredes et proximiores ipsorum quon-
dam Galeti et Valeti mittantur et restituantur in
possessionem omnium bonomm et renim , que pos-
sidebantur per ipsos Vicedominos vel aliquem eorum
seu eorum nomine, tempore quo bannum receperunt
ipsi vel aliquis eorum. Et hoc sumarie sine dacione
libelli et sine strepitu iudiciorum.
CCCXLVI. Quod repudiatione vicinie non ob-
stante , persone que stabant et habitabant in burgis
vel villis tempore presencium facultatim, teneantur
cum comunibus terrarum, in quibus stabani, de
fodris, honoribus etc., ad que ante repudiationem
tenebantur.
Item statutum et ordinatum est auctoritate con-
b silii generalis facti die iovis tercio exeuntis mensis
decembris, quod omnes homines et persone, que
stabant et habitabant in burgis et villis episcopatus
Cumarum tempore, quo facte fuerunt presentes fa-
cultates, et que et qui solvere tenebantur fodra et
condicia realia et personalia et expensas, que im-
ponentur comunibus, in quibus stabant tempore
quo facte fuerunt presentes facultates, solvant et
solvere debeant et teneantur fodra, onera et con-
dicia realia et personalia et expensas impositas supsr
presentibus facultatibus, et que imponerentur per
comnne Cumarum cum comunibus burgorum et vil-
larum, in quibus stabant et hahitabant tempore
quo facte fuerunt dicte facultates, quousque dicte
facultates durabunt, non obstante aliqua repudia-
c tione vicinancie facta vel facienda ab eo tempore
citra, quo facte fuerunt dicte facukates. Et hoc
sive steterint in burgis vel villis, sive alibi iverint
vel iverunt ad standum.
CCCXLVII. Quod si aliquis alterius iurisdictionis
venerit ad standam cum familia in burgis vel locis
episcopatus Cumarum, subire teneatur omnia fodra,
condicia et onera in eo loco, ubi morabitur.
, Item MccLxxvim statutum est , quod si aliquis ,
qui sit oriundus aliene iurisdictionis , venerit ad
standum cum familia in burgis vel locis episcopatus
Cuniarum , teneatur subire omnia fodra , onera et
condicia in eo loco, in quo morabitur, sicut vicinus
dicti btirgi vel loci.
CCCXLVHI. Quod expense a comunibus facte
d exercituum occasione solvantur medietas pro here
et medietas pro personis.
Item statutum est, quod omnes expense facte et que
de cetero fient per comunia burgorum et villarum
cumani episcopatus occaxione exercituum, solvantur
in hunc modum, videlicet medietas ipsarum expen-
sarum solvatur pro here , et medietas pro personis ;
persone vero intelligantur ille, que tenentur ire ad
exercitum , que sunt maiores xvni annis et minores
sexaginta.
CCCXLIX. Quod si qua persona religionem in-
iraverit, professionemque fecerit, ipsa nec domus,
quam ingressa fuerit, uttra promissa vel data a
parentibus, fratribus , sororibus vel attinentibus ei
nichil petere vel habere possit , et si datum vel
J7
Digitized by
Google
3 »9 LIBER STATVTORVM 320 ,j
promissum aliquod non esset, non possit petere a comune Cumarum non teneatur ad aliquam re- ^
nec hahere ultra libras cc. stitucionem pro hiis , que in comune Gumarum
Item mcclxxxii mense marcii statutum est, quod pervenissent. Hoc idem statutum locum habeat in jrf
si qua persona ingressa fuerit aliquam domum confinatis, qui steterunt in ostagiaria per comune &
regularem , et de cetero ingrederetur , vel aliter Gumarum a tempore citra , quo pars Vitanorum 0
se Deo dicaret vel Deo dicata esset, et fecerit victa fuit (3a) in possessionibus, que eis violen- ps>
professionem, nichil ipsa nec domus, quam ingre- ter occupate fuissent ; salvo quod ille, qui fuerit «sl
deretur vel ingressa esset, pelere possit a paren- possessor, si voluerit se comittere in comunes
-tibus vel fratribus vel sororibus vel ab agnatis suis amicos, vel paratus fuerit, quod somarie cognoscatur
ultra data vel promissa sibi pro receptione de ea sine dacione libelli et iudiciorum strepitu ; quod nnt
facta ; et quod ei per potestatem Gumarum nec in confinatis non habeat locum contra illum pos- jol
per eius iudices nec per consules Gumarum iusticie sessorem , qui sic se comittere voluerit , vel ut &i
reddatur ius, nec audiatur contra predicta. Et si cognoscatur paratus fuerit ut supra. Salvis iuribus ^
certa quantitas non esset promissa vel data spe- competentibus illis de parte Rusconorum, qui re- «ti
cialiter, quod non possit habere de hereditate et stituti fuerunt vel restitui debebant in possessionibus
bonis paternis ultra libras ducentum novorum. Et b eis occupatis, quando pars Rusconorum victa fuit; ^
si ultra predictam hereditatem vel possiderent vel et ab inde citra usque ad annum currentem mcclxxvi &
tenerent , quod heredes vel consortes masculi pos- secundum formam aliorum statutorum , et salvis ^
sint sua auctoritate sine aliquo banno vel pena sentenciarum iuribus inde latarum. ^
comunis de Cumis ingredi possessionem et tenere CCGLI. Quod si alicui de parte Rusconorum ab 0
predicta. Salvo quod predicta non habeant locum anno currenti mcclxxv citra alique possessiones m
in.domum virginum de Brojlo, nec in domo que occupate Juerint, restituantur et pro reslituto ha- p
appellatur domus dom. Vianixie (3i). Addatur quod beatur et impune ingredi possessiones valeant oc- m
hoc statutum habeat locum eciam in illis personis, cupatas. p
que ingrederentur de cetero aliquam domuin regula- Item suprascripta incarnatione statubum est : si ijg
rem, licet non fecissent professionem , et quod hoc alique possessiones forent occupate per aliquam C
statutum locum habeat de cetero tam in domibus personam cuiuscumque status, condicionis et pree- k\
virginum de Bro\lo, quam de domina Vianesia, et minencie fuerit, alicui persone iurisdictionis Cuma- 4,
quam in aliis domibus regularibus, non obstante rum ab anno currenti mcclxxv citra per forciam
quod dicitur in hoc capitulo , quod predicta non et sine solemnitate iuris, quod ille persone, quibus j?
habeant locum in domo virginum de Broylo, nec c occupate fuerint, restituantur et pro restitutis ha- j ff
in domo, que appellatur domus domine Vianisie. beantur, (et) ex nunc et impune possessiones occu- 0
CCCL. Quod omnes illi , qui steterunt et fucrunt patas possint ingredi. f | s
banniti de nialejicio et malexartia vel de aliis CCCLII. Quod si iusto titulo rem immobilem ali- H
maleficiis, et qui eximendi sunt dc bannis et con- quis tenuerit, et super hedi/icaverit in solo, ad ipsum ^
dempnacionibus secundum statuli formam , resti- solum et hedificium restituendum victus fuerit, m
tuantur et pro restitutis habeantur, salvis iuribus retencionem, nulla de fictis facta compensacione Q
creditorum. retencione ■ pro expensis in hedificio factis, habeat. ^
Item suprascripta incarnacione statutum est et Item suprascripta incarnacione statutum est, quod t
ordinatum est, quod omnes illi , qui steterunt et si aliqua persona aliquo iusto titulo tenuerit aJiquam |,
fuerunt banniti de maleficio et malexartia, et omnes rem immobilem , et super solo fecerit aliqua hedi- 3(i
alii, qui fuerunt baniti de aliis maleficiis comunis ficia, et ille qui tenuerit, victus fuerit ad ipsum a
Cmnarum, et qui eximendi sunt de bannis et con- solum et hedificium restituendum , habeat reten- ^
dempnacionibus secundum formam statuti , resti- cionem pro expensis factis in edificiis, nulla com- a
tuantur et pro restitutis habeantur in omni suo pensacione ei facienda de fructibus et pensionibus ^
iure , in quo erant tempore quo receperunt bannum d receptis ex ipso edificio. t
et condempnati fuerunt. Salvis- iuribus creditorum , CCCLIII. Quod qui tenuisset de bonis et rebus ^
et salvis expensis factis in hedificiis, pro quibus alicuius , qui sit de parte Rusconorum, ab anno
habeant retencionem, et snper quibus somarie currenti mcclxiii citra, teneatur } si fuerit creditor j
cognoscatur et sine dacione libelli die qualibet illius, cuius bona cepit possidere , fructus , quos ab t
feriato et non feriato , causarum interdictis non ipso tempore citra perceplt , compensare tam in }
obstantibus ; et salvo quod possessiones non possint sortem quam in usuris etc. ,
aufferri de massariis hinc ad sanctum Martinum Item suprascripta incarnatione statutum est, quod
proxime futurum, ipsis soltentibus restitutis fictum, quilibet homo cumane iurisdictionis, qui tenuisset
pro quo investiti. sunt , et omnes creditores , qui et possedisset aliquid de bonis et rebus alicuius
tennerunt terras dictorum restitutorum vel alias persone, que sit de parte Rusconorum, ab anno
possessiones teneantur ffuctus compensare in usuris currenti mcclxih citra, teneatur et debeat, si fuit
Digitized by
331
coavKis nrovocoMi
223
possidere ab ipso tetnpore citra, teneatur sic com-
putare (et) compensare et pro compensatis haberi
debere in iilis suis creditis tam in sorte quam in
usuris, usqus ad solidos dnos pro libra in anno et
non ultra. Et si quid ultra sortem in usuris rece-
pisse reperiantur, totum id, quod ultra recepissent,
restituere teneantur illi persone et eius heredibus,
cuius erant ipse terre et domus et deciine, seu per
quem possidebantur tempore quo bannum recepe-
runt et habuerunt. Et eciam de his, que ultra sua
credita recepissent, teneantur prestare solidos duos
novorum pro qualibet libra in quolibet anno, a die
quo receperunt , usque ad diem, quo predictam
restitucionem fecerint. Et si • ille, qui possessionem
ipsarum rerum vel alicuius earum aprehenderit et
habuerit , et ficta perceperit , teneatur et debeat
ipsas terras et res et ficta restituere illi, cuius erant
ipsc terre et res, seu qui erat in possessione ipsarum
terrarum et rerum, quando bannum recepit, cum
usuris ipsorum fictorum ad racionem soldorum duo-
rum pro qualibet libra in anno. Item fiat et ob-
servetur in omnibus et per omnia in colonis et
massariis et comunibus, que tenuissent aliquid de
ipsis fictis, que non erant consignata comuni de
Cumis. IUud idem intelligatur in omnibus personis.
CCCLIV. Qttod per potestatem et eius iudices
de predictis et super predictis sumarie cognoscalur,
et quod de predictis quilibet capi possit.
Item suprascripta incarnacione statutum est, quod
de predictis et super predictis omnibus cognoscatur
per potestatem Cumarum et eius iudices causarum
palacii Cumarum sumarie sinc strepitu iudiciorum
et sine dacione libelli , et quolibet die feriato et
non feriato, et quod pro predictis et qutolihet pre-
dictorum quilibet possit capi, et in carceribus per-
sonahter includi.
CCCLV. Quod debitoribus comunis debitorio vel
fideiussorio nomine ius in civilibus non rcddatur,
nec audiantur in agendo vel defendendo.
Item mcclxxxiii mense augusti statutum et ordi-
natum est, quod nec per potestatein comunis Cu-
marum nec per eius iudices, nec per consuies iusticie
vel mercatorum, nec per iudicem caneve, nec per
aliquem alium officialem comunis Cumarum dein-
ceps in aliqua causa civili nec in civilibus fiat ius,
nec audiencia detur in agendo nec in defendendo
alicui comuni, collegio vel universitati , nec alicui
persone iliius comunis, collegii vel universitatis, nec
alicui alii persone foris comune, collegium vel uni-
versitatem , que deberent vel debent dare et solvere
aliquid comnni Cumarum debitorio vel fideiussorio
vel modo alio de condempnacionibus , pedagiis ,
fodris, mutuis, impositis, taliis vel pro aliis aliquibus
Occasionibus , que semper in hoc statuto expresse
inteUigantur. Et hoc statutum trunchum sit et pre-
cissum, adeo quod inde parabola dari non possit,
nec absolucio fieri per consilium nec arengum ; et
*i parabola daretur vel absolucio fieret, non valeant.
a. Salvo quod si aiiqua persona alicuius nniversitatis
velet solvere suam contingentem partem eius, quod
solvere deberet, pro sua rata parte audiatur,.et
hoc capitulum sibi non fiat preiudicium , seu si
alique singuiares persone essent parate hoc facere.
CCCLVI. Quod debitores comunis non possint ali-
quod qfficium vel honorem kabere a cotmcni Cu~
marum , nec possint esse procuratores, sindici, Ut-
tores vel actores aliqua causa, nec eis in civitiBus
ius reddatur.
Item suprascripta incarnacione ct mense statne-
runt et ordinaverunt, quod nulla persona civitatis
vel districtus Cumarum, que debeat vel debebit
dare et solvere debitorio vel fideiussorio vel modo
alio aliquid comuni Cumaram de condempnacionibus
b vel pedagiis, fodris, fictis, mutuis, impoxitis, taliis,
vel pro aliis aliquibus occasionibus, qUe semper
in hoc capitnlo expresse intolligantur, possit ease
procurator vel sindicus vel actor vel procurator
vel tutor in aliqua causa civili nec in civiiibus r
in agendo vel defendendo , tutorio, cwatorio,
sindacario, procuratorio vel actorio nomine, nec
audiatur, nec ius fiat .ci pro se uec pro alio in
civilibus per potestatem Cumarum, nec per iothoes.
potestatis, nec per consules iusttcie vei merca-
torum , nec iudicem caneve, nec per aliuni offi-
ciaiem comunis Cumarum. Et insuper qwod non
possil hai>^re pro comuni Cumaruni nec a comuni
Cumarum aiiquod officium, beneficium .vel honorem^
nec esse poseit consiliarius nec de cousilio generali
c coniums Cumarum. Et hoc stattttitm sit tronchum
et precissum j vadeo quod parabola peti nec dari.
possit , nec absolucio eciam daii vel fieri possit^
et si parabola t^el absolucio fieret vel daretur,. nooi
valeat. 1
CCCLVII. Quod per iudicem caneve dierum decem
una dilacio detur .debitoribus comunis habendi so-
luta debita , infra quam conira eos, qui debila non<
solverint , statuta locum habeant suprascripta.
Item suprascripta incarnacione et mense statue-
runt et ordinaverunt, quod ille iudex seu officiajis,
qui prefuerit officio exigendi vel ad exigendum ea,
que debentur comuni Cumarum , teneatur dare seu
detur dilatio una dierum decem debitoribus eiusdem
comunis Cumarura habendi solutum comuni Cuma-
d rum quicquid eiusdem comunis debilores solvere
eidem comuni tenentur et debent. Qua lapsa dierum
decem dilacione, si per debitores ipsius comunis
eidem comuni Cumarum non fuerit solucio facta
huiusmodi, statuta suprascripta» locum habeant et
serventur tam contra fideiussores debitorum ipsius
comunis Cumarum, qyam contra debitores eiusdem
comunis; et quod, si oportuerit , fideiussores pro
debitoribus solvere comuni Cumarum debita debi-
torum ■, quod contra debitores et eorum bona per
comune eis fideiussoribua, qui solucionem huiusmodi
comuni Cumarum fecissent, cessio detur pro quan-
litate, quam fideiussores solvissent prp debitoribus.
« Expunge si.
a Supple coganlur, et qttoj ctc.
S8
Digitized by
Google
333
LIBER STATVTORVM
334
CCGLVIII. Quod quilibet seivitor tenens continue a que habet vel habuerit filiam vel filias, que nupte
cabaUum, cum iverit pr*o comuni, habeat imperiales
viginti uhum in die.
Item mccxxviui mense septembris, indictione tercia
statuitur , quod servitores Cumarum , qui tenent
equos suos continue , habeant imperiales viginti
unum pro quolibet die , cum iverint in servicio
comunis Cumarum.
CCCLIX. Quod quelibet custodia noclis habeat
a comuni libras sex novorum pro anno dimidio et
non plus, et stet in illa vicinia , cuius custos fuerit.
, Item mccvii mense decembris statutum est, ut si
guarde de nocte (33) fuerint posite, quod quisque
eorum habeant a comuni libras sex et non plus.
Additum est mcclviii mense octubris, quod ipse
fuerint vel se transtulerint ad aliquem locum, qui
non sit iurisdictionis Cumarum ; et bona cuiuslibet
persone, cui aliqua persona, collegium vel universitas,
que non sit iurisdictionis Cumarum , vel que honera
et condicia civitatis Cumarum et eius iurisdictionis
(non solvat, et) succedat vel succedere contingerit ex
testamento vel ab intestato, vel aliquo allio modo,
ex nunc ipso iure sine aliqua obligacione expressa
sint et intelligantur esse obligata et anexa comuni
Cumarum de omnibus et pro omnibus fodris , one-
ribus, condiciis et facionibus, que per comune Cu-
marum imposita sunt vel de cetero ahquo tempore
imponerentur ipsi cumano, seu hereditati vel bonis
et rebus eius; ita quod ipsa bona possint aprehendi
guarde sint et stent et habitent in illa parochia , in b per comune Cumarum et accipi , ac si specialiter
qua custodierint.
CCCLX. Quod condempnaciones et banna a x
libris supra possint solvi comuni Cumarum in omni-
bus cartis et nominibus comunis de Cumis, et ca-
nevarii eam solucionem recipere teneantur a x libris
infra nonnisi in denariis numeratis.
Item statutum est : si aliquis de cetero fuerit
condempnatus per potestatem Cumarum vel milites
et iudices vel consules Cumarum de iusticia , vel
aUum habentem iurisdictionem a comuni de Cumis,
solvere possit canevariis comunis de Cumis ; ad-
ditur mcclxxvih mense novembris: ad dandum ali-
quid comuni.Cumarum ; et hoc intelligatur, si ipsa
condempnacio fuerit a libris decem novorum supra.
per eius ■, cuius essent, forent expresse obligata, et
parabola data intrandi in possessionem et accipiendi
ea. Illud idem fiat et observetur in qualibet muliere
et in bonis eius, que habet vel habuerit aliquam
hereditatem vel successionem patris vel matris vel
aliunde, et que nupta sit, vel de cetero nupta fuerit,
vel se transtulerit ad alium locum, qui non sit iur-
risdictionis poLestatis et comunis Cumarum.
CCCLXII. De eodem, et quasi nuUa est discre-
pancia inter hoc capitulum et superius proximum.
Item statuerunt et ordinaverunt, quod bona omnia,
que sunt in iurisdictione Cumarum cuiuslibet persone
cuinane iurisdictionis, que ad alia loca se transtu-
lerit, que non sint iurisdictionis Cumarum, sint ipso
Idem intelligatur, si aliquis in banno preterierit et c iure obligata et anexa comuni Cumarum de omni-
solvere voluerit, possit solvere eodem modo in cartis
et nominibus comunis de Cumis, si ipsum bannum
fuerit a libris decem novorum supra. Et potestas
Cumarum et canevarii comunis de Cumis ipsam
solucionem recipere teneantur. Et idem modus ser-
vetur in omnibus condempnacionibus et bannis factis
et preteritis hactenus, et usque ad quantitatem li-
brarum decem novorum; et infra quilibet solvere
teneatur in denariis numeratis, et non in cartis nec
nominibus comunis de Cumis; et hoc statutum sit
trunchum et precissuni.
CCCLXI. Quod bona alicuius persone cumane
iurisdictionis ad personam aliam per successionem
vet modum aliitm devoluta, que non sit de iurisdi-
ctione Cumarum, anexa et obligata esse intelligantur d
comuni Cumarum, pro omnibus fodris, onoribus • etc.
Item statuerunt et ordinaverunt, quod omnia bona
presencia et futura cuilibet * persone civitatis Cu-
marum et eius iurisdictionis et districtus, que alie-
nare voluerit vel alienabit ipsa bona vel partem
eorum, vel alienata sint in aiiquam personam, col-
legium vel universitatem, que non sit iurisdictionis
Cumarum , vel que non subeat onera et condicia
civitatis Cumarum , vel que se transtulerit ad ha-
bitandum extra iurisdictionem cumanam , vel que
aUquo modo subtraxerit a iurisdictione potestatis
et comunis de Cumis, et bona cuiuslibet persone,
• Corr. oneribus.
% Corr cuiuslibel.
bus et pro omnibus honoribus, condicus et facio-
nibus, que per comune Cumarum impoxita sunt vel
de cetero imponerentur ipsi persone, que alio extra
iurisdictionem Cumamm se transtulerit vel translata
sit, seu ipsis bonis eius. Et possit ipsiun comune
Cumarum aprehendere et accipere possessionem
bonorum eorum , et ea tenere et gaudere , donec
ipsa fodra , onera et condicia plene solventur, tta
et quemadmodum ipsa persona expressim obligasset.
CCCLXIII. Quod procuratores et canevarii co-
munis Cumarum teneantur per sacramentum facere
venire in comune Cumarum omnes denarios, qui re-
cipiuntur de confessionibus et scripturis aliis per
scribas caneve occaxione officii ipsius caneve.
Item statutum est, quod omnes denarii , qui re-
cipiuntur de confessionibus et aliis scripturis per
notarios caneve comunis de Cumis occaxione offieii
ipsius caneve, perveniant in comune Cumarum. Et
hoc teneantur procurare canevarii et procuratores
comunis per sacramentum, et quod potestas teneatur
singulis tribus mensibus (compellere) ipsos notario*
facere racionem de predictis.
GCCLXIV. Quod canevarii et scribe , in quos
pignora comunis pervenient, pignora bona accipiant,
alioquin, si deteriora fuerinl quam debeant, dam-
pnum comuni resarciant.
Item mccvii mense decembris statutum est> quod
a Coir. eum.
Digitized by
Google
33 5 GOMVMIS
canevarii comunis de Cumis et scribe et alii , in
quibus pignora comunis pervenerint, accipiant bona
pignora. Et si fuerint deteriora quam debuerint,
quod ipsi teneantur resarcire comuni de suo totum
dampnum, ita quod comune nullum dampnum inde
habeat.
fitulus seu liber statutorum factorum super
officialtbus et servitoribus.
CCCLXV. Quod scribe ambaxatarum scribant in
uno scripto omries lestes, quos aliquis recipi facere
vohterit; idem faciant de omnibus hominibus, qui
fuerint in uno brevi.
Item mccx, primo mensis novembris statutum est,
quod scribe de ambaxatis scribant in uno scripto
omnes testes, quos aliquis voluerit facere recipere,
et similiter in uno scripto scribant omnes homines,
qui sunt in carta una seu brevi ; et de quolibet
scripto accipiant denarium unum, et in quolibet
scripto scribant incarnationem Domini, mensem et
diem , et quodlibet scriptum intelligatur pro amba-
xata una. Et scriba scribat in scripto nomen re-
quisiti et cognomen , et de quo loco est et sub quo
utdice, utrum sub potestate vel consulibus iusticie
vel negociatorum vel quo alio officiali.
CGCLXVI. Quod scribe bannorum pallacii et
broteti teneantur' per sacramentam scribere omnia
banna.et parabolas in quaternis de cartis rasis, ha-
bentibus modificatam longitudinem et amplitudinem
ct certum regarum numerum potestatis arbitrio.
Item mccxxxi mense augusti statutum est, ut scribe
bannorum et scribe pallacii et scribe consulum iu-
sbcie et negociatorum sacramento teneantur, et in
eorum sacramento ponatur scribere omnia banna et
parabolas in quaternis de cartis raspatis habentibus
certam et modificatam longitudinem et amplitudi-
nein, et certum numerum regarum et foliarum ar-
bitrio potestatis. Et in quolibet banno et parabola
in rega et testu dicent et scribent : datum est ban-
num tali, et data est parabola tali vel talibus, et
eorum nomen et cognomen expressim specificando
et declarando, ita quod nullam regam dimittaift
vacuam inter unam et aliam. Et si in fine quaterni
alique carte vacue remanserint in 'toto vel in parte,
ab ultima linea usque in fine quaterni canzellent,
et penam cum incaustro trabent per ipsas cartas
vacuas, sive sit una sive plures, et per partem
vacuam ipsius carte per longum et per traversum
in cruce vel in crucibus, ita quod in illis cartis
aliquod bannum commode scribi non possit. Et qui
contra fecerit, solvat solidos viginti novorum qua-
libet vice. Et potestas teneatur predicta inquirere
omni quindena.
CCCLXVII. Quod aliquis non eximatur de banno,
nisiprecepto potestatis vel eius iudicum, vel iusticie
consulum vel voluntate illius, ad cuius peticionem
bannum datum fuerit, vel nisi solutum fuerit debitum.
Item statutum est, quod ipsi scribe " teneantur
• Expwtge ipsi scribae
NOVOCOMI
226
a iuramento ipsi scribe bannorum, quod non trahant
aliquem de-banno, nec aliquod bannum non pre-
teritum alicui datum canzellabunt, nisi precepto
% potestatis vel iudicum eorum " vel consulum iusticie
vel eorum missi, vel voluntate illius vel illorum, ad
cuius vel ad quorum postulationem ipsum bannum
scriptum fuerit, vel nisi solverit vel dcbuerit * in
banno positi, videlicet precepto potestatis vel iu-
dicum eius, de bannis ab eis vel precepto eorum
datis et scriptis, et precepto consulum iusticie ab
eis vel precepto eorum datis et scriptis, et pre-
cepto consulum negociatorum de bannis (ab eis)
vel eorum precepto datis et scriptis. Et sub quo-
libet banno canzellato debeat scriba , qui can-
zellaverit ipsum bannum, scribere suum nomen et
b cognomen et diem et -eausam canzellationis. Insuper
teneantur ipsi scribe super quolibet banno preterito
et canzellato scribere et diem et mensem et annum,
quo et qua aliquis extrahitur de ipso banno , et
aliter non valeat canzellatio.
CCCLXVIII. Quod si aliquis positus in banno
fuerit aliqua occasione r solvat pro scriptura, tectura
et canzellatione et extractione banni singularis' per-
sona denarios quatuor et comune denarios vm '*V"
Item statutum est, quod si aliquis. vel aliquod
comune de cetero fuerit poxitus in banno precepto'
potestatis vel assessoris vel militum eorum aliqua
occaxione, vel precepto alicuius persone aliquam
iurisdictionem habentis in districtu Cumarum, quod
solvat pro sdriptura et lectura et canzellacione et
c extractione bauni syngularis persona denarios qua-
tuor, et comune\ et universitas denarios octo et non
plus. Salvo quod hec non intelligantur dicta nec
statuta fore de «annis consulum iusticie et nego-
ciatorum, sed se^vetur vetus statutum. Et qui con-
trafecerit, solvat pro banno qualibet vicc solidos
quadraginta novonim; et quilibet possit accussare,
medietas cuius banni sit accusatoris et alia comunis
de Cumis.
CCCLXIX. Quod nemini scribarum habenti sal-
larium a comuni liceat accipere pro aliciuus securi-
tatis scriptura aliquid, et qui non habuerit salarium,
possit accipere denarios quatuor.
Item statutum est, quod nullus scriba sive no-
tarius comunis de Cumis constitutus habens salla-
d rium a comuni de Cumis accipiat nec accipere
debeat aliquid pro scriptura alicuius securitatis per
eum facte vel faciende vel scripte ; et alii scribe,
qui non habuerint sallarium a comuni Cumarum,
non possint nec debeant accipere a qualibet persona-
singulari, nisi taotum denarios quatuor, et ab uni-
, versitate tantum denarios octo ; et qui contrafecerit,
solvat pro banno qualibet vice solidos centum no-
vorum, medietas cuius banni sit accusatoris, et alia
medietas sit comunis de Cumis.
a- Corr. suorum, vei praeceplo potestatis vt\ assenoris vel iudicum
eorum etc.
k Corr. vel oisi soWerit debitom is qui fuerit in banno positus eto.
e Cf. capit. LXXxri Stat. Consulum.
Digitized by
Google
33"
LIBER ST.YTVTORVM
228
CCCLXX. Quod officium xti scriburum banno-
rum et pignorum non possit Jieri per submissam
personam, sed tanium per illoS officiales, quifuerint
clecti *.
Itcm mccxix die lune m exeuhte octubri statulum
est, quod officium duodecim scribarum bannorum
et pignorum acceptorum et consulum iuslicie non
possit fieri per supositam personam , sed tantum
ipsi duodecim faciant officium suum sibi pertinens,
et si aliquis alius, qui non sit electus iu eo officio,
feperiretur in loco ipsorum duodecim scribarum,
solvat pro banno comuni de Cumis solidos sexa-
gintu denariorum novorum, si subposita persona,
cui officium commissum non est , inveniretur in
numero istorum duodecim: et similiter intelligatur
in aliis quatuor , qui recipiunt pignora consulum
Cumarum de iusticia. Et hoc intelligatur in qualibet
vice, et quilibet possit accussare, medietas cuius
banni sit accusatoris, et alia sit comunis de Cumis.
CCCLXXI. Quid et quantum sdribe pallacii, ton-
sulum iusticie et mercatorum dccipere possint de
iutelis, curis, procuratoriis, caUcionibus.
Item suprascripto anno et mense statutum est,
ut scribe potestatis et consulum Cumarum iusticie et
negociatorum non possint nec debeant habere vel
accipere de qualibet * sen aliquo scripto tntelle vel
c.ure aut procuracionis aut caucionis de rato , et
repudiationis hereditatis et de earmn exemplis ultra
denarios octo novorum; et de scripto cuiuslibet sin-
dacatus et de eius exemplo accipere possint usque
ad denarios decem novorum et non ultra, sed ab
ea quarttitate iuferins accipere debeant et habere
arbitrio seu arbitractu coiisulum iusticie et nego-
ciatorum et potestatis et iudicum eiUs ; qui con-
trafecerit, solvat pro banno qualibet vice solidos
viginti' novorum, et quilibet possit accussare, mc-
dietas Cuius banni sit accusatoris, et alia mcdietas
comunis de Cumis.
CCCLXXn. Quod de diebus et testibus non ac-
cipiatur ultra denarios diuys ; de ndlula vero possint
accipi denarii vi ab utraque parte
Item mccxviii merise oelubris additnm est, quod
{de) diebus et tcstibus notularum accipitnr ab illo, qui
pecierit scriptutn , denarios duos novorum , et pro
unaquaque notula accipitur denarios sex novorum
ab una parte , ct totidem ab alia et non ultra. Et
qui contrafecerit , solvat pr6 banuo solidos sexa-
ginta , et quilibet possit accusare , medietas cuius
banni sit accusatoris , et alia medietas comunis de
Ciunis.
CCCLXXIII. Quod scrWe palacii, considum iu-
sticie, negocialorum et dliorum officialium possint
accipere pvo nota sentencie denarios tres a qualibet
parte, et denarios duos pro diebus el teslibus etc. c
Item Mccxxm mense octttbris statutum est, qttod
scribe pallacii et consulum iusticie et negociatorum
et aliorum omcialium possint accipere pro nota
■ Cf, eapit. CIX Stat. pratcit.
h l'oi lasse legendum de qualibcl scriptura.
c Cf. capit. c Stat. Conj.
a cuiuslibet sentencie denarios tres a quahbet parte,
et denarios duos novorum pro diebus et testibus
ab illo , qui voluerit facere scribi diein et testes ,
et pro noticia completa denarios duodecim novorum
lantum ab illo , qui voluerit ipsatn senteneiam com'
pleri ; et pro ipsis denariis teneatur ipse notarius
predictam notam facere et dare , et testes scribere,
et sentenciam complere , de quibus omnibus de*
nariis non teneatur ipse scriba aliquid dare comuni
de Cumis. Et consules de iusticta et negociatorum
et iudices et assessores comunis Cumarum de ipsi*
sentenciis et eorum subscripciortibus nichil habeant
nec habere possint , sed ipsas ttdtas et sentencias
teneantur dictare et sentencias subscribere «Ine
aliquo inde dato vel recepto. Item aceipere pofc-
b sint de qualibet posicione et eius responsione ini-
perialetn unutn tantum , et de quibus • denarios
duos , et de qualibet condempnacione denarios sex
tantum , qui omnes denarii sui sint ; et de drtobus
scriptis ambaxate denarium urtum tantum ; et de
quolibet precepto et contestacione et discontesta-
cione denarios duos tantum , et nichil teneantur ad
hoc dare comuni de Cumis ; et scribe nichil ha-
beant de ckrtti a comuni Cumarum , sed de stri*
denariis emant cartam , et pro predicto precio te-
neantur predicta scripta facere et nihil ultra. Et
qui contrafecerit , solvat pro banno soltdos quadra-
ginta novorum , et quilibet possit accussafe , me-
dietas cuius banni sit accusatoris, et alia medietas
sit comunis de Cumis.
c CCCLXXIV. Quod scribe palacii et alii ojficiales
hon possint adcipere de qutdibet carla efmancipa~
cionis , denunciacionis vel asiignacionis ih partem
filiis emancipatis ultra solidos duos.
Item mccxix mense octubris statutum est, ut
scribe pallacii et alii scribe et notarii non possmt
nec debeant accipere nec habere de cartis vel pro
cartis ctnancipacionum et denunciacionum inter
vivos vel causa mortis inrevocabilium, vel dbcium
vel interdicionum bonorum , et aministracionutn
et portionum, que assignantur - filiis emancipatis,
que fient coram potestate vel eius iudicc seu
misso, vel sub consulibus comunis de Cumis, qui
pro tempore fuerint , nisi tantttm solidos duos
novorum pro qualibet predictarum cartarum et non
d plus aliquo modo. Et de quolibet scripto, quod
legunt sive legerit in Concione de emancipacionibus
et interdictionibus faciendis , et de expoliationibus
possint accipere denarios duos novorum et not»
plus. Et quod scribe pallacii non accipiant oec
habere possint pro lectura nec pro exemplatura
vel circatura alicuius banni vel cortdempnacionis ,
quod et que dabitur vel fiet per potestatem vel
per eius iudicem vel militem , nisi denarios quatuor
novorum pro quolibet predictorum et lion ultra.
Et qui conlrafecerit , solvat pro banno qualibet
vice solidos sexaginta novorum , et quilibet possit
• Nominandum /ik eral scriptum illud, de quo consules el iudicct ac-
cipert poUranl denarios duos, rt lcgendum : el de (juolibet vtl
qualtbet ...... dcnarius elc.
Digitized by
Google
329
COMVNIS NOVOCOMI
23o
accusare , medietas cuius banni sit accussatoris ,
alia vero medietas sit comunis de Cumis.
CCCLXXV. Quod scribis palacii Cumarum non
liceat accipere ultra denarios mi pro litera sjgil-
lata , et de aliis scripturis eis eciam non liceat
accipere ultra quam accipiant scribe consulum.
Item mccxviu die lune tercio octubris statutum
est, quod scribe pallacii comunis Cumarum sive
potestates non debeant habere pro litera sigillata
pro unaquaque nisi denarios quatuor novorum et
non plus ; salvo eo quod de literis et sigillatura
literarum comunis de Cumis nichil possint habere.
Et hoc intelligatur de omni litera missa per pote-
statem vel eius missum aut sigillata vel non. Et
in omnibus aliis scripturis teneantur servare statuta
comunis de Cumis , videlicet quod non possint ac-
cipere plus quam possint accipere scribe consuluni
iusticie. Et qui contrafecerit, solvat pro banno so-
lidos quadraginta novorum qualibet vice , et qui-
libet possit accussare , medietas cuius banni sit
accusatoris , alia medietas sit comunis de Cumis.
CCCLXXVI. Quod scribe solariicomunis de Cumis
non possint habcre de qualibet subscriptione , quam
fecerint occaxione sui officii, preter denarios sex.
Item mccxvi mense octubris statutum est , quod
scribe solarii comunis de Cumis non possint habere
pro qualibet subscriptione, quam fecerint occaxione
officii sui, nisi tantum denarios sex novorum; et
hoc intelligatur de illis cartis, quas fecerint suis
noticiis et non ultra. Et qui contrafecerit , solvat
pro banno comuni Cumaruni qualibet vice solidos
quadragirita novorum, medietas cuius banni sit
accusatoris, et quilibet sit accusator ; alia vero
medietas sit comunis de Cumis.
CCCLXXVII. Quod ad qfficium malleficiorum sint
duo fralres seu humiliati sive layci ad voluntatem
consilii Cumarum,et quodbanna maleficii scribantuv
per eos ; set aliter posiium est alibi et illud servatur.
Item statutum est mcclviu mense octubris, quod
sint ad accusas duo fratres sive humiliatos sive duo
layci ad voluntatcm consilii Cumarum ; et quod
omnia banna maleficii , vel que dabuntur occaxione
alicuius maleficii vel fodri vel .condempnacionis ,
debeant tantum dari et scribi et cancellari et
exemplari per ipsos fratres seu humdiatos tantum,
et pro canzellatura accipere debeant tantum ,
quantum in statuto comunis Cumarum continetur,
et ipsi omnes denarii pervenire debeant in comune
Cumarum, et debeant consignari per ipsos fratres
canevariis comunis de Cumis ad partem ipsius co-
munis. Et nullum bannum maleficii possit scribi
nec dari per alios , quam per ipsos fratres ; et si
datum fuerit per alios, non habeatur nec teneatur
pro maleficio nec pro banno maleficii.
CCCLXXVIII. Quod iudicature et pignora, que
pervenerunt in arbitros et in alios, qui prefuerint
pro comuni Cumarum causis vertentibus tunc tem-
poris inter Mediolanum et Cumas , deveniant in
comune Cumarum.
Item quod omnia pignora et iudicature pervenla
a et pervente in arbitris et aliis, qui fuerint pro
comuni Cumarum pro causis, que vertebantur et
vertuntur inter Mediolanum et Cumas, et inter illos
de ultramontes et de Burmio a decem annis citra
et Cumas, pervenire debeant in comune de Cumis ; et
potestates presentes et futura proxime teneatur ipsa
inquirere , et in comune Cumarum facere perve-
nire , et hoc quam subtillius poterit et cicius bona
fide , si non reperiretur eis concessum fuisse per
consilium Cumarum.
CCCLXXIX. Quod arbitri, qui fuerunt ab xi
annis infra , teneantur per sacramentum consignare
omnia pignora iudicaturarum comuni Cumarum ,
si aliqua inde sentencia data fuerit.
Item statutum est, quod arbitri preteriti, qui
b fuerunt ab undecim annis infra , teneantur per sa-
cramentum consignare omnia pignora iudicaturaruni
comuni Cumarum hinc ad sanctum Martinum pro-
ximum , si aliqua sentencia fuerit data inde, et sub
pena dupli; et arbitri modo presentes , et futuri
teneantur per sacramentum et sub pena dupli con-
signare omnia pignora iudicaturarum infra quinde-
cim dies post sentenciam datam per eos ; et hoc
statutum seu ordinamentum sit tronchum et pre-
cissum.
CCCLXXX. Quod consules Cumarum iusticie
sacramento teneantur questiones , que sub eorum
aliquo placjtantur, in fine audire comuniter, et ea *
comuni consilio diffinire , et hoc infra xv dies post
placitacionem in fine , et hoc secundum statuta
e conformia b .
In primis statutum est, quod consules iusticie
teneantur sacrainento omnes questiones , que sub
aliquo eorum placitantur vel placitari volunt, in
fine audire cortiuniter, et comuniter et comuni con-
silio eas diffinire,\si hoc a partibus vel ab aliqua
parcium fuerit po^tulatum. Et in iuramento te-
neantur bona fide se insimul concordare ; et hoc
infra quindecim dies, postquam placitatum fuerit
in fine. Additum est mcclxxxii mense madii : quod
servetur secundum quod in statutis consulum con-
tinetur.
CCCLXXXI. Quod consules venire teneantur ad
borletum Cumarum bis in diebus feriatis, et ibi
stare horis consuetis , et cognoscere de causis, de
d quibus feriatis diebus cognosci potest secundum iura,
preter in diebus quadrageximalibus
Item statutum est, quod consules teneantur ve-
nire ad broletum Cumarum bis in diebus feriatis,
sicut faciunt in diebus non feriatis , et teneantur
facere et ibi stare horis consuetis , et cognoscere
de omnibus causis et questionibus , de quibus co-
gnosci potest secundum iura diebus feriatis , et ad
faciendum ea , que diebus feriatis fieri et expediri
possunt secundum ius ; salvo quod in diebus qua-
dragesimalibus non teneantur venire nisi semel
in die.
■ Corr. e»s.
*> Cf. capit. XX Slat. Cons.
c Cf. capit. XVII Stat. pratd.
Digitized by
Google
»3 f LIBER ST
CCCLXXXII. Quod lajci consules Cumarum
iusticie sint de civitate Cumatum et eligantur ad
sortem, et cognoscere debcant de causis peccuniariis
solidorum c et ab inde infra, et consilio aliorum
consulum iurisperitorum questiones difliniant; de
inceptis sub aliis consulibus causis se non intro-
mittant.
Item statutum est, quod consules layci iusticie
Cumarum sint de civitate Cumaram , qui eligantur
ad sortem in consilio Cumarum , et cognoscant et
cognoscere possint et debeant de omnibus causis
peccuniariis solidorum centum ,, vel a solidis centum
infra, et debeant diffinire cum consilio aliorum
consulum iusticie iuris peritorum ; ct de causis in-
ceptis sub aliis consulibus non se intromittant , et
sint per medium annum , et in quolibet alio medio
anno alii eligantur et sint ut supra, et habeant
pro quolibet in medio anno de here comunis de
Cumis libras quatuor novorum ; et usque ad pre-
dictam quantitatem cognoscatur secundum formam
aliorum consulum iusticie. Et qui possint dare
tutores et curatores et interponere decreta et au-
ctoritates prestare , sicut possunt alii consules
iusttcie ; et sint maiores vigintiquinque annis. Ad-
ditum est mccxu mense madii , quod sint quatuor,
inter quos sint et esse debeant duo iudices de
collegio iudicum Cumarum , et quibus iudicibus
dentur libre decem novorum pro quolibet; et ubi
dicit quod possint cognoscere usque ad solidos
centum novormn , intelligatur et de omnibus usuris
et expensis factis et cursis ex occaxione , et facturis
et cursuris in causa illa. Et qui coDsules teneantur
slare ad bancha ad ius reddendum, quousque alii
consules iusticie forensis stabunt Additum est
mcclxxviii mense novembris, qnod duo consules
tantum sint minores , unus quoriun sit iudex legalis
et alter laycus. Additum est eciam mcclxxxii, quod
statuta consulura serventur.
CCCLXXXIII. Quodconsulibus iusticie non liceat
pignus accipere pro aliqua iudicatura, nec de aliqua
causa.
Item statutum est, quod consules iusticie non
teneantur accipere pignus iudicalure de causa, que •
contenditur inter partes quis pocior sit in posses-
sione alicuius rei , vel contencio est aliquo modo
principaliter de possessione. Additum est mcclxxviii
mense noveinbris , quod in aliqua causa aliquod
pignus non accipiatur.
CCCLXXXIV. Quod consules iusticie teneantur
se subscribere in sentenciis quas protulerint, ascen-
dentibus ultra soUdos lx novorum, si hoc a par-
tiutn aliqua fuerit postulatum; tamen lata retro
sentencia, licet non sit subscripta, valeat.
Item quod consules iusticie teneantur subscribere
in sentenciis, quas protulerint, assendentibus ultra
quantitatem solidorum sexaginta novomm supra.
(Additum est) mccxxxv mense novembris, quod hoc
fiat , si (ab) aliqua partium fuerit postulatum ; et
» Corr. qua
ATVTOKVM aia
a senteneia retrodata valeat, liceat non sit sub-
scripta.
CCCLXXXV. Quod duo consules negociatorum
sint unus de societate negociatorum , et aUus se-
cundum voluntatem maioris partis eonsiUi Cuma-
rum, et sint ambo maiores xxv annis , et cognoscant
inter mercatores secundum statuta et consuetu-
dines mercatorum , et illis deficientibus, secundum
iura etc.
Item statutum est, quod duo consules negocia-
torum sint , unus quorum sit mercator, et aliter •
sit secundum * maioris partis consilium Cumarum,
et sint etatis vigintiquinque annis , et cognoscant
de causis mercationum et inter mercatores, et
cognoscant secundum statuta et consuetudines mer-
b catorum ; et ipsis deficientibus , secundum Ieges et
iura , et habeant tantum pro feudo , quantum^ha-
bere solent, et eligantur ad sortem in consilio
Cumarum , et sint per medium annum tantum. Et
hoc intelligatur inter illos mercatores tantum , qui
sunt vel erunt in societate mercatorum Cumarum,
vel inter partes consencientes ; et inter alios non
possint cognoscere, et eorum cognitio cassa et inu-
tilis sit, et bannum sit cassum, si contra fecerint.
Additum et determinatum est MCCLxxvm mense
novembris , quod feudum eorum sit tantum, quan-
tum est feudum comulum minorum , et unus illorum
sit iudex legum, et non possit aliquam auctoritatem
prestare. Additum est mcclxxxii , quod serventnr
statuta consulum ; et hoc statutum non habeat
c locum nisi cum infrascripta (?) ab hodie in antea,
quousque dictum officium fuerit exacioni iuncta.
CCCLXXXYL Quod consules Cumarum iusticie
teneantur in diebus iovis et veneris tenere placita,
et non esse in camara pro aliquibus placitis con-
sulendis.
Item mccxvii mense novembris statutum est, ut
consules iusticie, qui pro tempore fuerint, tenean-
tur tenere in die iovis et in die veneris placita,
et quod non debeant stare in camera in illis duobus
diebus pro consiliare placita.
CCCLXXXVIL Quod omnes condempnaciones ,
que fient in concordia parcium, a solidis xx no-
vorum supra, per notarium , qui eas tradet , po-
nanlur in quaternis.
d Item mccxviui statutum est, quod omnes con-
dempnaciones, que fient de cetero in concordia
parcium, ascendentes a sohdis viginti novorum
supra per notarium , qui eas scribet , in quaternis
ponantur, et hoc sub pena solidornm viginti no-
vorum pro qualibet vice, qua ipse notarius fecent
contra ; de qua (scriptura) accipere possit denarios
quatuor et non ultra ; et duo testes ad minus in
ipsa condempnacione ponantur. Additum est mcclviii
mense octubris , quod quilibet possit accussare ,
medietas cuius banni sit comunis de Cumis, et
alia accusatoris.
• Corr. alter.
b Corr. gecnDduin Toluntalem maioria parli» coosilii etc.
Digitized by
Google
i33
comvnis novocomi
Titulus, sub quo comprehensa sunt extraor- a cartani aquisti deipsaaqua plnviah vel senbenciam,
dinaria capitula comunis Cumarum,quibus
per earum diversitatem nomen proprium
non potuit assignari.
GCCLXXXVIH. Quod albergatores recedere non
cancedant hospites cum ballis , quoad pedagerio de
pedagio fuerit satisfactum.
Item Mcxciiu mense decembris statutum est, ut
hospites Cumarum non permittant hospites , qui
veniunt de foris , recedere cum somis et rebus,
quas duxerint, tamdiu quamdiu satisfecerint peda-
gerio , qui colligit pedagium comunis. Et qui contra
iecerit, solvat pro banno pro unaquaque soma so-
hdos viginti denariorum novorum , et insuper solvat
pedagiui*.. Idem statutum est super nautis , quod
dictum est super hospites de facto pedagii.
CCCLXXXIX. Quod fabris equorum non Uceat
de quolibet ferro accipere ultra denarios quinque.
Item mcclviu mense octubris statutum est, quod
ferrarii equorum accipiant et accipere possint de-
narios quinque novorum pro quolibet roncino , et
denarios septem pro quolibet sonipede • et non
ultra. Et quilibet possit accusare , medietas cuius
banni sit comunis de Cumis , et alia accusatoris ;
et qui contrafecerit, sohrat pro banno solidos decem
pro qualibet vice , et ei credatur.
CCCXC. Quod a cantono domus filiorum quon-
dam Iordani de Lacu in sursum versus mercatum
omnes beccarii, qui faciunt ibi carnes, sanguinem
bestiarum totum spargant in carralem.
seu pactum factum sit, quo inferior vicinus habeat
ipsam aquam, seu terra que esset inferior, ex pacto
recipere possit ipsam aquam pluvialem ex pacto
habito cum superiori proximo vicino.
CCCXCII. Quod notarii debeant imbriviare m-
strumenta, que tradent, in quaternis, et in cariis
expletis nomina et cognomina scribantur.
Item mccviii mense decembris statutum est, ut
omnes iudices et notarii instrumenta, que tradi-
derint, debeant imbriviare in quaternis et non in
aliis imbriviaturis , et scribant nomina sua et co-
gnomina in cartis , quas expleverint vel expleri
facient.
CCCXCIII. Quod domus, que fuit quondam Ar~
b noldi de Marcio , que est in curia filiorum quondam
Zoanardi de SaUa , debeat peivenire in filios ipsius
quondam Zohanardi.
Item statuitur, quod domus que fuit Arnoldi de
Marcio, que est in curia seu curte filiorum quon-
dam Zoanardi de Salla in Cumis , debeat pervenire
in filios ipsius quondam Zoanardi de Salla, et eis
de ea iura et acciones cedi et dari debeant hinc ad
kallendas februarii proximas, pro eo precio quo ipsa
domus fuit vendita per suprascriptum Arnoldum
Adee de Aliasca vel alicui seu aliquibus de Aliasca.
Et statuitur ut predictus Adam de Aliasca vel alii
fratres eius seu nepotes possint et habeant virtutem
et licenciam et potestatem levandi et reducendi ia
eo statu quo erat illa porta , et omne iHud opus,
Item mccx mense novembris statutum est , ut c que et quod fuit destructa per milites iusticie ,
a cantono domus filiorum quondam Iordani de Lacu
in sursum versus mercatum omnes beccarii , qui
faciunt ibi carnes , faciant sanguinem totum intus
caralem , et ab ipso cantono in foras versus con-
tractam Lavizariorum non faciant sanguinem infra
brachia decem iusta bancham. Et qui contra hoc
fecerit, solvat pro banno in qualibet vice solidos
viginti novorum.
CCCXCI. Quod de aquis mortuis, que per stratas,
currunt pubUcas tempore pluviarum , superior vi-
cinus, qui domum vel terram habet vicinam ipsis
stratis, capere possit et super suum ducere, inferioris
vicini non obstante contradictione.
Item statutum est super aquis mortuis, que cur-
scilicet Honricum Lavizarium et Iacobum de La-
vello et Adobatum de Vittn , vel per aliquem eorum
vel eorum precepto, vel per potestatem. Et possint
ct debeant predicti de Aiiasca habere ibi predictam
portam , et tenere et possidere de cetero omni
tempore sine aliquo ohstaculo alicuius banni et
precepti, vel altcrius impedimenti comunis de Cumis
vel potestatis vei militum iusticie vel spaciatorum
vel alterius persone.
CCCXCIV. Quod omnes persone cumani episco-
patus veniant et vendant cum navibus suis in portum
Cumarum, ubicumque veUnt, cum mercato et sine
mercato.
Item additum est mccxxu mense octubris , quod
runt tantum tempore pluviarum per vias (et) stratas d omnes persone cumani episcopatus, ubicumque sint,
pubkcas , quod ille , qui superior est , scilicet qui
habet domum vel terram iusta ipsam viam, possit
ipsam aquam capere et super suo deducere , non
obstante contradictione inferioris vicini et aliorum.
Et inferior vicinus non possit impedire superiorem
vicinum , quin capiat et capere possit ipsam aquam
pluvialem , nisi inferior vicinus habuerit cartam
aquisti de ipsa aqua pluviali vel sentenciam , seu
pactum factum sit, quod infertor vicinus habuerit
■ Ktmpe tquo , qui soliditate ungulae solo insultans, numerosum quem-
dam sonitum tdii; hanc vacem poetis praeserlim famiUmrem reperi*
m Virg. Aeneid. lib. XI, v. 600; « fremit aequore toto lastiUatU
sonipes, et pressis pugnat habenis ». De pullo equino iidieit, quoi
« Carptre mox gyrum incipiat, pcdibutquc ttmare Oempotiii* ».
fieorjp. ///, v. /9t.
veniant et vendant cum navibus suis in portu Cn>
marum, ubicumque vellint, cum mercato et sine
mercato.
CCCXCV. Quod offieium consulum minorum sit
cassatum , et ad ipsum officium nuilus eligatur
qfficialis.
Item statutum est, quod officium consulum mi-
norura a xvii die mensis madii .proxime futuri sit
remotum penitus , ita quod ab ipso termino iu
antea nullus constd nec otficialis ekgatur ad ipsum
officium. Additumest mccjlxxxxii mense ianuarii,quod
ipsi consules minores eligantur unus iudex et alter
• Corr. seu <]ni efsel in(erior, etc.
Digitized by
Google
a35
LlBfcR STA.TVTORYM
236
iaycus ad feudum consuetum eisdeui prestandura
per comune de Cumis ,' et quod notarii quatuor
consulum maiorum iusticie deputentur ipsis consu-
libus maioribus, qui cognoscere debeant quousque "
ad solidos c novorum tantum , et a solidis c supra
cognoscant consules maiores ad hoc ne notarii
tantum maiorum , qui dant precia officiorum suo-
rum , et ipsi consules et notarii observent omnia
statuta civitatis Cumarum.
CCCXCVI. Quod quilibet servilor eques eondo
pro comuni Cumarum extra confinia habeat in die
solidos quatuor , et servitor pedes solidos duos.
Item mcclvu! mense octubris statutiun est, quod
quilibet servitor comunis de Cumis , qui iverit pro
comuni Cumarum extra confinia ad equum , habeat
solidos quatuor novorum in die , si fuerit de equo;
et si fuerit servitor de pede , et iverit extra con-
finia pro comuni Cumarum , habeat solidos duos
novorum in die pro suo salario de here comunis
de Cumis. Additum est mcclxxxvii mense octubris,
quod si tubatores vadant extra confinia civitatis
pedes , habeal eorum quilibet imperiales decem
octo tantum in die.
CCCXCVII. Quod nemini liceat ducere vinum
per lacum a Surico infra longe a ripa lacus per
dimidium miliarium.
Item statutum est et ordinatum , quod nulla per-
sona ducat vel duci faciat vinum per lacum nisi
per ripam vel prope ripam a Surico vel a Domasio,
a Grabedona et Dugno et ab inde infra ab ipsa
ripa , ita quod non separet se ab ipsa ripa ultra
medium miliarium ; et qui contrafecerit , si fuerit
nauta, solvat pro banno solidos sexaginta novorum
pro quolibet congio (34) et amittat vinum ; et quilibet
possit accusare , medietas cuius banni et navis et
vini sit comunis de Cumis , et alia medietas sit
accusatoris.
CCCXCVUI. Quod tres viri religiosi non habi-
tantes cum uxoribus et familiis eligantur per po-
testatem Cumarum super salis examinacione et
super falsitates tam civitatis quam episcopatus pen-
sarum et mensurarum , pannorum , tellariorum etc.
Item Mccxxm .mense octubris statutum est, quod
homines religiosi , qui non stant cum uxoribus
neque cum sua familia, eligantur, et qui cogantur
iurare, qui debeant circare sal et circare falsitates,
et inquirere et esse super falsitatibus pensarum et
■mensurarum et pannorum et tellariorum et sallis et
aliarum (rerum); et mundani homines super predictis
esse non possint , et tres elligantur ad minus per
potestatem Cumarum; et qui circare debeant per
civitatem et episcopatum eius, secundum quod sibi
videbitur.
CCCXCIX. Quod ad qfficium pensandi panem
et fxrinam eligantur persone regulares per pote-
statem Cumarum , qui scribas eis necessarios ho-
nestos et jrdoneos sub verbo veritatis eligere te-
neantur, et ipsa per se officia facere.
Item statutum est suprascripta incarnacione, quod
• Corr. nsque
a ad officium pensatorum panis et falsitatum et fa-
rine et blave pensandi , et pillotorum faciendorum
et servandorum et distribuendorum per comune
Cumarum sint religiose persone vel regulares , qui
eligi debeant per potestatem Cumarum ; qui reli-
giosi vel regulares eligant scribas sibi necessarios
et legales et honestos et ydoneos , et cogantur per
potestatem sub verbo veritatis eos. eligere, et dicta
officia facere et exercere per se. Et officium car-
tarum fiat per canevarios religiosos comunis de
Cumis , qui pro temporibus erunt , et pensatores
panis sint ad tres menses tantuin.
CD. Quod a Plata mala et a plebe de Maze infra
hominibus civitatis et districtus Cumarum de quar-
tino vini non accipiatur plus, nec plus vendi possit,
b quam in civitate vendatur mensure vini etc.
Item mccxi mense novembris quod vinum ad plus
(non) vendatur eo precio pro quartino per tabernas
tocius episcopatus hominibus cumani episcopatus et
virtutis a Plata mala et a plebe Maze (35) infra, quo
venderetur in civitate Cumarum. Et mensure blave,
vini et olei currant per totum episcopatum Cu-
marum tales et tante , quales et quante currunt
per civitatem Cumarum.
CDI. Qiutd pristores, beccarii et tabcrnarii non
possint habere potestates , rectores , anlianos vel
consules , nec aliquis eorum consulatum vel pote-
stariam habere presumat.
Item mcclxxviii statutum est, quod pristores,
beccarii vel tabernarii nec aliquem * predictorum
c de cetero habeant nec habere possint aliquem vel
aliquos in potestatem vel consulem, anzianum vel
rectorem, qui possit c eis ;* et illi pristores vel ta-
bernarii vel beccarii , qui eligerint vel habuerint
aliquem vel aliquos potestatem vel consulem, an^
cianum vel rectorem , ut supra , solvat pro banno
comuni Cumarum Iibras cenlum novorum pro qua-
libet societate seu arte , et (si) quilibet ipsius socie-
tatis iuraret sub eis, solvat pro banno solidos centum.
Et ille qui receperit seu intromiserit se de aliquo
modo de aliqua ipsarum potestaciarum , consula-
tuum vel ancianarum *, vel rectoriarum, solvat pro
banno comuni Cumarum libras quinquaginta novo-
rum pro qualibet vice. Et (si) aliquam potestacia-
rum, consulatuum, antianarum et rectoriarum aliquis
d recepisset, eani teneatur dimittere omnino infra
tercium diem post publicationem huius statuti sub
eadem pena. Et ex nunc ipsa potestacia seu regi-
mento ■ • sit cassa et cassum et nullius valoris et
momenti , et sine aliqua pena possit quilibet eis
non obedire. '
CDII. Quod statuta facta vel futura per aliquam
de predictis societatibus cassa sint, et infra tercium
diem potestatibus consignentur.
Item suprascripta incarnacione statutum est, quod
« Adde stalulum est.
b Corr. aliquis.
e Corr. praesit.
«I Corr. anliaDiarum.
• Corr. regimenlum.
Digitized by
Google
2 3 7
COMYNIS NOVOCOMf
a38
omnia statuta vel ordinamenta, que facta sunt vel
de cetero fierent per aliquas ipsarum societatum ,
sint cassa et irrita et nullius momenti et valloris,
et si qua fecissent, ea debeant consignare infra
tercium diem potestatibus Cumarum sub pena libra-
rura quinquaginta novorum pro qualibet societate.
CDIII. Quod pristoribus et beccariis non liceat
habere societatem, nec convejiire simul occaxione
statuendi aliquid super pane et furfure.
Item mcclxxvih statutum est, quod pristores et
beccarii non debeant habere aliquam societatem
vel collegium , nec simul se convenire occaxione
panis faciendi vel aliquid statuendi occaxione panis
vel furfuris , vel causa coquendi panem aliis, et.
si • contrafecerit , solvat pro banno comuni Cu-
marum libras c novorum.
CDIV. Hoc idem facere non liceat beccariis et
tabernariis.
Hlud idem ilat et observetur super beccarios et
tabernarios Cumarum, ut societatem non habeant,
nec se simul conveniant , nec sacramentum nec
promissionem faciant occaxione aliquid faciendi vel
statuendi super suis ministeriis sub eadem pena
ut supra.
CDV. Quod omnes obligaciones , pignora et se-
curitates per aliquem tabernarium vel beccarium
facta vel data, occaxione parendi preceptis pre-
ceptoris sui paratici cassa sint , et exinde nulla
fieri possit exaccio.
Item quod si aliqui pristores , beccarii , taber-
narii vel aliquis eorum seu aliquis amicus eorum
pro eis fecerint vel fecit seu facient vel faciet de
cetero aliquam obligacionem , condempnacionem vel
aliquam cartam, vel pignus dederit, vel securitatem
fecerit causa obtemperandi preceptis alicuius, qui
esset(<fe)suo paratico(36), vel causa solvendi aliquam
penam suo paratico , ipsa obligacio , condempnacio
et quelibet alia carta et securitas ipsa occaxione
fecta sit cassa et irrita , et nulla exactio inde possit
fieri.
CDVI. Quod quelibet persona possit accussare
quamUbet societatem et quamlibet personam contra
predicta ordinamenta facientem , et accusatori cum
duobus testibus fides detur , et penarum etc.
Item quod quelibet persona possit accusare quam-
libet societatem et quamlibet personam , que fe-
cerint . contra predicta ordinamenta , et fides ei
detur cum duobus testibus fide dignis: medietas
quarum penarum sit accusatoris, et alia comunis.
Et si accusator fuerit de aliquibus ipsarum societa-
tum, sit absolutus de sua parte dictarum penarum.
In nomine Domini. Millesimo ducentesimo nona-
gesimo secundo, die veneris, vigesimo quinto mensis
iulii. Hec sunt statuta facta per sapientes ad hoc
electos (37).
CDVII. Ordinatum est in consilio sapientum ,
quod sint et esse debeant duo potestates partis ,
• Cw. <joi.
a et quod hoc, quod factum fuerit per ipsos pote-
states seu per unum eorum , si alius ex necessaria
causa non posset esse, sit firmum , ac si factum
foret per ambos duos. Et quod in ipso consilio
partis esse debeant consiliarii viginti quatuor, et
quod dicti potestates debeant esse per mensem
unum tantum ; et illi qui fuerint eUecti potestates,
postquam fecerint regimen sui mensis , non possint
esse per annum unum tunc proximum potestates
dicte partis; et quod illi potestates eligantur per
quarterios; et quod illi vigintiquatuor consiliarii ,
qui fuerint electi cum predictis potestatibus, post-
quam steterint per unum mensem , non possint
esse de consilio partis , nisi mediantibus tribus
mensibus , et quod predicti consiliarii sint sex pro
b quolibet quarterio ; et quod illi duo potestates sint et
esse debeantde quarteriis porte sancti Laurentii (38)
et porte monasterii ; et quod illi qui eligenlur po-
testates , non possint renonciare nec repudiare. Et
si contrafaceret , quod potestas comunis , qui pro
temporibus fuerit , teneatur condempnare quemlibet
renonciantem in libris quinquaginta novorum , et
teneatur exigere ipsam condempnacionem infra de-
cem dies sub debito sacramenti et in denariis nu-
meratis. Qui duo potestates de predictis duobus
quarteriis sunt domini Isachus de sancto Benedicto,
et Dalfa Oldradus de Curgnolia. Et qui debeant
intrare iUa die, qua intrabit potestas comunis de
Cumis; et quod per predictos duos potestates partis
et consiliarios eorum eligantur alii polestates subse-
c quentes quolibet mense , qui sint de aliis duobus
quarteriis, et simili modo eligantur consiliarii. Et
hec forma de cetero servetur tam in potestatibus
quam in consiliariis.
CDVni. Hec est forma sacramenti potestatum
partis et eorum consiliariorum , videlicet quod ipsi
potestates et consiliarii et quilibet ipsorum iurent
corporaliter ad sancta Dei evangelia tactis scripturis
facere et cum effectu curare utilitatem et bonum
statum et honorem et augumentum tocius partis
modo regnantis in civitate Cumarum et eorum
amicorum, et dampnum et diminupionem et abas-
samentum eorum inimicorum ; et quod curabunt
cum effectu, quod potestas comunis observet et at-
tendet omnia statuta, consUia et ordinamenta facta
d et que fient tam per consilium maius quam per
consilium partis. Et quod ipsi potestates partis man-
dabunt sine dilacione omnia consilia eis data per
consiliarios partis execucioni cum effectu ; et quod
ipsi potestates facient iurare ipsos consiliarios quod
consulent ipsis potestatibus ea omnia et syngula,
que putaverint esse utilia, et augumentum et bonum
statum dicte partis , et dampnum, detrimentum,
lexionem et abassamentum omnium inimicorum dicte
partis. Et predicta omnia et singulla ad honorem
et augumentum venerabilis patris domini Ottonis
Dei et apostolice sedis gratia sancte mediolanensis
ecclesie archiepiscopi, et domini Mathei Vicecomitis
honorabillis capitanei civitatis Mediolani, Novarie,
Vercellarum et Cuinarum et comunis Mediolani.
30
Digitized by
Google
3% LlfiER STATVTOHVM a^o 4'
CDIX. Jtem statutum et ordinatum est , quod a preceptis comunis de Cumis, sit eassa et irrita, et
predicti duo potestates partis non possint recipere pro cassa et irrita habeatur et teneatur , non ob-
consilium a consiliariis partis nee dare operam , stante aliquo statuto vel lege, et eciam nullius va- ^
quod capitania honorabilis viri domini Mathei Vice- loris et momenti sit. i«" D0
comitis capitanei civitatis Mediolani, Novarie, Ver- CDXIII. Item statutum et ordinatum est, quod
zellarum et Cumarum in aliquo diminuatur in saL- dominus Petrus, Conrardus, Albertus et Brunaxius
lario nec in tempore in civitate Cumarum. omnes de Rusconibus (^9) et eorum sequaces, qui * tefS1
CDX. Item statutum et ordinatum est, quod po* secuti fuerunt ipsos, «equirantur per dominum pote- ^* 1
testas comunis futurus et alii potestates, qui pro statem futurum comunis de Ciunis, infra octo dies ia- * s ' n
temporibus fuerint, teneantur et debeant attendere troytus dicti domini potestatis , quod veniant parere
et observare sub debito sacramenti , et inandare preceptis eius et partis modo regnantis in civitate 5
elfectui et execucioni omnia consilia , provisiones Cumarum. Et si quidem venerint , quod debeant ^*"'
et statuta et drdinamenta , que fierent per pote- attendere et observare omnia precepta et ordina-
states partis et consiliarios partis ad presens do» menta , que eis fecerint dictus dominus potestas
tninantis in civitate Cumarum, dum tamen predicti comunis et potestates partis et eorum consiliarii et i* 3 v
potestates et consiliarii non posint aliquid expen- b sapientes. Et si non venerint, quod eorum domus ^ cle
dere de here comunis de Cumis nec per consilium et bona destruantur, dum tamen domus unius so- J mi
generale comunis de Cumis , nec possint aliquid larii et a solario uno infra , nec vinee nec arbore» 1
alicuius specialis hominis specialiter dare alteri, nec non destruantur nec devastentur. dosse
aliquid aliud facere, quod veniat contra statuta et CDXIV. Item statutum et ordinatum est, quod pa»
ordinamenta comunis de Cumis , nisi secundum turris et domus omnes tenentes cnm ipsa turri , et ikgua 1«
.quod placuerit consiiio generali comunis de Cumis. palacium situm iusta ipsam turrem, quas Belolus tote
CDXI. Item statutum et ordinalum est, quod de Interlignis (4o) habebat, tenebat et posidebat (ffi
aiiqua persona cumane iurisdictionis vel habitans in Marnasco extra portam burgi de Vico, funditus fw<\
in iurisdietione Cumarum non debeat nec possit deslruantur , sive receperit bannum malexardie a itCw
tenere aliquas tarchas nec tarchetas nec scuta nec comuni de Cumis, sive non, et sive steterit pre- jfeut
brazerias nec banderias, nec aliqua alia arma, que ceptis potestatum comunis de Cuniis et partis modo sthctu,
sint facta vel depincta ad arma quondam domini regnantis, sive non, non obstahte aliquo alio statuto. nett n
Luterii Rusche et filiorum et nepotorum. Et quod CDXV. Item statutum et ordinatum est, quod m co
quelibet persona habitans in civitate et iurisdictione turris, quam domini Albertus et Brunaxius fratres jlip
Cumarum, que habeat vel teneat huiusmodi arma, e de Rusconibus habebant, tenebant et posidebantin jtooe
debeat ea facere destrui et despingi et delineri, sci- contracta sancti Euxebii, funditus destruatur, 6ive leddunes
licet quilibet habitans infra confinia infra octo dies ipsi fratres paruerint preceptis potestatis comunis m W \ }
proximos, et quelibet persona habitans extra con» de Cumis et partis modo regnantis, sive non. Et hoc js d o:
finia infra xv dies proximos; et quelibet persona non obstante aliquo alio statuto. «epml
possit accusare cum uno teste ydoneo, et ei cre- CDXVI. Item statutum et ordinatum est, quod ^
datur ; et quilibet contrafaciens condempnetur pro turris cum domibus et palacio continentibus cum ujjjft
qualibet vice in libris vigintiquinque novorum, me- ipsa turri, quas domini Petrus et Conrardus fratres
dietas cuius pene sit comunis de Cumis, et alia de Rusconibus habebant, tenebant et possidebant y 0
medietas accusatoris. Et quod potestas , qui pro iusta mercatum blave per medium palacium comunis ^ ^
temporibus fuerit, teneatur ex debito sacramenti de Curais, funditus destruantur , sive paruerint pre- iMm
proeedere ad inquisicionem et condempnare et con- dicti fratres preceptis potestatum comunis de Cumis ^
dempnaciones factas exigere infra mensem unum et partis modo regnantis, sive non, non obstante
proximum a tempore condempnacionis facte, et tam aliquo alio statuto. rjjj
condempnaciones factas per se, quam eciam per CDXVII. Item statutum et ordinatum est, quod j^j
quoslibet potestates precedentes , et predicte con- d turris rotonda cum toto opere ibi facto , quam ^ j
dempnaciones solvantur in denariis numeratis. et quod domini Conrardus , Albertus , Petrus et
CDXII. Item statutum et ordinatum est, quod Brunasius omnes de Rusconibus habebant, tenebant . fflB
omnis vendicio, donacio vel alienacio facta hinc et po6sidebant et fieri faciebant iusta portam de ^
retro a festo nativitatis Domini proxime preterito Liochis in terragio , funditus destruatur, sive ipsi y p
citra per dominos Petrum et Conrardum fratres de omnes de Rusconibus paruerint preceptis potestar ^
Rusconibus vel per aliquem ipsorum sit cassa et irrita, tum comunis de Cumis et partis modo regnantis ; ^
et ex nunc pro cassa et irrita habeatur et teneatur, sive non, non obstante aliquo alio statuto. ^
non obstante aliquo statuto vel lege, et eciam vel CDXVIDT. Item statutum et ordinatum est, quod
per aliquam aliam personam, que de cetero reci-r omnes et singule promissiones, securitates, obliga* ^
peret bannum a comuni de Cumis, que sequeretur, ciones et iuramenta omnia et syngula hinc retro
nullius valoris et momenti sit eis • , et nolet parere facte et facta a decem octo annis proximis prete- j
ritis citra per aliquam parentellam vel per aliquam
.... , , „ sineularem personam, seu per aliquod comune, co-
» Obtcuram mmu dicttonrm nonnullorum vcrborum aehcientia redcit, , . ... . ,
quac dt fadii yctitui mqueunt. legium vel universitatem in manibus coraums de ^
Digitized by
34*
COMU.XIS NOVOCOJII
Cumis , seu in manibus quondam domini Luterii de
domino Rugerio Rttscha, et dominorum Alberti et
Brunaxii fratrum de JRusconibus de Cumis, nec non
dominorum Petri et Conrardi fratrum filiorum su-
prascripti quondam domini Luterii , vel in manibus
alieuius eorum , et cuiuslibet alterius persone et
universitatis de essendo, stando et permanendo eo-
rum «t cuiuslibet eorum amicos, et de obediendo
eis , sint casse et irrita , et nullius momenti et
valoris, et pro cassis et irritis et vanis habeantur,
aliqwo statuto vel aliqua lege huic statuto contrario
vel eontraria non obstante. Et hoc statutum sit
trumchum et precisum.
CDXIX. Item statutum et ordinatum est, quod
omnia vasalatica et obligaciones vassallorum faeta
et facte a decem octo annis proximis preteritis citra
in manibus predictorum quondam domini Luterii
Rusche et filiorum et nepotorum sint cassa et irrita,
et casse et irrite et nullius valoris et momenti, et
pro cassis et irritis habeantur, aliquo statuto vel
aliqua lege huic statuto contrario vel contraria non
obstante.
CDXX. Item statutum et ordinatum est , quod
quicumque receperit bannum malexardie comunis
de Cumis et omnes de eius familia, non posint nec
debeant morari in civitate Cumarum nec eius di-
strictu, nec aliquis cumane iurisdictionis debeat te-
nere nec recipere eis " in eorum domibus propriis
nec conductis. Et quicumque eis receperit vel
aliqoem ipsorum in domo propria, ipsa domus fun-
ditus destruatur; salvo quod si solvere voluerit et
reddimere dictam domum libris 100 novorum in
peccunia numerata tantutn comuni de Cumis, quod
ipsa domus non destruatur , vel aliquem eorum
receperit in domo conducta, condempnetur in libris
centuni novorum. Et quod nulla persona cumane
iurisdictionis recipere debeat nec presumat nec per-
mittat' aliquem nuncium vel literas ab aliquo ma-
lexardo comunis Cumarum. Et qui contra fecerit,
solvat pro banno qualibet vice Iibras quinquaginta
novorum; et hec omnia in denariis numeratis, et
mittatur in confinibus ad arbitrium potestatis partis,
in quibus debeat stare per annum unum.
CDXXI. Item statutum et ordinatum est quod
turris Grecorum et turris dominorum Petri et Lu-
terii fratrum ser Alberti Rusche custodiantur per
dnos custodes pro utraque ipsarum ad expensas co-
munis de Cumis, quousque videbitur potestati et
sapientibus partis , quorum unus semper et continue
de die debeat stare super ipsis turribus, et ambo
debeant stare de nocte super ipsis turribus. Et
qutlibet custos habere debeat a comuni de Cumis
unperiales novem qualibet die.
Mcclxxxxii die lune xxi mensis iulii infrascriptum
proximum statutum factum et publicatum est per
statutarios, qui sunt ad emendandum statuta co-
munis de Cumis.
a CDXXII. Item stattttum et ordinatum est, quod
una societas, que appelletur societas s. Iohannis,
fiat in civitate cttmana et infra confinia, que sit
ducentum hominum de maioribus et melioribus ci-
vitatis Cumarum et de fidelibus hutus partis, sci-
lieet quinquaginta hominum pro quarterio , qui
habeant quatuor capita , unum pro quarterio , et
quatuor banderias et unum confanonum sive ve-
xillum, et ipsum vexillum renianeat semper penes
potestates partis. Et unus bandererius sit pro quo-
libet quarterio; et ipsi banderarii debeant semper
recurere , quando opus erit, ad confanonum et sequt
potestates partis, et in quibus banderiis et con-
fanonO sit intaliatus sanctus Iohannes Baptista ad
modum et formatn , sicut ipse sanctus Iohannes
b Baptista est depinctus in ecclesia s. Iohannis de
Pedemonte de Cttinis. Et qui quatuor posint com-
pellere cum potestalibus partis omnes et singulas
personas, quas voluerint et eis videbitur, que sint
in ipsa societate (40, el P os i°t eciam reprobare et
repudiare et examinare illas personas , quas putave-
rint non esse utiles ipsi societati. Et quod quilibet
de ipsa societate debeat habere unam tarcham et
unam tarchetam similiter depinctam ad illa arma,
que erant ■ in ipsis banderis et confanone. Et nulle
alie societates nec paratica sint nec esse possint
in civitate nec in iurisdictione Cumarum ; et si que
societates vel paratica facte vel facta sunt, incon-
tinenti renoncient ipsis societatibus et paraticis, et
omnia anna et banderas debeant destruere et de-
c pingere, ita qttod sint destructe, nec de cetero fa-
ciant aliqua arma nec banderas nec penonos de
aliquibus societatibtts vel paraticis ; et quicumque
contrafecerit, solvat pro banno qualibet vice li-
bras x novorum in denariis numeratis, et quilibet
posit accttsare, medietas cuius pene sit comunis
de Cumis, et alia medietas sit accttsatoris. Et quod
potestates partis et ipsi quatuor capita et ipsi de
ipsa societate teneantur et debeant dare operam
cum effectu, quod aliqtte alie societates nec para-
tica non sint in civitate nec in iurisdictione Cu-
marum. Et quod ipse quatuor bandere et confa-
nonum ipsius societatis fiat ad expensas comunis
de Cumis; et quod predicta quatttor capita cum
potestatibus partis et cum illis de illa societate
d debeant quolibet anno dare ecclesie sancti Iohannis
untiin pulcrum palium, quod ematttr et solvatur ad
expensas comunis Cumarum. Et quod dominus po-
testas Cumarum cum consiliariis comunis debeat
similiter quolibet anno in ipso festo dare predicte
ecclesie unutn alium pulcrum palium ad expensas
conuinis de Cttmis.
CDXXDII. Item slalutum et ordinatum est, quod
omnes vendiciones, que fient pro comuni de Cumis
voce preconum, postqttam fuerint preconizale per
tot dies, secundum qttod debent, iterum posl ipsas
preconizaciones manifestentur et denoncientur pa*
lam in concionibus tribus publicis comunis de
* Corr. to».
a Corr. erunt
Digitized by
Google
a43
LIBEK STATVTORVM
*ii
Cumis, antequam ipse vendiciones compleantur nec a nec Trixivii , nec Stazone , nisi fuerit cumanus et
perficiantur. Et si aliter facte fuerint de cetero,
nullius sint momenti nec valoris , non obstante ali-
quo alio statuto.
CDXXIV. Item statutum et ordinatum est , quod
potestas futurus comunis de Cumis, et alii pote-
states , qui pro temporibus fuerint , teneantur et
debeant ad instanciam cuiuslibet comunis cumane
iurisdictionis et cuiuslibet singularis persone , que
sit de fidelibus amicis partis, ponere ad consilium
generale comunis de Cumis de fodris, taliis, hone-
ribus , condiciis , condempnacionis • et bannis , de
quibus ipsa comunta vel ipse singulares persone
tenerentur comuni de Cumis pro fodris, taliis, ho-
neribus et condiciis et imposicionibus comunis de
habuerit in bonis libras mille novorum, et faceret
securitatem quilibet capitaneus librarum M. M. M.
M. novorum per quatuof fideiussores in manibus
comunis de Cumis.
CDXXVHI. Item statutum et ordinatum est,
quod potestas futurus nec eius iudices nec milites
non posint nec debeant procedere nec cognotcera
contra aUquam personam racione vel occaxione ali-
cuius maleficii facti vel perpetrati ab hodie retro,
de quibus maleficiis non esset data aliqua accussa
vel denonciacio vel inquisicio facta, vel aliquo modo
processum per dominos quatuor potestates vel eorum
iudices.
CDXXIX. Item statutum et ordinatum est, quod
Cumis, que essent impoxite ipsis comunibus et b potestas futurus nec eius iudices nec milites non
singularibus personis , et in quibus ipsa comunia posint nec debeant procedere nec cognoscere con-
et singulares persone cessassent et cessent ita gra
vate, quod bono modo solvere non possent: et quod
ipsi consilio placuerit, teneatur attendere et obser-
vare, et attendi et observari facere et mandare ef-
fectui. Et hoc statutum habeat locum tantum in
preteritis.
CDXXV. Item statutum et ordinatutn est, quod
nulla persona civitatis Cumarum nec iurisdictionis
nec aliunde, que non sit de amicis huius partis,
non posit esse potestas nec capitaneus nec rector
alicuius burgi vel ville episcopatus Cumarum, nec
habere aliquod officium nec consulariam comunis
Cumarum, nec exercere de cetero. Et si aliquis est
tra aliquam personam racione vel occaxione ali-
cuius maleficii facti vel perpetrati in festo sancti
Iohannis Baptiste de iunio proximo preterito, nec
in die mercurii, nec in die iovis continue subse-
quentibus , sive unde fuerit factus processus , sive
non, qui predicti quatuor potestates (4a) vel eorum
iudices . . . . • Et si aliqua inquisicio vel processus
factus est, vel bannum datum per potestates vel
eorum tudices, sint cassa, cassus et cassum, et nullius
momenti et valoris.
CDXXX. Item statutum et ordinatum est ,
quod potestas futurus teneatur et debeat dare et
solvere parti illorum de Rambertengis et de Vico
modo potestas, capitaneus vel rector vel consul c iUam quantitatem, quam habere debent a comuni
vel aliorum b officialis alicuius burgi vel ville epi
scopatus Cumarum vel comunis de Cumis , sit cassus
et irritus, et pro casso et irrilo habealur et teneatur,
et removeatur ab ipsa potestaria et regimine et
quolibet alio officio comunis de Cumis. Et si quis
contrafecerit, condempnetur in libris x novorum in
peccunia numerata tantura, et nichilominus remo-
veatur ab ipso officio , potestaria vel regimine, et a
quolibet alio officio. Et quicumque ipsum elegerit,
condempnetur similiter in libris decem novorum
in peccunia numerata tantum, et quod ipsa electio
stt cassa et irrita et nullius valoris et momenti.
Salvo quod de tempore preterito solvatur et satis-
fiat tpsis potestatibus et rectoribus et consulibus et
officialibus de tempore
temporis.
CDXXVI. Item statutum et ordinatum est, quod
statutum hoc anno factum super restitucione pos-
sessionum sit ratum et firmum , et eciam locum
habeat de cetero. Et quod potestas et eius iudices
teneantur et debeant cognoscere omnibus diebus
tam feriatis quam non feriatis, et quantum tempore
cuiuslibet interdicta, non obstante aliquo statuto
vel lege vel consuetudine.
CDXXVfl. Item statutum et ordinatunt est,
quod de cetero aliqua persona non possit esse ca»
pitaneus castrorum Baradelli, Clavene nec Bellaxii,
• Corr. condemnationibus.
b Corr. aViut,
de Cumis secundum formam statuti hoc anno facti
per tempus sui regiminis sub pena sacramenti. Et
quod ipsi de Vico possint et debeant ad eorum
arbitrium compensare in fodris et imposicionibus et
in condempnacionibus , et in ommbus aliis causis,
preter quam imposicione sallis et mutuorum.
CCCCXXXI. Item statutum et ordinatum est,
quod per potestates et sapientes, quos habere vo-
luerint, dominus magister Thomax de Luvatis (43)
rogetur quod ipse vellit facere moram in civitate
cumana ; et si quidem voluerit facere moram,. per
sapientes viros constituatur ei sallarium compectens,
scilicet librarum centum quinquaginta novorum in
pecunia numerata tantum per hunc annum proxi-
preterito pro rata parte d mum venientem ; et dcinde fiat secundum quod
videbitur potestati et sapientibus, qui pro tempo-
ribus erunt ad hoc constituti.
CDXXXII. Item statutum et ordinatum est,
quod dominus magister Iohannes Paternus habeat
et habere debeat de here comunis pro hoc anno
proxime venienti tantum libras quinquaginta novo-
rum in peccunia numerata pro sallario et remune-
racione et honore sui.
CDXXXIII. Item statutum et ordinatum est,
quod domine religiose , que morabantur in porta
Salla de foris, ubi dicitur ad cantaranatn, debeant
reduci jn possessionem et tenutam domorum et
» Aliqua hic icsunt i« coHice.
Digitized by
Google
3^5
COMVXIS KOVOCOMI
ortorum et rerum territoriarum, quas ipse domine
olim tenebant et possidebant ; et quod potestas
futurus teneatnr infra octo dies introytus sui re-
giminis inducere in possessionem et tenutam, dictas
dominas dictarum rerum ; et quod incontinenti
precipiatur illis, qui stant et habitant et tenent
ipsas doinos, ut sub pena et banno librarum D no-
vorum expediant et vacnent ipsas domos et terras
et res territorias infra tercium diem a die precepti
eis et cuique eorum facti. Et si quidem aliquo casu
predicte domine nolent reverti ad ipsas domos,
terras et res territorias, ipse domus et orti et terre
et res territorie pervenient in comuni de Cumis,
et afitentur ad utilitatem comunis de Cumis.
CDXXXIV. Item statutum et ordinatum est ,
quod unus pons fiat super Sevisum, quod est subtus
ecclesiam sancte Marie de Luyrate , et quod flumen
est super stratam, qua itur in Vergosiam, ad Mon-
tanum, ad Olzate et ad Zelonicum et in alias quam-
plures partes; qui pons sit de lapidibus, et qui
pons debeat fieri ad expensas locorum de Vergoxia
et de Montano et de Olzate et de Zelonico et
aliorum locorum circumstancium , qui veniunt per
dictam stratam; ita quod per predictum pontem
posit iri cum plaustris et sine plaustris. Et predicta
teneatur facere potestas futurus tempore sui re-
giminis.
CDXXXV. Item statutum et ordinatum est ,
quod per comune de Cumis fiat quemdam murum
a cantono muri de retro domus domini Pagani Fiche,
que est super prato de Liochis ■, et in qua stat
dictus dominus Paganus, usque ad cantonum muri
alterius domus suprascripti domini Pagani, que est
super pontexellum prati de Liochis, scilicet ad can-
tonum de retro muri cortexelle dicte domus ipsius
domirii Pagani. Et in ipso muro fiat una porta ibi
ubi placuerit ipsi domino Pagano et vicinis eius,
et predicta teneatur facere potestas tempore sui
regiminis.
CDXXXVI. Item statutum et ordinatum est ,
quod unus murus fiat a muro illorum de Guarachis
usque ad pontem de Zezio in hunc modum, quod
illi, qui habent terras iusta- Coxiam (44) vel domos
vel molandina vel possessiones ex parte civitatis
Cumarum , teneantur et appellantnr b facere ipsum
nuirum, salvo quod per comune de Cumis detur eis
calzinam ad dictum murum faciendum, et ubi pre-
dictus murus est super terra coraunis de Cumis,
debeat fieri ipse murus ad expensas comunis de
Gumis. Et quod potestas teneatur et debeat eligere
duodecim sapientes viros , qui examinent quibus
prodest illud laborerium, videlicet Ulis, qui habent
ibi possessiones, et eos compellere ad sustinendum
bonera ipsius laborerii secundum qualitatem eius,
quod unicuique prodest, et simili modo fiat unus
murus a muro illorum de Guarachis usque ad mu-
rum, qui est aput sanctum Bartolomeum. Et pre-
» Pralum koc a nomine familiac eivium Liocorum , nune extinctac ,
nuncupatum ctt.
n Corr. compcllantur.
a dicta oninia facere tenealur potestas ftituius tem-
pore sui rcgiminis.
CDXXXVII. Item statutum et ordinatum est ,
quod murus , qui est per medium domus domina-
rum de Broylo, elevetur et alzetur per tria brachia
per comune de Cumis, et quod strata publica ibi
elevetur et alzetur a ponte s. Bartolomei, usquequo
extenditur dictus murns, et predicta teneatur fa-
cere potestas futurus tempore sui regiminis.
CDXXXVHI. Item statutum et ordinatum est,
quod potestas futurus comunis de Cumis teneatur
infra octo dies post introytum sui regiminis facere
destruy pontem de sancto Abondio , salvo quod
capita dicti pontis et pilastrum de medio non de-
struatur, et cicius quam poterit per comune de
b Cumis in regimine dicti potestatis, ipse pons debeat
fieri et redificari per comune de Cumis sive de
lapidibus sive de Hgnamine, secunduin quod melius
videbitur sapientibus.
CDXXXIX. Item statutum et ordinatum est ,
quod unus murus fiat per comune de Cumis a ponte
sancti Abondii usque ad pontem de la traversa, et
predictus murus debeat fieri per suprascriptum po-
testatem futurum comunis de Cumis ad expensas
comunis de Cumis.
CDXL. Item statutum est , quod potestas te-
neatur et debeat infra octo dies sui regiminis in-
quirere diligenter per homines burgi Lugani dam-
pnum factum per comune de Cumis dominis Bertaro
et Paxio de Advocatis in burgo de Lugano, et se-
c cundum quod extimabit dictum dainpnum secun-
dum extimaciones factas aliis personis, qui receperint
dampnum ipsa occaxione, dictus potestas faciat per
comune de Cumis restitui eisdem Bertaro et Paxio
in tempore sui regiminis.
CDXLI. Item statutum est, quod per comune
Lugani nec ad peticioneni ipsius comunis nec per
aliquem rectorem ipsius comunis non fiat aliqua
novitas magistro Thomaxio nec eius familie de
Seregio (?), qui habitat Lugani, que sit in preiu-
dicium dicti magistri Thomaxii nec eius familie in
persona nec rebus, nisi quod sit in tali statu in
persona et rebus , sicut huc usque stetit cum dicto
comuni et hominibus de Lugano.
Mcclxxxxii die dominico v exeunte iulio lecta
d et publicata fuerunt.
CDXLII. In nomine Domini nostri Iesu Christi.
Amen.
Mcclxxxxii die mercurii , vim exeuntis mensis
lulii , indictione quinta. Statutum et ordinatum est,
quod peticio Arialdi, cui dicitur Durdus de Ondate
de Cernobio, cuius talis tenor est, totaliter cumpleatur
et completa et firma sit per comune de Cumis,
et per potestates futuras effectui demandetur sub
debito sacramenti ; cuius peticionis tenor talis est :
Coram vobis dominis potestatibus , statutariis et
sapientibus presidentibus negociis coinunis Cuma-
rum proponit Arialdus dictus Durdus de Undate' de
Cernobio, quod cum ipse haberet de ordinacione
Digitized by
Google
i:
LIBEK STATVTORVM
conscilii generalis conumis Cumaruni pedaginm
unum ad yiginti annos exigendum ubique Cumarum,
ubi melius exigi poterat ad peticionem suprascripti
Arialdi dicti Durdus , super rebus videlicet et
mercibus, caballis, bestiis et aliis aniraalibus eun-
tibus a partibus episcopatus Curaarum ad partes
episcopatus Curie, et venientibus a partibus epi-
scopatus Curie in episcopatu Cumarum, usque ad
satisfacionem et pro satisfacione librarum mille
novorum, de quibus dampnum subslinet et substinuit
pro certa"robaria ei facta, et ipsum pedagium ince-
pisset exigere de voluntate ipsius conscilii generalis
Cumarum, accidit quod tempore quo extrinseci
Cumarum intraverunt in civitatem Cumarum et locum
habuerunt, scilencium impositum fuit pedagerio ipsi
Durdo dato et concesso ex forma unius statuti tunc
facti per statutarios comunis Cumarum, ita quod a
publicatione ipsius statuti citra nichil ex dicto pe-
dagio consequi potuit vel habere. Unde cum ipsum
pedagium ipsi Durdo cum deliberacione tunc tem-
poris ordinatum foret per illos, qui tunc regebant
Cutnas, et qui non habebant racionem vel causam
serviendi ipsi Durdo , nisi quantum iusticia requi-
rebat, et postea per vos, qui tenebamini racionem
et causam ipsius Durdi fovere et ampliare pedagium
sibi concesum, eidem extinctum extiterit, unde eius
condicio de mala facta est peior, et positus sit in
articulo paupertatis , nisi per vos securatur eidem
restituendo sibi predictum pedagium suum, et usum
exigendi illud ; suplicat vobis ipse Durdus, quod ad
(idem et amorem, quem habet ad vos et partem ve-
stram, debitum habituri respectum statuere vel ordi-
nare velitis , quod de vestra ordinacione solem-
pniter ordinanda dictum pedagium eidem Durdo sit
restitutum, et quod ipse pedagium posit exigere
ubicumque episcopatus Cumarum, ubi melius exigere
poterit per se et eius suos noncios de illis et super illis
rebus, mercibus, caballis et aliis animalibus euntibus
a partibus episcopatus Cumarum ad partes episco-
patus Curie, et venientibus a partibus episcopatus
Curie ad partes episcopatus cumani, secundum mo-
dum in dicto pedagio limitatum de re in rem et
quantitate in quantitatem. Salvo quod non possit
exigere ipsum pedagium ab hominibus Cumarum,
nec ab eorum mercibus et animalibus euntibus ad
episcopatum Curie, nec ab ipso episcopatu Curie
venientibns ad episcopatum Cumarum, neo eos oc-
caxione ipsius pedagii in aliquo molestare. Et quod
instrumentum factum et concessum ipsi Durdo et
Sozono de Labola sit firmum et ratum; et pote-
states future teneantur et debeant ipsum instrumen-
tum et concesionem et pedagium efectui demandare;
et ipso instrumento et omnibus et singulis, que in
ipso instrumento continentur, uti possint in omnibus
et per omnia omnibus diebus et temporibus tam
feriatis quam non feriatis, et tempore cuiuslibet in-
terdicti, non obstante aliquo statuto nec consuetu-
dine oomunis de Cumisj nec aliqua lege vel iure.
Quod instrumentum imbriviatum et subscriptum fuit
per Ferrabovem de Dorso notarium Cumarum et
:?4a
a scribam pallacii Cumarum, et eius rogatu scriptum
per Petrucinum de Era notarium Cumarum filium
Gualdrici de Era millesimo ducentesimo nonagesimo,
die mercurii quartodecimo mensis iunii tercie in-
dictionis. Quod instrumentam incipit in secund»
linea : cumano ad sonum campane, et finit: ate no-
mina testium ad peticionem et utiUtatem predictj
Durdi vel habentis causam ab eo. Salvo et reservato
quod predictus Durdus alias nomirvatxis Arialdus, et
predictus Sozo de Labola non posint uti hoc statuto
nec peticione nec instrumento, de quo superius facta
est mencio, nisi prius illi, contra quos est concesum
ipsum pedagium et ipsa concessio, fuerint requisiti,
ut cum ipsis Arialdo dicto Durdo et Sozo de Labola
debeant convenire , vel saltim eis et utriusque ■
b ipsorum faciant racionem. Quod si non fecerint,
vel facere cum efFectu parati non hierint, quod ex
tunc posint et valeant ipsi Arialdus dictus Durdus
et Suzo uti ipso statuto et peticione et instrumento,
de quibus superius facta est mencio; et salvo et
reservato, quod predictus Durdus non posit uti nec
exercere ipsum pedagium , nisi contra uitramontanos
tantum, contra quos ipsum pedagium est concessum,
et non contra aliquos cumane iurisdictionis ; et
salvo et reservato quod ipse Arialdus dictus Durdus
teneatur facere bonam et ydoneam securitatem, quod
non exiget nec exigi faciet ipsum • pedagium ab ali-
quibus personis, qui non comprehendantur in instru-
mento, de quo superius facta est mencio. Et sr
reperiretur aliquid exigere ab aliis personis, quod
c quia exigeretur per ipsum Durdum vel eius nomtne,
in duplum restituat. Et hoc statutum sit trumchum
et precisum.
CDXLIII. Item statutum et ordinatum est, quod
Guillelmus de Bagiana et fratres suo nomine et nomine
sociorum suorum possint et eis liceat coligere et
exigere infrascriptum pedagium hinc ad xv annos
proximos'super homines, res et bona de Coria et de
eius districtu tantum, salvo quod non possit aliquid
pedagiare super homines nec super bonis de Guixna
et de Raspergulle ; et his usque ad satisfacionem
librarum quatuor millia denariorum novorum ; et
salvo quod dominus Guillelmus et fratres , ante-
quam incipiant coligere dictum pedagium , debeat
esse sindicus omnium sociorum suorum, pro quibvs
d pecit predictum pedagium, et de hoc sit publicum
instrumentum.
CDXLIV. Item quod dictus Guillelmus et fratres
et socii teneantur facere plenam fidem de rebus et
bestiis, quas dixerunt se amisisse et sibi derobatas
fore in alpibus de Bregalia et de Zovo valis Anue
episcopatus curiensis.
CDXLV. Item quod antequam possint exigere nec
coligere dictum pedagium, quoddictusGuillelmussuo
nomine et nomine fratrum suorum teneatur facere
eitari semel per literas potestatis et comunis de
Cumis omnes illos , quos dicit eis derobasse in pre-
dictis alpibus infrascriptam quantitatem bestiarum,
* Corr. ulriqu*.
Digitized by
Google
M9
tOJHYNlS NOVOCOMI
»5«
«t magnatu qu&ntitatein buturi et formagii et ma-
scarparum, quod debeant * coram dicto pote»tate
ad faciendum racionem predtctis GuiHelmo, fratribus
et sociis de predicla robaria; et si illi, quos dixit
sibi derobasse predictas beatias et magnam quan-
iitatem formagii , mascarparua» et buturi , velent
facere de hoc plenam racionem coram domino pote-
*tate predictis Guillelmo, fratribus et sociis de
predictis omnibus et syngullis, quod dicti GuiUelmus,
fratres et socii non posint exigere dictum pedagium.
CpXLVI. Item quod si predicti Guillelmus et
fratres et socii incepissent exigere dictum pedagium
et ipsum exigerent, quod quocienscumque homines
Corie et de districtu Corie voluerint facere racionem
ut supra, quod dicti GuiUelmu» et fratres et socii non
possint exigere nec coligere dictum pedagium.
GDXLVn. Item quod predicti Guillelmus, fratres
«t socii teneantur facere bonam et ydoneam securita-
iem de predictis omnibus attendendia et observandis.
CDXLVIII. Item quod predicti Guillelmus, fratres
et socii non posint aliquod pedagium de aliqua re
exigere nec coligere in eundo versus Coriam nec
eius districtum, nec veniendo versus episcopatum
Cumarum, ab aliqua persona civitatis et episcopatus
Cumarum.
CDXLIX. Hec sunt bestie et res derobate predictis
Guillelmo, fratribus et sociis. In primis bestie grosse
dcxih et viginti septem et dimidium centenarium
■bestiarum minutarum, et conchas xuu et colderam
unam araminis, et magnam quantitatem formagii,
buturi et mascarparum.
CDL. Hoc est pedagium, quod-debet coligi per pre-
dictum Guillelmum et fratres de Bagiana et socios
suos super homines Corie et episcopatus , preter
super homines de Guixna et de Raspenguilixe Corie,
tantum super infrascriptis rebus, usque ad predictam
quantitatem librarum M. M. M. M. novorum, et usque
ad predictum terminum xv annorum.
Iu primis quod de qualibet soma vini euntis
foras episcopatus Cumarum versus partes episco-
patus Corie^ que duceretur per homines Corie vel
episcopatus Corie, a quocumque ducatur, imperiales
duodecim.
Item imperiales vigintiquatuor de quolibet desterio
eunte de episcopatu Corie versus episcopatum Cu-
marum, et eunte de episcopatu Cumarum versus
episcopatum Corie , qui ducerelur seu consignaretur
per homines seu hominem episcopatus Corie vel
«ius episcopatus.
Item imperiales duodecim de quolibet caballo et
caballa non de armis eunte in episcopatum Corie,
nec * ab inde veniente in episcopatum Cumarum ,
qui equus vel equa duceretur per homines Corie
vel episcopatus Corie.
Item imperiales duos de qualibet bestia minuta
veniente in episcopatum Cumarum de Curia vel
eius districtu, que bestie ducantur per homines
Corie vel districtus.
■ Addt comparere.
» A>rr. y t \.
a Item imperiales sex de quolibet bove et qualibet
vacha veniente ab episcopatu Corie seu a Coria in
episcopatum Cumarum, qui boves et vache ducantur
per homines Corie vel eius episcopatus.
Item imperiales duodeeim de qualibet soma farine
et blave eunte in Coriam vei eju» districtww (vel)
ab inde veniente in episcopafcum Cumarura, qua» *
farina vel blava duceretur per homiaes Corte v«l
episcopatus.
Item imperiales duodecim de quolibet centenario
formagii , mascarparum et buturi ad centenarium
grossum , veniente de Coria vel eius episcopatu in
episcopatum Cumarum.
Item imperiales duodecim de quaiibet pecia pani *
euntis de episcopatu Cumarum versus Coriam vel
b eius districtum, que pecia pani ducatnr per homines
Corie vel districtus Corie.
Item imperiales duo de qualibet pecia fustaneo-
rum eunte foras episcopatum Cumarum versus Co-
riam vel eius districtum , que fustania ducantur
per homines Corte vel districtus Corie.
Item imperiale unum de qualibet falce prati eunte
foras episcopatum in Coriam vel districtum Corie,
et ab inde in episcopatum Cumarum , que falces
ducantur per homines Corie vel episcopatus Corie.
Item de qualibet soma mercium non specifica-
tarum eunte foras episcopatum Cumarum in Coriam
vel eius districtum , et ab inde veniendo in epi-
scopatum Cumarum imperiales duodecim, que soma
mercium ducatur per homines Corie vel episcopatus
c Corie.
Mcclxxxxii die dominico v exeunte iulio lecta
et publicata fuerunt.
CDLI. Item suprascripto anno et mense sta-
tutum est, quod potestas teneatur precise facere
aptari bene et reparari illas quatuor ganzerras (45),
quas habet comune Cumarum , infra duos menses
introytus sui regiminis, prout raelius poterint aptari
et reparari ; et ipsis aptatis et reparatis, eas te-
neatur et debeat tenere bene aptatas et reparatas;
et de assidibus comunis de Cumis, que sunt tn
burgo Vici ad domum fratrum vel alibi, et de
aliis eciam assidibus, si ille assides comunis de
d Cumis non essent sufficientes , facere fieri duas
ganzerras bonas et pulchras ad expensas comunis
de Cumis infra tres menses introytus sui regiminis.
Et hoc statutum sit trunchum et precissum, et de
hoc non possit peti nec dari paraboia ; et illas
omnes ganzeras teneatur ipse potestas precisse
facere bene custodiri.
CDLII. Item suprascripto anno et mense statu-
tum est, quod presens potestas et alii potestates,
■ Cotr. quae.
k Nempt panni. In quodam teitamtnto a Tedaldo dt Ortno t. Stephani
in Viconertato praeposito, condito die 46 deetmbris atm. 41S5 inter
alia tie legitur: « Item volo *t ttatmo, awod domina Cara cognata mem
habtat unum mtum manulium, qui aitimilatur rotauu dt Cumtit,
tamen non ttt ».
C Lamtntandat hic lori in todiee aliouot foUorum Wim ae metathetu.
31
Digitized by
Google
a5i
LIBER STATVTORVM
a5a
qui pro temporibus fuerint, et iudices eorum te- a et ea que per ipsas personas solvi debentur comuni
neatur servare statuta consulum Cumarum iusticie cumano.
et negociatorum in causis peccuniariis et civilibus,
que venerint ad eos per appellacionem.
CDLni. Item suprascripta incarnacione et die
statutum est , quod nulla concessio seu parabola
contracambiandi de cetero detur nec dari possit
•per potestatem (e£) sapientes Cumarum alicui civium
asserenti se derobatum in iurisdictione alicuius
civitatis, nisi per consilium generale comunis
Cumarum, in quo fuerint cc homines ad minus
de consilio, et due partes sint in concordia.
CDLIV. Item suprascripta incarnaciohe et die
. statutum est, quod ■ Moltrasium burgus et homines
Moltrasii burgenses de cetero in perpetuum sint,
CDLIX. Item quod successores in feudis te-
neantur et compelli possint ad solvendum fodra et
mutua comunis de Cumis imposita, et que de celero
imponentur per comune de Cumis super facuitatibus
factis et futuris illis, quibus succedunt et succederent
in feudis, quamvis esse nolint heredes in propriis
ipsi successores feudorum.
CDLX. Item statutum est , quod nullum bannum
de malleficio possit prorogari ultra semel, et illa
prorogacio non extendant ■ ultra dies octo.
CDLXI. Item quod nulla prescripcio sit cursa ,
nec cursa esse intelligatur nec currat ab illa die
citra , qua cause generales de hoc annb prorogate
et pro burgo et burgensibus tractari et teneri de- b fuerunt et suspense usque ad diem, quo ipse gene-
beant per comune Cumarum , et omnibus privilegiis rales cause tenebantur b .
et prerogativis gaudere debeant, qnibus alii burgi
et burgenses episcopatus Cumarum gauderit. Et hoc
quia tenuerunt in capite lacus illbs homines, quos
illic tenere debebant secundum reformacionem con-
silii generalis.
CDLV. Item mcclxxxiiii , die veneris, penultimo
septembris . statutum est , quod scribe consulum
Cumaram iusticie, scilicet consulum, qui consue-
•verunt appellari maiores , possint facere quodlibet
preceptum et preconizamentum tam incepcionis
-cause, quam cuiuslibet alterius maneriei ad causas
•iusticie pertinencia , aliquo statuto contrario non
obstante. Et quod ipsi consules cumane iusticie
CDLXII. In primis statuerunt et ordinaverunt quod
quelibet persona debitrix , cui petita fuerit capcio
personalis , seu capi voluerit per creditorem suum
vel per servitorem aliquem ad peticionem creditoris
habentis parabulam capiendi debitorem suum per
forciam, et ipsam capcionem vetaverit, seu se non
permiserit capi , poteslas Cumarum presens et que
pro temporibus fuerit , incontinenti habita relatione
servitoris, cui vetita fuerit capcio huiusmodi, teneatur
eondempnare personam, que capcionem vetaverit
et • hon permiserit se capi , si fuerit petita capcio
pro suo speciali debito, de libris decem novorum;
et si fuerit pro debito sui comunis, teneatur con-
possint cognoscere de omnibus causis ad iusticiam c dempnare comune suum de libris viginti novofum,
pertinentibus , cuiuscumque quantitatis sint , exce-
ptatis illis, de quibus debent cognoscere consules
negociatorum , secundum formam suprascripti pro-
ximi statuti.
Additum est mcclxxxiiii, die veneris, penultimo
septembris, quod sufficiat et valeat illud preceplum
et preconizamentum , etiam si in eis scriptum fuerit
per quemlibet servitorem, dum tamen in relationibus
et guarentamentis huiusmodi preceptorum et pre-
conizamcntorum scriptum fuerit noinen et cognomen
servitoris. Et quod in omnibus aliis serventur omnia
alia statuta facta circha predicta.
CDLVI. Item mcclxxxhii, die veneris, penultimo
septembris statutum est, quod totus burgus Cernobii
si fuerit cbmune burgi, et si fuerit comune loci,
de libris quindecim novorum , dandis et solvendis
de caneva comunis Cumarum ad tres dies proximos
post diem condempnacionis sub pena quarti.
CDLXIII. Item statutum et ordinatum est, quod
potestas Cumarum presens et que pro temporibus
fuerit , teneatur dare de familia sua, videlicet de
soldatariis suis , cuilibet persone habenti parabulam
capiendi suum debitorem per forciam ad debitorem
suum capiendum.
CDLXIV. Item statutum et ordinatum est, quod
si qua potestas vel consul alicuius burgi vel loci
episcopatus Cumarum vel eius missus de cetero
recusaverit recipere aliquem hominem, qui voluerit
intelligatur esse et sit de confiniis et intra confinia d poni pro capto in manibus suis nomine comunis,
civitatis Cumarum.
CDLVII. Item statutum est quod iudex caneve,
qui nunc est et pro temporibus fuerit, teneatur et
debeat sub debito sacramenli omni edomada semel
ire per civitatem cumanam, Vicuin et Crugnoliam
ad exigendum fodra , mutua , condempnationes et
alia, que debentur comuni Cumarum quacumque
occaxione.
CDLVIII. Item quod ipse iudex sub debito sacra-
menti infra decem dies proximos post introitum sui
regimiriis teneatur et debeat facere fieri retractum
unum, in quo contineantur omnes et singule persone
habitantes infra confinia civitatis Cumarum solvere
debentes aliquid comuni de Cumis aliqua occaxione,
cui prefuerit pro potestate vel consule , potestas
Cumarum ad relationem servitoris, qui voluerit de-
bitorem ponere in manibus potestatis vel consulis
seu missi eius, teneatur condempnare comune burgi
vel loci, cuius potestas vel consul qui e predicta
recusaverit, (et) punire et condempnare de libris xxv
novorum, dandis et solvendis ad canevam coinunis
Cumarum ad tres dies post diem condempnacionis
sub pena quarti.
CDLXV. In primis statulum et ordinatum est,
quod nulla persona, undc velit sit et cuius vebt
■ Cnrr. exteodalur.
b Corr. tenebunlur.
e Exp. qui.
Digitized by
Google
2 53
COMVNIS NOVOCOMI
2 54
status et condicionis existat , debeat vel presumat
eundo, inorando et reddeundo per oivitatem Cuma-
rum et infra confinia civitatis Cumarum secum
habere vel deferre aliquem de infrascriptis gladiis
vel armis , videiicet : spata , quadrello , penate ,
lancea , maza , falcastro , securi et cutello de ga-
lono, que arma gladii debeant appellari; et arma
6eu gladii vetita sunt , salvo quod infra dicetur ;
et qui contrafecerit, si fuerit inventus cum lancea
vel cum spata vel cum peoate vel cum quadrello
vel securi vel cum ntaza vel curo falcastro in bro-
leto vel in palacio vel in hospicio potestatis, eum
potestas Cumarum coudempnare teneatur de libris
decem novorum pro quolibet ipsorum gladiorum ,
qui aput se inventi fuerint»- Et pro cutello de gal-
lono, si cutellum haberet, de solidis cenltnn novorum,
et ultra in amissione gladiorum.
CDLXVI. Item statutum est, quod nuila per-
sona unde velit et cuius status et condieionis sit,
debeat vel presumat eundo, moraudo et reddieundo
per civitatem et • infra coniinia civitatis Cumarum
secum habere vcl portare aliquein de predictis
gladiis. Et qui deprehensus fuerit conUa- facere ,
condempnetur per potestatem Cumarum pro spata
vel penate vel quadrello vel lancea vel secnri vel
uuza vel falcastro, si fuerit alibi quam in palacio,
broleto vel hospicio potestafis pro quolibet ipsorum
gladiorum, quos secum haberet, de soiidis centiun
uovorum; et pro cutello de galono, si secum ha-
beret, de solidis sexaginta novorum ; salvo quod
hoc capitulum non habeat locum contra illas per-
sonas habentes de predictis giadiis veniendo ad
hospicia sua de extra confinia intra confinia civi-
tatis, vel ad hospicia suorum albergatoruni , et ab
hospiciis se separando, dum in veniendo vel sepa 1 -
rando nullam habeant moram intra confinia, quoad
fuerint ad hospicia sua, vel in separacione ab ho-
spiciis, quoad fuerinl extra coniinia civitatis. Et
(jui aliler raorando infra confinia cum> aliquo de
predictis gladiis fuit ■ deprehenstts, condempnetur
ut supra. Et. ho« habeat locum tam de die quam
tle nocte.
CDLXVII. Item stalutum est, quod uemo, cui
iamilia pptestatis Cumarum tentare vellet si secum
haberet de predictis arutis-, vetare veb fugere ne
tentetur, debeat.vel. presutnaU Et qdi.contrafecerit,
condempnetur queinadmodunl inventus ■ foret habere
secum aliquem de predictiS' gladiis , videHcet' ad
nuiorem penam 1 , ,si fuerit in borleto vel in palacio
vel hospicio potestatis, Et si fuerit alibi infra con-
ftaia civitatis, coudempnetur' de solidis ■ centum no-
voromj ,
CDLXVni.Itemstatutumest, quod quilibethOspes
tiyitatis et habiUns intra confinia civitatis Cun*truin
teueatur et debeat.dicere: et denuaeiare aliquo pre-
sente cuUibeb hospiti et cuilibet persone dcclinanti
ad hospicium siium, quem hospitaretitr, ttt gladios
vetitos, quos secuni habcrent , in hospicio deponant,
a et ne cum aliquo de predietis gladiis extra hospi-
cium vadant, nisi cum ab hospiciis se separeht
causa faciendi iter suum ; et tiinc dicat et defluriciet
eis, quod nullam moram faciaflt iiifra eolifihia eivi-
tatis. Et albergator qui cOhtf afecerit , si aliqttii de
hospiciis suis inventus fuefit cum aliquo de pre-
dictis gladiis, et ea occaxkme fuerit conderiipriatus,
ipse aibergator teneatur condempnacionem hospitis
soivere, ac si ipse albergatof esset eohdempnatiis.
CDLXIX. Item statutum, quod predifcta capftrila
non habeant locnm in familia et soldateriis poteStati*
Cumarttm, nec in custodibus Baradelli ehndo et
reddeundo ad custodiam dictt cast-ri , nec ih custo-
dibus noctis de nocte, nec in offi&aKbds cohtfa
hereticos , cum irent et reddireht pfo 1 officio ,
b nec in illis, qui de predictis giadiis secum hafcerent
aiiquem per parabolam scf iptam eis 1 datam a pote-
state comunis Cumarum.
CDLXX. Item statutum estf, q^ttod aibefgatofes'
Cumarttfn teneantur et debearit et eompelrahtiif'
per potestatem Cumafum coram- ipso' domino po-
testate facere bonam securitatem atf vci^iitttatenf
potestatis de dicendo et denunciando suis hos^pitrs^ *'
suprascriptum capitulum confecttim sHtper pemt im-
posita hospitihus declinantibus ad ; hospicia' sW ,
qtti invenirerttur secum habere afiquem de predtetis
gladiis vetitis in civitate vel infra confinia civitatis
Cumarum et de servando illo capitulo. Et hospes
qui huiusmodi securitatem facere contetnpneret ,
condempnetur de libris xxv novof itm , et nichilo-
c minus teneatur et compellatur ipsam securitateth
facere.
CDLXXI. Item quod si quis in civitate vel infra
confinia civitatis vel in episcopattt Cumarum vel
eius familia scienter receperit aliquam personam
in aliquo hospicio , que comississet homicidium vel
feritam fecisset sanghinolentam in civitate vel extra
in episcopatu Cumarum , si hospitium fuerit pro-
prium eius , qtti per se scienter vel per eius fa-
miliam scienter similiter fecerit Kuittsmodi rece-
pcionem in hospicio proprio , condempnetur per
potestatem Cumarum in libris ducentum ndvoruni,
et insuper in destructione Kospicii, in quo feceptio
facta fuerit. Et si hospicium non fuerit proprium
illius , qui receptaverit , condempnetur tenens illud
d hospicium de libris trescenturn novorum , hisi male-
factorem consignaverit in forcia polestatis Cuma-
rum ad terminum , qui daretur' ei pef potestatem
Cumarum.
CDLXXII. Item statutum est, quod' si quis
debitor a creditore suo vel eius misso vel a servi-
tore comunis Cumarum per parabolam creditori
datam captus fUerit in civitate vel in episcopatu
Cumarum vel infra' confinia' civitatis' Cumarttm, el
ablatus fuerit' Vei auferri voIuefit'pef riiodum vio-
lentum ei, tmi 1 etrin ' debitof eih cepisset , ille qui
debitorem captum a captidne huiushibdi evaserit'
per vioIenHtm moohim vei p'er niinas ',' inleltigaUir
• Cm-r. fueril.
a Cvrr. hospilibut '
32
Digitized by
Google
1
I
a55 LIBER STATVTORVM a56 #
esse debitor , et ipso facto factus sit debitor cre- a de homicidio pacem "haberet ; et nisi comune ante
ditoris de illo et pro illo debito , pro quo captus accussacionem vel denunciationem seu inquisicionem s * nl
stetisset debitor quem evasisset ; et pro illo debito contra ipsum comune datam vel factam consigna-
et pro illis actibus et processibus factis super illo verit ipsum bannitum vel bannitos in forciam eo- ^
credito contra debitorem capi personaliter et pre- munis Cumaruui ; qua consignacione facta, comune ^
dari et couveniri realiter possit per creditorem eo sit absolutum. & tnt
modo , quo capi et predari posset debitor , qui CDLXXIX. Item statutum est , quod si ■ pena
captus stetisset, et a capcione liberatus modo iam librarum cc novorum cuilibet rectori Cumarum, et
dicto. Et nichilominus principalis debitor remaneat totidem cuilibet eius assessori et iudici proponentt * *
obligatus seu condempnatus, et de debito teneatur; de cetero in conscilio magno vel parvo, vel facienti ^
salvo quod uno ipsorum debitorum solvente , alius operam publice vel secrete de augendo salario ipsi ^f'
a debito liberetur. rectori , que pena proponenti vel facienti operam * 161
CDLXXIII. Item statutum est, quod potestas contra hoc statutum aufleratur de sallario ipsius ^
Cumarum teneatur attendere et observare supra- rectoris ; et eciam sit cassum et inefficax quod- 1(8(6
scripta omnia statuta , et ea facere aliis statutis cumque contra hoc , capitulumi existeret reformatum ** ^
comunis Cumarum aggregari, et poni in corpore b vel ordinatum. ato
statutorum comunis Cumarum. CDLXXX. Item quod de cetero nulla persona ^
CDLXXIV. Item statutum est, quod potestas presumat proponere vel consulere vel opera fa- w tos
Cumarum teneatur per familiam suam facere circari cere publice vel private de augendo sallario alicui »fo 1
per civitatem et infra confinia civitatis Cumarum rectori Cumarum , nec de aliqua provissione ei j»w
portantes de predictis gladiis vetitis saltem ter in facienda ultra salarium regimini seu rectori ordi- W
ebdomada, et plus ad voluntatem potestatis Cu- natum. Et qui contrafecerit, puniatur qualibet vice f®>
marum. de libris quinquaginta novorum ; et insuper con- <m <
CDLXXV. Item statutum est, quod potestas silium suum et opera cassa sint et mdlius efficacie, Sp
Cumarum et iudices palacii Cumarum, ad peticionem eciam si super dicto suo conscilium concordaret. 3 m
creditorum habencium iustam parabolam capiendi CDLXXXI. Item quod in aliqua questione pen- :eiu
suos debitores, teneantur et debeant mandare pre- dente seu presente et futura ab aliqua parte non sow
cipiendo ipsis debitoribus , ut ad certum tenninum possint dari cognoscenti de questione suspecti, dedu- mt
veniant coram ipso iudice standi causa captus et ctis partium advocatis, ultra tres, si questio fueril a cocte
detemtus in carceribus ad peticionem suoruni cre- quinquaginta libris infra; si vero fuerit a l Jibris kra
ditorum. Et ille debitor, qui super hoc requisitus c supra, dari possint a qualibet partium usque quatuor. aira
fuerit, si ad tenninum sibi assignatum non venerit CDLXXXII. Item statutum est, quod notarius C«
coram illo , ex cuius parte requisitus fuerit pre- recipiens testes de cetero non debeat nec possit m
dicta occaxione , condeinpnetur per potestatem Cu- accipere de labore suo nisi denarios sex pro quo- ;«$[»
marum in quinto denariorum totius debiti sortis et libet capitulo , super quo testis dixerit , et questiones m
usurarum et expensarum, solvendis comuni Cumarum facte fuerint. Et notarius qui contrafecerit, puniatur tfa i
ad terminimi decem dierum ponendum in condem- per potestatem Cumarum de libris decem novorum fet
pnacione , nisi presentaverit se coram eo, ex cuius qualibet vice, qua contrafecerit ; et quod notarii, (fcte
parte requisitus fuerit, infra ipsum terminum x qui pro mercede illa testes recipere recusarent, &n
dierum. Et huiusmodi preceptum et condetnpnacio compellantur per potestatem Cumarum et eius iu- au
possit fieri per tres vices ad peticionem creditoris. dices ad testes, qui producerent *, recipiendos ad ^
Que quidem condempnaciones , postquain tran- voluntatem producencium testes per penas et banna i n
sterint in vigorein condempnacionis, solvantur ad notariis recusantibus auferenda.
canevam comunis Cumarum et exigantur. CDLXXXIII. Item quod notarius testes recipiens
CDLXXVI. Item statutum esl, quod sit pena non possit de cetero accipere pro exemplatura te- ^
solidorum sexaginta novorum cuilibet persone ca- d stimoniorum ultra denarios duodecim pro lista;
pienti qualeas ad rete seu ad qualeatorem. et quod si questio vel contencio fuerit inter no- (J
CDLXXVII. Item statutum est, quod sit pena tarium et partem petentem exemplum testimonio- \ a
Ubrarum decem novorum cuilibet persone capienti rum de pluri vel minori , quod illa contencio et %
aliquos cojumbes domesticos aliquo modo. questio debeat terminari per assessorem domini jt»
CDLXXVHI. In primis statutum et ordinatum potestatis Cumarum vel per sapientem virum , cui ^
est, quod si quis bannitus de homicidio , robaria, assessori potestas Cumarum eam questionem duxit '
furto vel incendio de cetero fuerit in aliquo burgo comittendam.
vel loco episcopatus Cumarum de die vel de nocte, CDLXXXIV. Item quod quodlibet aliud capi- i(
potestas Cumarum teneatur condempnare comune tulum seu statutum vel addicio capituli his supra- '<
burgi , in quo inventus fuerit , de libris quinqua- scriptis capitulis contrarium seu contraria vacare
ginta novorum, et si plures fuerint banniti , de de cetero debeat, vel sit cassum et cassa.
libris quinquaginta novorum pro quolibet bannito
et qualibet vice» Et comune loci vel ville de libris . " _ 0 "' 5,1 .
» ... * Corr. protlucerentur.
Digitized by
CDLXXXV. Videlicet quod statuerunt et ordi-
naverunt, et statuunt et ordinant quod quelibet
persona , que ad presens detineat vel de cetero
detinent ■ aliquam possessionein , seu aliquas pos-
sessiones vel res monasterii de Olzate , seu alicuius
alterius monasterii existentes cluniacensis ordinis ,
ubicumque fuerint in cumana diocesi , et sive pos-
sessio vel possessiones fuerint prata sive terre culte
vel inculte, sive silve fuerint sive nemora, sive
brugarie , sive sedimina , sive domus , incontinenti
eampossessionem seu eas possessiones libere dimittat
et restituat nunciis domini doni Berandi prioris
ecclesie cluniacensis abbatis , nec ullo (modo) per
se sive per alium se intromittat de ipsa possessione
sive de ipsis possessionibus , nec in laborando nec
in faciendo laborari , nec in accipiendo vel extra-
hendo per se vel per submissam personam aliquos
fructus ex ea seu ex eis , nec impediat vel aliquo
modo molestet per se vel alium dictum dominum
priorem seu nuncios eius habere et tenere , seu
ad habendum et laborandum et faciendum laborari
quascumque possessiones vel res alias dicti mona-
sterii de Olzate et cuiuslibet alterius monasterii ,
et percipere et habere dicti ordinis olim existentes
in cumanam diocesim , et ad habendum et perci-
piendum libere fructus et redditus ipsarum posses-
sionum. Et quod quelibet persona attendat et ob-
servet, et attendere et observare debeat et non
conveniat b nec contravenire debeat sub pena li-
brarum quingentarum novorum qualibet vice qua
contrafecerit , medietas cuius pene sit comunis
Gumarum, et alia medietas sit accussatoris. Et quod
omnes presentes fructus , qui sunt ipsis et super
ipsis possessionibus vel aliqua earum, per potestatem
Gumarum et per comune Gumarum seu eius man-
dato colligantur, et haberi et gubernari debeant
collecti ad voluntatem ipsius domini prioris de
Olzate ; et quod in alium seu alios viros vel personas
ullo modo pervenire non possint; et quod nichilo-
minus potestas Cumarum distringat quamcumque
personam , que occupaverit aliquam possessionem
vel res alias alicuius monasterii
Capitulum constitutionum papalium editarum
contra hereticam pravitatem - .
CDLXXXVI. In nomine Domini nostri Iesu Christi.
Mcclv die veneris decimo septembris, indictione
quartadecima. In palatio comunis Cumarum congre-
gato generali consilio ipsius comunis ad sonum cam-
pane more solito , in presentia venerabilis patris
■ Corr. detineret.
* Corr. contrrveniat.
e Rctiqua detiderantur .
* Hoc ex alttro codd. Statutorum Novocomeniium anno itcccxxxr
tditorum deprompti.
COMVNIS «OVOCOMI
3 58
a domini Uberti Dei gratia episcopi cumani, et domini
Leonis Advocati archidiaconi cumani (46), et fratris
Guillelmi pergamensis , et frab-is Honrici cremo-
nensis de ordine predicatorum, et quamplurium de
ordine fratrum minorum, alque aliorum quamplu-
rium clericorum Cumarum, frater Raynerius placen-
tinus de ordine predicatorum inquisitor heretice
pravitatis in provintia Lombardie a sede apostolica
constitutus, auctoritate qua fungebalur, ammonuit,
rogavit et instanter petiit a domino Mayfredo Co-
lumbo iudice et assessore domini Martini de la
Turre potestatis Cumarum, et nunc eius vicarius
propter absentiam ipsius potestatis, et a toto con-
silio; et eadem auctoritate districte precepit eis-
dem , ut incontinenti reciperent constitutiones a
b quondam bone memorie domino Innocentio papa
quarto , et leges a quondam domino Frederico tunc
imperatore conditas contra hereticam pravitatem.
Que constitutiones et leges continebantur in quatuor
litteris appostolicis bulla plumbea communitis ,
quas predictus frater Raynerius in dicto consilio
presentavit et dedit dicto domino Mayfredo vicario,
ut ipsas constitutiones et leges apponi faceret e\
scribi seu adnotari in capitularibus seu statutis
comunis Cumarum ; et ut de cetero predictus po-
testas et alii , qui pro temporibus fuerint , pote-
states seu rectores ipsius civitatis debeant inviola-
biliter eas observare et facere observari ab omnibus.
In quo quidem consiiio omnes et singuli, nemine
discrepante, voluerunt , consenserunt et unanimiter
c statuerunt quod fierent et servarentur omnia et
singula , que ipse frater Raynerius petierat et que
preceperat, secundum quqd superius continetur.
Tenores vero predictarum litterarum hii sunt :
Subsequuntur postea pontijiciae et imperiales
Constitutiones, quae leguntur in Bullario ed. Romae
mdccxl , pag. 295 et seqq., nempe :
Innocentii PP. IV Constitutiones.
Noverit universitas vestra etc. - Datum Anagniae,.
xvn kal. iulii anni mccliv, pag. 345.
Ad extirpanda de medio populi christiani etc. -
Dat. Perusii, idibus maii ann. mcclii, pag. 324-
d Cum in constitutionibus etc. - Dat. Anagniae ,
iv kal. augusti ann. praedict., pag. 327.
Cum adversus kaereticam pravitatem etc. - Dat.
Paduae, 22 februarii, xn indictione, ann. mccxlui,
pag. 295.
Frederici II Imp. Constitutiones.
Inconsutilem tunicam etc. - Dat. Paduae, 22 fe-
bruarii, xu indictione, ann. mcclxiu, pag. 296,
Pateranorum receptatores etc. - Dat. Perusii , 11 kaL
novembris, ann. praed., pag. 297.
Digitized by
Google
MH
tfl
iii
■ sd
•BS
Sfi(
sit<
Ini
■*
*a
B,
U
9t/
*
S,
h
<e
Digitized by
Google
a 6i . LIBER STA.TVTORVM CONSVLVM CVMANORVM a6a
NOTE ILLUSTRATIVE
PARTE PRIMA
1. — Lantehno Gonzone podestd di Como.
Questo Lantblmo Gonzonh, detto altrimenti Benzoni, fu cre-
masco. II Rovelli lo dice dotato di singolare attivita e destrezza
nel concludere, come legato milanese, un traltato di pace fra
Milano e Como, ratificato poi il 3 aprile 1386, in cui e detto di
quel fortunato negoziatore, che « Dei provisione, qoi veros est
> auctor pacis, et qui fluctuanti statui ipsarum partium dignatus
> est misericordiler providere de viro nobiii domino Lantelmo
* Gninzono de Crema, interponente laboriose et fideliter ad hoc
» totaliler partes suas, etc Interfuerunt ibi testes vocali et
» rogati dominus Lantelmus Guinzonus de Crema, etc. »
Quantunque il Rovelli dia il nome di Benzoni a questo podesla,
altre carte gli conservano il cognorae che troviamo negli statuti:
cosl ne assicura un precetto del 12 giugno 1281 emanato da Giovanni
Marzelino o Marcellioo « iudex et assessor dom. I.antelmi Gon-
» zonis potestatis Cumarum » contro il monaslero d'Acquafredda ,
ed un altro dell'istessa data contro due terrieri di Lenno, non che
altri due del 14 giugno e 3 luglio, contro questo stesso comune.
La famiglia Renzone diede alla citla di Crema molti uomini
illustri. Essa, secondo Alamaoio Fino nella sua storia, era dap-
prima detta dei Greppi , poi si denomino da un Benzone, fratello
di Lantelmo Greppi , che fu uno dei capitani del Barbarossa al
sdo arrivo in ltalia nel 1167. Fin da que'tcropi quel casato ed i
cooti di Camisano contendeansi il primato del potere su quella
cilta, e fu per opera dei Benzoni che Oberto Pallavicino riescl a
farsene signore. Ebbe essa una parle non infima nelle vicende di
que' tempi e soflri raolle avversita. Si ba memoria di un Seregnano
Benzoni che fu podesta di Novara nel 1308, di un Soncino, che
tolse a Matleo Visconli quclla citta quindici anni dopo. Un Gio-
vanni podesta di Vercelli col concorso di Riccardo de' Tizzoni in-
dusse il libero popolo a crearsi suo signore Azzone Visconti. Infine
addito Paolo cbe, spenlo Gian Galeazzo Visconti, fecesi signore
di Crema , stata da quello legata in testamcnto al proprio figlio
natorale Gabriele avuto da Agncse de'Mantcgazzi. Capi della fazione
guelfa, i Benzoni donarono ai frati minori della loro citta natale
una casa presso 1'antica chiesa di S. Michele, e contribuirono alla
fondaziono d'un convento di queH'ordine cola. Caduti in disgrazia
de'Viscouti per aver preso parte alla guerra roossa da'Mantovani,
Ferraresi e Bolognesi e dal roarcheso di Monfcrrato contro Galeazzo
Visconti verso il 1356, furono cacciati dallo stato di Milano. Franca-
tasi poi Crema dal dominio visconteo, i fratelli Bartolomeo e Carlo
Benzoni ebbero da'concittadini la signoria della citta, e poco dopo
contrassero alleanza con Cavalcab6 signor di Creroona per com-
battere i ghibellini, ed cbboro in breve anche la signoria di Pan-
dioo. ConOscarono i beni dei ribelli fuorusciti, che collegatisi con
Francesco Suardo signore di Bergamo, ed agognando a far pre-
valere la loro fazione , loro diedero battaglia , ma ne ebbero la
peggio. Morirono qne'dno di peste nel 1405 nel castello d'Ombriano.
II nome dei Benzoni trovasi frequeote nelle storie cremasche
anche nei tempi posteriori.
2. — Arnaldo Laglio, Guglielmo Guilizone, ecc.
Abnaldo Laglio — Altrove (capit. ccxcvn di questi statuli) leg-
gesi Arialdo, e cosi anche in una carta della Bibl. Ambros. del
18 gennaio 1358, secondo la quale intervenne come teste e gin-
dice in un arbitramento pronunciato a Como tub porticu coquint
hotpicii potcttatit cumane da Romerio Vicedomino in una questione
vertente fra il comune di Caropovico e Giacomo Malacria di Dongo.
Ei fu console di giuslizia in Como nel 1357.
Gcglielmo Gcilizokb — Uonio a que'tempi avuto in molta stima
e sovente chiamato ad alti ufflci pubblici ed a molte iegazioni
importanli. Egli fu giudice ed assessore del podesta di Milano
Loterio Rusca comasco nel 1279; ambasciatore della sua citta na-
tale con Rosso da Interlengo, allorchc ei vennero a Milano, pochi
giorni dopo la conclusione della pace fra le due citla nel 3 aprile
.1286, procurata dall' arcivescovo Ottone Visconti, a giurare sul
vangelo 1'osservanza dei patti convenuli nel trattato, cui giur6
anche il consiglio generalc milanese, in seno a cui quelli inter-
vennero, col vicendcvole perdono d'ogni ingiuria, offesa e danno.
Era allora di nuovo podesta di Como Loterio Rusca. Di lui trovai
ricordi in roolte carte; p. es. in una dol 1283 lo veggo intervenuto
come giudice e testimonio di una autcnticazione di copia d'un pro-
cesso verbale d'un consiglio del comune tenuto il 14 aprile 1353,
eseguita per ordine del podesta Guglielmo di Soresina il 29 aprile
1283, in cui il monastero d'Acquafredda ed altre case religiose
furono dispensate dal pagamento d'un fodro di lire 4 mila imposto
al clero comasco da Ottaviano Ubaldini cardinale di s. Maria in
Via lata : indi in un' altra del 1260 ei iigura coroo giudice ed
arbilro dellc controversie pendenti fra Milano e Como. Nel 1383
rappresento il suo comune cou Enrico da Olgiate, anch'egli giuris-
perito, allorche fu da quella citta concluso un trattato di alleanza
con Rodolfo re dei Roroani , chiamato in quelTatto notlro tignore,
di cui era legato Enrico vescovo di Basilea, per delegazione di
quel consiglio tennto il 31 maggio 1283. Un altro Guglielroe Gui-
lizone « iudex et missus domini Anrici imperatoris » interviene in
un contratto d'un minoro nel 15 giugno 1207.
BsnTABo Zezi o di Zezio di parte Ruscona, capitanala da Lo T
terio Rusca e Simono da l.ocarno, fn tra quelli che osteggiarono
nel 1282 il vescovo Giovanui degli Awocati, cbe percio lo com-
prese nella scomunica insieme a Guglielmo Guilizone predetto
(V. il documento 25 aprile 1282). Anch'egli fu presente come te-
stiroonio al surriferito traltalo d alleanza 21 maggio 1283 con
Rodolfo ro dei Roroani. Fu console di giustizia nel 1387 col Gui-
lizone. Intervenne nell'8marzo 1374 come testimonio con Simone
e Gnifredolo Lucino ad un atto, pel quale in tempo di sede va-
cante il capitolo della chiesa raaggiore di Corao assolse due iuni
Digitized by
Google
a63
LIBER STATVTORVM
cauonici da una scomunica lanciata gia dal vescovo defunlo per non
aver pagalo la loro langente d'un ibdro o colletta iraposta al clero
comasco « pro expensis faciendis ipso domiuo cpiscopo cumano pro
» euudo ad curiam romanam seu ad conzilium ipsius curie ro-
mane quia dictum fodrutn sive dictam colectam remissum
vel remissa est per ipsum olim dictum episcopum et capitulum
cumanum ipso clero cumano. » Presenzio con Lantelmo Gonzone
predetto e col Guilizone il trattato di pace con Milano nel 1286.
Con Arialdo od Arnaldo Laglio fu nel 1979 delegato dal giudice
Alberlo de Codio assessore del podesta con suo decreto 3 giugno
a giudicare una vertenza fra i coBonni di Castegnato • Bataggifl.
Bonikcontro Cairoh, forse di Pavia, fu Console dt gtusttzia nel
1485 e nel 1392 alfinsegna del bue.
Inoldo Bafpo, di Menaggio, del fu Vitale, qui dimenticato dal-
1'amanuense, trovasi menzionato al cap.° cxlix ed altrove, assistette
come notaio ad ona vendita di alcune terre in Ossuccio fatta da
Ogerio della Porta al monastero di s. Benedetto il C marzo 1353 ; in
un' altra cartadel 18 gcnnaio 1358 si sottoscrive : • lnoldus Baffus
• notarius et missus regis de Menaxio, qui sto Cumis. » Lo veggo
di nuovo Grmato iu un'altra carta di veodita dcl 36 gennaio 1286-:
un Martino Baffo pure notaio era suo figlio.
Beltrame della Porta apparteneva non gia al cotlegio dtei
mercanti , come erroneamente scrisse 1'amanuense, bensi aquello
dei notai, come appare in altri luoghi del codice; molti atti vidi
da lui rogati : un istromento di procura dcll' 8 iuglio ed altra carta
det 14 febbraio 1370, uu atto di coiuproraesso del 33 febbraio 1374,
in cui e sotloscritlo aucbe suo figlio Romeiiolo come uotaio testi-
monio, ecc.
Beltrame Cermenate fu anche console di giustizia nel 1363,
come rilevai da una carta del 30 gennaio 1368 conservata in questa
biblioteca; trovo anche rogato da lui un atto di donazione fatta
il 17 giugno 1270 da certa Fomaxia a un Sicola e fratclli.
Lorenzolo Interortoli, oriuudo di Tresivio, intervenne come
testimonio alfalto di procura delegata dal consiglio della credenza
il 21 marzo 1282 al tubatore Arrigotto, per contrarre alleanza of-
fensiva e diftsnSWa con Gughelmo marchese di Monfsrrato. Essendo
nel 1286 Pasio Briosco capitano del popoio, ed Ubertino Viseonti
podesla, egli riordino, dice Benedetlo Giovio, con Lutcriolo Rusca
gli statutt conmnali spar» in piu volumi.
3. I. — « Ebdomada carnis levamink iuvenis. »
Camit letamen, dizione mancante nel Dtreange (in spagn. earnes
toUendat) , detto modernamente carnevale , in antico aveva attri
itomi, come carmw privium, carnipium persincope, privicarnium ,
ecc. : ed era il tempo in cui vietavasi dalle lcggi ccclesiastiche
l'uso delle carni, ed indicava anche i primi giorni del dighino
quaresimale. Annoveravasi inoltre il carnitprivium vetut ed il
eernitprivium novum, & quale ultimo corrisponde il carnit levamen
det nostro eodice , cbe cominciava il mercoledi di qoinquagesima
e dorava per tutta quella settimana, sino alla domenica di qua-
reshna, detta carnitprivium vetut. Nella chiesa occidentale prhna
del secolo ix i giorni d'astinenza cominciavano la domenica l di
quaresima ; dopo quel tempo, per compire il novero dei quaranta -
giorni, furono aggiunti gH ulthni quattro giorni della settimana di
quinquagesima, e fu detta carnitprivium novum la domenica come
prineipio di quella settimana ; e 1'ultimo giorno di carnevale, cioe
il martedl grasso, era appellato carmp/avtum o carnieaptum.
Gfi statoti di Verona al cap. 173 hanno anch'essi questa voce:
« liceat unicuiqne capere pernices qualitercumqu© poterit a festo
» S. Michaelis usqne ad carnis levamen. »
4. — Del Podesta.
Nei governi comunali, anche prima deUe rotte toccate a Fede-
rico I, non poche citta, aboliti i consoli della repobblica, crearono
«m nuovo magistrato, detto podeita o pretore, cbe subentrd netfau-
torita ai consoli. L'elezione di questi ultimi avveniva sovente sotto
fa pressione prepotente delle famiglie piu influenti , o trovandosi
scelti da case e famiglie nemiche , si contrariavano a vicenda ,
incagtiando gli affari , e per timore , o preghiere , o reazione la-
sciando lesa o monca la giustizia. Per riparo a questi sconri, e
affinche per origine o per lunga dimora i magistrati non porlassero
od adottassero le passioni dei cittadini, si istitul quel nuovo deposir
tario del potere, simile a quello che Barbarossa impose dappoi ai
comuni sottomessi (1). Per meglio ottenere lo scopo delTimpar-
zialita, e afflnche non avesse in paese legami d'amicizia o di san-
gue , il podesta era cbiamato da altre citta, di rado eleggevasi fra
j cittadini stessi eoi dovea governare, e un anno solo durava in
carica; e quantunque avesse piena balia, era circondato di gelose
^autele, obbhgato al gioramento aU'entrare in carica, a subire
'J) Pare che Como abbia comincialo ad avere podesla nel 1159.
un sindacato ncU'abbandonarIa, e ad osservare gli statuti fatti dai
consoli di giustizia o del comone, o gia prcesistenti alla sua eleziooe.
Col nome astratto di podestii ( potettat) anticamente appella-
vasi chiunque. avesse giurisdizione , e in questo senso lal Utolo
occorre negli anticbi storici : « Mites praestare dominos , potesta-
» tesque oxorabiles (l). • Apuleio cosi scrive : « Sed iussit polestas
• officialem suum magna severitate coSrcere (2); » e Svetoni»
narra che Giulio Cesare imprigiono « Norium quaestorcm, quod
» compellari apod se maiorem potestatem passus esset (3). > Sal-
viano nel Ubro De providentia dice : « Itaque tunc illi paoperes
• magistratas opulehtom ftabebaftt rerapublicam ; nunc autem divet
» potestas pauperem facft esse rempublicam. » Qoesta voce fu pro-
miscuamente usata nei doe generi; percio frequente si trova la frase
iudiciaria potettat nei diplomi dei re italici e nelle carte dei tempi
successivi, e in quelle di Como poteitai cumana, intendendosi al
modo dei laUni in senso astratto di potere, e nel secolo xii davasi
il titolo di podesta a chi in luogo del re e della repubblica go-
vernava una citta od un contado.
Sul carattere che avea questo magistrato al tempo del Barba-
rossa basti il sapere che rappresentava il sovrano che lo aveva
concesso alle citta ; voglioso com'era di rintuzzare 1'orgoglio dei
comaai loaJbardi , sebbene non abolisse ovunquo 1'autorita popo-
lare rappresentata dai consoli , creava qoegli ufflciaU cb'erano una
emanazione deU'imperiale autorita, a cui nome doveano governare.
Radevico a questo proposito afferma cbe : « Praeterea et hoc sibi
» ab omnibus adiudicatum atque recognitum est, in singulis civi-
» tatibus potestates, consules, ceterosqoe magistratus assenso popoli
» per iptum creari debere (4), » e Tristano Calco dice cbe Rai-
naldo arcivescovo di Colonia ed Ottone conte di Palazzo • vocatis
• praestdibus consilii civitatis Mediolani suadere ei nixum fuisse,
» ut ipsi quoque potestatem caesareum, quemadmodum aliae urbes
» fecerant, aceiperent. » Ma troppo a malincuore Milano subiva
la prepotenza imperiale. Sebbene allora apparisse un uifizio noovo
pel modo della sua emanazione, questo magistrato subito a malin-
coore dalle citta, in sostanza altro non era cbe un rinnovellamento
della carica degli antichi eonti e marchesi depotatt dui re d'Italia
a governare a loro nome quesle contrado. Era on colpo fatale aUa
liberta a ctri aspiravano i cottmni , edi cfetledft» di godere sotto
ff goretno del consofi, mentre invece t-enrra rovescljrta, ammessi
nna roMa i podesta che voteano far" ds sovfantr, ed Asavmo tatti
i mezzi per non accettarfa (*).
In breve perd per uheriore privilegio r potTesta htrtm hschH
aiTefezione delle citta, eio chc fu a Mihtno eoaeetfoto nef itii,
due annf dopo la pace di Costanza; onde e> che deeadde del trtlto
e quasi a trn tratto fa potenza e pressoche anche U itome dei eon-
soli, che qui e cola coesistettero agonizzanti per qoakhe aouo
coi podesta (6); e questi diventarono magistrati cittadini e eomu-
nali del tut^o. La solita gelosia cittadina fi fece bensi scegliere qnasi
sempre forastieri al comone , perche la politica insegnava di non
dare nelle mani di afcuno de'proprii cittadini tanta antorita, che
lo tentasse a farsene tiranno; ma essi traevansi seco un segtrito di
uomini proprii; e facendosi sovente, dice il Batbo (7), anehe ca-
pitani di uno o piu comuni, li tiranneggiavano tanto piu facHmente.
Como, piu favorita delle altre citta da Federico, perche Hgia at
soo potere e per reazione contro le consorelle coltegate con Milano
sua acerba nemica, oltrccche serbossi la facolta di eleggere i snoi
consoli, mentre altrove la loro elezione era trattata come un
diritto sovrano, al dire di Radevico, fu defle prime ad avere
governatori imperiali scelti fra sooi cittadini col nome di podestt;
i qnali poi dopo la pace di Costanza divennero di nomina cittadma,
riservati perd sempre alfimperatore 1'alto dominio solla repob-
bfica ed altrt diritti imperiali, rispettati sempre dai Comascbi,
non piu riconosciuti dalle altre citta lombarde, che percio proro-
carono un innocuo scoppio d'ira imperiale in Federico II.
La prima menzione che si ha dei podesta comaschl oi e fornita
da on diploma del 1159 del primo Federico (8), nel qoale ricor-
dansi i privilegi da loi accordati alla citta ad interposizione di
Rainaldo cancelliere imperiale , del vescovo Ardizzone e di Ber-
nardo Ruscone, rettore ossia podesta di Como. Un altre podesta,
Maestro Pagano, ricordano le storie, proposto nef 1193 dalVimpe-
ratore al contado di Como, come ne avea dati ad altre citta e luogbi
di Lombardia , tranne Cremona , Pavia , Lodi e qualche altra , a
cui permise di governarsi coi proprii consoli. Esso Pagano, cbe
teneva la sua sede nel Baradello, esercitava ona gforisdiziooe
(1) Plinio, lib. 39, cap.4.
(2) Ap. Murat. Ant. Jtal., T. IV, col. 65.
(3^ Jn vita Caes., cap. 17.
(4) Dt gestit Frid., lib.II, cap. 6.
(5) Fmnagalli, Vit. di Mil, p.3t.
(6) Leggest in un doeumento del 22 gennaio 1181 che un podeiti
Ardiuone di Como reggeva il cotaune iaaieme eoi eonsoli.
(7) Storia <Hta.Ha, eta VII.
(8) Vtt. Monutn., vol. I , p. 9 , riportato dal Roveili , p»rt. ff , p. 34?-
Digitized by
Google
3 65
CQtfSVLY» CVMANOftYM
ati<i
maggiore deirordiuaria ed estesa ollre i confiui del territorio di
Como, giacche occupava ie terre dei Milanesi poate ael Seprio ed
altrove. Aroaldo da Carate suo assessore e messo regio per di lui
ardiue , e per consigUo di Ugone suo fratello , e di Arderico da
Bonate, altri giudici, decise nel 1163 una lite vertente tra la co-
jnunita di Bellaggio , e quelle di Limonla e Civeuna , regii feudi
soggetti al tnonastero di s. Ambrogio in Milano, che volevauo
ajfrancarsi dalla dipendenza della prima nel pagamento dei tribuli.
flel 118' troviamo il podesta Ardizzone che regge la repubblica
jniieme coi consoli, a' quali dapprima era affidata ramministra-
tione ordinaria di essa. Dopo pocbi anni furono ripristinati i con-
soli, ma per breve tempo, che ritornarono stabilmente i podesta,
Allora non essendovi un principe, come opina Cattaneo, in cui
potessero far capo i tre poteri civili, il mercanlile cioe.il militare
ed il territoriale, si cercd al di fuori un giudice supremo che fosse
patrizio d'un'altra repubblica, e lo si chiamd podesia, perche
appunto rappreaenlava la mano regia , e colla forza di tutti san-
civa la comune volonta (l). II suo grado era assai cospicuo, sic-
come qoelk) cbe porlava seco autorila principesca almen per un
anno, U comando delCarmi e il diritlo di vita e di morte dei cit-
tadioi, poteri che non conferivansi se non a personaggi prudenti
e di famiglie palrizie. Egli amministrava la repubblica , presiedeva
ai consigli , comandava gli eserciti e giudicava le cause maggiori,
specialmcnte le criminali o dei maleficii, e ie civili in grado di
appello. Avea sotto di se uu vicario e doe assessori o giudici, per
mezzo dei quali soleva spedire gli atti di giurisdizione volontaria;
ma quantunque subentrati ai consoli del comune , erano quei su-
premi magistrati versati piu nell'arte militare cbe nello studio
delle leggi, ricbiedeano quindi d'essere coadiuvati da alcuni giu-
risperiti nella traltazione delle causo. Cosi si fece a Parma, Pa-
dova, Bologna, Ferrara ancbe prima del trattato di Costanza , ove
i primi podesta furono milanesi. QueU'istituzione si mantenue per
pin secoli sino a noi, con autorila piu, o meno ristretta ; talvolta
1'investito avea un numeroso seguito di nolai, ministri, servi,
cavaUi e tutto quanto costitoiva la sua famiglia (9). A Como il
podesta aU'entrare in carica era teuuto a deporre uu'obblazioi\e
al santo patrono della citla nella chiesa ad esso dedicata, secondo
che lo attesta una carta del 7 seltembre 1*51 : * Coram testibus
» mferius dedaratis dom. Albertus monacua s. Dionysii Mediolani
« procurator mooasterii s. Abnndii Cumarurn et nuncius dom. ab-
» batis s. Dioursii Mediolani asummo pontiDce delegati, ex parte
» sopradicU delegati denunciavit domino Gabrio de Petrasancta
» post offertam muneris confessoris iUius civitaUs, sicut mox est
» potestatum, ne in aliquo molestaret, «lc. »
Anche le modaJita delle. pubbUche udieoze erano regolate da
leggi speciali , tra le quali cilo la presente : < Statutum est, quod
» dominus potestas Cumarum et eius iudices qui per teropora fue-
» rint, teneantur quaUbet die mercurii cuioslihet ebdoroade post
» nouam simul congregati in loco patenti domus regiminis dicti
» domini potestaUs se prebere et audientiam prestare omnibus et
• sioguus personis volenlibus alegare et suam voluntatem exponere
• super causis et quest ionibus criminalibus et querelis quibuslibet,
» et etiam super civilibus questionibus , que determinari debent
» per dictum dominum potestatem et eius vicarium et iudices; et
i curiam teneant; tamen prefati domini potestas seo eius vicarius
> et iudices eadem die mcrcurii ascendere bancha sua iuris (te-
• neantor) horis deditis pro iure reddendo » ($ 184. Stat. off. maltf.).
Cel nascere e rafforzarsi nel sec. xm delle fazioni civili, 1'elezione
annuale del podesta in Como era ben sovente pretesto o cansa di
gravi sommosso popolari, sforzandosi i Rnsconi ed i Vitani di pre-
valere neha lotta , e davere a suo cenno chi , meglio che quelli
deUa citta, favorisse i loro interessi quando fosse salito al potere,
•d abbattere cosl la fazione soccombente, con distruggere anche le
case e le torri, e devastarne le terre. Si ricordino a modo d'esem-
pio le gravi turbolenze insorte nel 1959, maneggiate dal Vitani per
abbattere Arrigaccio Terzago, fautore dei Kusconi, e chiamare al
domioia della citta eome loro rappresentante Martino della Torre
aBwra anziano dal popolo milanese (3) , pronto sempre il partito
«adoto a vendicarsi dei soprusi delfavversario, quando se ne of-
frisse il destro , Qnche le dominazloni sopravvenute fecero sopire
•gnl rivaHta , confondendo ogni partito nella comune societa di
•odditt: ed attora i podesta ridiventarono commissarii e dalegati
del principe regnante, a cni spettava U nominarii ed imporU
ahe cltta.
In progreuo di tempo i podestit comasehi doveano essere eitta-
dmi, o almeno non estranei al territorio dipendente daJla citta,
(1) Notizie naturali e politiche sulla Lombardia.
(9) V. gli Statnti Comaschi del 1458. II Moratori pubblkso- nn ma-
■ule di anonimo antore scritto verto il 1399, intitolato : Qatlus
foitaralis patcem officio it contiuens radium. daldbus pomis suis E uno
•tatulo dirello principalmenle ai podesla e suoi magistrati suIPeser-
eiiio dei loro uflici (Anliq. ital., tom. IV).
>'3) V. il docnm. 1 dicembre 1959.
cema prescrivevane gti statuU «lel 1458: • Itetn statutum est,
,. quod uullam commune burgi, castri vel loci vel ville distri-
» clus Curaaruin de cetero eligat nec eligere possit nec debeat,
» nec habere presumat in potestalero nec rectorem nec vicarium
» aliquam personam , que non sit de iurisdicUone cumana. Et qui
» eonlrafecerit, vel contrafacere presumpserit , solvat pro banno
» communi Cumarum commone cuiuslibet burgi libras cenlum ter-
» tiolorum, et commune viUe libras zxv teit, et ipsa electio sit caisa
» ipso iure et inulilis. EU quilibet eontrafacieotem possit accusaxe
» etc. et boc capitulura sit truncum el precixum, ita quod para-
» bula non possit peti nec dari aliquo modo vel ingenio. Et qood
» ubi dicitur nullum esse, intelligatur et sit in qualibet vicinaotia,
» plebe et villa et conlrata , societate et communanlia vcl com-
» munitale ; ita quod in predictis omnibus babeat locum hoc sta-
» tutum , salva voluutate principis » ( $ 77. Stat. off. maltf. ).
Anehe i comuni rurali piu cospicui vollero imitare la citta col
sostiluire un unico . magistrato ai consoli ; e molti se ne trovano
nelle carte di quel seoolo , come un Giovanni Greeo podesta di
Tresivio nel 1947 e altre volte (egli era stato console di giustizia in
Corno nel 1917), un Lanfranco di Lenno nel 1909, on Acquista-
pace Lupo d lsola podesta di Colonno nel 1971 (1), un Giovanni
Rusca di Qongo nel 1999 , ed altri che ommelto per brevita. Nou
doravano ancb essi in carica che un solo anno (3), ed avevano
un'autorita assai limitala dagli statuti, e non potevano arrogarsi
di arrivare quella dei podesta del capoluogo ; cosi trovasi pre-
scritto ancbe negli slaluti sforzeschi: « Statulum est quod omnes
» processus ct acta et sentenlie facta el que de cetero fient per
» aliquos poteslates vel alios offlciales vallis vel burgi, plebis veJ
» loci episcopatus Cumarum vel per eorum iudioes vel offltiales
» de aUquibus quanlitatibus pecuniarum ultra quantitates conces-
» sas per statuta communis Curaarum , sint cassa et irrita, et nullo
» tempore executioni mandentur, et quod ilie qui predictoe pro-
» cessos, acta, sententias et esecntionos fieri feccrit, teneatur et
» rogi debeat ad restituendum adverse parti omnes expensas et
» damna per eam factas et passa » ( $ 93. Stat. off. Potest. ).
5. — ... neque ab aliqua persona uel iudice vel tapiente etc.
Questi tapientes o savii cbe dalle parti contendenti erano ricbiesU
de' loro consigli nelle proprie vertenze, esistevano fin dal secolo xu,
ed erano giureconsulti insigni pel loro sapere e assai versati neUo
studio delle leggi, cbe si acquistarono fama nel maneggio deglt
affari pubblici e nella trattazione dello cause, e formavano la parte
piu eletta del consiglio del comane. In una lite agitata al prin-
cipiare del secolo xui fra 1'arcivescovo di Milano Filippo da Lam-
pugnano e 1'abbadessa del monastero di san Faustioo d'Isola Co-
macina, il cui giudizio veone deferito pcr delegazione pontiGcia
al vescovo di Como, Guglielmo della Torre di Mendrisio, vennero
appunto consultali dal giudice ed assessore di questo i codsoU di
Piacenza, de'quali non e accennalo it nome (V. il documento
4 novembre 1904 ). Erano detti savii anche quei magislrali che
eleggevansi per giudicare i banditi politici detti maiesardi (V. U
docum. 99 «prile 1948): venivano eziandio assunU come consi-
glieri nelfesame delle cause e nelle sentenze dai cousoli e dai
giudici. Cosi nella senlenza 19 febbraio 1379 di Corradolo Guasta-
blava giodice ed ufficiale dei dazi, gabelle o pedaggi di Como,
chiamato a definire una controversia tra il monastero d'Acqua-
fredda e Giacomo Caimi , assume il parere dei savii Giovannj
Naso e Giovanni Fontana giurisperiti, i quali « consulunt el con-
» sulendo dicunt per vos doroinum iudicem predictum pronunUari
» debere et per vestram sentenciara declarari diclos dominum ab-
» batom etc et per vos dom- iudicom predictum dictam
» causam et quesllonem ut supra vertentem modo predicto diffi-
» niri, decidi et delerminari debere ctc »
Ancbe quei personaggi insigni ch'erano prpposli al governo deile
repubblicbe italiane nel medio evo, ed erano insigniti del titolo di
notai del sacro palazzo o di giudici imperiali, chiaraavansi sapientet -.
questa qualifka divenne titolo di dignila , e chi ne era insignito
veniva posto fra i giudici ed i vassalli. Allorche 1'imperatore Enrico II
nel 1016 tenne una dieta a Strasburgo, Verano presenti molU
principi, contl e signor) di f^Iano, con cui consiglio ed approva-
zione pubblicd alcune leggi (di poca importanza perd), tra essi
v'era anche U vescovo di Como con quei di Piacenza , Vercelli ,
Parma, Acqui, Luni e molti marchesi, conti, nobUi, vassatli, sa-
pienli e giudici d'allre c^ta. Fra i sapienti annoveravansi co'giudici
V. carta del 13 febbraio 1947 nelfAppend.
9) • Stalntnm est quod si qnis fuerit rector vel poleslas alicuios
borgi in uno anno, non possit esse polestas noc reetor nec vic«-
rius nec loco rectoris nec poleetatis illius burgi^ nizi primo undecim
mensibus mediantibus. Et si quis contrafecerit, soivat pro banno
qualibet vice libras xxv tertiol. Et comnne iltins borgi , qnod eli-
gerit , solvere debeat totidem qualibet vice , et quilibet pos&k
•ccnsare etc. » ( \ 76. Stat. off. malef '.
33
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
a68
i nolai e gli ecclesiastici , i messi regii, i causidici ed altri pri-
marii cittadini, che a que'tempi erano letterati e come giurisperiti
aveano grande autorita nel governo della repubblica. Un diploma
di Enrico V re d'Italia del 1110 ricorda i sapienti di Milano:
« semper enim nobis iustum esse videtur quatenus iustis petitio-
» nibus nostrorum fidelium, sapientum videlicet mediolanensium ,
» aures benignas accommodare non differamus , pro quibus eos
■ fideliores esse nobis nullo modo dubitamus. » Dalle quali parole
appare ch'egli li avesse in grande stima e ne ambisse 1'attacca-
menlo e la fedella. In roolte sentenze e decreti dei consoli si
voggono apposti in fine i nomi di roolti nobili cittadini , ch' erano
stali presenti a quella deliberazione, e questi si dee credere che
fossero que' sapienli ch' aveano giurato credenza a' consoli , e for-
mavano con essi quel consesso che appellavasi credenza, ch'avea
in mano gran parte del governo, perche rare volte adunavasi il
consiglio generale. Una concordia celebrata in Milano nel 1225
fra i rapilani ed i valvassori da una parte , ed il popolo e suol
rettori dalCaltra nel consiglio generale, fo conclusa dal podesta
Aveno da Mantova col consiglio e colPopera di ventotto sapienti
di quella citta. Anche dopo costituito U governo comunale , i sa-
pienti quantunque scadnli dal primitivo splendore ed ecclissati
dai nuovi maggiorenti che si andavano creando, venivano tuttavia
non di rado richiesti del loro consiglio pel buon andamento del
governo e per la retta amministrazione della giustizia, ed anche
i privati a loro ricorrevano per avere lumi pei loro affari.
II consiglio dei savii di Como e accennalo anche nel capit. cli
degli statuti dei consoli, cbe dovea radunarsi dal podesla allo
scopo di indagare i notai falsarii o di dubbia fede: e in una carta
del 35 agoslo 1386 sono nominati alcuni cittadini • sapienles ad
• provisiones comonis Cumarum » cbe coi tre podesta di quel-
1'anno, cioe del comuno, del popolo e dei Rusconi, concessero
il privilegio della cittadinanza comasca a Loterio Rosca e ad altri
in ricompensa dei loro servigi prestati al comune. Kell' istesso
anno a'26 di maggio fu stabilito che essi dovessero intervenire coi
tre podesta nella redazione o riforma degli statuti : • statutum est
» quod potestas comunis Cumarum, potestas populi et potestas
» partis cum illis sapientibus, qoos apud se vellent habere, ha-
• beant auctoritatem et plenam bayliam statuendi , providendi et
» faciendi statula ct provisiones etc. • Se e fatto parola in una
carta dell' 8 marzo 1952, che noi ora diremroo processo verbale del
consiglio gcnerale tenuto in quel giorno nel palazzo del comune,
in cui un Giordano Beccaria « consuluit ut potestas habeat
» viginti sapientes in camera et eorom consilio faciat et procedat
• super hoc. » Pare quindi che formassero il consiglio inlimo dcl
podesta, e sembrano gli stessi che poco dopo vengono delti militi
di giustizia. Una sentenza del 9 febbraio 1964 di Accursio Culica,
giudice e vicario del podesla Martino della Torre, in una causa
fra il monastero di s. Diooigi in Milano con qoello di s. Abbondio
di Como contro il comune di Ardenno, ricorda che egli chiese
consiglio dai giudici Bonincontro Cairoli e Giacomo Orelli di Lo-
carno « coram quibus dicta questio disputata fuit de voluntate
• parcium ambarum ; — unde diclus Accursus — visso consilio
• et lecto dictorum sapientum et sentcntia , consilinm ipsorum
» dominorum dixit et pronunciavit etc. » Una carta del 28 aprile
1200 dice che ad una sedula della credenza di Como di quel dl,
radunatasi per deliberare su una vendita di beni comunali, erano
intervenuti « octuaginla quinque milites et concives Cnmarum, »
ch'erano senza dubbio militi di giustizia; e Je consuetudini del-
1'islessa citta dispongono: « quod iudices et milites, qui sunt de
» societate potestatis simililer possunt prestare auctoritatem pre-
» dictis, et habentnr pro missis ipsius potestatis. »
Di essi trovasi antica traccia anche nelle storie di Milano, nar-
rando Arnolfo che nelTanno 983 la pace dei Milanesi col loro
vescovo fu convenuta colla mediazione dei sapienti , contultu ta-
pientum ; e afferma il Fiamroa ( Man. Flor., c. 245) che neli'anno
1219 i Milanesi elessero dieci podesta « quorum sapiens erat Pa-
• ganus de Bussero. • Gli statuti di questa citta volevano cho in
qualsiasi causa, se da una delle parti chiedevasi il consiglio d'un
savio, dovesse il giudice, ancbe delegato, commettere quella
causa ad un confidente delle parti o di una di queste in con-
tumacia dell' altra , scelto dal colldfb dei giudici di Milano, perd
dopo trascorsi i termini delle prove. Su questo punto v'erano
speciali disposizioni slatutarie e dettagliate a seconda dei casi
(V.cap.57.58).
Dagii statuti di Fossano in Piemonte i savii furono islituiti per
la tutela dei minorenni, e formavano un consiglio che rinnovavasi
ogni semestre : • ilem statuerunt quod vicarius et iudex teneantur
» eligi facere de sex mensibus in sex menses quatuor sapienles ,
» quorum duo sint notarii, qui quatuor sapientes (eneantur per-
» quirere iura minorum tam de receplis quam de expensis etc. »
(CoIIat. I. cap. 88). Quei del Vergante davano a tali magistrati
pressoche 1'istesse atlribuzioni, che erano loro affidato dagli statuti
milanesi.
6. — t nec proferam sentenciam aUquam ,
» nisi lantum consilio meo vel sociorum meorum. •
A questo dovere eran tenuti anche i consoli de' mercantj, coma
si ha dal loro giuramento ; e qui soggiungo a modo d'esempio un
consiglio tenuto fra i consoli di Como avanti la definizione d'una
causa per sentenza : « domini Iacobus Advocatus et Rogerius de
» Piro procuratores comunis de Cumis conscilio et parabota socio-
» rum suorum , snper questione que vertebatur inter dom. abbatem
» monasterii s. Benedicti de insula ex una parte, nomine ipsios
» monasterii s. Benedicti, et Martinum et Oltolinnm et Lazarinom
» fratres filios Bontadini de Garzola de Insula ex altera parte,
» habito conscilio dominorum Oddonis de Comite, et Lafranci Tha-
» bissii vocati a prediclis dominis Iacobo et Ruzerio ad dandam eis
» conscilium super predicta queslione; conscilio quorum tale est:
» nos Oddo de Comite et Lafrancus Thabissius vocalis a prediclis
» dom. Iacobo et Rogerio conscilium super queslione que verlitur
» etc. — Unde nos dom. lacobus Advocatus et Rogerius de Piro
« secundum tenorem conscilii predictorum Oddonis et Lafranci, et
» conscilio et parabola sociorum nostrorum, taliter pronunciamus
> per sentenciam, etc. » (Cart. 16 giugno 1218 neII'Arch. Gen.
Mil.)- — Un'altra del 18 giugno 1319 dice: « dom. lacobus Advo-
» catus et Rogerius de Piro procuratores comunis de Cumis, con-
» scilio et parabola sociorum suorum super questione etc. habito
» conscilio dom. Oddonis de Comile et Lafranci Thabissii vocatis
» a predictis dom. lacobo et Rogerio ad dandum eis conscilium
» efc. » Molli altri atti giudiziarii da me veduti commentano questo
capitolo degli statuti.
7. — i Accatum. - Feudum. »
Accalum vale quanto lucro od utile , ed hanno questa voce anche
gli statuti antichi di Verona al cap. 143: « qui pro salario suo ha-
» beat tantum cc Iibras denariorum veronensium et non ptus, et
» quod nollum aliud locrum vel acatum per se vel per aliam per-
» sonam faciat » Manca nel Ducange.
Negli statuti comascht del 1335 trovo il giuramento del podesta,
che a questo proposito dice : • lucrum seu agatum aliquod non
» fatiam nec fieri permitam per iudices, millites nec per familiam
• meam , nltra quod mihi concessum est pro feudo meo. » Si
ha questa voce negli antichi Ordinamenti di giuitizia det cotnune
e popoh di Firenze , editi dal ch. Bonaini , ove alla rabrica ix
leggesi : <- Item provisnm et firmatum est, quod nullus de magna-
• tibus civitatis vel comitatos Florentie, qui condempnalus esset
» vel condempnaretnr detnceps, possit vel debeat , occasione con-
» dempnationis de ipso facte vel flende , petere vel peti facere ab
> aliquo cive vel comunitativo Florenlie aliquam pecuniam vel
» aliquod accattum, vel aliquod aliud arcipere in pecunia vel rebus
» pro ipsa condempnatione de ipso facta etc. • Anticamente feodo
era il salario dato ai pubblici ufficiali, e in qoesto senso trovasi
anche nei precitati statnti di Verona al cap. 11:« debeant babere
» cl libras denariorum veronensium pro unoquoque pro suo feudo
» seu salario; • il Docange reca altri esempi.
8. — • Ad salvandum iuramenlttm potestalis. •
Trascrivo il giuramento che emettcvano i podesta del comune
al tempo della repubblica comasca, cbe e del medesimo getto di
quelli degli altri uffictali, conteouti nel codice ambrosiano, quan-
tunque io lo trovi soltanto negli statuti posteriori del 1335.
« Item statutum est quod dominus potestas debeat iurare et sub
» pena iuramenti servare ut infra, et hoc iuramentum teneatur
» prestare incontinenli cum intraverit civitatem ad arengeram co-
» munis Cumarum, non dcseendendo de equo, nisi prius fuerit
» in borlelo cumano ooeaxione faciendi dictum iuramentum.
« Ego iuro ad sancta Dei evaogelia quod regara et guidabo ci-
> vitatem Cumarom et eius dislrictum , et homines et personas
» eorundem per totom tempus mei regiminis bona fide sine fraude,
» remoto odio, amore et timore, precio et precibus, danno et lucro
» meo et alieno ad maiorem otiiitatem et bonum statom comunis
» Cumarum et eius districtus secundum statuta comunis Cumarum,
» et eis deficientibos, secondum consuetudihes scriptas civitaus
» Cumarum, et defficientibus statutis et consoetodinibos, secondum
» leges et iora, et manutenebo et deffendam, et operam dabo
» modis omnibos, quibus potero, quod comune Cumarum et omnis
» eius posessio et privilegiom robur oblioeat soi iuris. Et si ali-
» quid amissum fuerit, pro posse recuperabo. Furtum, dannum
» vel rapinam de here vel rebos comunis Cumarum non faciam
» nec fieri permittam ; et si factum fuerit, cum audivero, pro posse
» recuperabo et comuni cnmano consignabo, et faciam consignari
» raciooem comonis Cumarum de datis el receptis et remansis
» penes canevarios comunis Cumarum omni mense denarios pro
» denariis per canevarios caneve , et scribi per nolarios caneve ,
lif;
'tl
' *i
Dl
Digitized by
Google
2 6g
CONSVLVM CVMANORVM
» et ipsi rationi inlerero per me vel per assessorem meum vel
11 militem, et ibi duos camsores faciam interesse et unum pro
» quarterio de providis et legalibus viris civitatis Camarum. Et
» facta ipsa ratione, diligenter eam faciam legi , et eciam omnes
» expensas extraordinarias omni mense in consilio generaii co-
i inonis Cumarum ad sonum campane more solito convocato de-
» narios pro denariis rel somam pro soma, secundum quod
» placuerit consilio.
» Et operam dabo et procurabo modis omnibus quibus potero
» ut omnes oflSciales comunis Cumarum faciant ofllcia sua secundum
» sacramenta eorum, et prout in statutis comunis Cumarum con-
» tinetur ; et si fecerit contra , inqniram et pnniam secundum
» statula, et biis deficientibus , secundum consuetudines comunis
» Cumannn et leges et iura. Et oroni die in mane ante terciam
» et post nonam ante vesperas faciam pulsari campanam comunis
» de Cumis, et ad palacium veniam cum assessore, vicario et mi-
» litibus meis, qui fuerint presentes, pro ncgociis comonis Cu-
» marum faciendis et explicandis ; et copiam faciam mei et fieri
» faciam de assessore et miKlibas meis, nisi licentiam babuero;
» et cuilibet petenti rationem reddam et faciam de omnibns hiis,
» de quibus per statutum cumanum cognoscere possim et possint
» milites et assessor meus, et hoc faciam toto tempore mei regi-
» minis, excepto quam in diebus nativilatis et duobus sequentibog
» post et ante , in die anni novi , in die epiphanie , carnisprivio,
» diebus dominicis, diebus septem qui precedunt festum resurre-
» ctionis et in ipso festo , septem diebus qui secuntur, in festo
» ascensionis et beatorum appostolorum et beati Aboodii ; et in
» omnibus diebus festivis beate Marie Virginis, et in festo sancti
» Laureucii , et sanfti Iohanis Baptiste , et in festo omnium san-
» ctorom , et aliis diebns quibus esset inlerdicyom ob aliquam
» necessitatem per comone de Cumis', et exceptis diebus feriatis
» nominatis in boc statuto; vel fuero abscens seu fuerint ab-
» scentes ex licentia data per consilium cumanum ; extra civitatem
» vel extra hospiriom potcslatis non pernoctavero, nisi fuerit de
» voluntate consilii comunis vel iusto Dei impedimento, nec milites
» nec assessorem meum permiltam pemoctaro aliter meo posse,
» ut dictum est de me snpra , nec iudices meos. ltom operam dnbo
» bona fide omnibus modis quibus potero, ut bonum forum et
» tempus et omnium mereium fiat in civitate cumana et eius di-
» strietu blave , vini et omnium victualium , et quod omnes strate
» comunis Cumarum et eius iurisdictionis sint secure ; et omnes
» homines et persone possint secure cum mercimoniis ct rebus ire
• et reddire ; banitos maleficii ct ex causa maleficii , scacatores ,
» fures et alios famosos malefactorcs de civitatc Cumarum et cius
» districtu expellam. Et orbos seu orbatos non permittam meo
» posse esse , et si in civitate reperirentur, operam dabo ut ca-
» piantur et puniantur secundum statuta et leges et iura ut supra.
» Spia nec giuda contra comuno Cumarum alicuius non ero, nec
» alium permittam esse meo posse, nec ad dctrimentum comunis
» Cumarum nec per milites nec iudices nec familiam meam fieri
> permittam meo posse; lucrum seu agatum aliquod non faciam
» nec fieri permiltam per iudices, milites nec per familiam meam
» uitra quam mihi concessum est pro fcudo meo; et quod per-
» mittam quarolibet personara intrare hospicium meum , et loqui
» mihi et iudicibus ct militibus meis et iudicibus palatii comunis
» Cumarum sine atiquapena, bano vel vinculo; et si factum fiierit
» contra, restituam et puniam, et secundum statuta restituifaciam,
» et secundom consuetuflines et leges et iura, ut supradictum cst
» De here comunis Cumarum aliquid non expendam nec expcndi
» permittam, nisi pro ulilitate comunis Cumarum, et ultra libras
» dccem novorum non expendam. Carceratos omnes, quos inve-
» niam, vel meo tempore erunt in carceribus comunis Cumarum
» inquiram et describi faciam in quaterno uno, ot facinora et
» causas pro quibus erunt in carceribus, et supcr eos dicam et
» pronunciabo, et puniam omni mense condcmnando vcl absol-
» vendo et puniendo vcl relaxando. Consilium generale non faciam,
» nec aliquid in eo proponaro, nisi primo proposicio fucrit scripta ,
» et propostam non faciam nec fieri permitlam nisi utille fuerit
» comuni Cumarum, vel nisi stalulo aliquo tenear. Reformationcm
» consilii Geri nou permitlam , nisi super eo quod fuerit propo-
» situm super ipsa reforraacione, et his quc dixerint consiliatores
» duos de consilio litleratos adiiibeudo, qui videant quid scriba
» comunis scribat , nec aliud scribi permiltam quam erit concio-
» nalum et reformatum. Et super quolibet dicto cuiuslibet consul-
» toris parlitam faciam , et non procurabo quod unum dictum
» magis quam aliud oblineat vel prevaleat , sed secundum quod
» placuerit partitam eligere , consilia milii dala servabo , nisi in
» contrarium mutata fuerint pcr consilium Cumarum. Consilia mihi
» data celabo, si fuerint celanda vel dicta quotl celentur et alicui
» non pandara, nisi cum publica fuerint; ct si utile videro comuni
» de Cumis, consilmm dabo bona fide. Hec oadem in cousiliis
» camere conservabo. Sccurilates maiores ultra duplum quani con-
» demnare potero , non imponam nec exigam , nec pignus mor-
» tnum aecipiam. Et qnod tenebo aperlas pertas borlcti et palacii
■> ct hospicii eiusdem, et permittam quaralibet persooam habere
» accessum ad me in hospicio ct extra sine pena et vinculo banni,
» nisi lempore seditionis vel timoris vel alia iusla de causa civi-
» (alis Cumarum. Et secundum statuta dicam et pronunciabo, et
» his deflicienlibus , secundum consueludines civitatis Cumarum ,
» quibus defficienlibus , secundum leges et iura ; et quod iudices
» potestatis comunis Cumarum similiter slare teneantur in palacio
» et reddere ius cuilibet petenti ; et si fierent consiiia in palacio
» Cumaruni, toneanlur desendere et slare ad scalas palacii et red-
» dere ius, exceplis diebus quadragesimalibus, quibus teneantur
» ascendere bancum tantum semel in die. Etquod non permitlam
" aliquem arengare seu consulere , nisi super eo quod fuerit in
» proposta: et qui conlrafecerit , condomnabo ipsum in soldis vi-
» giuli novorum qualibet vice. »
9. — Consoli primitivi - Consoli di giustizia.
forigine prima dei consoli dclle citta e delle terre e dal Giu-
lini assegnata verso 1'anno 1099 , quand' erano gia istiluiti i
comuni; aveano un'autorita limitata da quella dei vescovi allora
assai poteuti nel rcgime civile, dalla quale perd quelli seppero a
poco a poco emanciparsi, assumendo col consenso del popolo,
che annualmente li eleggeva per suflragi, il governo generale della
repnbblka, ed erano delti perck» consoli della repubblica. Costi-
tuivano una magistratura avente speciaU attribuzioni , ed anche
senza la cauta divisione dei poteri doveano rendero giustizia, am-
ministrare la guerra e tenere 1'indirizzo politico al di denlro e
aIl'estero. Ma poi , sia perche, essendo limitati ad una sola magi-
stratura i supremi poteri , non assamessero troppa autorita, e fos-
sero tentati alla Urannia ; sia per correggere lo sconcio feudale di
lasciare nelle mani stesse l'amministrazione e la giustizia , si di-
slinsero i consoli specialraentc applicati ai giodizii, che cbia-
mavansi anche maggiori o dci placili, da quolti dol comune o mi-
nori. I primi trattavano collesialmenle le cause , e riparlivansi fra
loro i quartiori della citla, tenendo giurisdizione separata; agU
altri era serbato U govcruo politico e la direzione amminislrativa (t ).
Vcnnero poi anche in piu luoghi i consoli dei mercanti, e a Milano
quo'de'capitani e valvassori, della molta, dulla credenza di s. Am-
brosio, dei pascoli, delle fagge, ecc. cho aveano speciali statuti
ed attribuzioui. Indi in progresso di tempo variarono ancora di
numero o di altribuzioni, e furono introdotti consoli addetti ai
dazii ed allc veltovaglie ; ed ogni citla imporlantc avca un consolato
con nomo ed attributi proprii. IVordiuario erano quattro per ogni
ufficio, corrispondcnti alle divisioni romano per quattro porto allo
qualtro plaghc, e quindi p?r <jtialtro quartieri e quattro squadre.
La cronaca di Gravedona dello Stampa aflerma cho Ie Ire pievi
del Lario cominciarono ad avere due consoli annuali sino daH'379,
preposti al goveruo comunalc secoudo il costume romano. Brescia,
secondo il Malvezzi , avea consoli annuali sino dal 953 e milizia
propria. Molti piccoli comuni della valle Scriana riunivansi in un
sol corpo retto da ordiui e inagistrati generali, ai quali fu eretto
in Clusonc un palazzo per loro residenza, o il piccoio comune di
Lodrone sul lago d'ldro avea coiuuli nel 1080 (i). Ricordo d'aver
letto in molle carle conservate nella Biblioteca Ambrosiana, cbe
anche tntla la valle di Bleuio formava uu iinico comune - commune
valli» Bcllegnii - con proprii consoii e podcsia. Di Como e ccrlo
che sul principiare del xu secolo avesse i suoi consoli, dei qoali
alcuni son nominali in una carta dell'1109, che si ha nelCarchivio
diploinalico di Milano, veduta dal Rovclli (3) quand'cra nell'archi-
vio della collegiala di s. Fedcle di quella cilta e da lui riportata ,
colla quale il vescovo Guidone, presenti i consoli , esonta un forno
di quelid canonica dal censo o terratico che pagavasi da tutti i
fornai al vcscovo. Nel 1114 Como avea 15 coissoli, come si ha da
un documenlo originalo dcl gcnnaio di quelfanno '4), dove si
scorgo cho Adamo del Pcro, console con altri 14 suoi colleghi, giu-
dico una lite di cerli terrazzani di Domaso o d'lsola contro ia
coniunila di Bcrbcnno. Furouo appunto i consoli che, intervenuti
alla diela di Roncaglia nel novembre 1154 tenuta dal Barbarossa,
(I) 11 cli. C. Balbo non seppe dccidcre sc i consoli comunali fossero
succcssori dogli scabini o gindici assessori de' conti antichi ; ma
rreile chc essendo dubbio se i consoli ^ovcroanli giudicassero, c tro-
vandosene altri diversi c minori istiluili sin da principiu o poco
dopo per giudicare, delli consoli dei placiti, tali consoli governanti
e capitansnti fossero succcssoii de' capilani , o piultoslo capitani
coslituiti {Somm. dello St. Wltnlia , cta \i). II governo consolare, se-
condo lui , diede alle cittii ilaliane quel compimcnto di liberta cWesso
obbero poi, poco piii o poco mcno, in tutti i lor secoli di liberta,
compimcnto pur troppo insuBioienle, o liberla pur troppo non mai
compiuta, clie rimase o si rifece soggctta ora ai conli, marchesi o
duchi anticbi,ora ad usnrpatori o tiranni, e scuipre alfimperatore;
libertii cbe pur troppo basto loro, ma clic uon fu mai indipendenza
\ibid).
(8) Odorici, St.bresc, vol.1V, p. 129.
1^3) Sloria di Como, p. II, pag. 341
(4) Rovelli, op. cit ., pag. 345.
34
Digitized by
Google
LIBER STATVTOHVM
lo supplicarono di libcrare dalla dura oppressione dei Milanesi la campagna Pero le citta e le terre presiedute dai consoli o d»l
loro cltta. ' podesta riconobbero por lungo tempo un altro tribonale superiore ,
Ancbe Milano nel 1100 avea i suoi consoli ; ed Anselmo Del- da cui dipendevauo gli stessi consoli e podesla, costituito dai de- '
l'Orto, consule di quella ritla nel 1155, ricorda come una vecchia legali d'ogni comune riconosciuti sotto il nome di rettoti della '
convenzione quella fra gli uomini di Chiavenna e Piuro in Valtel- Lombardia , che spesso adunavansi a congresso in una od altra '
lina, per la quale si obbligavauo quattro uomini di ciascuno di cilta per provvedere ai pabblici ed ai privati bisogni, obbligando
que'comuni quali consoli a « guidare comune de Clavena et do eziandio con mezzi coercitivi i consoli delle citta, ove fossero stati '
» Pluri et eorum bona et personas bona fido sine fraude in pace reslii, ad eseguire gli ordini Ioro imposti. Negli affari pero di minor *
» et in guerra. » Una sentenza suICistessa cansa era gia stala rilievo questo tribunale superiore risiedeva nella magistratura della «
emanata tre anni prima dai consoli di Milano, in cui sono ricordati citla, a cui i comuni rurali erano soggetli, e nessun console o
un Robasacco c un Ottone Sala, consoti di quei due comuni, ma podesta rurale potea impedire ai privati di portare le loro querele *
non avea bastato a sopire la controversia. ' o trattare altrimenti i ioro afTari nella cilta. i
11 Muratori ricorda i consoli di Ravenua intervenuti ad un con- Quantunque la podesta pubblica risiedesse presso i cittadini , *
cilio tenuto sul Modenese nel 963, secondo la storia di quella cilta alcaoe riserve e prerogalive restavano ai sovrani , che cunserva- f
del Rubeo: « in loco ubi dicitar Martialia, territorio mutinensi, » vano i'emioente dominio, riconosciuto in essi col pagamento di *
e vi si nominano : « Attelianus et Gerardtis Roroani consulcs , et un tributo annuale , e col ricevere che facevano le citla i loro *
» Mauritius fil. q. Romani consulis » convenuti con gran numero giudici e messi, che formavano un tribunale d appello e rappre- *
di vescovi, duchi, conti, giudici, gastaldi (1;. sentavano la persona slessa del sovrano (S). In caso di vacanxa *
Dagli antichi statuli di Genova del 1143 rilevasi gia esistente la del trono, o non ancora riconoscinto il successore, le repubblicbe *
distinzione dei consoli maggiori, aventi autorila esecutiva, da quelli sceglievano chi funzionasse da messo o da giudice regio. »
di giustizia, e questi diversi dai giudici del collegio, che pure Anche i comuni rurali, compresi nella giurisdizione o diocesi della <'
alla lor volta non confondevausi coi sapienti ctTerano gli anziani, citta, dipendenti o no da essa, che governavansi a fonna repub- *
che la facevano anche da assessori , ben diversi dagli scabini (8). blicana, aveano i proprii consoli e statuli (3). Quella moltitudine I
Federico I a molti comuni permise di nominare i proprii con- di statuli particolari , che pure si osservavano , era causa neces- f
soli o di continuare ad eleggerli : la val Camonica in seguito a tal saria d'una infinita varieta di procedura in unistessa causa, e di ei
privilegio nel 1174 eontinuava a governarsi con qnei roagistrati diverse sanzioni e pene per un medesimo delitto, cio che inge- 1»
da se eletti, come faceva da molto tempo: tieut olim faeere con- nerava confusione e disordine. Bellagio fu terra che ebbe assai 1«
tutverunt. Oltone VI re dei Romani confermava ai Comaschi , con presto i suoi consoli, che sono i primi a comparire nelle memorie H
soo diploma del I) febbraio 1190, il privilegio di eleggersi i pro- del socolo xn, come rilevasi da una sentenza data in Como nel U
prii consoli : « Concedimus quoque eis potestatem eligendi con- 1 163 dal giudice Arnaldo di Carate, assessore di maestro Pagano • ik
» sules, sicut babent alie civitates Lombardie, et in appellationibus messo dell'imperatore Federico, in favore delle terre di Civenna m
» idem ius, quod habent civitates societatis (3). » e Limonla, cbe volevano esimersi da alcuni obblighi verso Bel- m
Ottone di Frisinga (4) scriveva che verso il 1156: « in civitatum lagio; perd prima di quelPepoca credo che fosse console un Guido itr
» dispositione ac reipublicae conservatione antiquorum adhuc Ro- o Guidone giudice di Sporiano, che trovai ricordato in una carta «
» manoram imilantur solertiam. Denique libertatem tantopere alfe- del 1075. Ma questi consoli non godevano di quelCampiezza di k
' ctant, ut potestatis insolentiam fugiendo, consulura potius quam potere che aveano quei della citta , quanlunqne si adoperassero m
» imperantium reganlur arbitrio; » ed aggiunge che questi erano di raggiungerla il piu cbe potevano, vietando anche ai terrieri u
scelti dagli ordini dei capitani, dei valvassori e dal popolo ( cid ( vicini) di ricorrere ai consoli urbani. D'altra parte ia citta mi- n
che in vero non sempre si pralico), perche la loro autorila non rava a concentrare in se il potere sul contado, ed oltre ad avere jj
degenerasse in lirannia (o. , variandosi assai il numero loro e la il diritto d'appello nelle cause dalle sentenze dei consoli rnrali , rit
classe sociale da cui erano tolti. A qucsto proposito Gsntero, par- ne favoriva la trattazione anche in priraa istanza ionanzi al proprio m
lando di Federico imperatore (C), confcrma quanto 6 detto da tribunale. A sopire un litigio insorto con Mandello nel 1167 si riw
Ottone sul modo di oleggere i consoli : convenne che questa terra giurasse ubbidienza in mano dei consoli m
« consulibus rerum commiUere summan, di Como > nel P 8 ? 8 ™ * l . ributi . 1 suoi «bitanti fossero considerati
. Gaudet , et hos triplici sumptos ex ordine ( fastum e « nah » c,ltad,n, > 6 !asc,at ,° 31 consoh ,oca b ^«f™ delia »°"» »
» Ne pariat diuturnus honor ) mutare quotannis , giurisdmone nelle cause Vappellazione e le querele si portassero a «
» Vivere quemque suae subiectum legibus urbis 1 ne d ' c,lta ( 4 > Ma ben d ' rado ta h mag.strati rural. polevano I.be- m
» Cogit, et externos sub eodem iure polentes ™™ da »? «ntrale neII'eserciz.o del ioro ufficio. L e- «s
» AHigat , ut lerra vix inveniatur in illa , mancipaz.one da la g.unsd.z.one degh ant.chi s.gnon v.gente g.a w
» Aut comes, aut alius civili iure solulus (7). nel regg.mento feudale , ottenuta dalle ville o terre rurah, che fit
percid s. trasforraarono in comuntta lnd.pendenti da dom.nio pn- ^
Dopo 1'istituzione della lega lombarda e la pace di Costanza, valo, le avea sollelicate a pareggiarsi alle citla; ma se ai loro K
partito it sovrano dall'ltalia, rimettevasi in esercizio il governo consoli era demandata l'amministraziono interna c la traltazione ,j
della repubblica, ma qua e la elesse egli medesimo i consoli, dai delle cause locali, questa era limilala sino ad unasomma determi- K
quati la repubblica fosso governata afflnche non degenerasse in nata dagli statuli , oltre la quale le verlenze diventavano di compe- a
anarchia, e per loro mezzo si eseguissero le delerminazioni dei tenza della meiropoli, ed anche enlro il limile prefisso era libero M
cittadini prese nel consiglio generale o della credenza (8\ Da tale a i vicini di portare le loro cause alla cilta (5); e dalle senteoze ^
amminislrazione la gente di camp.igna cra esclusa , diversamente dei consoli del contado potevasi interporre appello ai tribunaii ur- - ti
dalla rcpubblica romana, che nella deliberazione dei pubblici bani, e tatvolla anche ai sigoori del luogo che sentenziavano per m
affari dava uguale diritto alle tribu dclla citta c a quelle della compromesso. Talvolta spettava a questi per consuetudine l'ele- ^
zione dei consoli, che non di rado veniva contrastata dagli abi- s
tanti, che volendosi reggere da se, volevano cbc la rappresentanza ^
... „ , ,. , . .• „ ■„. • j- dei consoli fosse olettiva. Tale limitazione di giurisdizione fu rego- y
(I) Secoodo gli sUluli di qnella cilta, m caso di disparere nei con- . . .. ,.,.„., . „ i *
•oli nel dare oaa aentema o un giudiiio qnalsiasi, vafeva la pluralili a nch « ^ h stalutl comaschl del 1458, per ClO che spettava al ft
dei loro voti ; in caso di parita, doveano rilerirsi at giudizio d'un savio, suo territorio, allora riformati per ordine del duca Francesco Sforza:
di cui non fosse conosciuto il parere ; per ogni aentenza non poleano „ n era statulum est quod omnes processus et acta et sentenlie
tcrre eransi gia erelte a comnne. Esse si faccvano guerra , cio che
» lerra lenthonica, in onoquoque trienoio vei unns consulnm vel plures uflici dclla vicinia, e forse compoocvano la credema.
» maiestali noslrae se rcprcsentcnt, et consalatum ab imperiali cel- (4) Rovelli , 5/. ii Como, n. II.
Digitized by
I
3^3 CONSVLVM
„ per eorum iudices vel officiales de aliquibus quantitatibus pecu-
„ niarum, ultra quaolitates concessas per statuta communis Cuma-
„ rum, siot cassa et irrita, et nullo tempore executioni mandeotur;
> et quod ille qui predictos processus, acta, sententias et execu-
» tiones fieri fecerit, teneatur et cogi debeat ad restituendum
„ adverse parti omnes expensas et damna per eam faclas et
a passa (')• » Da c '° s ' vet * e CDe anche i podesta, che in pju
luoghi del contado sobentrarono anche nel secoio xm ai consoli
comunali, non aveano una giurisdizione piu larga di questi.
Alcune carte comasche mi diedero il nome di taluno dei consoli
rurali: cosl in una del 1996 trovo un Tolfo di Seveso console di
Asnago, in altra del 1900 Oltone Villa, Giovanni Berta , Ottone
Molino e Giovanni Coalino, che plantaverunt duos Urminos, de
quibut erat diseordia tra due terrieri , on Petrus Berillia eonsul
rieinie de Lecina, uo Arzuffus de Garzola consul communis vieinie
de Vsucio, entrambi del 1269, uno Stefanus de Castenate consul et
sindicus communis de Castenate (9). Si ha memoria di nn Giovanni
del fu Arderico Figario canevario del piccolo comune di Palanzo,
ehe coi consoli Alberico Brusadello e Marchisio Cervino nel 13 set-
tembre 1316 pagarono a nome di quella coraunila venti lire nuove
a titolo di decima ad un canonico di S. Pietro di Nesso. Molti allri
ommetto per brevila.
Se crediamo a Benedetto Giovio, 1'istituzione dei consoli di giu-
stizia o delle cause in Como era gia avvenuta nel 1095, giacche
egli rammeota un Goidone del Pero console di giustizia , che in
qaeU'anno coi consoli del comune Gaudenzio Fontanella e Giovanni
Rusca a nome della citta fecero nn tratlato di pace coi Milanesi.
Da due documenti citati dal Rovelli del 1179 e 1177 e da qoesti
itatuti (3) , rilevasi -che quattro erano d'ordinario quei consoli , e
che un d'essi, 1'anziano, prononciava la senlenza col consiglio e
consenso degli altri suoi colleghi lanto nelle cause di prima istanza ,
come in quelle di appellazione contro Ie sentenze dei consoli
rurali (4). Come in molte altre citta, cosl quei di Como erano
scelli per meta dal collegio dei giodici, e dagli uomini pratici
degli affari e delle consuetudini locali ; questi percio eran detti
morum perili, e qoantonque non fossero oomini di lettere, chia-
mati percio laici, la cognizione degfi statuti e dei costumi bastava
a chiamarli all'alto ufficio di sedere nei tribunali (5). Gli altri due
doveano essere versati nella pratica legale, aver professato il di-
ritto, ed appellavansi perci6 legisperiti e giudici; e venivano scelti
tra i migliori leggisti e politici, inqoantoche oltre aU'amministra-
zione della giuslizia, loro speciale attributo, aveano parte nel go-
verno, intervenendo ai traltali di pace e ad altri imporlanti atti
politici. I loro uffici erano delerroinati dal giuramento cbe emet-
tevano alVentrare in carica e dagli staluti speciali, e non potevano
ingerirsi minimamente negli affari che speltavano ad altri magi-
strati. Ollre all'esame e al giudizio degli affari contenziosi, aveano
anche la giurisdizione volontaria : tratlavano i primi privata-
mente, eccetto le cause riservate al podesta dalle leggi statuali,
ed esercitavano questa con lui ; assegnavano quindi ai minorenni
i tutori in presenza di alcune distinte persone, regolavano le suc-
cessioni e la materia testamentaria, autorizzavano i pubblici notai
a dar copia di documenti, a terminare islromenti rimasti in-
completi per la morte dcl notaio rogato, apponevano la Grma in
segno di approvazione alle donazioni e ad altri atli privali, che
richiedevano una certa solennita di forma ed il concorso loro, ecc.
La lettura degli statuli ci da conto del vasto cd importante com-
pilo ch'era demandalo a quei magislrati. Gli atti della giurisdizione
contenziosa fin verso la raeta del secolo xm esercitavansi da molti
collegiaimente, di poi da un solo, come sempre da un solo si spe-
divano gli atli della volontaria (6). Se avveniva che 1'importanza
delle cause ch'aveano a giudicare , o qualcbe urgente circostanza
richiedesse di erigere il loro tribunale fuori della loro residenza
ordinaria ed ufficiale, ch'era il palazzo dctto Consularia, in apposili
(1) | 93. Statul. offl Potest.
9) Carta del 3 giugno 1379.
(3) Cna senlenza del 14 diccmbre 1179 in fa\orc dei canonici di
a. Knfemia d'Isola c data dal console di piuslizia Giovanni Susani
« conscilio et parabula Arialdi Gnerci, et Bugerii de Curniola alquc
> Anselmi do Caslello suornm sociorom. • Un'altra del 26 febbraio
1177 ci da i nomi di Giovanni Susani, Ospino Cane, Arialdo Cossa
ed Anselmo Caslclli, consoli come i primi.
(4) In una caria dcl 94 fehhraio 1197 trovo un Roggiero di s. Be-
nedetlo e un Gnmoldo consoli di giuslizia. In un allo del 94 di-
cembre 1170 Anselmo vescovo di Como invesie 1'abbadcssa del mo-
naslero di s. Faustino della chiesa di s. Eusebio e sue perlineoze ,
in presenza di Gioanni Caccia, Arialdo Greco e I.amberlo della
Torre, consoli di Como e giudici.
(ft) Non di rado questi erano anche analfabeti. La rubrica LIV dci
nostri slatuti , prevedendo cbe un console di giustizia non sanessc
«crivere, nb apporre il sno nome ad una sentenza da lui prolTerita,
disponeu ch'ei dovesse farla goltoscrivere da un allro.
(6i Ndle sentcnze i eonsoli apponevano anche, per mezzo de' loro
nolai , 1'ora in cui le pronnnciavano, dicendo .- hora debita eausarum ,
in mane , od Imra lertia , hora vrspirarum , ctc.
CVMANORVM a;4
banchi (I), sedevano sul luogo stesso ove ferveva la lito, come
quando eravi conteslazione di dirilti su slrade , ponli od acque ,
onde conoscerne appieno tutte le circostanze, oppure anche sulla
pobblica via, come costumavasi fare nei (rattali d'alleanza tra terra
e terra, o come dicevasi, tn strala, e allora aveano diritto ad
alcuni assegni straordioarii determinati dai loro slatuti; oppure
anche nelle case privale, dichiarando nei loro atti di eleggere
il loro tribunale nel tal luogo.
Grande era la loro autorila nella cerchia della loro competenza,
che estendevasi eziandio sui cittadini piu cospicoi, sl che gli stessi
magistrati pubblici di primo ordine non potevano sotlrarsene.o venne
poi anche in seguito parificata a quella dei podesta senza restri-
zione <li sorta. Gli statuti comaschi del 1458 a questo proposito
disponevano che « quilibet consul cumane iustitie in cognoscendo,
» procedendo, terminando et diffiniendo in qualibet causa civili
» habeat et habere debeat iilam potestatem et iurisdictionem, que
» ex forma statutorum coraraunis Cumarum attributa est potestati
» Cumarum, nec possit idera potestas nec eius vicarius prohibere
» alicui ex consulibus dicte iustitie quin possint procedere, cogno-
» scere, ius reddere et terminare in qualibet causa coram secepta
» vel vertenle (9). » A cid si aggiunga che ai decreti di tali con-
soli era soggetto anche il podesta, come prescrivesi dal S 13 dei
suoi statuti.
Avvenne pero che col procedere dei tempi il favoritismo e la
venalita, piaghe vecchie e nnove, ponevano sui banchi dei consoli
in Como chi non v'era chiaraato dai meriti o daH'otilita della
patria; pcrcid fu decretato che i consoli laici, altrimenti dotti
morum periti, dovessero eleggersi dai savii di provvisiooe ogni
semestro e non a prezzo: « consoles laici eligantur per sapicntes
» provixionom communis Comarum singulis sex mensibus; et quod
' ■ de cetero ipsi consulalus non vendanlur propter multa pericula,
» que possunt imminere hominibus ct populis civitatis ct iurisdi-
» ctionis Cumarum. Qui quidem consules plenam et omnimodam
» iurisdictionem habeanl in causis civilibus, scilicet principalibus,
» ubi per alia statuta huic non repperiatur derogatum; et qui
» consules ascendere teneantnr eorum bancha horis debitis, nisi
» fuerit iusla causa vcl impcdimenlum, de qua seu quo stetur solo
» dicto dicti consulis (3).
Anche a Milano erano bensi stati aboliti i consoli della repubblica,
ma si provvide con una legge speciale del 1911 cbe cosl non av-
venisse di quclli di giustizia , il cui tribunale manlenevasi, benche
fosse gia decaduto dal primitivo suo lustro. Anche ad essi era
iuterdetta ogni ambasceria e 1'ascendcre al palazzo della comunita
per dare alcuna scntenza o consiglio, avendo il loro palazzo spe-
ciale. I loro notai non potevano riccvere per ogni carta , ossia
istrumento, piu di sei denari, corrispondenti ad una lira italiana,
per se, ne piu di due soldi pcl console, equivalenti a sei Hre. Nel
contado ciascun console delle ville o dei borghi poteva far ragione
a'suoi vicini sino alla somma di soldi vcnti, con facolla di giudi-
care e condannare; ma in quelle ville (4) cbe non crano distanti
dalla citta piu di sci miglia, fu limitata la somma sino a dieci soldi.
Gli statuti chc regolavano 1'araministrazionc nffidata ai consoli
dalle altre cilta lombarde, in poco differivano da quclli che qui
si vennero accennando.
10. — II. / Consoli de mercanti.
I consoli do' mercanti esercitavano una giurisdizione simile a
quclla de' modcrni tribunali di coramercio , non ristrella al solo
mercimonio, ma anche ad altre cause e queslioni che vertes-
sero fra persone esercenti la mercatura, eziandio per soli in-
tercssi o rapporti internl di famiglia. I negozianti che elcggevano
i loro giudici fra quelli del loro paratico, aveano modo di otte-
ncre cosi, che oltre alie disposizioni statutarie sulla durata delle
causc , potessero terrainare piii presto le liti , ed essere mcno
disturbati nei loro negozi. Tali consoli aveano un proprio tri-
bunale e davano sentenze al pari di quclli del comone e delle
cause ; e lc repubbliche potevano con tale magistralura estendere
e far rispettare il loro commercio si alTinterno che all'estero.
Alle loro sentenze redatte dal giudice assistevano sempre ragguar-
devoli personaggi, come notai, giudici e nobili, ed e conseguente
che fosso in raolto pregio ed aulorevole il loro ufflcio. Non era
ad essi negato 1'enlrare nel tribunale dei consoli di giuslizia nei
modi concessi dagli statuti , ed il comune dovea preslare ogni sua
autorita ancbe armata per 1'esecozione degli ordini loro. In alconi
Iuoghi era ad essi demandata la cura e la sorveglianza delte stradc;
ad cssi come all'iutera comunita locale dei mercanti spettava l'ob-
bligo di far risarcire i danni o procurare la rcstituzione a quel
(1) Una sentenza del 19 febbraio 1931 lata fuit m broleto cumano
ad bancas consulum de iustitia.
(9) J 340. Stat. causar. ciiril.
(3) 1 943. Stat.causar.civil.
(4) Sccondo il Corio, esse crano denominale fagge.
Digitized by
Google
2 7 0
LIBER STATVTORVM
376
raercante che su una pubblica straila fosse stalo spogliato delle sue
mercaozie (1); ed a tale scopo imponevasi un nuovo pedaggio sopra
tutte lo merci che transitavano per quella strada o per altre che
conducessero all'istcsso luogo, finche si fosse raccolta una somma
bastevole ; ed ecco in atto una societa di muluo soccorso. Oltreccio
e certo che i dazii sopra la mercanzia s'imponevano e s'esigevano
dal paratico, ossia dalla societa dei tnercanti, che avea molta giu-
risdizionc altresi sulle vettovaglie, ed i loro consoli decidevano le
liti che si riferisscro ai diritti dei privati e dei corauni sulle strade,
e stabilivano le modalita con cui i debitori doveano soddisfare i
loro creditori. Iu una carta del 1177, appartenente alTarchivio di
Monza e veduta dal Giulini, contiensi appunto una sentenza, in cui
i cousoli dei negozianti decisero una lite vertente sul passo di una
strada fra Armano Cavagna monzese ed Oberto da Terzago arci-
prele di quel borgo.
Che ai consoli dei mercanli fosse talvolta demandata dal comone
la facolla di contrarro allcanze estere, lo prova un trattato di pace,
riportato dal Muratori (2), conveuuto fra i consoli maggiori e quei
dei mercanti di Modena, con quei di Lucca nel 1187*, dal che
appare che quella magistratura esistova e funzionava gia in alcune
cilta, favorendo il commercio, che nelle citta vendicalesi a liberta
erasi risvegliato, e meglio fiorisce negli stati liberi ed a forma re-
pubblicana. In un altro trattato di pace fra Mantova e Ferrara con-
cluso nel 1308 si ha pure cenno dei consoli mercanlili di Mantova.
Oitre ai consoli , in alcune citla come Milano , eravi anche il
podesla de' negozianli ; ma avendo questa nuova carica dato cagione
0 pretesto di torbidi e dissensioni, fu stabililo che per 1'avvenire
al paratico de' negozianti non fosse piu lecito avcre podcsta pro-
prio, rettorc o capitano, e neanche gonfaloniere, ma solo i conscli,
ch'erano un'istituzione diversa dai consoli dci mercanti. Di essi
parlerd in allra nota sui paratici.
H. — V. Dei Giudici , Assessori e Vicari del Podesld.
L'islituzione de'giudici data da'tcmpi antcriori a Carlo Magno,
sotto fl quale cominciarono ad cssere governalori di qualche ter-
ritorio sotloposto ai conti, che percid chiamossi iudiciaria; e sotto
1 Longobardi il nome di giudice era generico , comprendendo
anche i conli slessi 0 duchi ; ma regnando Carlo Magno era ri-
stretto ai soli governatori che non aveano titolo di conte , e a
poco a poco passd poi anche ad altri rainistri inferiori. Accanto
a loro nci tribunali sedevano , come inferiori , gli scabini , assai
piii esperti di quclli nelle leggi, e in progresso di tcmpo chiama-
ronsi anch'essi giudici. 1 conti ed i giudici aveano un loro vicario
chiamato viccgiuUice o vicecontc. Loro oblilig» era d'amininistrare
rottamente e con prcstezza la giustizia, curare 1'csecuzione dello
proprie scnteuze, c non prestarsi alla corruzione; ed oltre al giu-
dicare lc causc fungcvauo anche 1'uQicio di notaio per convali-
dare le carte della sentenza, e soltoscrivevano sovente anche
como giudici 0 legisperiti ( fossero cssi messi regii o semplici
giudici ) quelle che si riferivano a contratli privati , in ispecio le
permute , a cui assistevano ondo impedirc , massime quando uno
dei contraenti era minorenne , fosse purc assislito dal tutore ,
le frodi chc non di rado intromeltevausi , o per daro maggiore
aulorita agli islroracDti medcsimi. Di questi giudici perd annovc-
ravansi due classi , poiche distinguevausi in legisperiti, che avcano
cogli sludi acquistata la perizia 0 la pratica delle leggi , ed in
morumpcriti , chc non aveinio conoscenza cbe delle consuctudini,
c non avondo falto un corso di studi legali, appellavansi laici.
E perd da notare clte anche per quesli richiedcvasi, per essere
atti ali'uffieio di giudici, una luuga pralica delle consuetudini, che
per raolti secoli non erano raccoltc in un codice, ma conserva-
vansi per via di tradizione orale neUa mente dei cittadini. Quelli
che aveano anche la quatita di, messi regii , aveano maggiore au-
torita a confronto dei semplici giudici, ed aveano l'amminis(ra-
zione delta giustizia civile rcgolata sullc traccc delle leggi impcriali
assai rispcttate. Ma alla meta dcl sec. xn crauo gia alquanto
scaduli , poiche , mcntre i consoli dccidcvano nei ioro tribunali
le cause piu importanti , ad essi lasciavansi le minori. Ben piu
ingrato dovea parere 1'ufGcio ad essi demandalo in date circo-
stanzc ; quando , a cagion d'esempio , fra due contendenti per
roancauza di prove e fra due giuratnenti contrari non poteasi
decidere ia causa, arameltevasi il iluello ; allora i giudici, codsc-
gnato di loro mano lo armi , cioe lo scudo e il bastone aU'attoro
cd al reo convenuto , assisteva al corabattimenlo , modo barbaro
cd irrazionale (non ancora caduto ad onta di tanlo vanto di pro-
gresso ) di decidere le questioni, reliquia dellc leggi longobardicbe.
I giudici formarono ovunque un collegio a se , e tali collegi
(rovansi fin nel sec. xi e crebbero nel xm in tutlo Ic citta, dove
pure se ne forniarono di notai , che si pigliarono ii diritto di no-
minare i proprii colleghi. Quantunquc si distingucssero con diversc
appellazioni , cioe di iuris, legum e morum periti, accennando
cosl al diritto delle genti, alle leggi ed alle consuetudini che
servivano di guida nei giudizi, pure in null'altro eravi dilTerenza
tra loro, ed egualmentc intervenivano ai giudizi per emettere il
loro parere, ciascuno per la parte che gli speltava. Nel sec. xii
poco innanzi la loro decadenza , era lanta 1'autorita dei giudici
e la stima ch'aveasi alle leggi, che quelli ch'erano aUa corte di
Federico, trattenuero quel fiero imperatore dal piombare su Milano
creduta ribelle a lui, nel 1158, inducendolo a citare i rei al suo
tribunale ed esperire 1'altre forme forensi , quantunque poi egli
non abbia cid fatto che per salvare le apparenze e le formalita
prescritte dalle leggi , non per ascoltare te ragioni deUa citla.
Oltre al compito che vediamo assegnato alla rappresentanza del
collegio dei giudici , di raccogliere e riformare gli statuli , come
prima di loro spettava ai probi viri la conservazione e la pratica
delle buone usanze, ad essi incumbeva anche emettere il Ioro
parere, quando i consoli nel giudizio d'una causa fossero discordi,
annuenti le parti contendenti, al quale queste erano tenute ad
uniformarsi. Essi formavano col podesta un corpo, cho co'sooi
miUti e messi chiamavasi famigUa, ed erano suoi consiglieri, asses-
sori e vicarii, perche in sua assenza ne sostenevano gU uffici,
come si ha .in molto carte.
Sotto i re franchi il giudizio d'una causa era maturato da nn
coUegio di giudici pari in numero allo parti contendenti , scelti
dai messi regii ed approvati dal popolo. II loro numero legale in
■ogni placito era di selte, doveudo decidere secondo le diverse
professioni di legge dichiarate da' contendenti. Ayevano parte nei
giudizi in ogni grado della gerarchia giudiziaria , ed esperti come
erano nel!'esercizio della loro autorita formavauo una corpora-
zione 0 collegio speciale di giureconsulti con apposita scuola di
diritto. Cosi a Pavia al finire del x secolo o soi principio dell'u
erasi fondalo il collegio dei giudici fiscali, le cui seutenze diven-
tarono suprema autorita, ed erasi cosi costituita la scuola deUa
teoria del diritto e deUa procedura comune. A megUo tutelare i
diritti dei terzi e la retta amministrazione deUa giustizia, Carlo
Magno prescrisse ai giudici che ascoltassero le cause ancor di-
giuni, essendo i Franchi. assal dediti al vino.
La gran corte di giustizia o il placito generale del regno longo-
bardico ordinariamente si alzava a Como nelle sale dei vescovado
o nell'atrio della chiesa di s. Eufemia, e col messo regio vi assiste-
vauo il- vescovo, il vicedomino, gli avvocati ed i notai. Le contro-
versie furono qualche volta decise fuori per le terre del contado,
alzandovisi tribunale (1). Introdottosi il goveruo a comune, creb-
bero di numero, asserisce il Giovio (2), essendovi qaeUi che giu-
dicavano in prima ed in seconda istanza, e dal loro collegio sce-
glievansi annualmente i consoli di giustizia. Conservando il titolo
di giudici del sacro palazzo , erano veri giureconsulti , poiche
avvocavano pe' privaU, dettavano contratti, autorizzati a cid anche
dagli statuti (3), e scrivevano le notizie d'essi eontratU chiamate
brevi di ricordanza - breve recordationis , - e venivano delegaU
per ricevere sicurta, far inquisizioni e pigliare esami di testimoni.
Costituitosi 1'ufficio del podesta in tribunale d'appeIlo, il piu an-
ziano dei giudici chiamali a rivedeie e riformare, ove occorresse,
le sentenze, rappresentava il podesUi medesimo in sua assenza 0
in caso d'impedimento, e percio cra detto suo vicario. Di motti
rammenlano i nomi le carte comasche da me vedute, ed e certo
che dopo il podesta, il loro collcgio formava il magistrato pitt rispet-
tabile. Una carta del 1209 ricorda 1'ufficio ad essi demandato:
< Anno mccjx, die veneris, quarto cxeuute augusto. Dom. Conradus
» do Scnago iudex el vicarius dom. Alberti de Casate cumane
» potestalis precepit Lanfranco de Malo clerico et sindico ecclesie
» s. Eufcmio de lnsula ad partem ipsius ecclesie ul hinc ad quin-
» decim dics pros. sit Cumis aute eum cum omnibus charlis et
» inslruraentis suis ad persequendam causam appeilationis qnam
» habet cura comuni de Lezeno. Undc duo. Ego Guido de Canonica
» scripsi. »
(1) V. il docum. 10 marzo 1222 in appeml.
9) Jntiq.Ilat., II, p. 887.
(!) Monti, 5/. di Como, I.H.p.321.
2) « Palalii praetoris, qni in co loco 'presso il brolello e paltxio
» comuDate) in causis appcllationum iudicabat, erant et alii iudices,
» erant et scribae et osliarii , ut inde civilium negoliornm multitudo
» cnllijji possit, quibus iudicum haud parvus numerus omnino ne-
» ccssarius erat , cum ex uoiversa Uioecesi litigantes in civitate iura
» nccipcrent » (p. 205).
(3) Vedi la rubrica CL. In molle carte comascbe del secolo xu
trovai infalti chc quelli che rogavano e stendcvauo gli alti ed islro-
menli non erauo sempre veri notai , od almeoo noo si qualificavano
come tali , e solo erano giudici ; cosi lessi un Ospinelfo giudice e
messo dcll'imp. Federico in earle del 1169 e 1173, un Mudalberw,
un Daniele, un Ogcrio , ua Guglielmo , un Oltobooo, un Arialdo,
tutti Ui Como e di quel tcmpo. Anclic in una carta del 1133 un
Anselmo giudice qualificavasi mcsso dcll' imperalore Lotario: " Ego
• Anselmus iudex et dom. Lolarii imp. missus ad hanc vendicionem
» vocatus fui , et hanc cartam dcdi et post Iradita complevi et
» scripsi, ct meum decretum interposui , » autoiizzando due fratelli
» ad alienare uu diritto sopra una tcrra « pro amore Dci et animae
» inipcraloris. »
Digitized by
Google
CONSVLVM CVMANORVM
3 nS
Gli assessori delegavano d'u(Hcio anche i giadici cbe dovessero
esaminare e giudicare ie singole cause ad essi assegnate, quando
noo erano sceiti, secondo che permettevano gli statuti, dalie parli
stesse. Ne e prova il seguente docum." contemporaneo: « mcclixix,
> die martis, tertio intrantis iunii : dom. Albertus de Codio iudex
» et assessor dom. G. de Sichanis potestatis cumane commisit et
> delegavit dom. Arnaldo de Lalio et Bertario de Zezio iudicibus
> cumanis causam illam , que vertitur inter commune et homines
* de Castenate ex una parte, et homines qoi stant ubi dicilur ad
» Baraziam , occaxione fodri camparie et communitatis et aliorom,
> de quibus agitur consulendura, pro quo comuni fuit Stefanus
> de Castenate consul et sindicus dicti comunis , et Ubertolus de
» Barazia nomine illorum de Baraza etc. » Soggiungo ancbe il
seguente: « mccli, die xx iulii. Dom. DalGnus de Maroate iudex et
» assessor dom. Guidonis de Petrasancta cumane potestatis, et dom.
» Albertus de Braydis iudex pallacii comunis Cumarum delega-
> verunt causas iiias, que eranl sub utroque iudice inter Petrum
» de Guiberto sindicum vicinantie de Cossio ex una parte, nomine
> ipsius comunis, et Omnebonum de Gerolla, qui stat Meracolo
» pro se et Zanebono fratre suo ex allera, occasione fodrorum
» eis impoxitorum pcr comune de Cossio , in dom. Mafeum de
» Castello de Cumis, de voluntate et precibus ambarum parcium,
» et pro earum concordia. lta quod dictus dom. Mafeus possit
» terminare, sentenciare et Gnire et precipere et prononciare
■ ipsas causas et occasione ipsarum causarum omnibus diebus
> feriatis et non ferialis et suraatim et extra ordinem et quo-
» cumque modo ei placuerit , sicuti dicti iudices poterant et po-
» tuissent ante banc delegationem. Testes Aldo Brocus et Cicella
» de Bregiano scribe pallacii , et Macazarius servitor, etc. »
Tali giudici perdurarono assai a lungo e per piu secoli , come
lo attestano anche gli statuti del 1458 , secondo i quali il podesla
giurava : « quod permitam quamlibet personam intrare hospitium
» meum et loqui mihi et iudicibns pallatii comunis Cumarum ,
» sine aliqua pena , banno vel vinculo. »
12.
VI. « Episcopalus > - sua eslensione.
Quando la campagna fu sottoposta alla cilta, limite di ciascuna
repubblica italica rimase ordinariamente qoeilo del vescovato,
ossia del territorio della giurisdizione vescovile, ed anche oggidl
le diocesi irregolarmente conterminate indicano il campo di essa
giurisdizione. Tale denominazione derivd anrora dalla podesta tem-
porale o principesca esercitata dal vescovo, atlribnita per privile-
gio e confermata dagli imperatori , in parte usurpata da lui stesso
per deprimere e concentrare in se il potere dei feudatarii, in parte
anche per tacito consenso delle plebi: autorita che i vescovi ven-
nero perdendo man mano che aumentava quella dei consoli , ai
quali , decaduti alla lor volta , subentrarono i podesta , che qua
e la dominavano da monarchi. La ragione forse primitiva per cui
si cbiamd vescovado il territorio civile dello stato, risale al sistema
creato da Carlo Magno, pel quale conferendosi la dignila episco-
pale dall'imperatore ad ecclesiastici, che con essa venivano egua-
gliati ai grandi vassalli laici dell' impero, essi divenivano i capi
polilici dei contadi , rappresentando 1'autorita sovrana : ne venne
che i conti cessarono di risedere nel capoluogo del Ioro distretto
comitalc, come avveniva a Como, Aquilcia, Bergamo, Ravenna ed
altrove. Questa uniGcazione dei due poteri occlesiastico e civile
concentrati nella persona del vescovo e accertata anche da Lan-
dolfo, che, parlando di Milano, dice che i diritti del conte furono
trasferili ai nuovi capitani, dei quall occupava il primo rango
1'arcivescovo. Indi contado e vescovado divennero sinonimi , come
lo prova un documento comasco : « episcopus in episcopatu seu
» comitato utatur inre suo. » (fet Mon. T. I. p. 1 1. 19 in arch. Com.).
Anche sotto i Longobardi le divisioni ecclesiastiche territoriali,
ossia le diocesi, corrispondevano alle politiche ( V. Muratori , R. 1. S.
T. X.31), ed appellavansi civitas. Questa abbracciava pei cio, anche
secondo Varnefrido, la citta ed il suo territorio, nel quale risedeva
nn duca , che ne era il supremo uffleiale ( Paul. Diac. II. 39 ) ; e
1'appellativo di ducatus che venne dappoi a tali civitates, dapprin-
cipio non fu adoperato che ad indicare la posizione dei duchl, e
solo in seguilo fu trasferito al paese. La diflerenza dei territorii
politici e delle diocesi ecclesiastiche appartiene ad epoche poste-
riori (Schupfer, Dclle istituxioni polit. longob., p. 861), per efTetlo
di gucrre o di trattali speciali politici. Questi duchi , annoverali
tra i maggiorenti del regno, aventi il nome d'illustri ed ottimati ,
esercitavano una giurisdizione giudiziaria nel loro dislretto (civitas),
che veniva percid chiamato anche iudiciaria ; ce ne sono prova
due leggi , una di Liutprando (35) : « Si quis sine volunlate regis in
> qualicumque civitate contra iudicem suum seditionem levaverit
> aut aliquod malum fecerit, vel eum sine iussione regis expellere
> quesierit, aut alteri homines de altera civitate contra aliam
» civitatem vel alium iudicem, ut supra, sine iussione regis sedi-
> tionem fecerint , aut eum expellere sine regis voluntate quesie-
> rint, tunc ille qui in caput fuerit, anime sne incurrat periculo,
■> et omnes res suas ad publico deveniant ; reliqui autem qui cum
• ipso fuerint in raalo consentientes , unusquisque componat in
• palatio regis widrigild suum. > L'aHra e di Bachi (10): « Cogno-
» vimus quod per singulas civitates mali bomines et tanas idest
» adunationes contra iudicem suura agentes faciunt etc. • (Schupfer,
Op. cit. p. 984). La Valtellina era appunto una vudiciarta, seeondo
alcuni, di Milano, poi di Como, e le giudiziarie sussistono tuttora
nel Tirolo italiano.
L'estensione del territorio episcopale veniva indicata eziandio con
altri nomi, quali virlus, che non di rado s'incontra negli statuti
comensi, ed examen usato sovente dai notai nelle carte ; un atto di
procura del 18 marzo 1981, fatta da due comaschi, abilita i Ioro
messi e nuncii a .rappresentarli in tutte le caase che potessero
avere coi raonasteri di s. Carpoforo e di s. Giuliano « sub toto
» cumano examine et sub quocumque iudice. • Nel Ducange nen
si hanno esempi di qoeste due voci nel signiGcato di giurisdizione.
La diocesi chiamossi talvolta anche con greco nome parochia ,
come leggesi nella storia di Milano dell'ArnoIfo (II. 16), ove par-
lando dell'arcivescovo Ariberto, dice che temendo questi una guerra
coirimperatore Corradp, • iubet convenire ad urbem omnes ambro-
» sianae parocbiae incolas armis instructos a rustico usque ad mi-
• litem, ab inope ad divitem, ut in tanta cohorte patria teneretur
• ab hoste. » Picvi erano i distretti in cui suddividevasi la diocesi,
e 1'BaulIeville (Hist. dcs comm. lomb.) dice che la vera comonila
locale dopo la conqnista longobarda non era piu nella curia , ma
nella pieve, onde 1'unica vita comune delle citla lombarde prima
del secolo x e quella delle parocbie.
Il vescovado comasco andd soggetto a moltissime modificazioni
nella sua circoscrizione dipendentemente dalle frequenti guerre
coi Milmesi, dei quali dice 1'abate Uspergese chiamandoli super-
bissirai (Chron , p. 917), che solevano invadere i conGni delle vicine
citta, o quanto potevano, sottoponevano al loro impero. Perd verso
la raeta del secolo xni (a. 1939) i Comaschi, falta tregua coi ne-
mici esterni , rivolsero il ferro fratricida contro se stessi , e rnp-
pero* in continue guerre civili ; allora fu fatta una nuova circoscri-
zione territoriale delle pievi , quali erano rimaste, confennata poi
nel 1979 (V. il docum. del marzo di quell'anno), dividendola in
quattro parti o quartieri, di cui fu assegnata nna ad ogni porta
della cilta. Per essa le pievi di Gravedona , Dongo , Poschiavo,
villa , Tellio, Riva s. Vitale, Porlezza, la Valsolda e la castellanz»
del Baradello furono aggregate a porla Monastero, Vico e Cer-
nobbio; a porta Sala furono assegnate Bellagio, Isola, Nesso e di
la sino a Geno e da Moltrasio a Bormio, Mazzo, Mendrisio e Ba-
lerna colle rispettive pievi, ed i consigli di Rovenna, Piazza, Mar-
silianico Gno alla Breggia , Brunate , Civellio , Ponzate , Camnago ,
Cavallasca, Vergosa e il consiglio di g. Martino. II quartiere di
porta Torre abbracciava le pievi di Menaggio, Lenno, Tresivio,
Bellinzona, Creviasca, Agno ed Oggiato ; Gnalmente militavano con
porta s. Lorenzo e Colognola ( borgo s. Agostino ) 1'allre pievi di
Chiavenna e Samolaco , Olonio , Vall'lntelvi , Sondrio , Berbenno
ed Ardenno, Lugano e Fino.
13. — « llcm de quacstionibus illius, qui cessionem fecerit duobus. •
Le leggi romane cbiamavano reo di slellionato cbi vendeva una
identica cosa a piu persone. Negli statuti anticbi di Milano i rei di
stellionato dividevansi in piu classi, quali erano: quelli che ven-
devano una stessa cosa a piu individui, che oltre alla restituzione
del prezzo doveano anche risarcire i danni, e subire anche una
pena corporale ; i giuocatori d'avvantaggio , delii anche volgar-
menle barradori , puniti anch' essi con pene corporali ; i monopo-
listi, che le leggi romane punivano colla conGsca dei beni e col
bando perpetuo. Lo stellionato comprendeva altresi altri delitti
innominati, cbe secondo il Menocbio potevano essere puniti ad
arbitrio dei giudici.
14. — Vll. Salarii dei consoit.
Secondo il computo del Giulini , che caloola le lire lerzole del
sec. xiii al ragguaglio di 1: 60 delle nostre, la retribuzione dei due
consoli di giustizia appartenenti al collegio dei giudici , in lire
venti corrisponderebbe a lire mille e duecento delle nostre , e
quella dei due laici , ossiano illelterati , equivaleva a novecenlo
sessanta lire altuali. 11 salario del console dei mercanti, ch'era
altresi giudice , valeva allora quanto settecento venli lire moderne,
eguaie a quello dei consoli di giustizia di Milane ; la meta di questa
somma era retribuita al console laico.
Sccondo il Fiamma, 1'onorario annuale dei consoli milanesi era
sul Gnire del secolo xn di otto lire terzole.
15. — VIII. Monele comasche. - Moneta nuova o di terioli.
La raoneta, segno squisito di sovranita e di somraa importanza
commerciale e civile, c una fonte storica assai preziosa ed on
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
380
documenlo che ben <U rado Irae io errore sulle costiluzioni com-
plesse degli gtati. Jiel 1155 parecchie citta tombarde gia eretle a
comune , sprezzando i decreti di Federico I coocedenli la zecca
ai vescovi di Bergamo, Como, Tortona, Ferrara, baltooo moneta
propria, quanlunque egli avesse teotato di ritrarre a sela regalia
deUe zecche istituite in esse, e fatto baltere i soldi imperiali nei
villaggi, in coi per ordine suo eraosi distribuiti i cUtadini della
distrutta Milano; ma poi la dovette consentire ai grossi cotnuoi
lombardi coilegatisi cootro di lui, i quali ben presto aU'effigie del-
1'imperatore surrogarono quella dei santi patroni.
Qui pon e detip se la moneta cbe davasi ai consoli per loro
salario dovesse essere quella della zecoa di Como , oe in tutto il
corpo degli staUiti, nei quali occorre frequente menzione di lire
e suoj «pezzati, essa viene determinata; ma e oerta 1'anticbita del
privilegio deUa monetazione concesso a qoella citta. 11 Carli (1)
assegna aU'anno HOl il prineipio della zecca comasca, ma piu
yeramente il diritto di erigerla le fu conceduto nel 1163 dalBar-
barossa, permettendo che la nuova moneta comasca col nome e
1'impronta di lui avesse corso nei contadi di Lecco, della Martesana
e del Seprio (3). Ve ne sono di erose e d'argento , anteriori aUa
libwta. Una erosa avente da un lato 1'aqulla nel mezzo e aU'in-
toroo la leggenda im». fedebicvs, dalfaltro la croce, e intorno
cvmanvs, non e dal Carll attribuita ai tempt di Federico I.
Zanetti (3) ne descrive |re ; una d'argento colfefflgie deH'irape-
ratore sino al petto, con lesta sbarbata e coronata, collo scettro
gigliato nella destra 0 nella sinistra una rosa , e la leggenda aU*b>
giro fbedericvs impert; dal roveacio un'aquila gemmala colfali
spiegate e le garabe aperte con longbi artigli, e aU'intorno una
oroce fra doe punti o globetti e le parole civitas cvmana. Questa
fu pubbllcata ancbe dal Mnralori (4), cbe 1'attribuisce ai tempi del
secondo Federico; 1'ArgelaU inclina allo stesso parere (5). Un'allra
d'argento fu pure edita da ambedue quesU scrittori con lieve di-
versita, ma dal rovescio ha 1'aqoila coronata e all'ingiro la croce
coU'iscrizione cvmanvs (populus) (6). In quella di Muratori perd
non appare che 1'aquUa porti la corona. Un'altra erosa 0 di rame
trovasi descritta dal Zanetti, laquale nelCarea presenta le lettere az.
(Azo), e nella cireonferenza una crocetta e vicecomes; dal rove-
scio una croce qnadrata in on cerchio, e all'ingiro una crocetla
fra due piccole rose, e la parola cvmanvs; quesla fu pobblicata
dal Muratori fra le monet* milanesi. Finalmente una terzamoneta
d'argento, annoverata dnhbiosamente daH'Argelati e dal Muratori
fra le comasche, ba da un lato ie iettere co. b. 0 b, da essi inter-
pretate come rappresentanti Bernabd signore di Milano, Como od
altre citta, colla vipera viscontea e 1'iscrizione vicecomes all iogiro
0 nel mezzo; dall'altro oscuramente le lettere vb maka, cbe
essi interpretano ubbs ccmana, ma con molta incertezza.
0'altre monete comasche si ha contezza: una appartenente alla
Uberta popolare, avente sul diritto 1'imagine di S. Abondio colla
scritta scs. abvndivs, e sul rovescio la croce e cvmanvs, e altra
croce nel mezzo ; ed e d'argeoto del valore di circa 55 centeshni
italiani. Un'altra d'argento basso ba da nn lato 1'aqnila coU'ali
aperto e * lvdovic. impebatob, dall'altro s. Abbondio in abiti
pontificali e la mano alzata per benedire, e le parole s. abvndiv
d. cvuis, e ai lati f. b. indicanti Franchino Rusca, coniata al lerapo
della dimora di Lodovico il Bavaro in Como nel 1337. Un esemplare
di qnesta sta nella beUa raccolta di anlichita medievali disposle nel
palazzo del Bargello in Firenze. Altra di Azzone Visconti ha da
nn Iato azo vice-com. nel campo, daU'altro la croce, e inlorno
4» cvmanvs. Finalmente if Porcacchi cita un'allra piccola moneta
d'argento, avente la vipera visconlea da nn lalo, e daWaltro l'im-
magine di s. Abbondio colla scritta s. abvndivs cvmanvs.
Le monete aventi 1'aquila ooU'ali aperle aU'opposto del busto
deU'imperatore Federico, detle aquilini, erano le piu anticbe, e
sotto tal nome aveano corso anche in Brescia, e sono forse quelle
di cui parla egli stesso in un diploma, con cui notiGca a que' dei
contadi di Lecco, della Martesana e del Seprio, d'aver fatlo bat-
tero nna nuova moneta in Como col nome c l'effigie propria, e
impone loro di riceverla e ritenerla come moneta nuova di Mi-
lano (?;. Tali aquiliaj eraoo nna moneta «ssai eomnne in Italia ,
ma non e finora ben accertato qutti fossero ohe portassero tal
nome e in qoali zeccbe si coniassero, perche molte citta.aveuti
diritlo o privilegio di batter monete, improntavano in esse 1'aquUa
e percio poteano cbiamarsi tutte aquilini (1).
In quasi tutte le carte comasche reialive a contratti fra privati
0 in atti giuridici dei consoli 0 dei giudici , in cui siavi cenno di
denaro, non parlasi mai di monete di queUa citla , bensi di qaelle
di Milano (3); cio forse percbe il loro valore corrispondeva aUe
monele milanesi, e queste si trovavano diifuse in maggior quan-
tita, 0 erano piu accette; quesfultima oircostanza pare che si
debba dedurla anche dal precetto fatto da Federico, sopra riferito,
di riguardare la moneta di Como come se fosse di Milano. Nel
trattato di pace conchiuso il 15 aprile 1201 fra Como e Bormio e
fatta menzione delle monete oomasche, denariorum nostrorum, che
aveaho corso in Valtellina, massime a Bormio, nelle qoali i Bor-
miesi doveano corrispondero sei lire al podesta e ai consoli di
Como ogniqttalvolta recavansi a Tresivio per lenervi tribanale
secondo le patluite convenzioni, cio che avveniva tre volle allanno.
Un'altra convenzione del 10 marzo 1947 fra le stesse parti sta-
bilisce cbe Bormio dovesse pagare annualmente a Como « libras
» centum imperiales, sive libras ducentas denariorum nostrorom,
» sicut continetur in veteri pacto. » Poi in un coosiglio del co-
mune si deliberd a qnesto proposito che Bormto dovesse pagare
librat dueentum denariorum noslrorum piuttostoche cento impe-
riali, forse percbe quelle erano piu comuni. Cosl st patluisce in
una vendita del 29 dicembre 1305 alla cbiesa di Como. E U va-
lore complessivo di qnelle somme dovea essere il medesimo;
poiche dal momento che 1'antica lira, Jtftro, avea cessato d'equi-
valere veramente al peso d'una libbra d'oro 0 d'argento, variA
bensi seoza limite ia proporzione, solo sussistendo la divlsione
di essa in 30 soldi, e del soldo in 13 deoari, ma il valore in-
trinseco e 1'estrinseco delle monete coniate oelle varie zeccbc non
variava molto per non creare difticolta nei commerci e nei contrattf.
La diversita di valore tra quelle doe specie di monete slava nel
pezzo, in quanto che la lira imperiale valeva il doppio deU'allra,
come si dira in segnito.
Totte le monete teste noverate non erano d'on medesimo valore,
ed ancbe il loro titolo era ben dtverso dall'antico ; ed al terapo
di cui parliamo, v'erano le Ure e i soldi vecchi, altrimenti detti
denari buoni od imperiali, ed i nuovi 0 terzoli, nei quali entrava
solo una terza parte d'argenlo, e valevano la meta della mooeta
iraperiale. L'introduzione di questi valori si alterati e da alcuni
scrittori anche recenti (3) atlribuita al Barbarossa nel lempo della
guerra con Milano, ignorandosene perd 1'anno della loro coniazione ;
asseriscono essi che nel 1 161 erano gia in corso i denari buoni di
moneta nuova, delti nelle carte tertiolorum 0 de novis leriiolis,
il cui valore corrispondeva alla meta di quelli antichi d'argento ,
si che occorrevano otto lire terzole per formare quattro iire im-
periaU. II Fumagalli (4) dice delCintroduziooe dei terzoli che si
trova nelle carte falta menzione nel 1143 e nel 1147 di moneta
nuova, il cui nome dovea servire ad indicare monete non (anto di
conio novello, quanto di un valore intrinseco minore delle pre-
cedenti. Una alterazione consimile era gia stata falta daU'imperatore
Berengario, che intruse il rame nelle monele, che doveano pagare
gli Unni venoti d'Ungheria. Nelle carte del secolo xi, quand'era
gia avvenuta 1'alterazione, poi in quelle del xn, si trova ricordata
la moneta vecchia, che veniva dai conlraenti pattnita esclusiva-
mente ed accettata di prefcrenza nelle loro convenzioni, non che
in alcune bolle pontiticie , in diplomi tmperiali e negH scrittori
contemporanei , come si puft vedere presso il Faraagal)i (5).
Pare pero che i terzoli abbiano avuto un'origine anteriore, e che
circolassero gia nel 1110: lo desumo da una carta del mese di
marzo di quelPanno, conservata nella Biblioteca Ambrosiana, con
cui Guidone di Castello d'Isola, professante legge romana, vende
una vigna in territorio di Lenno ad Amabile sua moglie, figlia d\
CugUelmo di Tremezzo, e in prezzo ne riceve « argentum dena-
» rios bonos solidos centum nove mooete finito precio sicat ioter
» nos convenit, etc. > In una addizione a quel contratto si stabt-
lisce altresi: « nt si evenerit quod suprascripta Amabilis supervi-
» xerit ad Vidonem virum suum, et ipsa requisierit libras quinqoe
(1) Dtlle Zecche d'Italia, opnsc. IIL
(3) « Omoibus Cumani» et hominibus onivsrsis per totum cumanom
» episcopatum conslitulis, omnibus <]ooqae de comilatu leucensi et
» de comitalu martisano alque sepriensi notum csse votumus
» quod nos apnd Cumas eiTilatem nostram propriam monetam novam
• de novo noviter cudi et fieri precepimui , que formam nostran)
» pariler cum nomine nostro in se debeat contioere, eto. »
(3) Momte e Zecchc ihalia , tom. II.
(4) Anliq.ital.mcd.aevi, tom.II, col.675.
(5) De monetis Italiae, p. I, p. 58.
(6) Op.cit, ibid.
(7) « Omnibus vobis finniter prccipimos ut in omnibus pre-
» diclis locis et comitatibos nostram novam mouetam omni contra-
» dicliooe remota recipialis et leneatis, et ab omnibus recipi et
» teneri iaciati*, sicat moneta novorum mediolanettaiam in prefatis
» comitilibui vecipi et teneri sotebat. »
(1) Zanelti , Nuova Racc.delle monete.
(3) Nel registro dei censi dovnli da molte cbiese a quella di Boma
nel 1193, compilato da Ccnclo Camerlengo (V. Murntori , Jntiq itai,
tom. V, col. 853), sono pnre comprese alcnne chieae e monaiteri ce-
maschi, quali PoapiUle di Monte Aprico, quello di s.Maria MaddaleM
d'lsola, i monasleri di s. Maria ie Dono, di 1, Ambrogio, di >. Maria
e s. Pielro nel broslio della citta , ed allre chicse ; e vi si anoove-
rano monete marabutine (moneU ispanica), imperiali, milaoesi, *
maimodine o massemutine I moneU saracene od egiziane ). Non es-
i_ 1 ' 1 'i t - t 1 _ • t * t 1 l:
lendo eredibile che realmenle circolassero in que' luoghi quelle
. tei censi si psgsssero airequivaleBte
con monete noslrali.
monete , e d'uopo credere cbe quei
(31 V. Amati, II risorgim. del com. di Mil. p. 308.
(4) Antieh. hn§., tom. II, diss. 11 • Vi*. di Mit.
{&) Vic. ii Mit., *oU VI.
Digitized by
Google
3 8i
COSSVLVM CVMANORVM
a8a
> mediolaneosium denariorum nove monete, quos ipsa Aroabilis
* viro stio adduxit etc. » Un atto di vendita del maggio di quel-
Panno, esistente nelParchivio di s. Fedele in Milano, ricorda la
moneta vecchla, in cui quattro soldi buoni dargento bastarono a
pagare un lerreno a Tresivio: « constat nos Clericiam filiam quond.
» Lanfranci de loco Bodala et Lanfrancam 61. eius, fil. q. Ursi de
> loco Maze, qui professi sumus lege vivere romana, accepissemus
» sicut et in presencia testium manifesti sumus quod accepimus a
> te Martino fil. q. Dominici de loco Trisivi argentura denarios
> bonos solidos quatuor de veteri monela finito precio, sicut inter
> nos convenimus, pro tercia parte de pecia una de terra ron-
> chive iuris nostri , quod abere visi sumus in loco et fundo Tri-
> sivi, etc. Actum castro Trisivio. » Continuano poi ambedue le
monele ad usarsi nei contratti ; e nel 1 151 Viviano Beccaria com-
pera una casa in Tresivio da Tedaldo detto giudice di Gluro e da
Dogabregungia sua moglie, viventi a legge romana, per lire 10 e
soldi 15 di nuova moneta milanese, mentre tre anni dopo Gioanni
Nogara di Sondalo e Cristina sua moglie, viventi essi pure a legge
romana, vendono allo stesso Viviano in Monte de Scala, territorio
di Sondalo/a moneta vecchia di Milano.
£ da osservarsi perd che le monete coniate da alcuoi principi
non aveano sempre 1'idenlico valore dappertutto : prova ue siano
gli otielini, introdolti verso la meia del sec x da Ottone I, che
constavano d'una sottile lamina dargento alquanto concava, come
la vide il Muratori ; dal lato convesso eravi il nome delPimpera-
tore otto nel centro e alPingiro impebatob; dalCaltro, aug. *
hediouniv nel roezzo; di tali monete non era egnale il valore
al principiare del secolo xi a Milano ed a Pavia, come appare da
un atto di Alberico vescovo di Como , con cui fonda Pabbazia di
S. Abbondio, ove fa distiozione di denari pavesi e di milanesi (1),
e dalla couferma di queIl'alto fatta da Enrico II (9), d'onde appare
essere stata la moneta pavese di maggior valore e bonta di qucll»
di Milano.
La moneta terzola della zecca milanese andd sempre scadendo,
sl che poi conteneva meno d'un lerzo d'argento, e veniva chiamata
di denari mezzani o medialini, perche valevano la meta degli im-
periali. Cssendo stato imposto al clero comasco un fodro a motivo
« expensarum factarum per ecclesias cumani episcopatus presby-
» teri; et clericis civilatis Papie et episcopatus, > il 27 dicembre
1323 si rilascid al monastero di s. Abbondio la ricevuta della sua
quota pagata « in libras lxxxvi et den. vi den. nov. , sive libras xun
» et den. iii imperiales ».
Una carta del 3 novembre 1300 fa menzione di soldi mezanorum
in moneta ambroxinorutn novorum. Gli ambrosini nuovi , diversi
di forma, e molto inferiori di peso a'vecchi, il cui corso fu abo-
lito in Brescia nel 1257, furono battuti in Milano circa 1'anno 1999,
e dislinguevansi in grossi e mczzani. II grosso, moneta d'ar-
gento , secondo il calcolo del Zanetti (3) , pesava 54 denari o
grani 63 '/,, ossia quanto un grosso e mezzo veronese, e valeva
due soldi imperiali, secondo una grida di Milano del 18 aprile
1315 (4), mentre 1'ambrosino mezzano non valea chc la meta di
qoello, ossia denari 19 imperiali e pesava grani 31 '/,, ma crebbe
poi di prezzo, si che nel 1399 in Tortona valutavasi 13 den. (5),
come valutavasene 35 il grosso. Gli arobrosini furono poi tutli abo-
Irti per una grida del 93 giugno 1508 durante il ducato di Lodo-
vico XU re di Francia.
La crooaca milanese del Gaivano Fiaroma pubblicata dal Mu-
ratori (6) dice dei lerzoli : « quinta moneta dicebatur tertiolus ,
> qoia eius tertia pars erat (antum argentea , et xx solidi vale-
» banl onum florenum. » Una carta della Biblioteca Arobrosiana
del 13 febbraio 1365 parla di « Iibras sex et mediam denariorum
» bonorum tpendibiliwn monete nunc currentis. » Col progredire
degli anni si trova sempre piu di rado menzione di lire e soldi im-
periali nelle carte e negli atti civili, ed in quelle del secolo xiv
ben sovenle dichiaravasi che « duo tertiolorum valent unum im-
periale(7), » oppure « cuius monete (Mediolani) doo denarii
> computantur pro uno imperiali , » onde prevenire malintesi e
contestazioni nei conlratti intorno alla qualila della moneta.
Qoanto al valore delle monete di quel tempo in confronto delle
attuali, veggasi la nota 14 al capit. VII.
16. — X. « Vbi slare debent praedicti quatuor consuks. »
Questo costume di avere ciascun console un' insegna particolare
vigeYa in altre citta lombarde, come Milano, Pavia, Verona, Novara,
Vercelli, ecc. In una carta di quesfullima citta del 16 aprile 1387
»i trova il nome di un giudice : « sapiens et laudabilis vir dominus.
(1) T.Ui, lom. H, p.895.
(8) Op.cit.iAW.
(3) Nuova Racc. delle momte t zecche <Plt., T. IV, pag. 361.
W Argel. , tom. II, pag. 34. '
(5) Argel. , tom. II, p. 339.
(6) B.I.S. tom.XI.
(7) Carta 9 fcl.br 1334.
» Stephanus de Stephanis de Mutina iudex et consul utriusque
» partis iustitie Vercellarom sedens pro tribunali Vercellis in broleto
» comunis VerceUarom in bancho dicte iostitie partis nrsi etc. »
A Piacenza stavano dipinti il grifibne ed il cervo nel tribunale dei
consoli; a Mantova i banchi dei giudici appellavansi da s Pietro,
s. Andrea, s. Giacomo, s. Martino. In segoito fu data facolta a questi
ufflciali di istituire in certi casi speciali il loro tribunale neUe case
dei privati, ove aveano ad esercitare quatche atto del loro mini-
stero ; ed allora nelle scritture che redigevansi, doveano accennare
la localila in cui aveano sedulo per esercizio deUe loro funzioni.
17. — XI. « Ut praedicti consules habsant unum praeceptorem. »
1 consoli formavano un collegio presieduto dal piu auziano, e
potevano tener consigUo tra loro ed Uluminarsi a vicenda sulfan-
damento delle cause. L'istiluzione del console o giudice anziano
data da tempo assai anteriore all' introduzione di qoesta rubrica
negli statuti, come Io attesta una carta comasca del 6 giugno 1 194 :
« contra heredes Pctri de Piro in causa appellalionis Ber-
» Iramus de Carrubio iurando dixit quod ser Lanfrancus de Via ,
» qui erat consul communis de Cumis lunc temporis et etiam pre-
• «.eplor consulum, dixit mibi in solaiio consulum etc. • Da quet
docnmento appare che il praeceptor conrulum avea anche certa
giurisdizione sni colleghi ed influenza nei loro atti, e ch'era gik
introdotta la distinzionc, con speciaU mandati, di consoli preposU
alPamminislrazione comonale da quelli delle cause.
Anche i consoli di Milano avevano il Ioro prarceptor: in una carta
mUanese del 15 dicerobre 1209 leggesi: <• Coram Alberto de Mar-
« liano et Guifredo de la Turre et Prevede do Ovreno consulibus
» Mediolani, et ipso Alberto precipiente et anctorilatem prebente, »
vengono pagate a certi minorenni lire 15 col consenso del console
Giacomo Mendozzi , che sottoscrisse queH'atto.
18. — XII. « Parabola. »
Parabola { uap« ( 3i>).>) ) era 1o stesso che autorizzazione , Iicenza ,
consenso, oppure dispensa dall' osservanza <Pun prcretto o d'uno
statuto : e voce derivata dal celtico parabl, discorso o parola, pas-
sata nella lingua lalina e sue afllni ; palabra e palavra , parauta
dicesi rispcttivaroenle in spagnuolo, porfophcse e provenzale; cosi
da eausa nel senso usato nei bassi tempi venne 1'attuale cosa , da
tabula tolla : ad sonum tollae, cioe del crepitacolo. Si trova assai
sovente ncllc carte e cronache e ncgli statuli comunali anlicbi,
non che nei Ricordi del Matasala da Sicna (X .Jpprnd. Archiv.Stor.
ital. vol. V ) ed in queUi di Baldiccione da Pisa ( Op. cit. voi. VIII) :
ne foce uso anche il poeta Ciollo d'Alcamo siciliano, che scriveva*
fin dal secolo xn :
« Molte sono le femine
» Channo dura la lesta,
» E 1'uomo con parabole
» Le dimina e ammodcsta. «
Si dissc anche in volgare paravole, e soppresso il v soslituito gia/
al b , paraole :
• Le toe paraole a me non piaccion goeri. • (Ciullo).
■ La vore latina verbum non fu conscrvata in nessuna deUe Iinguo
neo-Iatino, forso perche la teologia, al dirc d'un chiaro scrittore,
le avea dato un senso misterioso, che temeasi profanare colPuso
giornaliero , e si adotlo 1' allra di parabola : « Gasparus filius
» q. Ventii et lohannes filius suus ex parahula et consensu ,
» iussu et voluntate dicti Gasparis patris sui » leggesi con forraola
usitalissima in una carta; nell' arbitrato che pronunziarono il 1°
dicembre 1959 i consoli della credenza di s. Ambrogio in Milano
per sedare i gravi tumulti di Como, si ordind che le loro decisioni
si scrivessero negli statuti , e si osservassero da tutti fedelmente
senza nessuna eccezionc, « et quod de eis non possit peti nec
» dari parabula per coasilium nec per arengum seu per aliquam
» ecclesiasticam vel secularem personam. »
La parabola era altresi un diritto che potea acquislarsi anche
con isborso di denaro. Presso i Longobardi poteasi aUenare i proprii
diritti od acquistarU con questo mezzo ; ed c forse della facolta
lasciata da una loro legge, che usd un Arnaldo Calen di Como,
quando addivenne il 19 giugno 1173 al seguente singolare contratto,
di cui pcro non c agevolo farsi un cliiaro concetto per alcune cor-
rosioni nella carta: « Arnaldus Calen filios q. Petri item Calen
» concessit et parabolam dedit atque affinnacionem fecit Ottoni
» Oculi de Capra et eius fratri Arnaldo, nec non et Gnidoto et
« Manfredo fratribus filiis q. Guidonis de Pino facere eos
» monasterio s. Marie Aque frigide constructo ibi obi dicitur ad
» Buncalem ; unde ipse Amaldus Calen accepit ab eodem mona-
» sterio libras den. bon. Mediolani sive 40 solidos imperiales;
» eo modo quod ipse Arnaldus suiqoe heredes deinceps defendere
» et guarentare aliis dominis suprascripto monasterio, et ita
35
Digitized by
Google
3 83
LIBER STATVTORVM
284
» tamen si quod ipse Arnaldus Caien suiqne heredes defendere
« non potuerint, reddere habent suprascriptas libras eidem mona-
» sterio. Quia sic inter eos convenit. Actum est hoc apud ipsum
» monasteriam feliciter etc. »
22. — XXXVlll. . Ambaxata.
i9.
XIV. « Bannum.
Questa voce longobardica , a seconda del contesto , assume di-
versi signiGcati ; talvolta esprime multa o pena pecuniaria, tal altra
grida , proclama , contumacia ; non di rado bando od esiglio , ed
eziandid distretto 0 giurisdizione. Nel senso di multa peconiaria
inflitta da un giudice 0 dal principe, e adoperata piu di frequente
nei diplomi e negli statuti : « Si quis vero contra hoc venire pre-
» sumpserit, quinquaginta libras auri pro banno componat »
(Privil. d'Enrico VI imp. del 6 settembre 1 196). - « Si qui autem
» contra stalutum hoc, castrum Insule vel Grabadone, sive aliquod
» caslrum in earum plebatu edificare presumpserit , banno nostro
» subiaceat » (Dipl. di Fed. 1 del 91 maggio 1175).
Ecco uno di quei bandi, che davano i consoli: « mccli, die sabati,
» viiu mensis setembris. Datum est bannum Albertino Menugicio-
» rum et Martino patri eius, quouiam non venerunt coram ipso
» (iic) assessore pro causa, quam habent cum Ardrico Rusca sindico
» monesterii s. Habondii nomine ipsius monesterii, occaxione guasti
» poxiti in libris decem novorum ad certum terminum respondendi
» per Videnzolum Fornarium servitorem comunis de Cumis pre-
» cepto suprascripti assessoris et dicti («V Lecaschi servitoris. -
» Ego Otobonus do Bontate notarius et scriba pallacii etc. » Questo
atto denunziava la contumacia per mancata comparsa del reo
convenuio. KelCatto comasco che segue, tal voce pare cbe equi-
valga ad accusa o decreto di conlumacia : « anno mccxcii die iovis
» quinto mensis iunii , in mane. Datum est bannum Gaudencio et
» ISorainalo fratribus de Ia Calchera de Leno, quia non venerunt
» facere racionem domino presbitero Iohanne, de congia duo vini
» ficti preteriti sub doni. Donincontro Cayrolli consule ad bovem
» etc. ».
Al lempo dei Longobardi e nelle loro leggi bannum era una legge
peaale o pena decretata pcr lcgge od cditto del principc a chi
avesse commesso qualche colpa. Oltreccio bannire, secondo essi , era
10 stesso che vocare in ius, e potea farlo tanto 1'attore o accusa-
lore, quanto il giudice , forse perchc nella citaziono del reo espri-
meva un bando ossia una pcna sc non comparisse.. Una legge di
Ludovico Augusto vuole che « si quis post unam aut alteram ad-
» monitionem comitis , ad mallum vcnire noluerit , rebus cius in
» bannum missis, vcnire ad iuslitiam faccre compellatur. » (II. 43. 4).
Le multc pccuniarie erano dai Longobardi chiamatc freda.
20. — XV. « Quud neuiu praedidorum consulum iustitiae possil
» sc inti o:nitterc de causa incocpta coram comncio suo. »
L'assenza d'un console depntato al giudizio d'una litc non dovea
esser causa di dilazioni ne ritardi al sollecito corso degii atti oltre
11 termine slabilito dagli statuti , percid questi autorizzavano altro
in sua vece a sostituire 1'assenle ; in questo solo caso derogavasi
al prescrilto che ncssun console dovcssc intromcltersi negli affari
d'un altro. Una carta del 93 aprile 1255 viene in appoggio e con-
ferma dello statuto: « dominus Semperbonus de civitate veteri de
» Mantua iudex ct consul cumanus de iusticia loco et vice domini
» Curadi de Usgiollo similiter iudicis ct consulis cumani de iusticia
» propter eius absentiam prcccpit dom. lacobo de Zobio de Cumis
» pro se et uomine Lodorengi cle Casteno de Varena , qui slat
» Tallamone, ut binc ad octo dies proximos sit responsurus li-
» bello sibi el dicto nomine dato a dom. Guirardo advocato de
» Cumis etc. »
21. — XXIV. «... onerala de lorsello uno.»
ln un trattato di commcrcio fra Bologua e Ferrara riforilo <lal
Muratori [Anti q. ital. T. II. p. 893) trovasi sovcnte questa voce, cbc
il Menagio, nelle sue Origini dctta lingua itatiana, dcdnce da torlus
0 torsus; e le da il significato di rotolo come di tela o panno, e
in tal senso era usato in piu luoghi. Ed e verisimile cho essendosi
sul Comasco grandemcnte sriluppato il lavoro della lana e dei panni
introdottovi dagli Umiliati, e che piu d'ogni altra merce alimen-
tava cola il commercio, si fosse apposto come insegna del tribunale
dei consoli dei mercanti, corrispondente al moderno tribunale di
commercio, un rotolo od una balla di panno o d'altra stoffa. II
dialelto comasco adopera ancora questa voce ad indicare una balla
od un fascio di cose legate. insieme, come fieno, legna, messi, ecc. ;
ed e usata anche oggidl da qualche scriltorc appunto nel senso di
rotolo di stoffe, ed e viva tuttora in Piemonte. Nel Libro dei conti
citato dal dizionario della Crusca abbiam prova che fu in uso ancho
in buona lingua: « E dee dare di 13 d'aprile 1305 per recatura
» d'un suo fardello, che venne co' nostri torselli di Francia ecc. »
Questa voee trovasi anche negli staluti veronesi : « nec possit
» ire in ambaxatas pro communi Verone (cap. 179); — si quis per-
» gerit in arabaxata coramunis Verone, non debeat pergere neqoe
» stare ad expensas alicnius (cap. 996). »
Cosa fossero le ambasciate si puo desumerlo dal seguente capi-
tolo degli statuti comaschi del 1335: « Statutum est qood nulla
» persona civitatis et iurisdictionis cumane occaxione alicuius am-
» baxiate seu tamquam nuncius, vel occaxione alicuius bostagiarie
» vel aliqua alia occaxione , nisi bannitus sit de maleficio et ex
1, rausa maleficii elc, nec possit compelli recipece aliquemhono-
» rera aliquo modo vel ingenio; excepto si coramuniter omnes
» populares et milites civitatis et iurisdictionis in exercitum pro-
» ficisserenlur, quod tunc possit compelli ad eundum in exerci-
» turo cum comuni Cumarnra, nec aliquara penam inde substineat
» (cap. 98 off. potest.). »
A Pavia 1'ambasciata era una specie d'intimazione che i messi
dei consoli di giustizia facevano a chi era cbiamalo in giudizio;
cosl appare da un documento del 18 giugno 1354: « hora mane
» in Papia , videlicet subtus palacium novum comunis Papie ad
» banchum , ubi ius redditur per consules iusticie Papie iurisdi-
» ctionis de ultrapandura. Domini Georgius Guerraprodeo et Mo-
» cinus de Bozulis consules dicte iusticie ex parle publica et caasa
» cognita, vixis prius iuribus et instrumentis infrascripti Sj-
>< monis, imposuerunt, coraisserant et in mandatis dederunt et
» dant Ubertino de Ia Manzolla servitori publico comunis Papie
.» et dicte iusticie, quatinus ex sui parte , coraissione et mandato
» el ad peticionem et requixicionem infrascripti Symonis de la
•< Turre filii et heredis q. Francisci vadat, ciltet cum presenti am-
» baxata in scriptis Antoninm de Putheo filium quondam Symonis
» fil. q. Bassani, et lacominum et lacobum fratres etc, et eis et
» cuilibet ipsorum et dicto Antonio dicto noraine presentem am-
» baxatam in scriptis dimittat , ac predictis Antonio suo proprio et
» curatorio nominibus predictorum etc. dicat et precipiat qoatenus
11 sub pena et banno librarum centum Papie pro quolibet ipsorom
» infra terciam diem proxime venturara ct perttentorie debeat
» vacuare et disbrigare et vacuasse et disbrigasse, et dimittere et
» dimixisse eidem Symoni cum efleclu peciam unam terre iacentis
» in territorio Cortolone, etc. »
23. — XLII. « Qualiter consules debeanl facere ralionem foretisibus. •
La pace qui rammentata fu conchiusa il 16 seltembre 1196 fra
Milanesi e Comaschi in scguito a viva discordia a que' di accesasi
fra le parli al tempo di Robaconte Mandcllo 0 Guido Bottazzo
consoli della repubblica milanese, per cagione di qoattro pievi,
ciod Mandello, Valcuvia, Oggiale e Fino ; ma fu poi composla me-
diante transazione , per la quale i Milanesi ebbero le pievi di
Mandello e Valcuvia e la valle di Marrhiroio (valtit mercuriola)
con Doneda e la corle di Lecco , Montorfano 0 tutti i luoghi che
sono al di sotlo della Tresa verso il Seprio, restando a Como
1'altre due pievi. Questa pace, riportata dal RoveUi [St. di Como,
P. II. p. 364), fu giurala per istromento pubblico dai consoii di Mi-
lano Guglielmo Pusterla , Corradino da Landriano , Ghizzo Borro,
Bobaconte Anroco , Alberico da Carcano , Gaspare Menclozzi , Al-
berto da Camerario e Goffredo Medici, cbe a nome della cilta si
obbUgarono a non fare alcuna lega od accordo con alcun luogo
o persona del vescovado di Como senza licenza del comune , ed
a romperla, se mai se ne fosse fatta ; ad aiutare Como se qualche
guerra 0 bando fosse intimato contro di essa o gli uomini suoi;
a non fare mai dopo quella concordia alcuna cosa che fosse con-
traria alla comunita comasca; e facendo alcuna lega con altre
repubbliche, sarebbe ad essa data facolta di accedervi, e qualora
non volesse confederarsi , tuttavia non la abbandonerebbero mai.
Se poi alcun bando o guerra venisse ad intimarsi da cKicchessia
contro la repubblica milanese, per reciprocanza i Comaschi fossero
tenuti ad aiutarla , fosse o no giusla la guerra , in qualsivoglia
occasione, e non farebbero niuna confederazione contro qaesta
lega o pace , e quando pur la facessero , inviterebbero i Milanesi
ad entrarvi. Quesla pace fu poi confermata nel 1198 dalle due cilta,
concorrcndovi per la rappresentanza di Como i consoli del comune
Giovanni Rusca e Berlazzo di Carrobbio col legato Giovanni
Papa; ed oltre alle cose dapprima pattuite, si slabiU eziandio
che se alcuno deUa citta 0 per virtu o per giurisdizione di Miiano
facesse' alcuna preda 0 violenza a qualcuno di Como 0 suo terri-
torio, i consoli milanesi sarebbero tenuli a coslringere ii malfattore
alla debita restituzione ; e se la cosa rubata fosse consunta od
alienala , gliene farebbero fare il debito pagamento in denaro se-
condo 1'eslimazione, avuto riguardo al giuramento delfoffeso, tanto
per la cosa tolta quanto per 1'ingiuria patita, riferita la cosa al
consiglio d'un gindice; ed in simil modo si obbligavano i Comascbi
verso i Milanesi (Corio, ad annum).
Digitized by
Google
2 85
COSSVLVM
CVMANOR.VM
aS6
11 Giulini , sulla fede di Trislano Calco, dice cbe in qneila pace
furono anzi tutto condonate vicendevolmente le ingiorie , ruberie ,
uccisioni , e nominatamente queUa di Corrado da Birago avvenuta
poco prima. Ma per k continue brighe fra Ie due citta quesla pace
fu piu volte rolta e rinnovata nel decorso di qael secolo, come
avveniva di quella detta di s. Ambrogio, fatta nel 1S58, cbe richia-
mava in vigore 1'antica.
24. — XLVI. II giudizio d'appello.
II diritlo di giudice d'appel!o eraselo riservato Federico I imp.
ed a riceverlo delegava speciali vicarii ; venuti questi di peso , le
citta se ne faceano dispensare , traendo ancbe tal diritto a' suoi
magislrati od ai vescovi (Cautu, St. di Como). Ma questi ultimi non
esercilavano realmente tale giurisdizione cbe neUe cause eccle-
siastirhe portate al loro foro ed aventi relazioni col clero, appli-
cando[Ie leggi eanoniche, mentre al podesta col suo vicario e co' suoi
giudici eraoo riservate le cause civiii in appello, giudicate gia in
prima istanza r dai consoli di giustizia , delle cui sentenze si fosse
in tempo utile chiesta Ia Hforma. Anche i rettori della Iega lom-
barda esercitavano le funzioni di tribunale appellatorio, quando si
uoivano or qua or la per gli inleressi comuni, al modo che sole-
vano gii i re d'ItaUa riformare le sentenze dei consoli, e conti-
nuarono.in tale ufllcio supremo ogni qualvolta qui tenessero dieta.
U i>uricelU ricorda che una sentenza dei consoli comascbi, pronun-
ziata a favore del comune di Bellagio contro gU abilanti di Ci-
venna e Limonta, a proposito di ccrte strade e pascoli usurpate
da'BeUagini, fu appunto cassata dai rappresentanti della lega lom-
barda. U rioorso contro le sentenze dei consoli dovea iuterporsi
o all'alto deU'emanazione della sentenza od entro 14 giorni. Al-
bertone Cossia notaio di Como, procuratore di certi fratelli Vacaoi,
erasi fatto attore in causa contro il capitolo di s. Eufemia d'Isola,
chiusa con sentenza dal console Guglielmo Guilizone U 16 maggio
1867, « a qua sententia dictus Albertonus dicto nomine, sentiens
■ se gravatum, viva voce apellavit ad iudices causarum pallatii
> coniunis de Curais. » tna carla del 31 dicembre 1208 ci da il
tenore d'una interposizione d'appello: « In presentia Henrici Bu-
» rigocii consulis cumani de iustitia et Vitte de Vitanis et Adammi
» Greci et Uberti de Turri et aliorum sociorura suorum , Iohannes
» de Piro appellavit senlentiam lalam a prcdicto Uenrico inter se
» et fratrcs suos , et ex altera parte abatem s. Abondii ad pote-
» statem cumanam, et litteras dimissorias petiit pro se et fratribus
» suis predictus lohannes, et si sententia non teneret, protestatus
» est ipse lohannes ibi in presentia ipsorum consulum se noUe
» babere ratum nec firmum iUud preceptum seu ordinamentum ,
» etc. » Ma 1'appelianle rccedelte poi dalCappello, dicendo : « quod
» in estate isla , in infirmitate quam habuit , pro remissione pec-
» catorum suorum remisit et donavil ipsi abati el monasterio ipsam
» causam , et ius quod habebat conlra ipsum monasterium, etc. »
25.
LIII. « Qualiter der.egr.ri dcb-.nl Iwmini per consules. »
Ai consoli spetlava altresi 1'assegnare alle parti i giorni delle
comparse e delle produzioni dci documcnti. Soggiungo alcun
esempio di decreti relativi a lali assegnamenli :
« mccviiii, die sabali iv intrantis februarii. Uominus Pelrus Azarius
» consul cumanus de iustitia statuit tcrminuin uuura a die oaarlis
» el xv dies proximos placitandi in fine super testibus et atesta-
» cionibus lectis et instrumentis utrius<]ue partis de causa et causis,
- que vertuntur inler ecclesiam s. Eufemie de Insula ex una parte,
» et ex altera commune et consules de Lezino, et hoc statuit pre-
> senle et volente Lafranco clerico et sindico suprascripte ec-
• clesie. Ego Edelmarius Raimondi notarius scripsi. »
« HCCLXviui, die iovis ulltmo exeuntis ianuarii. Doro. Anricus de
» la Fontana iudex et consul cumanus de iustitia statuit terminum
» unum in concordia partium binc ad xv dies proximos Petro de
• Cermenale, qui stat Usucio, in causa quam habet cum Iacobo
» de Cardella sindico occlesie et capituli s. Eufemie do Insula
» nomine eiusdem ecclesie et capituli, occasione qunrt. quatuor
» formenti pro primiciis : et tunc ambe partes sint ad causam etc. »
« hcclvii, die ui exeunle aprili. I)om. lobannes Bellus Darda-
» nonus iudex causarum palacii comunis de Cumis etc. mandat
• precipiendo per Gombinum servitorem curaanum Iohanni filio ser
» Lalranci de Vertemate, ut sub peoa et banno ad voluntatem dicti
» iudicis hinc ad xv dies proximos expleat et compleat, et expletas
» et completas habeat omnes cartas et instruroenta et scripla, quas
> et que habet et complere debet dom. Attoni de Castello canonico
» cumano, aut ad suprascriptum terminum veniat coram ipso iudice
» facere defensionem ; alioquin dictus iudex contra eum procedet
» de iure , et hoc ad petitionem dicti Attonis : unde duo etc. »
* hcclxxxxi, die xi ianuarii. Dom. Marchixius de Boccaxio iudex
» et consul cumamis de iustitia ad bovem dedit terminum unum hinc
» *d diem iovis prnxiraum Guillclmo de Gazino nolario cumano
" procnratori ct nomine lacobi et Boxi fratrtim de CasteUo de
» Insula deliberandi si tenent et possident terras coherentiatas in
» quodam libeUo facto per ser Zanonum de Moflo sindico et nomine
» capituii ecclesie s. Eufemie de Insola oceasioue ipsarum terraruin
» et eorum , de quibus agitur inter eos ei io dieto Ubello conti-
» nentur, qui Guillelmus eidem ser Zanono dieto nomine dedit
» cartam procure etc. »
26. — LV. • Ut quitibet consul iusticiae et negociaiorum
» de celero potsit per se dare possesswnem. »
Assai prima della promulgazione di questo capitojo statutario,
i consoli di giuslizia erano in possesso di questa facolta, come lo
prova il documento che segue :
« Mccviiu die iovis xu exeunte augusto. Dom de FontaneUa
» consnl cumanus iustitie dcdit possessionero Girardo de Rusce
» de Cumis de omnibus rebus mobilibus et immobiUbus Ogerii
» Clerici de Insola, tn tanlum ut bene sit solutus de Hbris quatuor
» minus soUdis quatuor novorum , salva racione dispondii el gui-
» derdonis earum, quas ei debebat, et uode condempnatus est ei
» de ipsis, sicot ibi adparebat per quamdam publicam condempna-
» tionem etc. •
27. — LVIII. « Cassamenta et fimamcnta praeceplnrum. »
L'annuUamento d'un decreto potea essere prononriato ancbe da
chi avca emanato il decreto stcsso: ne sia prova il seguente do-
euroento :
« Mcclvm. die iovis, xi octobris. Dom. Mayfredu* de Guzanelle
, iudex causarum palacii comunis de Cumis cnssavit et inritavil
» et nullins momenti et valoris sit quoddam preceptum factom per
» Gombinnm servitorem comunis de Corois ex precepte soprascripti
» iudicis, tenor cuius tallis cst : mcclvii die sabati, vi intrantis
» octubiis. Dom. Mayfredus de Gnzaneilo iudex causarum paUacii
* corounis de Cumis mandat precipiendo per Gombinum servitoren»
» comunis de Cumis dom. lordano Custello de Cumis et fratribus
» cius, ct domino Anselmo de Castello de Cumis el fratribus eius,
» et dom. abbati s. Abundii de Cumis et monasterio seu capitulo
» s. Abundii, et omnibos massariis de monasterio de Morbenio et
» de TaUamona , et tocius plebis Ardenni , et omuibus massariis
» monasterii s. Dionixii de Mediolani habitantibus in dicta plebe
» sen in dictis locis, et potestatibus seu rectoribus communium de
» Morbenio et de Talamona , et omnibus singularibus personis
» ipsorum locoruro et omnibus aliis personis de circumslanlibus
» locis, et dom. Iohanni et Alberico et Guasparo vicedominis, et
» dom. Anselmo Pigacio et nepotibus, ut sub pena et banno li-
» brarum centum novorum pro quolibel, et plus el roinus ad vo-
» luntatem suprascripli iudicis non faciant nec fieri faciant per se
» nec per submissam personam aliquod opus nec laborem nec
» aliquod edificium ncque pischeram aliquam in lecto seu super
» lcclum Adue, scilicet a bocha Adue supra usque ad bocham Ma-
» xini , et si facturo est de novo, reroovcatur per predictos sub
» predicta pena et banno ; et hoc ad peticionem dom. Cavalcaselle
» el Ariberti et Bumerii et Galleti et Aiperii Vicedominorum; ct
» si est aliquis qui vellit rootradicere , veniant corani ipso iudice
» rum iuribus suis suam defensionem facere hinc ad diem veneris
» proximam. — figo Andreas de vigniolla notarius el scriba pal-
» lacii comonis de Cumis scripsi. »
28. — LIX. « Procuratores, canevarii, mililcs iustiliae, domafoles. •
Solevano i romuni dellc citlh e delle caropagne elcggere in as-
seroblea generale que' vieini ossiano conterranei e cittadini , chc ,
godendo della fiducia e dell' estimazione pubblica, fossero alli a
rappresenlare il comune stesso nel trattarc i suoi affari coi privali
o con aitre citta o con sovrani esteri, o difendernc i diritti in giu-
dizio, e venivano chiaraati messi , sindaci o procuratori. U Digesto
fa appunto menzione di sindaci che fungevano ruflicio di difensori
nelle cause : « defensorcs quos Graeci sindicos appellant, et qui ad
» certam causam agendam vel defendendam eliguntur. » Nelle carle
del medio evo trovansi frequentemente ndminati quesU rappresen-
tanti di corouni o d'altri corpi morali, come i monasteri ; in molte
di esse, relative a Como, trovo che la citta demandava il delicato
ufflcio di suo procuratore ora ad uomini che coprivano una carica
ragguardevole, ora a bassi ufficiali. In un documenlo del 91 marzo
1 28;; lcggo cho al tubatore civico Ardigolo la credenza affido la
propria rappresentanza e pieni poteri per un alto affare polilico,
quale fu quello di contrarre alleanza con Guglielmo marchese di
Moufcrrato ; e con istromcnto 27 aprile 12150 otlo Comascbi che
aderopivauo un basso ufficio in quolla citta ( spatiatoret comunit
dc Cnmis) sono da essa incaricati di vendcre a Giacomo Bagiario
un lerreno di proprieta comunale, e di riceverne il prezzo io se-
dici soldi nuovi.
Canovarius presso i Longobardi era il coppiere di corte (Troya ,
III. i8l) chiamato quindi cellariu* (id. IV. 583), pincerna Paul.,
3«
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
a88
V. 2), seaptor (id. V. 813) da scapto che siguifica vaso, ed avea la
eustodia della cantina e serviva il vino alla mensa , roa non era
. ammesso ad offlcii di maggior dignita, come a giudizi regii e du-
cali, ed il suo mioistero non era, al dire di Scbupfer, che un primo
passo nella carriera del servizio cort : sianesco. Poi cbiamavasi con
quel nome il lesoriere, 1'economo, agente o custode d'una cirta o
di un corpo morale, secondo i luoghi ed i tempi , e dicevasi anche
mattarivs il deposilario deU'erario comunale, e presiedeva talvolta
anche all'edilizia. A Torino, secondo un derreto del r.omune del 17
giugoo 1333, non poleasi conferire quclla carica che a religiosi o
ad estranei.edi solito era afGdato ad un uroiliato o ad un bene-
dettino ( Sclopis , Jdnot. ad Stat. Taurin .'. Jiei monasteri davasi
questo appellativo al dispensiere od economo delle rendite, e ve
ne areano di tre classi , essendovi il canevario maggiore, il medio
ed il minore. Negli atti del concilio provinciale tcnuto a Bergamo
nel 131 1 da Gastone Torriano arcivescovo milanere, conservati
neila Bibl. Ambr., alla rubr. X canevariut ha appunto il senso di
ecouomo, dicendovisi che applicavasi anche ad illorum mastariot
et canevarios dispeniatores reddituum quclla pena, a cui venivano
«oggclli i prelati e rettori delle cbiese , che si fossero rifiutati al
pagameuto d'una certa tassa. Fino ad indicare il rarceriere fu
usurpato quel vocabolo, come negli antichi statuti milanesi , ove si
ricorda il canevario del capilano di giustizia, del podesta, e degli
ufflziali della curia dell'arengo. Gli statuti modenesi affidavano al
canevario i redditi delle imposte , il pagamento dei salarii , e la
custodia delle cose del comune.
A Como i canevarii , oltre al tesoro comunale , aveano in con-
segna anche gli atli e documenti degli uffici pubblici , simili in cid
ai moderni archivisti , o vcnivan detti anche campsores o capsores,
in quanto che i documenti tencvansi rinchiusi e custoditi in appo-
siti scrigni o casse, come rilevasi da uno scritto del 1306: « Vacat
» qnod fratres se liberaverunt ab hoc onere, ut aparet ex libera-
■ tione , qne est in capsa sua. » Ed e frequenle menzione in questi
ttatuti della caneva, in cui doveansi riporre i quademi e le scritture
che richiedessero una diligente e gelosa conservazione, come i
quaderni del debito pubblico del comune, gli atti privati di eman-
cipazione, i testamenti ed altri scritti, ed 6 ordinato al cap. cxciu
rhe « canevarii comunis de Cumis teneantur habere unum scrim-
» neum solummodo deputatum pro prediclis inventariis et instru-
» mentis tutellarum et curo gubernandis et salvandis. » Cio risulla
anche da un capitolo dcgli slatuli comaschi del 1458, il qualc vuole
che gli atti dei pubblici ufficiali del comune, che cessavano dal loro
ufiicio perlegge, doveano cssere consegnali ai canevarii, che do-
veano conservarli accuralamenle : « statutum est qnod omnes qua-
» terni et scripture consiliorum comunis Cumarum,et securitatum
» et bannorum pervenire debent ,'finito officio cuiuslibet officialis,
» penes canevarios qui stant ad canevam corounis Cumarum, in
* qua caneva debeant remanere et gubernari ad voluntatem romunis
» Cumarom. » (17*. off. malef.).
L"n altro capitolo di questi staluti posteriori enumera allri in-
cumbenti del tesoriere comunale : « Statutum est quod sapientes
» provixionum comunis Cumarum possint eligere et depulare quem-
» libet voloerint ex civibus dicle civitatis unuro bonum et legalem
» virum in caneparium dicti comunis pro pecuniis dicti comunis
» recipiendis , gubernandis et salvandis , et ad roandalum dicti
» comonis expendendis, solvendis et numerandis, et pro pignoribus
» et robariis faclis de bouis debitorum tam ex causa publira quam
» privata recipiendis, gubernnmlis , et cui debuerint , restiluendis,
» dandis ct consignandis , cum salario ac comoditatibus , emolu-
» mentis, modo el forma, quibus ipsis sapientibus videliilur ct pla-
« cuerit. Et quod idem caiieparius tenealur ad omnem dicti comunis
» requisitionem , rationera rcddero eidcm comuni de aeslis per
» eum in ipsa caneparia *, et quod etiam ordinare possint quod
» omnia pignora facta ex quacumque rausa portentur et consi-
» gnentur dieto canepario ad canepam eius superinde ordinandam. »
(337. causar. civil).
II Fiamma nel Chron. mai. dice clie nel 1 173 fu creato in Milano
il prirao canevario.
Milites iustitiae. Jn molte ciltk di i.orabardia, segnatamente a Mi-
lano, Modena, Manlova, Como, furono nel sec. xui creati i militi
di giustizia; in qual anno ne avvenisse l'istituzione a Como, non
consla. A Milano istituiti nel 1319, poteano divenire podesla, e ne
parla la cronichetta di Daniele: « anno 1313 fuerunt potestales Me-
« diolaniduodecimmililesiustitiae. » Qnesto nuovocollegioeleggeva
il suo sapiente o consultore, ad imitazione dei consoli di gitistizia,
e venivano insigniti di questo titolo con particolari solennila alcuni
principali cittadini per distinguerli da allri railiti e da quelli detti
di grazia. Essi amministravano in certi casi la giustizia come i
ronsoIL Diquei di Mantova fa cenno una carta del 1310 riporlata
dal Muratori (Jntiq. ital. tom. IV. col. 465 ) , e v'erano ascritti al-
cuni insigni ciltadini , tra i quali e nominalo on « De la Curra
>' miles iustitiae. , » e di quei di Modena fa cenno allra carta del
191 1 riportata dal raedesirao scrittore ( Op. rit. col. :'5f ) , che
novera tra essi un « Bernardinus do Passapanto et Squarciolinus
» mtlites iustitiae. »
In alcuni luoghi tali militi eran quei che componevano il con-
siglio particolare del podesta, come pare potersi desumere da una
carta dell'anno 1353 , in coi sono nominati promiscuamente i militi
ed i venti savii o sapienti , « qoos potestas habeat in camera et
» eorura consilio faciat et procedat; » e dal cap. ccxix degli stessi
nostri slatuti , ove dicesi : « item de illis testibus , quos potestas
» vel miliites eius ex officio tantnm el non a partibos vel ab aliqoa
» partium productis receperint vel recipi praeceperint , nihil ha-
» beant scribae paliacii. » Era poi prescritto che tali personaggi
dovessero essere « bonos et legales homines, qui exercitati sint,
» et stetcrint et exercerint officium et in officio advocariae per
» quinque annos quilibet eorum, postquam reddierit a scholis pro
» sapientibus. » All'entrare in carica doveano prestare. un giura-
mento speciale.
Le conlroversie ch'erano affldate a giudicare ai militi di giostizia,
pare che fossero quelle specialmente che nascevano fra i privati ed
i comuni snll'uso o la proprieta det ronfini delle terre, e dei pascoli
e boschi coraunali; cosl almeno e dato presumere da on capilolo
degli statoti del 1335, in coi e statoilo che in tali emergenze il
podesta dovesse eleggere tre persone probe « tres bonos et iegales
» homines » soggetti alla giurisdizione di Como, che esaminata
)a queslione dovessero portarne giodizio , sotto pena di 35 lire ,
entro 15 giorni , sommariamente e senza strepito e forma giudi-
ziaria od altra formalita forense , esaminate le ragioni delle parti,
i loro documenti e testimonii in via privata. La loro decisione era
inappellabile ed obbligatoria, ed il podesta stesso e i sooi ulHciali
doveano curarne 1'esecuzione ; quella parte che non accettasse it
giudizio e si rifiotasse di uniformarvisi , era sottoposta alla ranlta
di lire 50 se era un privato, di 300 se era un collegio o corpo
morale qualsiasi.
II salario di questi militi veniva tassato dal podesta a suo ar-
hilrio, vietata loro 1'accettazione di qualsiasi mancia o dono da
chicchessia , sotto pena d' infamia e di privazione di qualonqoe
ufflcio e beneficio, e della condanna di cento lire.
In una carta milanesedel 4 febbraio 1379 6 nominuto un « Vgo-
» linus de Sicleriis, miles dom. potestatis Guillelmi de Sicleriis, »
che avendo pronunciato sentenza in una lite, dovea essere un
milite di giustizia. In un'altra sentenza del 16 luglio 1275 si qua-
liflca come milite e collaterale del podcsta ccrto • lmnorias de
» ser Micherio. » Queste due sentenze chiusero altrettante causo
in materia di fodro imposto daU'autori(a municipale milanese, cio
che fa supporre che su di quella csercilassero una ordinaria giu-
risdizione.
Chiudo questa nota col riportare nn giudicato di tali militi, tro-
vato fra documenfi comasrhi, e relativo appimlo ad un oggetto
clTera di loro competenza : « Anno hcclii secundo exeunte mense
» decembre. Super acosatione et querimonia facta millitibus iusti-
» tie, scilicet dom. Girardo de Pissibus, et Guidoto de Interortullis,
» ct Lafranco de Fontanelia et Mafeo de Prevosto et Anselmo Iudice
» et Honrico de Salire et Lafranco Plato et Guillelmo de Orrho,
» videlicet de tabolla ona et media terre iacente iusta foletam , que
» cst prope molandinum sive follam , quam tenet Redus et lacobus
» Boca rollonario nomine per dom. abbatem s. Habondii , sive per
» monasterium s. Ilabondii, et de quadam alia peciolla prati ia-
» cente in valle curaana, ubi dicitur ad s. Gervaxium et s. Pro-
» laxium ; predicti millites offlcio suo et prccepto dom. Conradi de
» Concesso cumane potestatis, vissis racionibns romunis de Cumis,
» et dom. abbatis s. Habondii et predicti monasterii s. Ilabondii
» super dicta querimonia et acusatione, ct habita dilligenti delibe-
» ratione, officio suo concorditer dicont predictam folelam sive
» tabulam unara et raediam terre et predictam peciollam prati ia-
» centis ad s. Gervaxium el s. Proiaxium esse s. Habondii et non
» coronnis de Cnmis, sct ad predictum monasterium s. Ilabondii
» pertinere. - Unde plura scripta uno tenore rogata sunt fieri. -
» Interfuerunt ibi testes dom. Otto de Quadrio et Goillelmus de
» Bregia de Preslino, et lacobus de Via, et Rolandus Lavizarius,
» omnes de Cumis, et alii quam plurcs.
» Ego Iordanus notarios, qoi dicor de Fenegroe, scriba raiUHum
» iustitie iossu suprascriptorum scripsi et interfui.
Domafoles. Negli slatuli del 1996 e del 1335 in questo capitolo
e ripotuto lo stesso vocaboio; raa in qnelli del 1458 vi e sostituito
1'altro di cancellarii, che pare abbia 1'istesso signifirato e designi
il medesinio*ufficio. Cancellarius direvasi anlicamente il custode
dei cancelli dellc case, dei lealri e dei campi ; poi colui che regi-
strava e srriveva srli atti pubbliri dci magistrati, cosl chiamato dai
cancelli, entro cui riparavasi dalle persone che accorrovano al suo
banco. Ma non e certo perch6 questi ufficiali si chiaroassero do-
mafolet ; pare che essi rostituissero una classe particolare di giu-
tlici, giacche, secondo il glossario svevo-gotico, dom vale quanto.
giudizio , giurisdizione o podesta, e Irovasi in alcune paTtrle com-
poste, come knnwtgsdome 'reano\ grcfreedomr (romitato o rontado),
Digitized by
Google
289
CONSVLVM CVMANORVM
39«
come doma corrisponde a giudicare, e domarc a giudico in lingua
anglosassone. Cosi trovasi che falla dom dai Goti dicevasi come il
sententiam ferre dei Latini, e dagli Anglosassoni eynedom chiama-
vasi il regno, e dagli Alemanni heretuom il vescovado. Se Pnri-
gine di questa voce pu6 veramente iledursi dal gotico, parrrbbe
che domafokt fossero giudici del popolo o magistrati avenli una
particnlare e determinata giurisdizione, poicbe Panglosassone fclk
equivale appunto a popolo.
Pare altresi che negli antichi fempi la dignita designata con
questo nome fosse divcnnta ereditaria, come quelle di protono-
tario, conte , marchese , cavaliere , visconte , capitano , avvocato ,
confaloniero, ecc. che costitnirono altrettanti rognomi di famiglia ;
giaccbe trovai nelle carte varii individni nomati domofoli; uu
Domafollo Foppo console di giuslizia iu Milano nel 1336, come
rilevasi da una sua sentenza del 31 ottobre; un Domafollo Soriate
di Valtellina in una carta del 1° maggio 1308; un Folletto Domo-
folo possessore di una terra in Trezzo sul (inire del sec. xiv; un
Domofollus delto di Cazzago e nominato nel Libcr poterit Brixiac,
qui erat massarius societatis, quae tenebat euriam Ponteviei, ch'era
ona associazione agricola, e in un documento pnbblirato dal ch.
Odorici, vol. VI, pag. 65 dclle sue Storie Bresciane, ove in qua-
lita di console maggiore di quella citta spicca un precetto a Lan-
franco di Manerbio; ed un Rainero abate della chiesa di Breme
a nome del monastero il 5 settembre 1309 da investitura per anni 6
a Domafollo e Martino l.ocarno di Cannobio di tutta la sua
caneva e di tutto quel godiraento che ha ed avra nel pievato di
Caonobio, sotto diverse condizioni (V. Monum. Hist.patr., charL II).
30. — LXIII. Olonio.
29.
LXII. Pracccptum.
MoMi sono i precetti o decreti che si rinvengono nelle carte ,
emanati dai giudici e consoli, e diversi secondo Poggetto ch'avea
dato luogo al processo. Ne esibisco per saggio il seguente :
« Anno mccxui, die veneris secundo exeunte ianuario. Dom. Guido
» de s. Mustiola iudex et assessor dom. Ferrarii Canis potestatis
> Cumara.ro. mandat precipiendo per Continum de Nexio servitorem
» de Cumis Michaeli de Buzano ct Abine eius filio de Insula, qua-
» teous sub pena banni ad voluntatem suprascripti assessoris , ut
» nullo modo se intromittat laboraro et colere peciam unam terre
» iacentis in monte de Insula , ubi dicitur in Gcrolla , nec etiam
» pertorbet nec molestet monachos et confratres monasterii de
» Aquafrigida eam tenere et laborare , colere et possidere. Item
» mandat precipiendo per eondem servitorem prediclis ut solvant
» ipsis confratribus flctum vigintiquinque annornm preteritorum
» suprascripte pecie terre, vel annuatim quartarios duos frumenti.
» Item precipiat suprascriptis patri et filio ut solvant cidem mona-
» sterio fictum vigintiquinque annorum, scilicet quartarios duos blave
» annuatim de alia petia una terre iacente in territorio de Insula.
« Hem precipiat lohanni Purixelle de Insulia et Boagio eius filio,
» et Abine filio Michaelis de Ruzano, ut emendent dampnum ipsi
> monasterio, quod substinuit occaxione unius pecie terre iacente
• in monte de Columbera, ubi dicitur campum retundura in terri-
• torio de Insuila occaxione onius condempnacionis. Item
> omnes illos massarios dicti monasterii fictura confitentur se dare
• debere dicto monasterio usque ad quantitatera, quara confessi
> fnerunt, alioquin omnes predicti veniant coram suprascripto as-
• sessore ad crastinam diem ad octo dies facere suas defcnsiones
> et racionem de prediclis dom. Alberto Cani monacljo ipsius mo-
> nasterii et sindicho ipsius et eius nomine et ad cius peticionem ,
> alioquin ipse assessor procederet in prediclis secundum ius, etc. •
L'n precetto spiccato il 3 giugno 1370 contro alcuni usurpatori
dei beni del monastero di s. Abbondio e U seguente : • Dom. Mafeus
» de Pizallis iudex causarum pallacii comunis de Curois mandat
> precipiendo per Petrum de Mangacio servitorem cumanum Bo-
> nifredo Zelino et Romerio et Guillelrao fratribns eius de Sondalo,
> ut sub pena et banno librarum 100 nov. pro quolibet diraittant
> et restituant dom. abati monasterii s. Abondii seu raissis eius
> omnes infrascriptas terras et res territorias, quas eidem mona-
> sterio seu massariis dicti monasterii mallo modo el iniuste tenent
• per forciam , videlicet etc. Et si quam volunt facere defensionem,
• veniant corara diclo iudice hinc ad decem dies prox.; alioquin
• dictus iudex daret ipsi dom. abati parabulara intrandi super
• ipsis terris sine aliqua pena et banno etc. »
Di altra nalura e quesfaltro precetto del 7 dicembre 1340:
• Dom. Bardus de Burgo iudex et assessor dom. Bertoldi Mar-
> chionis potestatis curaane mandat precipicndo per Petrum dc
> Vertemate servitorem comunis de Cumis Vitalli Scampora de
> Cossa, ut se concordet cum dom. Martino archidiacono cumano
• archiprcsbiter s. Fomie de Insula noraine ipsius ecclesie de fictis
' preteritis, de quibus tenetur ipsi ecclesie de Insula binc ad diem
' martis ad octo dies prox.: et precipiat dom. Cavalcasella vicedo-
• mino ut hinc ad ipsum lcrminum sil coram ipso assessore occa-
• xione forcie, et ipsura Vilalem sit coram ipso assessnre nd pre-
> riictum lerminum similiter facere defensionem etc. •
La Valteliina secondo alcuni scrittori , aome Benedetto e Paolo
Giovio, lo Sprecher (1), il Quadrio, il Tatti , il BaUarioi , seguiti
da altri scrittori di cose comascbe , era anticamente cbiamat»
Volturrena, con voco dorigine etrusca, ed alP imbocco dt essa
fra Morbegno, nome derivatogli dalParia malsana (ant. Morbonium),
e Colico sorgeva , secondo essi , ona citta omonima , e ne rima-
nevano ancora a'loro di le vestigia nel luogo ove un tempo era-
Borgo Francone (3), d'onde una fossa un tempo navigabile, detta
ora Gorgo Francone, che raccoglie le acqne scorrenti dal Le-
gnone , scorre sino a Delebio. Cola vicino alconi dei citati sto-
rici pongono ancbe la citta d'01ouio, cui altri scrittori cbiamano
soltauto caslello o torre , o la confoudono con quella (3). Ma 6
favola, scrive 1'au.tore AtW Appendiee agli Jnvali del Tatti, che
i Volturreni, popoli della Toscana, fabbricnssero a capo del lago
di Como alcuna citta, e le dcssero il nome di Vollorrena, e chia-
massersi Volturreni i popoli della Valtellina, che sempre ha
portato Pattuale suo nome, come consta dalla vita di s. Antonio-
Lerinese scritta da s. Ennodio vescovo di Pavia verso il 500 (4),
e da diplomi auticbi, che tutti e sempre la nominavano Valtellina.
II castello di Volturina nominato da Paolo diacono (5), oppur
Volturnia da Ptlippo Cloverio, era posto tra Casalraaggiore e Cre-
moua ov' f> ora Valdoria , ne punto ha che fare colla ValteUina.
II Sigonio rammenta anch' egli Volturnia come poco distante da
Brescello, c dice che i Roraani occupanti ii castello di Vollurnia
presi da timore si arrendessero alPistante; ma qoelli cbe stanzia-
vano a Brescello, dato fooco ai tetti, si diedero a precipitosa fuga
Altri anticbi storici, come il Porcacchi, attribuendo Volturnia alla>
Valtellina, dicono fosse questo loogo un casteHo, che riguardavasi
come citta per la sua ampiezza , e sorgesse nella pianura sopra
la tarra di Sorico, e si stendessc fin verso il colle di Monteccio,
ov'era il forte di Fuentes. S'inganna pure lo Sprecher, allorche,
tacendo aflatto di Volturnia, dice che nel 603 Agilulfo prese ii caslello
e la torre d'01onio ; oltre che cio non e vcro , questo caslello
per qu.-IIo che si e detto, non polrebbe mai Ktenersi per Volturina,
anche perche Olonio, essendo stato costrutlo dai Goti nei 48.0 (6),
ripeterebbe la propria origine da un'epoca assai posteriore a quella
che vuolsi dare a Volturina. Incorsero nello stesso errore il BaU
larini cd i) Tatti , che scioccamente decidono che Olonio era
Pantica Volturina , e che appunto nei lempi piu remoti con tak
nome si chiamasse , e ne fanno accadere net 507 la resa ad Agi-
lulfo (7).
Della esistenza (POlonio ci fanno fede numerose testimonianze.
Essa era posta alla foce delPAdda nel Lario, sulla sponda sinistra
di quel fiume , come viene accennato nelle antiche topografie ,.
rimpetlo a Sorico. II Ghilini (8) e il Ballarini succitatola pongono
laddove il Mera uscendo dalla valle s. Giacomo e scorrendo per
mezzo il borgo di Chiavenna , entra nel Lario alP imbocco neUa
(1; •> Ibi in confinibus ad fossam, per quam Abdua olim fluebat ,
» liiil burgus Franconis a Francileoue imperatoris .Maurilii ducediclut.
» Ibide:a hodie est templum s. Agatbae et in circuitu rudera quaedain
» urbis cximiae Volturrnae cernuntur { Pal'as lUiaelia ). II Quadrio
chiama Vollurnia la Valtelliua, c Volturnae Fnnum la cilta, cui pone
ov' era il forte Fuentes oei piano di Spagna, dicendola rovinata gik
dai barbari insicroe ad Olonio.
(3) G. 0. Giovio dice clie questo luogo era citta fondala da Fran-
cilione capilano greco govcniatore, pe' Cesari dOrii-ute, di qucste
terre contro 1'irrazione dc' Longobardi. Di questo Francilione si ha
ineinoria nel lestamento del vescovo Tello , cbe uell' 800 fece eredo
di mollissimi suoi beni Pabbazia di Discnlis nei Grigioui , fra i quali
e menlovalo ancbe Buliu, forsu Buglio in Vallellina, e Spelialici
Francione. V. Lunig , SpiciLEcei.T.u.
3) k Praeslabat tum in impcrii fide Volturena, castrum Holonium
» poslea diclum. »
(4) « Principe loco Tcllinae vallis, qone id sortita est vocabuli ,
> limcn ingreditur (Antonius), quam montium ex utroque latere bra-
• chiis fahricala nalurae ditat amoenilas. » Ptinio (Hist. nat. Lib. III.
» VII) narrache nelPAcaia v'era uoa citla cbiamala Aulona : • Amuia
» Alphaeus navigatur sex passuum millia prope oppida Aulooa et
• Lcprion. • Altre lerre, specialmeote lacuali, haono nomi greci o
assai aflini a quelli di cilta greche, quali Dorio, Corcnno (Corioto),
Lenno, Oervio (Delfo), Lemna, Lecco (Leucutn), ecc. Giuiio Cesare
condusse al Lario una namerosa colonia, to cui erano cinquecentu
nobili g^reci , cbe forse diedcrn i loro nomi palrii a molle terre la-
riane, tn cui si stabilirono. Ad esse forse alludono molte iscrizion»
anlicbe cola presso rinvcnute.
(5) Tunc etiam (dopo Pespugnazioue di Mantova) partibus Longo-
» bardorum s» sc tradit castrum a re Agilulfo), quod Vullurioa
n vocalur; milites vero Brexillam oppidum igni cremaotes fugerunt »
Langoti.rer. Lib. IV. cap 39;.
(6) II Rallarini vuole cltc non i Goti, ma i Galli Pabbiano cdiQcato,
e clie a quclli ne spelti la ricostruzione.
(7) ^c 1 lo Spreclier nc il Ballarini dicono clie Agilulfo diroccas«a>
qticslo caslello.
8) <• Larius ad haec inilia sinuatus, quo roagis ad meridiem vcrtil,
» ro lalius patet. In latere eius ad occidentem primo a Mcrac ostii»
• Oloitia turris occurrit. Arx est in mediis aquis posila. Binc rici
>» Glarca, Suricum, Domasium, deinde Grabedona et Donrum Tf/-
» liaae rallis ic Ijirii tacus Htscriptio ap. Graev.). »
Digitized by
Google
39»
LIBER STATVTORVM
Valtellina , circondala dalle acque ( specialmcnte il suo castello ) ,
d'onde si dipartono le terre di Gera , Sorico, Doraaso, Gravedona e
Dongo.Erra dunqoe il Romegiaili ;1) allorche sostiene che Olonio
fosse sul monte e non al piano. Ben. Giovio ricorda che a' suoi tempi
eranvi ancora presso Olonio lo tracce (9), ricordate anche da Paolo
Gtovio, del ponte di legno getlato dal generalo Nicol6 Piccinino
con Pietro fironoro altraverso il largo canale che divideva il Lario
dal lago di Mezzola a Sorico, allorche, tardandogli la flotta, dovetle
tradurre 1'esercito in Valtellina a combaltere i Veneziani, cui infatti
debello, facendo prigioniero Giorgio Coraaro loro supremo capi-
tano, oel nov. 1433, affrettandosi in soccorso dei ghibellini valtelli-
nesi, fautori del dura Filippo Visconti. Di quel fatto e monumento
la chiesa presso Delebio eretta alla Vergino dal duca, grato per
tanta vittoria.
Dal complesso delle descrizioni antiehe e dall'esistenza delle due
fiere si pu6 argomentare che Olonio era on oppido, la cui gran-
dezza era considerabile : giaccbe, situata nella fertile pianura sopra
la terra di Sorico, stendevasi anche smTaltra ora divisa dall'Adda,
sottoposta alla distrutla rocca spagnnoia, provveduta di sode forti-
ficazioni contro 1'invasione dei barbari. Che poi s'allargasse davvero
da un piano alTaltro, si puo raccogliere da due riflessi : in primo
luogofAdda allora, oltrecche navigabile, avea un corso ben diverso
dall' attuale , poiche scorreva lungo que'gioghi che separano la
valle di Chiavenna dalla Valtellina. Da qoelPcpoca a poco a poco
allontanandosi, si ritiro verso la pianura, in mezzo a cni ora ha il suo
alveo , e con piu raroi si scarica nel lago. Inoitre qoel piano solto-
posto alle rovine del forte chiamavasi Borgo , per essere coperto
di case, che doveano estendersi al di fuori del castello , per dare
ricovero ai raolli terrieri che non vl capivano, come i borghi at-
tigui alle nostre cjtta. Conserva anrora il nome di Borgo Francone
( alcuni la dicono gorgo ) la fossa che si prolunaa sino a Delebio,
quantunque piii non vi si vegga traccia di ediiici , ad eccezione
forse di qualche casolare o cascinaggio pcr nso asricolo, presso i
quali vedeansi , non ha molto tempo, le fondamenta d'una chiesa
dedicata a s. Agata e varie sepolturc; uon lieve indizid ch'essa
fosse la parocchiale del borgo. Gli avanzi del sepolcrelo scoperti
nel 1847 nel vasto piano di Colico, anticamente ubertosa campa-
gna, sono una novella prova detfesistenza <li quel luoso conside-
revole, al quale certamente esso appartencva; oltroccio nei radi
cascinaggi che vi si rincontrano, veggonsi tracce od avanzi di mura
si solide e massiccic , che e d'uopo supporre che anticamente sieno
stali eretti a ben altro scopo, chc a qnclli di uso od abilaziono
rustica.
Stando al Tatti , la chiesi eretta sul luogo della vittoria dei
ducali dopo la battaglia coi Vnneziani, fu dedicata a s. Domenica
sorella di s. Agrippino vescovo di Como. II duca Filippo M. Viseonti
la dotd di una rendita annuale pel mantenim?nto di un sacerdotc.
In quel fatto d'armi restarono prigionieri il provveditore Cornaro,
Taddeo da Este , Cesare Martincngo , ltaliano da Forli, B.ittista
Capizie e Antonio Martinasco, valenti capilani (3).
Se non veramcnte citth, Olonio cra dunque pcr l'estensionc una
grossa borgata; e quando il piano, detto ora di Colico, cra un'c-
slesa e ferlile pianura, nella divisione del vescovado in quallro
zone asscgnate ad altrettante portc dalla citta, quel borgo colla sua
pieve fu aggregato alla seziono <li porta s. Lorenza. Denoraiuata varia-
menle nelle carte medievali Olonia, Adelimia, Olonium, Orognium,
dalle antiche topograGe , come quella del conte Giulini , inserla
delle sue Memorir, h desienata come torra o castello t), ed anrhc
come pieve; percio dovca essere luogo di qualche imporlanza,
essendo chiesa matrice o battesimale, come lc circonvicino di Gra-
vedona, Dongo, Rezzonico, ccc, ove concorreva la pievc <lei luoghi
vicini per le sacre fuuzioni e particolarmenle pcl baltesimo. So-
stenne non pochi damii nelfirruzione dei Longnbardi , che 1'assa-
lirono ; e ancorche fosse dai popoli della Valtellina per molto
tempo difeso, roancando infine ogni soccorso, dovetle arrendcrsi (5).
II Quadrio traviato da ecccssivo municipalismo dicendoto Corte
imperiale lo confondc con Corte Olona sul pavese. Olonio colla
sua torre detta di Guidonc Colosio, pievc arcipresbitcrale coo un
distretto che estendevasi fino alla distanza di 8 miglia nel terziere
inferiore di Valtellina, colla collcgiata sotlo il titolo di s. Stefano,
comprendeva nella sua giurisdi/.ione le terre di Sorico , Cercino ,
Cosio e sue dipendenze , quali Vallate e Piagno, Delebio , Du-
bi*w, Mantello, Piantcdo, Rogolo, Cino, Rigoledo, Piazzola, Sacco,
Rasura, Melarolo, Dossoio, Pedesiuo, Gerola, S. Giuliano, Piazzo-
gno, Traona, Corlazio, Mello (1), ed aHre, stendendosi fin verso Mor-
begno, e Tarciprete vi metteva de'paroci amovibili a soo piacimento
e sin dal 1296 colFarciprete vi stavano nove canonici. ln una carta
del 6 marzo 1353 e dctto che anche Sorgiate , nel cni territorio
v'erano molti beni di un monastero benedeltino femminile , figliale
di quello di Campo, era compreso nella pieve d'01onio Del suo
plebanato ci fanno testimonianza molte carte contemporanee - e
primieramente ona bolla originale del 29 aprile ttCl di papa Ales-
sandro III, conservala nella Biblioteca Ambrosiana, con coi qoesti
prende sotto la protezione della sede apostolica il monastero di
s. Benedetto in pieve d'lsola sul monle Altirone , confcrroandogti
il possesso di totti i suoi beni: « possessiones qoas habetis in
» plebe de Leno, possessiones de Antellavo, possessiones in plebe
» do Menascio , possessiones in plebe de Adelonio , ete. ; .. indi
un atto d' inveslitura di beni appartenenli al monastero di s Ab-
bondio fatta da queH'abate Goglielmo Lavezzari il 84 agoslo 1381
in presenza « Benevenuti de la Moneta canonici plebis s. Stephani
» de Ollonio ; » con altri testimoni in on atto di permuta del set-
lembre 1146, conservato nella biblioteca stessa, come la prece-
dente, fra il monaslero di s. Pietro di Varella ed Ottobono del fu
Arnaldo de Pino d'IsoIa Comacina dicesi che quesf ultimo diede in
cambio al monastero « totam terram , quam emit suprascriptos
» Ottobonns ab Widone de Ardenno de loco Gravedone in plebe
» de Adalonio et Introinbito ( forse Introbbio , sebben qoesto sia
» in Valsassina) in plano et in monte in integram. » Da qoesto
documento, ove non sia caduto in errore il notaio, parrebbe che
anche il grosso borgo di Gravedona fosse compreso in quella pieve,
quuntunque di cio non facciano mai parola gli scrittori di cose
comasche. Non e quindi a meravigliarsi che quegli abitanti aves-
sero per consnetudine o por privilegio sovrano il diritto d'ona
fiera annuale nella festa del 15 agosto, e bastevoli agiatezze per
ospitare i numerosi accorrenti per sollazzo o per spacciare le loro
mercanzie ; e 1'intervento d'un console era troppo necessario per
1'appianamento delle difficolta e controversie che in tanta ressa po-
tevano insorgere. In un atto d'nna vertenza fra 1'arciprete col capi-
tolo di Gravedona e gli uomini di Domaso (97 luglio l?5i) in
pnnto a decime gravanti molti fondi posti nel territorio di quel
borgo, rimessa per la decisione a raaeslro Rainerio di Viterbo,
cappellano pontificio, a Lcone Avvocalo arcidiacono di Como o
cappellano pontifjcio, all'arciprete di s. Fedele di Casate roilanese,
ed a Bergondio <Ji Mendrisio canonico di Como, quali delegnti
pontiticii , 6 detto che la valle « de Orel sive de Quinzonica est in
» confinibus plebatus dc Grabadona et plebatus de Ollonio. »
Qoesta valle ecco fin dove si stendova, secondo qucl docomento:
« plebatus <lc Grabedona cst et eslendilur a flumine de Grabadona
» usqno ad vallem sive ad fontem qoe dicitar de Orel, sive de
» Quinzonica, qne cst ultra burgum de Domaxio versus Suricum. •
Assai frequenle e nelle carte comasche , che riguardano il mo-
nastero delle Denedetline di s. Fanstino e Giovita di Campo e di
Campovico, il meatovarsi di quel grosso paese; conciossiache in
raolti atti d'affitto dei beni di quei cenobi posti uei terrilori di
Sorgiatc, Campovico e sue vicinanze, convenivasi che i redditi
dominicali si dovcssero dai coloni recarsi ad Olonio : « hoc Qctum
» debet mensurari Campovico et consignari Odelonium ad eorum
» dispendium et dampnnm per suos novellos (2) ; — consignandum
» ipsum fictum ad ripam Adolonii (3) ; — consignatum dictum
» fictum ad ripam lacu ad Ollonio (4). » Questo provi eziandio se
quella terra non era al piano e alla sponda del lago, cid che venne
negato dal Romegialli. Anche Tristano Calco , nel descrivere le
nozze di Bianca Sforza con 1'imperalore Massimiliano , disse che
colle festive barcbe si girava attorno a quel castello da tre parti (5).
Lo Stampa che nel Regno d' Anghiera, copiando Stefano Ar-
duino(6)avea detto che ai tempi di s Agrippino vescovo di Como
(I, Slnria della ValttMna.
(2) • Errat igitur etiam Paolus lovius, qui in descripliooe l»cus co-
» mensis Vollurrenam urbem fuisse apud Oloniam lurrim, laci.i ripa
• Abduae amnis, qua is in lacum influit, conslare ait ex vestigiis ibi
» extaotibus. Celebrem iam olim fuisse ob amoenilalcm fcrtititateiiKjue
ii suam , pluribuaquo oppidis ac vicis liabitatam , nemo temere nega-
* verit j at quid quoque loco fueril, a priscis auctoribus nullibi adno-
» tatum reperio (Phil. Cluverii, Italia anlijua, T. I.Cap. XV).
(3' Dec.tll, lib IV.
1 Olonium caslrum.
(5) Ballariui, p. S.
(1) yisit. Ep. Ning. an. 1589. Cn dccreto del vcscovo fra Beneoetlo
de|;li Asnaghi del 13 otlobre 1332, datato da Grumello in Vallellina,
dcponc Giuvanni Marnasco dall' arciprctnra oloniesc per gravi snoi
falli , e la cooferisce a Beltramino degli Asnayhi. Qnel prelnto de-
plora cbe « ob peccata praedecessorum archipresbyterorom oulli
» lahi poluerunt, et quod propler diOicultatem visitalioois tantorom
» lam in plano quam in monlibus subditorum , - quella chiesa -
• inili^el pastorc forti, qui volunlarius sit animam suam ponere pto
» populo suo. »
(i) Carla dei 15 maggio 1226.
(3) Carta del 1° gennaio 1230.
(4) Carta 7 fchbraio 1237 : cosi si ba anclie in altri atti del 23
otlobre 1914, 11 giogno 1940, o 99 otlobre 1984 ( questa dice:
« et consignare liec omnia in ripam lacu de Hodelonio cum snis
» expensis ), » e II «iugno 1291.
(5) « Inler Collicum et quod iam coarclalo lacu cx advorso re-
» spicil StirricuiD, Olonia lurris mirando opere mediis fundata nquis
» attollitur ; et velnti positus cnudae ct corporis in Lario lcrnnnus
» perpetuis incursatur Abduae undis, qui Tellina valle prorulns . • • olc.
» lgitur tranquillo navigautes . . . . Olooia turri uon sine admiratione
" circumvccta, transmisorc ad portum Molale el Morbenium eU;- «
'Supt.Aug).
(6^ l.ib. IV, cap. 2*.
Digitized by
Google
4
29 3
Olonio cra gta cilta, fondata nelle paludi dell'Adda da Agappio con-
temporaneo di Brenno, e semenzaio di re, nelle note al poeta comano
ci narra che nella guerra decenne fra Milano e Como, due anni
pritua che quesfultima soccombesse (1125), alcuni animosi giovani
condussero una nobil donna comasca, Galizia, su pel lago fino ad
Olonio, che parteggiava per Como in quella guerra, e di la per
l'Adda (1) sino a Domofolo, forte castello, ove dimorava il di lei
marito Giordano vicedomino del vescovo comasco co'ligli, cui
ella bramava rivedere dopo una lunga assenza causata forse
dalle vicende guerresche. Aggiunge cbe a que'di Olonio era un
borgo rinomatissimo , allo sbocco dell'Adda nel Lario, ma che
quand'egli scriveva , era gia da tre secoli stato sommerso dalle
crescenti paludi e dalle inondazioni , e non ne rimaneva che la
torre ed alcuni ruderi, che scorgevansi in parte sul fondo delle
acque. E certo che guerre , iiiondazioni , miasmi li) lo rovina-
rono, e gli abitanti, costretti a fuggirsene per la maggior parte
nel 1444 e portarsi altrove , ripararono a Sorico, cbe compren-
devasi in quella pieve, e ch'era allora un ignobile luogo, dive-
nuto poi importante (oppidum) per tale emigrazione, ed ivi fu
trasferita 1'arcipretura oloniese di s. Stefano con bolla del 9 no-
vembre 145G d'Antonio Pusterla vescovo di Corao, commissario ed
esecutore di papa Callisto 111, con tutti i privilegi e diritti della
plebana primitiva, e cola fu edificata una nuova chiesa conservando
il titolo antico, la cui fabbrica fu sussidiata dal duca Filippo Maria
Viscouti. Stando al Quadrio (3), le terre dell'antica pieve npn vollero
riconoscere la nuova, e si rimasero indipendenti. Ma quella indipen-
denza e negli atti del vescovo Ninguarda attribuita dall'ignorar che
facevano, le parocchie ed il clero del terziere inferiore, in seguito
alle vicendc guerrcscbe ed al cangiato domiuio della Valtellina,
passato dal duca di Milano ai Grigioui, che anticamenle esse di-
pendeano dall'arcipretura d'01onio, poi a quella di Sorico ; e nella
sua visita qucl vescovo pose Dne a quella anarcbia, facendo rico-
noscere la nuova chiesa plebana. Con tutto cio all'antico borgo
rimaneva ancora qualche lustro; poiche nclle addizioni alla cronaca
del Muralto, quali trovansi nel museo Trivulziano, il cronista nar-
rando sotto 1'anno 1493 il viaggio suaccennato di Bianca Maria
figlia del duca Galeazzo Sforza, che andava sposa a Massimiliano
re dei Romani, figlio di Federico IH imperatore, dice che essa
parti da Como pel lago con grande apparato e numeroso seguito
colla flotta dei Tornaschi , « el favente Deo ad lurrim de Olonio
ii cam conduxerunt Ego Franciscus de Muralto I. U. doctor
» ac ducalis advocatus vidi et interfui usque ad dictam turrim
> de Olonio in societate predictae imperatricis etc. »
Quel castello colla sua torre fu oggetto di molte donazioni degli
imperatori, poiche il Barbarossa lo dona nel 1 167 col Baradello
ai fedeli Comaschi e*d alla chiesa , retta allora da Giovanni IV,
ai quale concede aulorita di ricuperare i suoi beni ecclesiastici
dagli ingiusti dctcnlori: « Fridericus Dei gratia Romanorum im-
» perator augustus. Omnibus imperii nostri lidelibus tam futuris
ii quam presentibus notum esse volumus quod nos fidelibus ac prc-
» claris obsequiis, que fideles nostri Cumani frequenler nobis exhi-
» buerunt, et cum imperio seuipcr debent perseverare fide ac de-
» vocione, castrum Baradelli et turrim de Olonio ecclesio cumane
» et comuni impcriali liberalitate- tradidimus , boc gratie fideli
» nostro Iohani cumano episcopo indulgentes, ut quascumque
» seu bona iuste et rationabiliter ecclesie sue optinere poterit ,
» liberam obtinendi et recuperandi babeat poleslatem, secundum
> quod iusticia et ratio dictaveril. Adicientes quoque volumus etc.
» Datum apud Belfort, 8 kal. novembris. » Un anno dopo la sconfitta
toccatagli a Legnano 1'istesso imperatore da Torino coufermo la do-
uazione con altri privilegi ; indi Enrico suo figlio ed ercde , non
ancora imperatore, con diploma 12 febbraio 1 190 diede ai Comaschi
segno di sua benevolenza con undiploma, in cui commendata la
fedelta ed i servigi da loro prestati al padre ed a se , concede ad
essi le regie prerogative per tutto il vescovado e nominatamepte
CONSVLVM CVMA.NORVM
294
(I, Pare clm allora quel fiume fosse navigabile. Domofolo, ora
diitrutlo, stava poco sopra Traona. S'inganna quindi lo Stampa ncl
dire : • Oloniuiu appulsi , Abduae alveum ingrediuntur, quo usque
• ad Vallislellinae fines exlremos ducti , malronam illam Domofolum
• comitanlnr. »
(2) « Propler teraporum varietatcs, militum lurbines et incursus
» alqne aquarum uudique vicinarum innndationes, nec non aeria
" inlempenem » [Acl. visit. Ep. Ninguardae). — « Cuin praedictum
» Olonii oppidnm ob nmnibus clericis atque incolis 1'uisset cx toto
» dereliclum ut a nemine iuhabiiarelur, successu lemporis non solum
» ipsius ecclesiae, vcrum etiam cunctae aedes in terram ceciderunt
» atque corruerunl, ita ut tolum ipsum oppidum fuerit funditus di-
> rutom atque emersum , sic ut ip praesenliarum nullum vesligium
• eius oppidi neque eius ruinarum apparcat, ac si numquam eo in
• loco aliqua extitissel domus » ( ^cl. V\ isit. Ning. ) ; e non rimase
che la piccola ckiesa di s. Agata conservata dalla pieta dei paesi ri-
niasti nelle vicinanze.
(3) Ei dice che la separazione di Traona da Olonio avveuue prima
« ogui altra chiesa di quella pieve, e ai primi senlori di quella Irasla-
Jione, cioe il 15 diccmbre 1441, come appare da istrouiculo di quet
giorno, rogato da Krancesco Riva notaio vcscovilc di Como.
nelle pievi e nei luoghi d'Isola, Lenno, Capriasca e Carvino, nei
castelli di Baradello e di Sorico e nella torre d'01onio, salvo a se il
regio fodro (1). Di esso e raenzione anche in un trattato di pace
conchiusa a Vercelli nel 1184 fra Coniaschi e Milanesi per opera
di Drasardo legato dellMmperatore, nel quale tra 1'altre cose si
convenne che ambedue queste citta tenessero commissari nelle torri
d'OIonio e di Bellinzona a guardare che non uscissero frumentl
senza loro consenso; questo traltato, ampliato poi e glossato, dovea
ratificarsi col giuramento di tutti gli abitanti.
Quella lorre posta suil'ingresso della Valtellina serviva di anello
di comunicazione coniComo e col Baradello mediante altre torri
od alture intermedie stabilite lungo il lago da un lato, dalfaltro
corrispondeva con quella sopra Samolago ancora sussistente, indi
al castello di Gordona, feudo vescovile, ed a quello di Chiavenna ;
e per la Vallellina al castello di Uotnofolo , e di la a quello di
Serravalle nel contado di Bormio ; su qnelle torri ed alture stavano
le scolte per esptorare le campagne, ricevere e tramandare avvisi
con segnali convenuti delle novita che si scoprivano, e tenersi
pronti ad ogni evento.
Fu lasciata nel 1416 a Loterio Rusca dal duca Filippo M. Visconti
colla valle di Lugano, colte pievi di s. Vitale e Baleroa, Mendrisio,
Luino, la Valtravaglia, Osteno, Cima, Vall'Intelvi, coi castelli di
Morcole, Codelago, Sonvico, s. Pietro e con tutta la valle di Chia-
venna, che fu poi cambiata con Locarno, ove ritirossi Loterio, che
ebbe dal Visconti quelle terre in sovrunita con titolo di principe ;
e cio in prezzo della cessione da lui fatta di Como e del Baradello
al duca, che per essa sborsd 1 5 mila fiorini d'oro e milie d'argento.
Le armi da fuoco allora introdotte dappoco, e cbe operarono
un'immensa rivoluzione nelCarto della guerra, non erano estranee
aU'importante piazza d'01onio; giacchc Niccold Piccinino, prode
venturicro al soldo del duca Filippo M. Visconli nella guerra contro
i Veneziaui , scriveva da Edolo il 3 dicembre 1432 al podesta di
Como : « Spectabilis tamquam frater carissime : Visto Ia presente,
» mandatime e qui di e nocte xii magislri di ligname, de le cor-
» darie, i bombardieri che sono ad Como. Quelle due bombardeile
» che sono ad Olonio piu grosse. Et fale presto, presto, presto.
» Nicolaus Picininus de Perusio. Datum Edulli die m decembris
» 1432. - A tergo - Spectabili tamquam fratri carissimo
» potcslati Cumarum (2). ■•
Caduta poi , sccondo il Ballarini , in polcrc dei Francesi, ne fu
liberata da Annibalc Balbiano conte di Chiavenna ai tempi di Lo-
dovico Sforza duca di Milano (1499), ribellamlosi al re di Francia
gli impaurili abitatori di quei luoghi. Fu ristaurata dal vescovo
Bonifacio di Modena che 1'avea in fcudo, ma nel 1512 (3) fu di-
slrutta dai Grigioni co'castelli di Cosio (4), Pietramala e Tirano;
e in queIl'anno stesso una disastrosa peste si aggiunse ai maii
della guerra e delle depredazioni ; gli Svizzcri erano gia padroni
di Locarno, Valmaggia, Lugano, Mendrisio, Balerna, Luino e della
Valtravaglia con quella di Marcbirolo ; indi ebbcro anche i contadi
di Bormio e Chiavenna con tutta la Vallellina. La ricostrusse
Giangiacomo Medici, ch'era in guerra con essi, obbligando ivi i
(1) « Norainalive autem concedimus eis iurisdiclionem , ul supra
n dictura est, in plebe losula et Lenno et Crevlasca et Carvina, et
» ius quod liabemus in caslris Baradello, Surico et lurri de Olonio
» et in aliis castris cumani episcopalus. Et cum dnx Sueviae frater
» nostcr domino traduce redierit, faciemus rcounciare eum iuri iuo,
» quod habet in Surico et Olonio » (V. Rovclli, St. di Como, P. II,
pag.360).
(2 llegistr. litt duc, vol. VI, p. 22 nell'arch. di Como.
(3) Rob. Rusca dice clie alTepoca della dislruzione d'Olonio vede-
vansi ancora cola le iosegne di Giovanni Rusca vescovo di Como,.
al quale Fedcrico I avca dalo nel 1176 quel castello (Deseriz. dtl
cont. di Comu\
(4) Cosio fu anticamentc sede pretoria , c de'piii anticlii borghi
della Valtellina. Avea sul montc uoa rocca forlissima tenuta dai
vicedomini (Sprecher, Pallas Rhaetia). II suo caslello fu dislrutto.
dai Comaschi nel 1304, signoreggiando la cilla i Vitani , che guer-
reggiavano i viccdomini, possessori di quel caslello da cssi ridotto a
buona difesa , ad istigazione dei Vitani stessi, che allegavano non
esser bene lasciar in piedi un asilo a'fuorusciti e nemici dclla re-
pubblica. I Comascbi ridottisi in Valtellina, rovinarono dai Tonda-
menli Cosio e non poche altre terre. Una carla del febbraio 101 1
nella Bibl. A. mi da una vendita di terre in Cosio , fatta da Lnpo
d'Uola Comacina a Lorenzo, Bonfiglio e Giovanni dell'istesso luogo,
comaschi. <
II castello d'Olonio e ricordato dagli Statuti delle vettovaglie e
dclle strade , comnilati al principiare del secolo xv, laddove parla
di quci comuni, cne doveano tener riparate le slrade ; ne riporto
alcuni capiloli: « Couimunc d'e Adolebio debet aptare el tenere ap-
• lalani slralam a lacu cumano in sursum usque per medium porle,
» i;ue fuit quondam Guidonis Callasti dc Ollognio. — Commnnia
» pU'l>is dc Ollo^nio debent aptare stratam a clusura Ixole de Resla
» in sursum usque ad pontem veterem qui fuit snper Abduam, qui
» diccbatur pons de Bellesino. — Item commune de Surico debet
• apiarc a prcdicla fonlana in snrsum usque ad terminum qui est
<i supia Iramitem, qui vcnit a turre de Olognio versui Soricum, qui
» dicitnr ad Variolam. » Cosi anche negli slatuti del 1296 ewi la
rubrica: • Quod nemini liceat piscari lacum cnm rete magno spisso
» vel rele de muzela a turri de Olonio infra nec supra,et boc inler
» pascha maiue el kalendas septembris. •
Digitized by
Google
2C,5
pas3;iggieri e i mercanti a pagare uu pedaggio per far denari, ed
occupando Porlezza e la Valsassina. Ma altre guerre e i continui
inte.rramenti, e massime nna nuova irruzione dei Grigioni nel 1600,
non lasciarono del paese ne del castello alcun vostigio. Gli atti
di visita vescovile del 1593 ricordano che allora era paroco di
quella sventurata terra Giovanni Oreccbia (oV Oregia), con un
reddito di cinquanta scndi ed una popolazione di "70 fuocbi o
circa trecente anime.
Sarebbe difficile rintracciare 1'origine delle due fiere annuali
cbe vi si teneano in agosto e novembre , a coi in forza degli
statuli doveano intervenire solennemente uno dei consoli di giu-
stizia ed un ambasciatore co'loro scudieri , uoo scrivano ed un
tubatore , non avendone lasciata alruna memoria le storie locali ,
cbe forse le trovarono gia istituite da tempo immemorabile. Consta
infatti da Varrone, Macrobio, Dionigi d'Alicarnasso ed altri essere
stati in uso anche presso i Romani i mercati annuali o fiere (ntin-
dinae , feriae ) , che lenevansi in dati giorni dell' anno. Ebbero il
nome di feria perche aveano luogo in giorni feriali ossia feslivi,
nelle solennita domenicali o di qualche santo. Carlo Magno avea
ben vietato che tali solennita venissero turbate con ftere o mercati
straordinari , volendo anzi che « mercata et placita a comitibus
» illo dio prohibereutur(l): » o LodovicoII aggiungendo la sua au-
torita comandava che : <> omnis homo die dominico nullas audeat
» operationes mercationesque peragere, praeter in cibalibus rebus
» pro iterantibus (3) : » ma le consuetudini valsero piu che le leggi
e le pene. D'altronde a molte fiere diedero origine le festivita
cristiane , alle quali facendosi gran concorso di gente, i mercanti
coglievano appunto ii destro di portarvi le.loro merci, cid che
pur oggi in piu luoghi si pralica. S. Basilio rammenta quest' uso ,
biasimandolo : « De nundinis illis, quae in sanctorum cclebritatibus
» habentur, quid? (3) » S. Gregorio di Tours aiferma che in Edessa
nella festa di s. Tommaso apostolo vi era un grandissimo concorso,
e « vendendi comparandique per triginla dies sine ulla Jtelonei
» exactione Hcentia datur (4). » A tal proposito narra Landolfo il
giovane che essendosi fatta 1'invenzione di insigni reliquie nella
chiesa di s. Maria alla Porla in Milano nel 1 107, H clero vi istitul
un giorno festivo da osservarsi ogni anno il 9 maggio « tamquam
» in dio resurrectionis et nativilatis Dom. N. I. C. , quo etiam die-
» ad frequentationem solemnitatis statutum est annuale esse mer-
» catum, et omnibus venientibus ad hanc solemnitatem vel causa
» orationis vel causa mcrcandi , et redeuntibus stabilita cst ab
» omni civitate firma et inviolabilis trevia (tregua) octo dies ante
» festum el octo dies post feslum (5). » Bergamo ebbe anch' essa
la sua fiera di s. Alessandro istiluita nel 903 dal vescovo Adalberlo:
« mercatum quod in festo b. Alexandri martyris annualiler publica
» coadunatione hominum longinquis etiam parlibus advenientibus
» fit (6). » Ad anlica origino risalgono i mercati di Bormio e di
Coroo, per testimonianza di una carta del 15 aprile 1301, cbo
ce lo prova gia esistente (7) ; pattuendosi allora un trattato di pace
fra que' due luoghi , si stabilisce che « largam stratam et largum
» mercatum debent habere homines de Burmio per tolani valloin
» Tellinam sine aliqno pedagio vel tbeloneo ; et si bomines de
» Burmio vellent venire Cumum pro aliqoo mercato, debent ho-
» mines cumani daro eis tale raercatum, quale darent aliis liomi-
» nibus cumani episcopatus (8). » Un privilegio di Oltone VI re
(Ij Lex 140 inttr Longob.
(3) Additam.W ad Ltg.longob.
'ij £t<>.flegu/.reg.39. 40.
4) Oe glor. martyr., Iil>. I, cap. 33.
(,5) Hist. Medioi, cap. 33.
6) Un alto di perinula fr,i il monaslpro di s. E^idio di F. ntanella
e Guglielmo prevoslo di s. Vittore di Terno snl Bergamasco c datato
nel 1 1 10 « quadam die nicusis mircii iu mercato Tirani. »
{!) Berengario crealo re d'ltalia dagli ltaliani , dolenle rhe la
dignila imperiale fosse passata ai Gcrmani , concedelte a Valperlo
vcscovo di Como il diriltu di istiluire on inercato mensilc, ed esi-
gerne tetonea et curaturas, speciali imposte, in guadam pltbe del ter-
ritorio comasco nelfnnno 9ll, e <!el suo regno xxiv (V. 1'Ugliclli,
T. V. col. 874). — Un diploma di Ollono II dcl 18 giugno 983
(V. nell'appeodicc), con cui concedesi ad nn Bariperto iicgozianlc di
Como una parte di muro con Ire torri di ragione deila cilta pfr la
iunglitzza di 35 perticbe, vicine alla pusterla, rammenla gia il mer-
eato : murum de posteruta, qui ducil euntes tt redeuntes ad mtriatum ,
di cui bavvi cenno anche negli slatuti del 1396.
(,8. In Arch. Com. fet. Monum. Vul. I. pag. 51. II Barbarossa
tn un diploma del 31 maggio 1175 dato da Pavia erasi obbligato
a conservare il mercalo di Cumo : « nullo quoque tempore nieicalum
» eis aufferemus, nec cuipiam ipsius eis auffcrenti assensum prae-
> stabimus. » Uu altro anlico mercato annuale tenevasi a Mena^gio,
concesso da un Ludovico imperalore , a quanlo asseriace un invcn-
tario dei beni del monastero di s. Cristina sulTOIona , redatlo il 31
maggio 1388: « Habemus in lacu cumano duas corticellas, unam ad
» Menasium cum una capella auper se habente , saDclom luslnm
» nomine, cum famulos supra sedentes, cum olivelo et viiicis et
» campis , qui reddunt granum tertium , vinum medium , olenm
» totum , et pro tertio aDno singnlos boves valentes solidos sox , et
» per singulos annos in feslo s. Iu9li mercatum annualem ad ipsam
« ecclesiam babcndum , quem constituit Trasoldum abbatem lempo-
« ribns tudovici imperaloris elc. » Ben antico dovea esserc ancbe
» quello di s. Abbondio, rammentalo dagli statnli del 1396.
396
dei Romani del 13 febbraio 1190 in favore dei mercati comascbi
dice : « Precipientes insuper nt strate libere et secure sint emni
» tempore ad civitatem cumanam in eundo et redeundo cum omni
» mercato et sine mercato, nec stratam Claveue et Bilizone retno-
» vebimus, nec aliis ullo tempore concedemus. » II non trovarsi me-
rooria di questi due mercati e un nnovo argomento delTantichita
delle fiere o mercati istituiti sin dai tempi degli imperatori germanici
o dei re Iongobardi, allorche i ricchi rifugiavansi nelle citta mu-
ntte, lasciando le loro terre esposte alle incursioni dei barbari
cominciando cosl lo svolgimento detla vita e delle liberta comunali.
Ottone I con diploma del 968 concede ad Oderico vescovo di Ber-
gamo di tenere mercato sulllsola dell'Oglio. ossia isola Dovarese,
allora di s. Sisinio, nel dl del santo. Cnsi si rianimarono gli an-
tichi mercati o fiere romane a Cremona, Mantova, Bergamo, lseo,
Lucca, Scsto Calende, Brescia, ravvivando le arti che trovavano
prolezione, alimento e sicurezza nelle citta, sviluppandosi ed or-
ganizzandosi e costituendosi i paralici o corporazioni delle varie
arti, continuazione de'colIegi romani.
Come si vede, spettava al principe il diritto di concedere tali
fiere annuali ed i mercati , annoverandosi essi tra le regalie mag-
giori , e vediamo che Carlo Magno nella legge ui sanci che « mer-
» catum in nullo loco haberetur, nisi ubi antiquHus fuit , et legt-
» timum esse debet , » cioe istituito per autorita del principe,
non per arbitrio dei conti 0 del popolo. Non dhersamente dispon-
gono le moderne legislazioni in proposito.
II podesla era obbligato dal suo giuramento di far fiorire e pro-
sperare il mercato urbano, e di guarentire la sicurezza di qoanti
vi convenivano per lo spaccio delle loro merci e derrate : « operam
» dabo bona fide omnibus modis quibus potero, ut bonum forum
" et tempus et omnium mercium fiat in civitate cumana et eias
» districtu blave, vini et oranium victualium . . . et omnes bomines
» et persone possinl secure cum mercimoniis et rebus ire et
» redire etc. »
31. — LXIX. « Parabula eundi domum. »
Parabula eundi domum pare che fosse un dccreto di sequestro:
ne do un esempio tolto da una carta del 10 aprile 1354 : « Dom. Ri-
» zardus Brocus consul cumanus negotiatorum imposuit et in man-
• datis dedit Mooaxio de Monaxio.servitori curaano, ut eius precepto
• predet et depredari debeat lordanum Arslizium de 1'oslalese de
• cent uno formagii salati omnes masarios dominoruro Mafei et
• Fomaxii fratrum de Castello de Cumis, si confitebuntnr dictum
» fictum de predicta quantitate ; et si defitebuntor, precipiat ei di-
» ctus servitor ut veniat coram diclo consule binc ad 15 dies prc-
» ximos facere defensionem , nlioqoin dictus' consul procederet de
» iure. Et hoc ad petitionem suprascriptorum fratrum de Ca-
» stelto, etc. • Un atto di tal genere sembra quello descritto dal
documento 1 dicembre 1385, riportato nella nota al capit. C1.
32. — LXXI. « /n qnibus quaternis debeant scribi banna etc. »
Incontrasi lalvolta qualche carta, in cui trovasi esempio dell'e-
secozione di questa rubrica; eccone una del 13 febbraio 1367:
« Dom. Iacobus de Vitanis iudex et consul cumanus de iustitia
» dedit parabolam el licentiam dom. Iohanni Lambertengo de Vico
» predandi et contestandi .... de bonis et rebus lobaonis de
» Ymelda de Tirano usque ad quantitatem modiorum xvm blave-
» ad eius dampnum et dispendium , de quibns est in libro
» bannorum, etc. ».
Ancbe molte carte bergamascbe di quel secolo, cbe si banno
in questa biblioteca , forniscono esempi di registrazione d'individui
sul libro dei bandi, che avea un nome siugolare; trascrivo quesla
a casaccio del 38 giugno 1393: « Sub palacio comunis Pergami,
» presentibus testibus Graciano filio q. Degoldi de Ginamis et
» Ventio Guillelmi de Picollis, et Vencio de Ginamis oronibus no-
» tariis civitatis Pergami. Ibi Paganus Temporallis servitor comu-
» nis Pergami preconatus fuit sic dicens: omnis bomo sciat et
» audiat : Mayfredus qui dicitur Barbellius de Feregallis est scri-
» ptus et positus in libro banorum comunis Pergami, qui dicitur
» bos, per lacobum Rinnati et Feregallum de Feregallis; qui May-
» fredus fuit citalus et requisitus per me servitorem, quod ad cer-
» tum terminum elapsum venisset coram dom. potestate comunis
» Pergami vel eius iudice causa furandi exire civitate et universi-
» tate Pergami, vel acordaret se cum suprascripto Iacobo Rinati
» ot Feregallo de Feregallis, qnod penitus facere renuit; onde si
» hinc ad quindecim dies prox. venienles non venerit coram su-
» prascripto dom. potestate vel eius iudice suprascripta de causa ,
» vel non fuerit acordatus cum suprascriplis lacobo et Feregallo,
» sit in tali loco ct statu , ac si iurasset etc. »
33. — LXXV. « Rega. »
Xel linguaggio dci basst tempi rega, ragaleia, riga significava»
una misura di temi od il solco impresso in quella daH'aratro, e4
LIBER STATVTORVM
Digitized by
Google
CONSVLVM CVMANORVM
39 8
anche il liniite che divideva un podere dal cotiliguo. II Mabillon
e Marculfo inlerpretarono questa voce anche nel senso di tribato
cbe pagavasi dagli-agricoltori. Indi passd ad indicare le righecolo-
rate nelle vesti e lc linee tracciate sulle carte preparate aUe scrit-
tare. Negli statuti di Piacenza leggesi : • et quod quelibet linea
• seo riga habeat ad roinus quinque ditiones ( lib. VI. p. 83 ). »
In questo senso il Ducange non registra rega. L'istesso senso ha
negli statuti novaresi Ia voce gricia.
34. — Cl. «
i» qualibel condemnalione.
In questi slatuti si parla sovente del praeceptum condemnationis:
era questo un decreto che condannava di solito il reo conveuuto
al soddisfacimento de'suoi debiti. Eccone un eserapio tolto da una
carta del 3 agosto 1306. » Dom. Luterius de Castello de Cumis
• potestas comunis et hominum de Campovico condempnat ex suis
• confessiouibus in concordia parcium Casparura filium q. dom.
t Grencii de Campovico et lobannem eius filium utrumque eorum
• in soUdum teneatur binc ad festum s. Martini proxime futurum
• dent et solvant capituUo monasterii s. Fauslini de Insula Ubras
• decem denariorum novorum bonorum sortis et eorum dampna ,
• expensas et interesse post (erminum do ipsis denariis ad ipsura
• terminum et dispendium, dampna et interesse post terminum
• eidem capitullo dare et solvere promiserunt et convenerunt,
• obligando se et omnia sua et utriusque eoruin bona pignora pre-
• sentia et futura domine lacobe de \ ia de Cumis recipienli no-
. mine et ad partem dicti capitulli in bonis denariis nume-
• ratis tantum et non in cartis nec nolis uec nominibus debitorum
» comunis de Cumis nec alterius comunis etc. Actum in loco dc
• Campovico etc. Ego Formentolus de Quarzano notarius Merbi-
» gnii hanc condenipnationem tradidi et scripsi. »
IVaKra condanna del 14 febbraio 1206 e la seguente ; • Dom An-
» tonius de CaseUa iudex et consul oumanus de iuslilia condem-
• pnavit cx suis confessionlhus in concordia parciuta Iohannem
» Cbetum de Casseila de vico et Guiilelmura eius liUum parabula
• et voloatate suprascripti patris sui , ut hinc ad pascha maius
• prox. dent et solvant quemlibet eorum in solidum Arialdo de
• Stevano de Vico solidos xu den. nov. in denariis numeratis tan-
• tum , et iUos ad ipsum terrainum dispendia et guidcrdonos pre-
• teritos ei dare et solvcre proraiserunt et convenerunt, obligando
• omnia bona corum presencia ct futura, et non in cariis nec nolis
• debiti comunis de Cumis, omnibus statutis et consciiiis et ordi-
• namentis comunis de Cumis super hoc faclis et facturis renon-
• ciando per pactum remissioni : ita ut eo acto et pacto inter eos,
• quod liceat ipso dom. Arialdo ubique elapso termino prcdictos
» condempnatos capere et detinere personaliter suis propriis au-
• ctoritatibus , et sine afiquo vinculo banni comunis de Cumis ,
• quousque plene fuerit solutum et satisfaclum de ipsis denariis,
• renonciando illis iaribus et legibus, quibus cavetur liberum caput
• capi non posse et beneficio cedendi bonis etc. »
35. — CXVH. Gli Himal&ri.
Ad un dupUce scopo fu introdotto 1'ufBcio degli stimatori negli
ordinamenti comunali di Lombardia; erano dessi gli ufficiali del
censo, che stabilivano il valore dei beni stabili, tanto per asse-
gnare ai possessori e proprietari la loro quota contingenle di con-
tributo, quanto per poterli alienare o darli in Iuogo di effetlivo
denaro ai creditori , allorcbe il debitore era inabile a pagare i suoi
debiti, ed allora avea luogo 1'esecuzione.
Gli stimatori erano dapprincipio ufficiali detti talvolta giudici
eletti dai marcbesi o conti delle citla o da'vescovi, nci tempi lon-
gobardici e in quelli che immediatamente scguirono, quando trat-
lavasi di permute di terre fra le chiese ed i privali, onde- consta-
tassero o vegliassero che la permula avvenisse a profilto del luogo
pio, come volevano le leggi d'allora (I) ; poi si istituirono allo scopo
di formare 1'ufBcio del censo o degli inventari. Le prime memorie
del catasto in ioghilterra si trovano ncl secolo u, dove ai tempi di
re Odoardo il Confessore fu formato un registro generale di tutte le
possessioni chiamato Doomxday-Book, ossia libro del giudizio uni-
versale. Verso qoel tcmpo i liberi comuni d'ltalia adoltarono quel
metodo del registro censuale ed introdussero con esso un raiglior
tistema di tributi (2). Anche il Barbarossa avea ordinato che in
ogni citta si compilasse in apposito libro un elenco di tutti i mansi
o masserie, de'buoi e de'focolari, sui quali avea lcvato un'imposta
«ssai gravosa, cioe di tre soldi .imperiali, ossia circa 40 lire nostre
(I) Siane esempio il documento dell'aprile 1087 nell' appendice
qni «llcRalo, pcrcbe con altri dne del 5 mar/o 1085 c de.l . . . marzo
1093 terva di foote e monumenlo storico dell'esislenza d'uu vescovo
Eriberto, dimenticato dai cronisti e dairiTglielli, c chc tenne la «ede
comasca sul Onire dcl sccoto XI.
'!) E mcmoria essete statc pralicale alcune misure censuarie anche
nrl M93.
per ogni raasseria, di 2 soldi per ogni paio di booi, e di 113 denari
per ciascun focolare, equivalenli a piu di 60 lire attuali (1). A
Milano si statul nel 1211 che tale inventario si riducesse a miglior
forma, ma nel 1335 non era ancor terroinato, e aolo ai tempi del
podesta Pagano della Torre nel 1240 avea qualche regolarita, ed
il Fiamma ne fa menzione. Kel 1247 ogni porta di Milano avca
due periti, il cui collegio complessivo di 19 costituiva l'ufflcio
degli inventari. Essi, misurato oVgeometri i terreni anche degli
ecclesiastici , ne stabilivano il valore. Con loro presiedevano a
quell' ufficio alcuni militi , o le operazioni di roisura o di slima
importavano ai comuni il pagamento di apposite tasse dette ron-
demnationes o cpndanne. A malincuore il clero sottoponevasi a
queste gravezze , ed ostentando privilegi , volea dispensarsene ;
ed il legato apostolico nel 1345 ai 25 dicembre emano in Milano
un edilto nclla chiesa di s. Eustorgio, col quale vieto rqcisamente
a tutti i podesta e rettori di Lombardia l'aggravare con taglie,
fodri ed altre esazioni il clero e le case religiose, che aveano gia
ricehi e vasli possedimenti (2). A Como frequenti erano le collisioni
fra i podesta e le persone e le case religiose e le cbiese per le
nuove iraposte, di cui venivano da quelli aggravate coroe rilevasi
da molte carte. Contuttocid furono obbligate a pagarle insieme alle
condanne fatte per le misure delle loro terre. A questi sUmatori
corrispondevano forse quelli che nei tempi della dominazione lon-
gobardica erano detti peraequatores, di uno de' quali , detto Ursnne,
parla una carta riportata dal Troya (3), e che il Fomagalli giudicd
essere un distributore delle imposte, chiamando cosl il codice di
Teodosio queUi che curavano 1'equa ripartizione dei tributi fra
ciascun cittadino. A Modena gli gtimatori furono isUtuiU verso il
1225; ufficio loro era di obbligare i possessori di beni stabili a
vendere i loro piccoli campi al vicino , che no avesse uno piii
esteso, come era prescritto anche dagli statuti di Novara, oppuro
a permutarli collo stesso, onde cosl togliere i soverchi fraziona-
roenti delle proprieta, Ia cngione di frequenti dissidii e le roolle
servilu. Aveano ancbc autorila di rettificare i confini delle terre
contiguo di diversc proprieta, e raddrizzare i campi ed i fossati,
e dar ad essi mijlior forma ed ordine. II Muratori (4) ci dicde
alcuni statuti relativi a qucsli sUmalori, e la formola del giura-
mento clio doveano prestare si cssi cho i loro notai.
Le carte del secolo xm ricordano gli stimatori ed il loro ufficio.
Vna sentenza pronunciata il 10 luglio 1375 in una controversia per
la esazione d'un fodro « solidorum 40 (ertiol. pro centenario im-
» poxitum anno prox. pret. in regiroine dom. Gulielmi Avocati
» tunc potcstatis Mediolani [ da Inmerio de ser Mickerio giudice
» milanese ) de consillo Dalfini de Marnate et Gionselmi de Gion-
» selmis ( giurisperili eletU da esso Inmerio ) de voluntale
» partium , » appare che tal fodro era imposto sulle proprieta -
tuper facultatibus - descritte negli inventari (5) , nella anzidetta
misura di 40 soldi per ogni cento lire di valore. In allra carta
del 1976 tali inventari si dicono scrilti da Anselmo Boccardo notaro
degli inventari vecchi e nuovi nel 1268. Cio si afferma in occa-
sione d'altra sentenza d'Alberto Rivolta giudice ed assessore del
podesta di Milano , che esonera dal fodro il monastero maggiore
per la porzione spettante ad un suo podere non descrilto negli
inventari. La sentenza fn profferita « habilo consilio dom. Tedaldi
» de porta romana iurisperiti. » Era dunque gia sistemato e
(I) In una seotcnza del 1° genn. 1212 emanata da Amhroietto Contp,
dclegalo dai consoli di Milano in nna cansa fra Lanfranco Dorro e
il clero di Milano, leggcsi che nna consegna od inventario di beni
in lorrilorio di Cassino , diocesi di Lodi, era stata falla « ex prae-
• ccpto consulum Mediolani, redacla per Anselmum de Feria nota-
» rium in aulenticum el publicum instrumentum, inducens maximam
» pracsumptionem quod illins ferulae ( cioe di quel clero> sint illae
• terrae , cum olim sint admissae (ales consignaliones ex lege mn-
• nic'pali Mediolaoi promulgala propler infortunium persecuUonia
» quondam Fcderici imperatoris. »
^2" 1 coronni rislabitirnno , per snpperire alle proprie spese, l'im-
posla prcdiale romana, ch'era stata abbandonala dai Longobardi, o
che percio ricompare untformcmente eogli antichi nomi di campatico,
catasto c prediale, nlla quale furono soltoposti anche gli Arimanoi
come a Brcscia, e il clero come a Kcrparao, chc ne soltopose i beni
lil catnslo ^cncralc , seblienc i rcllori di quel comune fosscro slali
pcrcio punili coll'interdetlo da Innoccnzo III.
(3) T.V. p.84l.
(4) Anliq. Ital. tom.M, col. 339 et seq.
(5) Una carta di qucl tcnipo conservata nell'archivio di s. Am-
brni-io in Milano ci da 1'idea della misura con cui era imposlo il fodro :
« Fteperitur in libro reccpti uniu9 impcriilis pro qualibet pertica
» tcrrae, qoi eit penes doin. presbvlerum Ottonem de Marliano cappel-
ii lanum dom. arcbiepiscopi Mcdiolani inter cctcra forc scriplum -.
» Anno mcc.xc, die iovis XXIX inensis decembris. - A communilate
» s. Ambrosii pro perticis ccl; ilcm a dom. pracposito pro perticis r.ct,
» Item a Lconardo Crivello pert. r.c.h. Ilem a lacnbo de Hermenulfis
• pert. cccx clc. » Nota sn qucsto propoiito il Ginlini solto 1'anno
(289, che nel cenao od inventario falto in quel secolo di lutli i beni
di qualunqnc persona e luogo, si laico che ecclesiaslico, v'era non
solo il valorc dei fondi , ma ancbe la misura di cssi ; onde le im-
poste si poteano commisurare tanto snpra ogni cenlinaio di lire di
valore capitale, quanto eziandio sopra ngni pertica.
37
Digitized by
Google
2 99
LIBER STA.TVTORVM
funziooava regolarmente 1' uflicio censuario , dal quale regolavasi
l'imposta o fodro; una carta del 1391 ci indica il modo di tale
iscrizione dei beni sui registri : « Reperilur in libro qoi est penes
» dominos sex presidentes rationibus et defensionibus comunis
» Mediolani , in quo scripte sunt facultates seu extima nobilium
» plebis de Brivio fagie porte nove facta anno currenti 1991: scri-
» ptum est ut infra : domina Bellacara relicta Hartini de
» Hoe pro libris 70. Ego Cburadus de Somavico scripsi. »
Al principiare del secolo xm nel contado di Como era gia isti-
tuito il censo, giacche una carta del 15 aprile 1301, cbe ci esibisce
iin trattato di alleanza tra Como e Bormio, dice : « Item homines
> de Burmio debent facere solutionem de mobilia , et comune de
» Burmio de terris et de domibus extimatis similiter facere solu-
» lionem , ut dictum est, in loco Trixivii. »
Questi periti stimatori, quando erano assunti come tali dal!'au-
torita giudiziaria, aveano anche un potere esecutivo, poiche
quand'era constatato dai consoli il debito di un terzo, impotente
a soddisfare , gli stimatori investivano il creditore dei beni di
quello , sino alia concorrenza delle sue ragioni. 1 seguenti docu-
menti provano gia 1'esistenza di quei periti al principiare del se-
colo xiil, e dei loro uflici. « Anno dominice incarnalioois mcc, die
» mercurii, n die exeunte aprili, indict. xn Iacobus de Fenegroe
» et Prevostus de Lucino publici cstimatores comunis de Cumis
» ex oflicio eis ex parte ipsius comunis comisso, el iussu et para-
» fcula dominorum lobannis Rusce et Guifredi Bugniani consulum
» cumanorum de iustitia, estimaverunt domum unam lerragniam
» cum furno uno intus, videlicet ediflicium ipsius domus et ligna-
» men et ediflcium unum casine et canales ct slampas et rudixna
» et omnia alia ad ipsum molandinum pertiuentia, exceptis molis
» et feramentis ipsius molandini, et totum edificium unius alie
» domus solariate a travibus primi solarii in sursum cum qnodam
» lobio, et similiter totum edificium et levaroentum unius alterius
» caselle quod est post ipsom solarium , et omnia alia edificia,
» que dicebat Anselmus fil. q. Obizonis de Campora se liabere vel
» ei perliaere vel pertinere posse in molandino et terra de tra-
» versa domini abbatis et monasterii s. Abundii; quod molandinum
» et terram suprascriplus Anselmus .... eius soliti erant tenere a
» predicto monasterio valere libras vigiuti et sex den. novorum
» etc. lnsuper predicti eslimalorcs suo oflicio ex parte communis
» de Cumis suprascriptum dom. abbatem ad partem suprascripti
» monaslerii posuerunt in possessionem de omnibus predictis rebus,
» ut superius memoralum in quolibet capitulo. Actum in curia
» predicti roolandini. »
« Anno Dom. inc. mccxlvii, die veneris tercio intrante marcio ,
» indict. im. Guido Sartor dcTrixivio, et Bonamicus Guifius dc
» Trixivio estimatores comunis castelancie de Trixivio ex officio
» sibi impoxilo et comisso pro ipso comuni, precepto dom. Ioban-
» nis Greci potestatis comunis casteliancie Trixivii, estiroavil dam-
» pnum arborum de castano factum per Guidonem qui dicilur do
» la Resega fil. q. Guillelmi ser Curradi dc Trixivio, in quadam
» silva que cst ecclesie s. Marie de Serravalle, iacente in territorio
» caslelantie Trixivii , ubi dicitur in dosso de Assia, in solidis xxv
» den. nov. , minus den. nu nov.; scilicet dampnum arborum in
» sol. xx den. nov. et solutione extimatorum in sol. v minus den. iui
» nov. Aclum Trixivio etc. Ego ltugerius nolariusde BeccariaTri-
» xivii scriba commuuis suprascripti rogalu el iussu suprascriplo-
» rum extimatorum scripsi. »
« In noroinc Domini. Anno doro. iuc. mccxvi, die lune xuu in-
:> trautis novembris, indict. v, in prescntia Petri Ponge et Guillelmi
» Greci consulum cumanorum de iuslitia, ao eorum parabola et
» auctoritate. Anselmus de Via et lordanus de sancto Fidele cstima-
» tores comunis de Cumis ex oficio suo sibi ex parte suprascripti
u commnnis eorum comisso dederunt ct tradiderunt Cavalco de
» Curtexella recipienti ad partem et utilitatem Lavizii fiiii 1'elri
» Lavizarii de Cumis de rebus Bartolomei de Landronio : nomi-
» native in primis ei dederunt ct cstimaverunt domum unam cum
< curte et orlo, que iacet in Cumis ad portam novam, cui coheret
» a mane Lafranci de Landronio de Clavena, a meridie via, a sero
» lobannis Perbechenc de Morbenio, et a uulla bora Roberti de
» Landriono de Clavena , in solutum pro libris norem et solidis
» quatuor novorum de sortc , quas ei dare tenebatur per breve
» unum atcstatum traditum per Iohanncm Faxum , et faclum sub
» incarnalione mccvu, undecimo cxcuntc februario etc, de quibus
» ei condempnatus erat, et sua bona in scripto consignaverat; et
» pro solidis qualuor ct mcdio novorum pro cxpensis exlimatorum
» et solutione huius carte, et quam predictam domum Petrus
» de Pino et Anselmus de Via estimatores comunis de Cumis ei
» exlimaverunt et dederunt in die veneris xv intrantis setembris
» prox. pret. ; et ipsum Lavizium eo die in corporalem possessio-
» nem posuerunt, dalo ipsi Bartolomeo spacio xxx dierum luendi
» et exigendi , si velet , solito more , infra quod spacium non exi-
» gatur nec detur solucio etc. Predicti vero consules et extima-
» tores hanc cartam fieri rogavorunt etc. »
SuU'uflkio di questi ufllciali veggasi 1'atto 13 novembre 1905,
con cui questi rimettono il creditore Guidone Giudice in possesso
d'alcuni beni in territorio d*Jsola , appartenenti a lngalardo La-
vezello.
36. — CXXVIII. « Zuria , oveta , etc. »
Zuria, voce comasca, significava una forma speciale di berretta,
che esprimevasi anche coll'allre voci equivalenti infula, oveta, berela,
capuiium , forma ora dimenlicala. Zurame , secondo il dizionario
del Dufresne, indicherebbe anch' essa una parte delTabbigliamento
o veslito della persona, secondo una carta dell' anno 1989 di
Astolfo III re di Portogallo, da lui citata, ma e fuori di dubbio
che non s'accorda col significato di xuria. Oveta e tuttora viva nel
dialetto valtellinese dei dintorni di Morbegno e Sondrio, e vale
quanto cuffia ; e usata anche nel Bellinzonese a dinotare una sorta
di cuflla. ln un documento delfarchivio di Coroo dell'anno 1958,
che e uno statulo simile a questo , si ha : • servitores babeant in
> capite ovetam sive beretam rubeam. » Con non dissimil vocabolo
a Padova e anche a Gravedona (Stalut. cap. 113) le berrette chia-
mavansi zornie o zornea, come appare da un inventario d'abiti e
masserizie doroestiche compilato il 17 settembre 1465 in quella
citta, in cui leggesi: • item una zornia de pano morello revolta
» in fora de lella azura da homo. Item una zornia negra de pigoolo
■ negro frusta. • In qualche terra del contado copeta e la papalina
o berretta a cupola.
La berretta dei roessi comaschi forse non difleriva nella forma
da qoella usata comunemente da ogni altro cittadino, ch'era alta,
rotonda, acuminata a guisa delle mitre episcopali, ma cadente,
allacciata sotto il mento, intorno alla qualc un vclo cadova sulle
spalle da un lato. Che la mitra (infula) fosse un ornamento co-
mune , lo abbiamo dal Fiamma , che nella Cronaca maggiore rac-
conta che nelringresso di Ottone II in Milano mille fanciulli gli
andarono incontro vestiti di rosso e giallo con in testa ona mitra
ossia corona di carta , ov' era dipinta 1'aqoila imperiale : « mille
• pueri occurrerunt ei mitrati sive coronati cartis habentibus
» depictas aquilas imperiales. • Giulini ricorda una schiera pur
di mille fanciulli che con eguale milra con dipintavi rimroagine
• pontificia andd incontro ad Innocenzo IV. La cronaca di Rico-
baldo da Ferrara, scritta verso la fine del secolo xm, dico che
a' tempi di Federico II gli uomini usavano in capo certe mitre
fatte di squame di ferro, e le portavano cucite dentro le berrette,
chiamate magliate {maialat) per quelle squame o maglie, e cosi
le usavano anche i Lorobardi, ma di qualche specie di drappo:
• infulis de pignolato utebantur, » che serviva anche a far Ie vesti
femminili. 1n un sinodo tenuto a Milano nel 1350 daU'arcivescovo
frate Leonc da Perego vietossi agli ecclesiastici di portare in pub-
blico • infulas albas discoopertas vel etiam sub biretis, nec non
• birete cum mazis » usate dai secolari, ch'erano cuifie biancho
e piccole cbe stavano sotto la berretta , e doveano" essere a guisa
di cappucci staccati dallo vesti. Un marmo di quel secolo, che sta
nella chiesa di s. tJiovanni di Monza, pu6 dare un'idea della ber-
retta allora usitata nelle ultime cinque figure a destra , ove vedesi
una berrelta alta allacciata, sotto il mento, cd intorno ad essa un
velo che cade da un lato sullc spalle. Quel marmo rappresenta
rincoronazione del re d'Italia o de' Romani in Monza. Anche 1'arci-
vescovo Gastone Torriano nel concUio tenuto a Bergamo nel 1311
vieto agU ecclesiastici • infulam de seta sive serico more laicali et
» capucia ad morem laicorum nec capucium ad formam, sicut
• vulgariter dicitur. »
H duca Pranccsco Sforza , che riformo gli statuti comaschi, muto
anche il colore delle berrette dei messi municipali, e Ie voUe
bianche e rosse.
37. — CXXXIH. • i't servitores cumani praeeepta
» et praeeonizamcnta quae fecerint, guarentenl. »
Le relazioni cursoriali di intimazioni eseguite per ordine dei
giudici venivano eseguite con apposito alto redatto da notaio, di
cui esibisco qui due csempi tolli da carte originali conservate nel-
l'archivio di s. Fedele in Milano:
« Anno mcclvii, die lune, tertio intrantis decembris, indictione
» prima. In presenlia Luterii filii quondam Martini Rancillioni de
» Vico, et lacobi fil. q. Petri de Kovella de Insula, qu| habitant in
« loco de Morbegno, et Aydantis 01. q. Benzii de Saxo de Rovoredo
» rogatorum tcslium. Vcsliellus de s. Abundio scrvilor comunis de
» Cumis dixit et guarentavit se precepisse infrascriptis bominibus
• et personis omnibus, ut hodie sjnt coram dom. Arialdo de Lalio
» de Cumis iudice et consule de iustilia reddere testimonium et
• diccre veritatem dc causa, que vertilur inter dom. Alcherium
« vicccomitcm et fratres et filios etc. » In una causa proniossa dal
capitolo di s. Eufemia d'Isola, cosi il messo riferiscc: • mcclxxxv,
» die sabati , primo mensis decembris. Coram dom. Bonincontro
• Cayrolo iudice et consule cumano de iustitia ad bovem retulit
» guarentando (lalvolta dicevasi invccc : sacramento officii sui) Otto
» de la Porta servitor cumanus se die martis proximc pretcrita
Digitized by
Google
3ut
CONSVLVM CVMANORVM
. itisse in loco de Salla et Jo Spurano et de SUbio et de Campo
a ad domos Iohannis de NobiaUo, Lafrancoli de Sera etc. omnium
» de Insulla causa predandi eos ad petitionem capiluli ecclcsie
» >■ Euphemie de Insula usque ad quanlitateiu some unius blave
» pro quolibet et solid. v nov. pro quolibet et congiorutn quatuor
» vini pro qualiliet occaxione decime dicti capituli ; et ipsi et qui-
■ libet eorum veluerant predam ipso scrviiori , quam eis et cuili-
> bet eorum facere volebat ad peticionera suprascripli capituli;
» unde dictus servitor precepit eis et cuilibet eorum ut hiuc ad
» diem veneris prox. sint coram dicto consule facere iustara de-
• fensionem prede velite, alioquin dabitur eis et cuilibet eorum
» bannum prede vetite et procedetur de iure ad peticioncm su-
» prascripti rapituli etc. » Nell' istesso stile souo redatti molti altri
alti di questo genere da me veduti.
Preeonizamento erano le intimaziotii o diflide fatte da quei messi
medesimi cbe facevano cio cbe chiamavasi guarentare: una carta
del 96 aprile 1287 ci da un'idea di un atto di simil genere.
• Dom. Mcola de Ferando iudex et consul cumauus de iustitia ad
» orsum imposuit et in mandatis dedit cuilibet servilori comano,
• ut eios precepto vadat ad locum de Salla de Insula in rontratam
• et ad domum, ubi solebant stare el haliitare quondam Auselmus
11 et Ottcbonus de Marcho de Salla , et ibi preconizet el exclamet
» alta voze, insuper requirat parenles et aguatcs filios et iilios
» propinquos et adlines , et specialiter Lafrancura filium dicti q.
» Ottoboni et Mayfrcdum filium dicti q. Ottoboni , si volueri&t esse
» heredes diclorum defunclorcm, vel eorum res et hona defendere,
» sint et veniant coram diclo consule hinc ad diem iovis proximam
» facere racionem capitulo et eccleiic s. Eufcmie de insola de somis
» tribus furmenti ecc. , alioquin diclus. consul daret possessionem de
» terris et rebus ipsarum etc. »
88. — CXXXV. t VI tsrvitcret non possint este piocuraUret
» nsc accipere iura el actionet. *
In pratica pero derogavasi non di rado , e forse abusivamente ,
■a questo divieto, ed i privali costituiiauo i messi del comune loro
procuralori e rappresenlanli io molte eraergenze per la vecchiu
pratica che que$ii aveano degli afiari. In una carta del 33 giugoo
1356 veggo un Pietro Bellinzona messo comunalo acquislare a nomo
del monastero di s. Abbondio cn molino di proprieta dei comune
medesimo a porla monastero ed alcuni pircoli appezzamcnli di
terreno in queKe vicmanxe: « dcra. M.-.rtiuus Carpanus iudex con-
• slitutus per censilium generale comunis de Cumis ad vendiciones
• faciendas communanciarum comonis de Cumis cellebralum in
» hcclv die martis xi exeunlis aprilis ad sonum rampane raore so-
• lito convocalo m pallario comunis de Cumis, fecit venditionem et
» datum oomine ccmunis de Cumis Petro de Birizona servitori cu-
• mano recipionli ad partem et ulilitatcm mouasteriis. Abundiietc. »
39. — CXXXIX, « Possessw corporalis. •
Eeco con quaie atto davasi ad akuno il possesso corporale di
beni hnmobili in via giudizinria :
• tn nomine domini : mccxxiv, die xi inlrantis augusli, indict. xu.
• Aibertus de Trocco de Curcgnolla servitor cumanus de Cumis
» nomine et ex parte ot prerepto dominorum Baxiani Poccaloda
» et Lancerii et Bertoldi consulum cumanorum, prout dicebat,
» posuit in corporaiem posscssionem Guifredum de Brugnio de
• losula nova ad partem et utilitatem monaslerii s. Iohaunis de
» Campo de Insula nominative de pecia una terre iacentis in ter-
• ritorio de Garzolla sive Usulii, ubi diritur in Caniana etc. : ita
• ot predictum monaslerium s. lohannis et sui servientes amodo
• poesidere debeant suprascriptas res, salvo tamen iure aliarum
• personarum. Actum Insule etc. »
« Mcclxx, secundo exeunte iulio. Dom. Mafeus de Pizallis iudex
• causarum pallacii comunis de Cumis dedit parabulam et Iicen-
• ciam dom. abati monaslerii s. Abundii Cumarum, seu >icho!lino
• Lavizario de Cumis, qui stat Stazoue , el Laurentio de Famiana
» de Sondalli sindicis et procuratoribus dicti roonasterii nomine
• dicti monastcrii et convenlus, et cuilibet eorum, intrandi et
» aprendendi nomine dicti monasterii ct conventus corporallem pos-
» sessiouem tenulam per forciam et sine aliquo vinculo banni
» comuni de Cumis de omnibus infrascriptis terris, domibus et
• sediminibus et mansionibos ct derimis iacentibus in dicto loco
» et territorio de Sondalli etc. »
40. — CXLVIII. * De illis qui rernoti tunt ab officio
» tabellionalus^ «
La pena infamante a cui andavano soggetti i notai che avessero
tradito la fede pubblica o privata, vien descritta negli statuli del
collegio de'nolai: « Item statutum est quod si contingerit amodo
» in antea aliquem notarium sententtari seu declarari pro in-
» famc, quod abbates dicti coUegii Uneantnr et debeant. facere
» preoonizari io locis debiUs civitalis Cumarum prima die sabali , post-
» qoam declaratus foerit pro infame, ot sopra, nomen et cogoome»
» ac parenUUam dicU sic ut supra infamati, et hoc ut ad omnium
» notitiam pervenire qoeat » (cap. X).
II nolaio Morbio Luvato compare in una carta da lui rogaU ii
9 giugno li06 e vi si qoalifica eziaodio come giudice : « Ego Mor-
• bius Luvatus iudex hanc carUm etc. • Un Morbio pure notaw
e giudice, forse lo stesso, rogd un atto del 30 giujno 1196.
41. — CXLIX. « De provUione habila svper witarik •
»• subtUluendit ad reficienda intlrumenta. »
Le copie degli istromenti redatti d'altci notai , gia rogati e pub'
blicati, doveano essere autorizzate dai giudici e consoli di gio-
stizia , e roolto piu di quelli che non poterona esser compiti per la
morte del noUio, e Ule aotorizzazione dovea essere accennata dal
nuovo notaio. Una carta del Si marzo 1387 ci e prova di lal legge:
• Dom. BerUrus de Zezio iudex et consul cumanus do iustiUa ad
• bovem precepit mihi infrascripto Marchiolo de Castello notario
» cumano et scribe consulum cumanorum ad ursum, ut exempla-
• rem et iu pubUcam formam redigerem infrascriplara cartam ex
» aotentico etc. » Un allro notaio il 13 settembre 1375 dichiarava:
• dom. Arluicus de la FonUna iodex et consul cumanus de iu-
» sUtia precepit • mihi infrascripto Nicbole de ia Fontana notario
» comano ul deberem exemplare inGrascripta tria iustrumenta et
» exempla inde sumpU ab eis horiginalibus instrumeuta deberem
» autentieare et insinuare et publicare ad eternam rei memoriam. »
Finaimente il 7 novembre 1313 un notaio Bonaventura del fu Mar-
• tino Braga di Laino dichiara: • boc instrumentum ex imbrivia-
• tura farta per q. Guillelmum Betum notarium de Menaxio nondum
» caiizellata scripsi et complevi, secundum quod mihi iniunclom
» et comissom fuerat per dom. Incobum Altacimam asscssorem
.« potesUtis de Cumis per quoddam scriptum factum per Bogerium
» notarium de Cazanore etc. »
Nel see. xin esisteva gia il collegio de'notai comaschi, perche
nelPart. 393 degli slatuli era prcscritto che un esemplare delfalbo,
in cni eran descritti per serie tulti gli uQiciali del comune, dovea
essere custodHo nelCarchivio (caneva) comunale, 1'allro dai con-
soli del collegio stesso.
Gli statuti che riguardavano 1'ufiicio del notariato si occopavano
di dettagliate norme intorno ai doveri e all'esercizio di quell'ar(e r
in forza delle quaU i notai , che non potevano essere approvati cbo
alfela di venCanui, dovcano astenersi dai giuorbi, daWapporre-
la propria (irma e dal rogare istromenli per usarai o pcr usure ,
ed a quegli alli che presentassero sospetto di falsita , e dal ra-
scbiare qualsivoglia carta, non cho dal portare armi o divise. Chi
tentasse di corrompere un nolaio per averne un atto falso, era
ccudannalo in Iire venticinque. Questi ufllriali doveano inoltre cor-
rispondere al lesoriere dcl loro collegio o paratico lire due all'atto
della loro approvazione al tabeUionato, e venti soldi ail'anno, ed
un legato corrispondente al loro avere in caso di morte; alle
esequie d'un membro doveano assUtere lulti i colleghi, e quesli
doveano sussidiarlo so povero. Oltreccio il notaio chiamato per
rogare un testamento era tenuto nci modi piu onesti e conve-
nieuti consigliare il testatore ad assegnare un legato alla fabbrica
della chiesa maggiore ; ommetlendo questa pratica , dovca pagare
lire cento da applicarsi alla fabbrica stessa.
42. — CL. « Quod si aliquis iudex diclaverit contractum,
» causari non possit. »
A quanto afferma il Rovelli, sino aU'anno 1333 i messio giudici
del re si mantennero a Como in possesso del diritlo di esercilare
gli atU di giurisdizione volonlaria , e como i noUi del sacro pa-
lazzo rogavano le scrilture sino verso la mela del secolo xm.
Molto carte giunsero sino a noi, scritte da notai o giudici messl
del sovrano, quanlunque non solo questi, ma anche la repubbUca
a quei lempi potesse creare i notai ; e quello storico cila un testa-
mento di Andrea prete e canonico di s. Eufemia d lsola, rogato
da Bartolomeo notaio e messo del re; ma i messi regii durarono
piu tardi, e vidMo un alto di vendita rogato il 36 gennaio 1380
dal notaio Inoldo Baflb che si qualifica • notarius et roissus regis
» de Menaxio, qui sto Cumis. » I notai creati dalla repubblica non
appellavansi che « nolarius cumanus » o « de civilate Cumarora. »
43. — CLVL Gto. Patquali podesld di Como.
Era di casato milanese e forsc lo stesso che fu console di giuslizia
in Milano nel 1303: con Alchcrio da Vimercate e Monaco detla
Villa decise una lite che verteva fra Ariprando arciprete di Monza
ed Uberto da Scsto, come si ha da una carU dell' archivio capi-
tolaro di quella citla. II 39 aprile 1218, in qualita di giudice de-
legato dal podesta milanese Andalo , diede sentenza con Ottone
dell'Orto in un'altra questione insoria fra 1'arciprete dei derumant
38
Digitized by
Google
3o3
LIBER STAIVTORVM
3o4'
e due commissari del comunc incaricati di far ricerca di tutti i
banchi dei privati eretti uei luoghi pubblici della citta, dei quali
alcuni crano di propriela di que' dccumani in vicinanza della
loro canonica , per farii rimovere od affittarli ad ntile del pubblico :
la sentenza fu favorevole ai decumani. Si trova nomtnato anche
in una convenzione conchiusa nel 1234 a' 18 di dicembre fra Enrico
re dei Romani ribellatosi all'imp. Federico suopadre, eo'Milanesi,
secondo Tristano Calco, a cui intervenne come testimonio con altri
ragguardevoli personaggi. Ei fu podesta di Como nel 1419 e anche
nel"i229, comc lo prova una carta di qoeH'anno, in cui appare
come testimonio di una dichiarazione di ricevuta rilasciata da
Enrico de Satsoxia alemanno alfabale di s. Abbondio, che gli avea
pagale Iire venti e sei soWi.
4i, — CLXI. Massari e coloni,
Massaro fo detlo il capo d'una famiglia di agricoltori che lavo-
rava uno o piu poderi d'altrui proprieta , che nei secoli barbarici
chiamavansi massa; pressoche lo stesso erano i coloni,che or te-
nevano il mezzo fra i liberi ed i servi , ed ora erano liberi essi
pure. Lavoratori dei campi erano anche i partiarii, che pagavano
ai proprietari ona parte dei redditi ricavati dai campi che lavo-
ravano, riserbando il resto per se. Gli anticbi aldii erano anch'essi
partiarii, ma, privi com'crano della liberta individuale, i loro
padroni potevano inseguirli e ritenerli comc loro propriela, quando
fossero fuggiti ad un altro proprietario. Erano perd di qualche
grado superiori ai servi ed inferiori ai liberi. Tn molte provincie
s'adottA il principio cbe la terra serva rendesse servo I'uomo che
vi avesse dimorato per alcun tempo senza aver patteggiato col
signor del luogo, e percid il colono seguitava la fortuna di quella
terra senza poterla abbandonare mai ne esso, ne i snoi figli e di-
scendenti, quanlunque la legge li proclamasse forse liberi della
persona, sl che non crano considerati come popolo, cioe donatidelia
piena ciltadinanza ; finfiroa gente c gli operai non restavano rappre-
sentali nel govcrno, non volavano le imposizioni chc essi medesimi
pagavano, o la conversioue di csse (Murat., Jnt. ilal. T. IV. p. 409).
1 diplomi longobardici (Troya, III. 438. V. 8C9) ricordano parecchi
Romani in quaiitit di massat obbligati ad un annuo censo dt pe-
cunia o di derratc ed a determinate angaric. Schupfer osserva
che quei Romani non pagando il lerzo dei frutti, non potevano
dirsi terziatori o propriclari, ma livcllarii, e ad ogni modo erano
liberi, non aldii o servi ( Istit. polit. longob., p.81), essendoche i
terziatori di solito erano servi , poiche i cittadini e gli ingenui
che coltivavano la terra, chiamavansi liberi coloni o liberi livellarii,
oppnr condizionati , ossia uomini liberi di minor qualila ( Troya ,
vol. IV. p. V. pag. 762 ). Tali terziatori o tributari appartenevano
alla classe dci servi , perche sotlo i Longobardi ogni tributo era
di sua natura servile. II Troya nel tomo succitato adduce un docu-
mento del 7 marzo 748, pel qualc Silverada ed i suoi figli Lupulo
c Leonc vendono a Pictro suddiacono di Napoli , Mauremondo e
Colossa, due lerziatori del loro fondo Materno in territorio di Nola.
So gli statuli posteriori di Como, del secolo xv, non si diflbn-
dessero tanto in prescrizioni contro i coloni fuggitivi , potremmo
dire cbe i massari e coloni dei comuni liberi dcl sec. xm fossero
neiristessa condizione degli attuali , perchc non pud crcderst che
abbiauo peggiorato col progredire di dnc sceoli.
45. — « Si quis massarius appcUalus fuerit. »
Quesla formola appellare adoperata per cbiamare in giudizio od
accusare o di derivazione longobardica e corrisponde appunto all'i-
denlica voce nsata nei giudizi d'allora. Nelle leggi longobarde tro-
vansi alcune formole che servivano ditessera nelle procedure; avvi,
a cagion d'esempio , questa : « Petre , appellat te Martinus , quod
• ipso habet ccrtam snspectionem quod tu tulisti sibi tanta mobilia,
» que valcbant solidos 20 etc. >■ (Luitpr. Leg. 79. lib. VI) ; e quesfallra :
» Petre , appellat te Martina cum Donato suo tutore, quod ipsa erat
* lua mundualda , et tu necasti eam pcr famcm aut turpiter baplisti
» vel plagasti eam. » ('Luilpr. Lcg. 67.1ib. VI ). Non diverso sembra
il valore deH'altre vocl in iudicio nominare, denominalio, ecc., cbe
si trovano in quesli statuli.
4P>. — CLXXH. « De communanliis locorum non alienandis. »
Chiamavansi cotnunanze - communantiae - i beni che appartene-
vano al comune od alla popolazione collettiva di una terra, che
ora direbbonsi proprieta comunali , e c»n altro nome appellavansi
vicanatia ( da vieinia) e communatia. Consistevano specialmente
in boschi e pascoli, sui quali era ad ognuno lecito far legna e
pascolar besliame allora ovunque numeroso, e non molli eran quelli
chc possedevano poderi in privato (I). Carlini (2) adduce alcuno
autorita sull' origine dei boschi e pascoli comuitali , e tra le altre
quclla di Frontino : « Est et pascuorum proprietas pertinens ad
» fundos, sed in commune, propter quod ea compascua multis in
» locis in Italia commnnia appellantur ; » equella altresl di Aggeno:
« liaec fere pascua certis personis data sunt depasconda , sed in
» communi, quae multi pcr polentiam invaserunt et colunt; » ed
altrove qoesti scrive : « relicta sunt et nonnulla loca , quae ve-
» teranis data non sunt ; haec variis appellationibos per regioncs
» nominatttDr : in Etruria communalia vocantur, quibusdam pro-
» vinciis pro indiviso. » Quindt moltl di quei foodi o per pre-
potenze , o per contratti consentiti da tulto il vicinalo , o per
consuetudine ( usucapiime ) passarono in dominio e in proprieta
privata. Lo scopo poi di questo statulo di vietare qualsiasi aliena-
zione di beni comunali e chiaro essere slato quelto di lasciare ai
cittadini o ai villici vicinali, che nulla oveano di proprio, o essendo
possessori e proprietari, non aveano con che pascolarc i loro be-
stiami e far legne, la facolta di continuare a godere di quei vantaggi
che derivavano dalla comunanza della proprieta iu pascoli e boschi,
regolata certo da consuetudini e leggi locali per impedire disordini
ed abusi. Tale consuetudine dovea avcr vigore anche nel socolo
xni, perche nella pacc di Costanza Federico 1'avea consorvata alle
cilta collegate.
Ne solo nelle campagne esistevano i diritti d'uso delle comu-
nanze in servtzio delia pastorizia e degli usi doracstici, roa aitclie
nelle citta v'erano luogbi pubblici riservali ad utilita od uso pob-
blico, ch'era vietato ai privati di occupare, quali le vie, le piazze,,
i luoghi destinati alfasscmblca generale, il brolo, ove radunavansi
talvolta i cittadini a geniale convegno , ecc. Talvolta perd di lali
looghi pubblici fu per privilegio sovrano accordala a qualebe cit-
tadino facolta di occuparne qualche porzione , come 1'imperatore
Ottone II concedeva in dono (I) il 18 giugno 983 a Bariberto ne-
gozianle di Como, per mediazione di Pietro vescovo di Pavia, per
suo uso privato una porzione delle mura di Como con tre torri
presso la pusterla pel tratto di 25 pertiche dal lato cbe conduceva
al mercato pubblico (2) ; e Federico Darbarossa , distrutto cbe
ebbe Milano , concedette a ciascuno che avesse qualche abitazion»
presso gli avanzi delle mura, quando si volle riedifkare la citta ,
la facolta di occuparle e di servirsene pe' propri usi , come leg-
gesi negli statuti antichi e nelle consuetudint milanesi del 1216.
Ualia prima di queste donazioni emerge che i bcni comunali esi-
stevano si nelle eitta che nelle campagnc ancbe avanli il mille,
giacche se ne trova menzione anche in molti diplomi de'sovrani,
quando facevano donazioni di corti o feudi a privati ed a mona-
stcri o chiese, avendo tali corti o feudi atinessi sovcnte anche i
fondi comuni delle terre (3).
Tra i costumi dei popoli gcrmanici eravi anche quelto di avere
in comune quel terreno che non era arato, e fu stabilito per legge
dai Borgognoni che « sylvarum , montium et pascuorum unicuiquc
» pro rala suppetit esse communionem. » II pascolo comune perd
era permesso sui soli prati aperti , e fuori del tempo della mie-
litura o del taglio dei fieni , secondo una legge antica di Rotari :
« Nulli sit licentia iterantibus erbam negare, excepto prato intacto,
» tempore suo aut messe. Post foenum autem aut fruges collectas,
» tantum fruges vendicet is, cuius lerra est, quantum cum clausura
» sua polest defendero (4). » Anche 1'erudito canonice Lupi attesta
questa comunanza di possessi , laddove scrivo : « Sicuti romani
» imperii temporibus, ita etiam doinceps longobardis , francis,
• germanis dominantibus non civilates modo , sed pagos etiam
» vicosque sua habuisse latifundia , qnae ab incolis in commune
» possidebantur eodem propemodum iure , quo allodialia , ut di-
» citur, a privatis personis, eaque nemora, ut plurimum, pasca»
• ac montes erant (5). »
Molte citta anche nei primordt del risorgimento comunate aveano
propri possedimenli delti communalia o communia, come Mantova
(1) Orazio diceva degli aotichi Romani : Piivatus illis ctnsits trat
brevis, commune magnum (Lib. Il.Od. I2»\
(2* De Pace Constantiae , p.98 e seg.
(1) V. PAppend. ad ami.
(2) E Bereognrio I re d'Italia, con privilegio 10 agosto 913, donava
al monattero di s.Maria di Teodota in Pavia una parte di muro
pabblico di quella citla pel tralto di 91 piedi [Dipl- orig. in Sibl.
Ambr.).
(3) Berengario con atto 8 settembre 720 dona ad Adna sua moglie
la corte di Pratopiano sul Piaceotino • una cum casis, terris, viaeis,
» campis, pratis, pascuis, silvis, salectis, sacionibus, aqnis aquarum-
• que decursibus, molendinis, piscalionibus, servis ct ancillis, aUi<>-
• nibua et aldinnis, monlibus, vallibus, paludibus, plaoicicbus collis
» et incoltis, divisis et indivisis, omuibusque ad se luste et legaliler
» perlinenlibus. » Cosi e ripetuto nella donaztone di alcune terre
nel conlado di Tortona fatta da Ugooe e Lotarto alla contessa Ro-
truda, al conle Elisiardo e Rotuoda suamoglie: « una com terris. .
• ad ipsas res aspicientibus in integrom ; » cosi in quella della vitla
di Laveggio fatta da Lodovico III at vaasallo Errado (25 sottcmbre
901), e delle corti di Samolag,o e Mauriatica (V. I'app. ad ann.) ad
Anoa imp. vedova di Berengario, fatta da Ugooe c Lotario (17 maggto
937), ecc.
(4) Leg. ccclvju, in tom. Leg. Longobaid. ed. Aug. Taurin, io
Hist.' Patr. Monum.
(5) Cod. Jiptom. bertftm , t. I, col. 788.
Digitized by
Google
CONSVLVM
cvMa.no livii
3o6
nel 1014, Pi* 3 "f' 1081 > Cremona nel 1114, e silvae eommunet,
campora eommunalia , pascua e campora publica ( pro indiviso),
rieinalia o terre vicinali sono espressioni che occorrono freqaen-
tissime in Troya, Lupi , Fumagalli e nello carte inedite dei nostri
archivi. U pralo di Brescia , Padova , Bergamo , Parma , Verona ,
Como serviva di mercato di bestiame e di pascolo anche ai eavnlli
della cilla, e di quest* ullioio trovasi negli statuli ch'era severa-
mente vielato ai privati di occuparlo comecchessia (t).
V' ba cbi crede cbe tali fondi corouni non fossero che pertinonze
dei fondi vicini , e non consistessero che nel semplice diritlo di
uso, e cbc le communia fossero pascoli e larghi tratti di torreno
incolto, ed acque e boschi adoperati in comune dai possessori dei
fondi vicini , o lenuli in comuue da parecchi possossori privati ,
e percid venissero delte terre indivise. Tali possedimenti muni-
cipali che anlicamente appartenevano sia a tutlo un comune (2),
sia ai proprietari contigui , i re longobardi li usurparono all 'atlo
ilella conqnista , come fecero anche i Franchi , e no oonservarono
il possesso nel x ed xi secolo, o ne faceano donazione talvolta a
privati , piu sovente al vescovo che ne rimaneva possessore, finche
il comune ne scuoteva il giogo , e rivendicavasi il possesso delle
proprie lerre (3). Allora il popolo, netl'ebbrezza della villoria contro
i) feadalismo, dice Gabrielc Rosa, e contro il despolismo laico ed
ecclesiaslico, stimo necessario rompere ogni freno e manomettere
ogni proprieta cbe sapesse di privilegio. Quindi dcvastd ed abbatte
selve comnnali , nazionali , feudali , entrd in ogni caccia e pesca
riscrvata, menandovi le slrasi maggiori, a qnetla guisa che sfondd
archivi , rase iscrizioni , distrusse diplomi (4).
L'uso dei pascoli e boschi comunali era diviso anche dalle cor-
porazioni delle arti , da alcune societa feudali e comunali e dai
numerosi conventi , come ce ne fanno fede, quanlo a quosli ultimi,
due processi agitati a Como nel novembre 1243, e nel febbraio
1383 innanzi i consoli di giustizia per una viva contesa insorta
fra i monaci d'Acquafredda e gli abitanti di Lenno appunto per
l'oso di tali pascoli, non oslante che quel utonastero avesse uiolti
latifondi in lulti quei dintorni.
Anche molte propriefa privale ebbero origine dal possesso preso
di alcune terre, che abbandonato dai loro proprielari per emigra-
zione o pcr vicende di guerre e devastazioni , o per estinzione di
famiglie, diventavano del primo occupante ; poi di quel consorzio
di proprielari che fruivano dci bcni comunali, pascoli e boschi
assegnati a ciascun comunc, so ne forraarono famiglie piu o meno
nnmerose , secondo chc il luogo del Ioro domicilio era una citla
od una seroplicc vicinia od un borgo, adottanti le stesso leggi ed
una comunanza d'inleressi poiitici e religiosi, chc sostcnevano gli
oneri vicinali. In una sentenza di : Ali;iso Pirovano arcivcscovo di
Milano, che dccise una Iite tra il comune di Ternale c la vicina
chiesa di s. Sepolcro per l'uso d'un pascolo , si dice : « prefatus
• lohannes reddat eis qood de pasculo seu vigano istius loci acce-
» pit; et de cetero de ipso vijano seu communi nullo modo ntatur,
u afHrmantes hoc nonnisi rusticos ipsius loci habitatores et onera
» vicinorum sustinentes facere Hcerc (5). >• Pcl che apparc che nno
del primi elementi, su cui fondossi e si aggruppo per guarentigia di
sostegno e conscrvazione In costiluzione autonoma del govcrno a
coarone , furono i fondi pubblici , di cui il vicinato intero od una
parte, secondo le consuoludini e gli staluli locali, potevano appro-
flttare in via di usufrutto. Nel contiguo Bergamasco la valle di
Scalve possedeva fino dai primordii dcl secolo xm fondi e boschi
comunali , ai quali univansi poi altre terre, ch'erano state gia degli
Albrici capitani e dci Federici suoi fcudatari; cd anche le vicinie,
governate da capi elettori con slaluti speciali , aveano cola i Ioro
fondi particolari, ed ogni fuoco divideva annualmente il denaro lu-
crato sugli affitti dei pascoli, il ferro fuso nei propri forni, lavorava
a proprio prodtlo una porzione di campo e di prato, ed avea una
data quantita di carbone ed una pianla resinosa (0). Quei rcdditi
ricavati dall' uso delie comunanzc e retribuili in qualcbc modo
secondo le consuetudini da quelli del vicinato che nc tracvano
(tj « Nulla persona cuiuscumque coodilionis, stalus et preemi-
» nentie exislal, audeat uec presumat occupare nec impedire pratum
• communis, quod est ultra Coxiam iuxta pontem s. Abondii , inter
» pontem a. Abondii et murom de la traversa in longitudine et lati-
» tudine , prout capit a ponte petrino et a molendino , quod est
» subtus monasterium s. Abondii versus Coxiam, quin quelibet per-
• sooa civitatis et iurisdictionis cumane possit ire et redire et con-
• versari cum bestiis el sine bestiis, et ipsum pasculare et pasculari
» facere ad cius arbitrtum , sub pena librarum centum tertiolorum
( S 251 caus. civil. in Stat. 1458 ).
v 2) Una carta del 30 aprile 1083 contiene una donaxione di beni
falla dai comuni d'lsola e di Lenno alla chiesa di s. Benedetlo, la
coi dipendenza era da allri dispulata : « de lola illa lerra que esl
» ab una valle ad aliam , et de ascolo et pascolo in monle de Usucio
» et in monto de Leno ubique. »
(3) Schupfer, JJelle Ittituz. potit. longob., p, 135.
(4) Iteudi ed i comuni dclla Lombardia.
(5) Chart. 1 tiov. 1178.
(6) G. Rosa, op. cil.
profitto, servivano anche a soslencre le spese del corouno (I).'
Che la propriela di tali comunanze, di cni eoncedevasi l'uso ai'
singoli , apparlenesse aH'universita ossia comune , e fossero yere
res publicae, lo prova il fatto chc avvenendo il caso d'aIienazk>no
di parte di esse , veniva delegato in alconi luoghi dal consiglio
generale uno o piu individui , cbe a nome dell' intera comunita
procedesse come procuratore alCalto di alienazione. Cosi facevasi
a Como, e in nna carla del 22 giugiio 1256 leggesi, che Marlino
Carpano fu scelto a rappresentare la citta In nn atlo di tal natura :■
« Dom. Martinus Carpanns iudox constitnlus per consilium goneralc
» comrounis de Cnmis ad vendiciones faciendas comunanciarnm
« rommunis de Cumis cellebratum in mccxxv die martis, unde-
» cimo exeunte aprili ad sonum campane more solito convocato
» in paltacio communis de Curois, fecit vendicionem et datnm no-
» mine comunis de Cumis ser lacobo Comino noitario suprascripti
» domini Martini , recipienti ad partem et utilitatem . monasterii
>• s. Abundii etc. : » indi segue 1'indicazione dei vari appezzaroenti
alienati. Cosi 1'istesso individuo e designato dal comune ad addi-
venire ad altra alienazione l'istesso dl al monastcro medesime di
altri stabili presso porla monastero.
Da una vendita fatta intorno a quel tempo dal monastero di
s. Faustino di Oampo a qucllo di Menaggio de'suoi beni in terrilorio
di Rezzonico « nominative de omnibus rebus territoriis cultis et>
» incultis, divisis et indivisis, pratis, campis, silvis, basis, aqnadu-
» ctulis , vicanalibus cum asculis et pasculis , que et qoas ipsum-
» monasterium s. Faustini habebal (2), » appare che i privati
avenli diritto d'uso dei beni comunali potevano alienare e tras-
mettere ad altri quel diritto, o che qnesto non fosse personale ma
inerente alla propriela dei fondi alligui, c fosse onninamente in-
terdetto ai rustici ed ai nulla abbienti ; in allre parole , le terre
comuni erano piu specialmenlo pertinenze dei fondi vicini, e il
trovarle mcnzionate insieme coi pascoli e co!l'uso dell'acqua di-
mostra rhiaro, serondo lo Schupfer (3>, dietro 1'aulorita del Tira-
hoscbi e del Morbio, che la perlinenza consisteva in ispecie nel
dirilto d"uso, anzicho nella terra stossa , cssendo tali communia
pascoli, delti anche vicani e vicanalia (4), e larghi tratli di terreno
incolto, acque o boschi usufrutlati in comunione dai possessori
dei fondi contermini , ed appellavansi terre indivise ; ci e prova
di quesla fonte di diritlo (5) una carla del 22 febbraio 1218 , con
cui Guidrado, Alto e Giovanni Caghinosa di Varenna vendono al
roonastero di s. Benedetto una vigna con casa apiolala in torri-
torio dlsola ad novellum , coi diritti tulli inerenli alla proprieta
ed al posscsso di tali beni : « cum omnibus suis pertinentiis ct
• utilitatibus et ascolis et pascolis et vicanalibus, et aquarum ct
• neroorura uxibus et cum omni iurc sibi perlinenli super ipsas
» et pro ipsis rebus venditis. » Cosi Oldefredo del fu Gerardo
Sclalta vendc una sua casuccia al raonaslero di s. Faustinodi Campo
il 26 aprile 1236 « cum oronibus suis pertincntiis et utilitalibus
» et accessionibus et ingressionibus el ascniis et pascuis et vica-
» nalibus cnm omni iure sibi pertinenti in ipso el pro ipso et super
» ipso casalicio in integruro. » 11 comune di Tremezzo cletto giudice
per eomproraesso dal monastcro d'Acquafredda e dal comunc di
Lennoperdectdereuna lorolite « nomine seo occasione buschorum,
» zerborara , guastorum et pascuorum et de commonanciis totias
» territorii Lenni , » elegge per tale giudizio qnattro suoi vicini.
E l'uso dei fondi pubblici trasmettevasi anche a semplice locazione;
1'abate di s. Benedetto locando ad Uberto del fu Bonvino di Domaso
il 14 febbraio 1227 ona masseria, dichiara che quesla componevasi
« de toto iilo sedimine et de illis terris, quod et quas solebat
• tenere et laborare Dominicus de Primavera de Collego in ipso
» loco et territorio de Collego in monte et in plano, cum oranibus
» illis terris ct pratis el nemoribus et sUvis ct alpaticis et ascniis el
(t) Una carla delfaprilo 1IC5 ci manifesta cbe un Zanebono dt
Ganola, dccano di Ossuccio, Spurano e Balbiano, vende a nome e
per 1'interessc di quei comuni a due uomini di Spurano un prato
di proprieta comuue di que' luoghi per venli soldi di buona moneta
d'argento milaoese , quos fueruut dati ad dispendium batalir. iudicate ,
cioe, cred'io, per pagare le spesc d una causa.
(2) In allra carta dell'aprile 1148 legjrcsi : • communaotias cultas
» et incultas, vicanalia etc; » e desaa un istromento di iivcllo
di beni in Valtellina. ln una permnla di heni, a cui addivennero nel-
l'aprile 1087 il vescovo Eriberlo ( V. il docum.) ed Arioaldo d'Isola,
quesfultimo ebbe « duas porciooes de manso cum casis, curti-
» bus, ortis, campis, vineis , silvis, pralis, pascuis, concelibis, vica-
» nalibns, roboretis, faelis, alpibus divigis et indivisis, collis et io-
» collis, elc, omnia et ex omoibus quecumque pertinere videntur
» ad ipsas duas porcioncs de prediclo manso. »
(3) fslituz. polit. longob.
(4) Nel 1203 il comuoe d'Ossoccio vendc at monaci d'Acquafrcdda
un prato de vicano.
(5) Un alto di vendita di beni in Colonno e Lezzeno al monastero
di s. Fauslino dice: • pro omnibus illis casis ct scdiminibus et rcbus
• territoriis, videlicet campis, pratis, stlvis, vincis, nemoribus, rebus
» cultis et incultis, divisis et indivisis, cum pascuis vicanalibus, con-
» cilivis alque communanciis, cum fictu et omni rcddilu alque cttm
i. nmoiiurcad ipsas res perlinente • (Carl.2nov. 1185 in Qibl. Atnbr.).
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
> pasoulis et vicanalibus pertinentibus suprascripto inassarecio etc. »
11 dirilto di pascolo o di far legna potea essoro altresl alienato
dai privati at terzi per vendita o per dooaiione, il cbe e prorato
da una earta del 1 april* 119«, por la quale eorlo Soriano do
Cadtlmaria de tupra fa vendita a Sosealco di Biegio : « do omni
■ sua parte qnara ei pertinet et pertinere debet de comunaociis
> nomine loci Cadelmarii ex illa parte nomine in oontrata , que
» nominatur da porla mozio, fcilioet de territoriis laboratis et
• qnondam Iaboratis et casis, nomine et precio ibi accepto ab eo
» denariornm novorum decem.et si plus valuerit , prodonodedit
» etc. Aotum Lugano. ■> Gensralmeote perd qucste cessioni delTuso
dei beni pubblici non mi cominciano ad apparire cbe nelle carto
del secolo xu.
Cbe ancbe ai monasteri, come sopra si disso, speltasse la co-
raunanza d'uso dei fondi pubblici, come agli altri vicini delle terre
in cui trovavansi , si ha da melti documenti ; e una carta del 93
ottobre 1314 ci da una oonvenzione locatizia di una casa in.Cam-
povico spetlante al monastero di s. Panslino in quel luogo : « et
> de duodecim araturis terrarum, quas pertinent ipsi sedimini ,
« et de duabus petiis vinearum, et de petia una silva cum toto
• prato et busco , quod ei silvo pertinet , et de omni alio iure
» alpatico, quod eis terris et sedimine pertinet in monte et in plano
• de Campovico etc. > !n un inlerrogatorio di testimoni fatto il 14
agosto 1333 sui miglioramenti asseriti da Giacomo Malacrida di
Dongo soi beni venduligli dal comune di Campovico, un tesle
« interrogatus si predicte terre fuerunt et solite sunt esse commu-
» nalie seu vicanales oeoimunis do Campovico, et vendite seu
» alienate ipsi lacobo ex parte communis ipsius loci , respondit :
» sic. Interrogatus si massarii ipsius monasterii (di s. Fauslino) et
» alii vicini pasculaverunt, et pasculare aique buscare consueverunt
» in predktis terris undo agitur, antequam ipse Iaoobus baberet
• eas ex dato vicinorum, per xl aut xxx aut l vel lx annos,
> aut minus vel roaius tempus, respondit : sic quiete sicut in suis
• communantiis. - Gualzus de Campovico iurando dixit quod iste
• terre sunt ct fueruut communantie et vicanalia loci et hominum
> de Carapovico, et in cis solebant pasculare cum bestiis suis et
> feuscare bomines et vicini de Campovico etc. • II comune di
Lenno, che possedeva un bosco pubbiico, dit in aCDllo con carta
del 13 settembre 1199 un pralo al roonastero di s. Benedetto, colla
cendizione per6, cbe « faetum ( I ) sive buscum illud quod cst ibi iuxla
• illum pratum , debeat reraauere in eo statu in quo est modo,
» set remaneat ita tamen, ut liceat viciuis de Lenno buscare et
• ligna facere in eo busco ut consueti sunt ; et e converso liceat
> servientibus ipsius monasterii buscare et ligna facere in ipso
» buseo, ut eonsueli sunt »
II piccolo oomune di Ossuccio avendo incontrato un debito, nel
39 febbraio 1303 i suoi consoli Zobio di Cainpolungo e Maggio
Bellone fanno vendita al monastero d'Acquafreddd <> uominative
» de prato uno de vicano et iure suprascripti loci reiacente in monle
> de Cxucio - per tro live nuove , - qui denarii dicebant solvere
» pro debito communo swprascrtpli loci. » Ma ad oolacbe venisse
vietata dagli statuti la vendita dei beni comunali anche per sal-
dere debiti del comune, trovansi documenti di raoltissime aliena-
zioni fatte o pev infraziono deKc leggi o per dispensa ; e cosi ve-
nivono a diminuire i diritti acquisiti dei privali sui prali e i boschi
pobblici; o il monastero d'Acquafrcdda , per mezzo del suo pro-
oaratore Antonio Maderno , ncl febbraio 1983 protestava, conlro
an similc atto, e chiedeva « qnod pronuntietur et per seulentiam
> dedarelwr comtnune illius loci ( Lcnno ) condempnandura esse
> et condempnotur ad daodum et solvendtim ipso monasterio lib. 900
» quatibet vice commune iflius loci pott ipsa preeepta et
• arbitramento vendidisse vcl alienasse vel locasso vel slripasse
> aliqua de ipsis communantiis, vcl impedivisse ipsum monaste-
» rium vel eius nuntios etc. asculare et pasculare in ipsis com-
> munantiis et pascuis cl buscare pro sue voluntatis arbitrio olc. »
Prova dcllc non infrequenti alienazioni ad onta della lcggo s(a
anche il braao sopra riportato duna carla 14 iigosto 1323, rclativa
a beni veqduti dal comunc di Campovico a Giacomo Malacrida di
Dongo.
Quando il comune, derogando ai propri statuti per delibera-
zione del consiglio generale o della crcdenza , dovca addivenire
ad on'alien<izione di qualche fondo proprio, 1'atlo assumeva una
certa solcnnila e redigevasi col concorso delle prime autorita lo-
cali , pcrcho non paresse surrellizio o doloso. Cosi una vendila
di lal fatta, avvenuta il 18 aprilo 1300, e riferita da una carta al-
lora stcsa : » Cartam vendttionis dominii ot possessionis ad pro-
» prium fecerunt Andriottus de Inlerorlis et Bertarius de Carrobio,
» et Petrus de Cantono, et Petrus Azarius, et lacobus do Turri
> de Cumis, et Carrasius de Via, et Lanterius de Vico, et Alberlus
» de Sazo de Corognola, spatiatores communis de Cumis, ex oGtio
» ejs cpmjsso ex parte communis de Cumis, et virtute eis data a
» dom. Iohanne do Rode cumnno potestate , et a dem. Attone de
» Lucino et Lanfranco de Via , et Luterio Rusea , et Cavalcacaue
» Brotto, et Turleo et Arialdo de Dervio, et Rogerio do Ve-
> riano , et Aliprando de Rondanario , et Marchisio de Mendrisio
» do Interortis, consulibus cumanis , virtuto ei» dat*
» a consilio et credenUa Cumarum , cui consilio et credeotie io-
» terfueroot octuaginta quinque milites et concives Cumattua.
> numero ad faciendas vendiciones comunantium communis de
» Cumis, el habendi eorum venditiones et obligaliones, quas iode
> fecerint , ratas et llrmas pro coramuni de Cumis, sicul conlinetor
» in quodara publico instrumento faclo a Guidonc Cairolo scriba
» consulura curoanorum et communis de Cumis a me iudico viso
> et lecto, facto sub incarnatione ncc , die mcrcurii tcrtio excunte
» martio, indictione nt, in manu domini Bagiarii dc Cumis; no-
» minative de pecia una terro iuris suprascripti commuuis, reia-
» cente ad locum ubi dicitnr in Valegio : coheret ei a maoe
» emploris, ab aliis partibus via, que cst pro mensura tab. oclo. ln-
» super suprascripti spaliatores ex parto communis de Cumis
» posuerunt ipsum lacobura in loco suprascripti communis de su-
» prascripta terra etc et pro prelio suprascriptc terre coo-
» tenti et raiinifesli fuerunt suprascripli spatiatorcs ex parle
» suprascripti communis accepisse ab eodem lacobo sol. sedocir*
» denariorum novorum. Actum Cumis etc. »
Speciali consueluilini o statuti regolavano il godimeoto delle
coraunanze in chi ne avea il dirilto, e le contestazioui noa in-
frequenti, che ad onta di essi sorgovano in proposilo, erano presto
delinite in via di arbitrati deferili a pcrsona di Gducia delle pnrli
o dei consoli ; cosi una carta del febbraio 1303 ci da gli imporlaali
statuli pulluili fra il comune di Dolcbio ed il monastcro d'Acqua-
fredda sul taglio delle legna nei boschi comunali (t), nclla quale
o fatto cenno dei banniloret de lignis caitancit , ch' crano furst
guardie foreslali; una sentenza del 39 gennaio 1114 dei consoli
di Como si riferisco alCuso di alcuni pascoli comimt in Berbeono,
sui quali era insorta lite (3" ; ed una senlenza arbilramentale di
Lanfranco arciprete di s. Eufrmia d'lso!a tronca una causa vertente
fra il comuno d'Ossuccio e il roonaslero di s- Reuedotlo per 1'hso
di un'alpe (3).
>'ei mutamenti politici a cui ando soggctta la cilla di Como, e
nelle conseguenti modiGcazioni dcgli sUiluli, cho nwn mano per-
dettero la loro impronta di autonomia , variarono ancbo le leggi
cbe regolavano quesla maleria; nell'atto di commissione dei Co-
maschi ad Azzone Visconli ontgli attribuita la podesta « bona
> dicti roramunis alienandi , laleas , fodra imponendi , omniaque
» faciendi , que ipsum commune ct populus potesl qualibet raliooe
» vel causa. » Segli statuti dcl 1458 disponevasi: < et si percom-
» muno Cumarum sive per consilium geueralo communis, sive
> per provixionem , sive per stututum , sive per donationcm, sive
» per locationem , sive per inveslituraro vel quocumque alio modo
» dentur ipse communantie sive porcommunia cssent alienate per
» predictos modos vel alio modo, sint casse ipse venditioaes vel
» cessiones vel investituro vel quocumquc modo aiienationes vel
> ad acolam datiooes ; et si quod statutum vcl provisio essel con-
> trarium, sil cassum et cassa, et irritum ct irrita; ct quod cocounia
» possint ingredi et apprehendere possessionem ipsarum rcrum et
» possessionura sic alicnaLirum , et uti ipsis impune sua propria
» auctorilate; ot quod comuno nou tcnealur cmplori restituere
> pretiuin venditionis, nec inde conveniri possit, et quod com-
» munia non possint velare habenlibus terras et cas laboraolibn*
» ad suas manus, quominus uli possint ipsis communanliis skut
» alii vicini » (J 44 caiu.civ.).
47. — CLXXV. « De donatione inter vivot facienda in pracsenlia
» polestata vel eius missi. •
Questa disposizione statutaria ritrae non poco il carattere dcUe
leggi longobardiche , che osercilavano una soverchia tutela e vigi-
lanza sugli atti privati, massirae delle donne vivenli a seconda di
esse. L'edittodi Rotari dcterminava che nessuna donna liberadel
regno, vivente a lcgge longobarda , polesse stare telmundia , cioe-
in balia di se stessa , ma fosse sempre sogsclla alla podesla del
marito o del re rappresenlato dal messo regio, ne polesse donare
od alienare alcuna cosa di sua proprieta, mobiie od immobile,
senza il consonso del mundualdo {Letj. 904) ; Ib donnc d'origine o
legge romana non erano soggclto al mundio. Era cccezione cho
in materia civilo le donazioni fatto allc chiese , ai luoghi pii cd
agii spedali fossero valide anche scnza launechildo c tingazion»
( Luitpr. 73 ) , e che i contratli di permuta favorevoli alle chiese
dovcssoro rimanere fcrmi in perpeluo. Luitprando, correndo 1'anno
736, avea gia dispensalo le chiese, gli spedali ed i luogbi pii dafla
necessita di dare il launrchild ai donatori.
(1; Boneo di fsggi.
(t) V. 1'Append. ad ann.
(3) V. I'.\ppcnd. ad ann.
(3) V t'App.cart.30 sctlemhre 1318.
Digitized by
Google
309
CONSVLVM CVMANOJIVM
Quanlunque gli statuli avessero abolito la legge longobarda ,
pore ricbiedevano nelle donazioni fra vivi la tutela delT autorita
eivile o per renderlc piu solenni ed irrevocabili , o per impedire
le frodi ; e vediamo cbe le carie di quel secolo, in cui si trovano
simili donazioni, fanno espressa menzione dell' inlervcnto del po-
desta o suo delegato ; una dcl 2 aprile 1 390 ci apprende che una
donazione di tre pezze di terra « in concilio de Arzenio » al mo-
nastero d'Acquafredda fu fatta « pro amore Dei et in remediom
. anime sue • da Beltrame Betto di s. Fedele in Vallintelvi • sub
• palacio novo cumano coram domino Lotherengo de Martinengo
» Cumanorum potestate et eius Hcentia et anctoritate, » assistito
da'suoi giudici e vicari Corrado di Bagnolo ed Aimerico di Monte-
cbiaro, Boberto Confalonerio di Brescia, Loterio Rusca e Lorenzo
Laglio di Como. Un'altra donazione fatta il 17 giugno 1270 da
Fomasia a certo Nicola e suoi fratelli • ex mera libcralitate et
• propter dillectionem et affectionem • era legale perche seguita
in presenza di Pagano de Subinago giudicc e vicario del podesta
Napo della Torre , « qui vicarius vissa et cognita voluntate etc.
> aprobando dictam donacionem et predicta omnia in predictis et
» super predictis omnibus suam auctoritalem et suum decretum
• solemniter inlerposuit etc. » E 6n dal 1 191, cioe prima di questo
capitolo, una donazione alla chiesa di s. Maria di Tresivio fu fatta
il 19 maggio da Aliprando del fu Ranzio di Clurio alla presenza
di Giordano giudice di Stazzona.
48. — CLXXVI. Accursio Cutica.
Non e detto qui qual grado nella magistratura comense occu-
passe allora; il suo nome perd s'incontra sovente in molte sen-
tenze da lui pronunciate. Fu vicario del podesta nel 1274, indi
ancbe di Napo della Torre e da lui assai amato , ma fu imprigio-
nato dai cittadini nel 1276 ad istigazioue di Ottone Visconti arci-
vescovo di Milano , cbe impedito dall' occupare la sua sede da
Raimondo della Torre patriarca di Aquileia, andava qua e la guer-
reggiando aiutato dat nobili ; c non pote essere rilasciato se non a
condizione che venisse liberato dalla prigione , ove da tempo lan-
guiva, Simone da Locarno, che secondo Benedetto Giovio era
capitanodel popolo, ed assai versato nella scicnza militare. Paolo
Giovio ( in vila Olh. Vicecom. ) attribuisce diversa causa alla pri-
gionia del Cutica : dice che questi , di caratlere aspro, rissoso ed
arrogante , riroproverato da un nobile Ruscone ivi presente perch6
traltasse duramente un reo cui stava giudicando, alzatosi furiosa-
mente dal suo tribunale , si scaglio contro di lui e lo maltraltd in
modo villano. Risaputosi dal popolo 1'insulto , levossi a rumorc ,
liberd il reo, ed assediato il Cutica nelle sue stanze , lo mise pri-
gione in una torre. Fu forse quelfistesso che trovossi avvolto in
una congiura contro Ottone Visconti con allri illustri Milanesi, e
scoperto fu rilegato lungi da Milano, cd ebbe i suoi beni confiscati.
Marlino Toriiano, anziano pcrpetuo della credenza di s. Am-
brogio in Milano o podesia di Como, cbbe nel 1259 suo vicario
in questa cilta 1'istesso Accursio e ve lo lascid allorche , tre anni
dopo , a capo de' Comaschi portossi a cacciare 1'arcivescovo Ottone
Visconti ed i suoi partigiani dalla rocca di Arona loro asilo.
49. — CLXXVH. Emancipauone.
Ecco come a Milano facevansi le emancipazioni dei roinorenni :
nel 24 marzo 1224 volendo Enrico Passavicino emancipare suo
figlio Aliprandino, dice innanzi al messo regio : « eum eman-
> cipare volo et de sub mea manu et potestate laubire , ila ut
» dehinc licenciam habeat in pracitum ire et redire, actiones po-
» nere et suscipere , guadiam dare et recipere, fideiussorem ponere
• et recipere , vendere ct donare ct comutare et alienare, et facero
• omnia alia, que facere voluerit, sicut aliis bominibus in sua po-
• testale constitutis facere licet. » Allora il mcsso di re Ottone IV
Covanino Rovegnasco, con altri giudici, cio udito, interrogd i due
se realmente volevano addivenire a quelPatto di emancipazione,
ed avendo essi risposto : « boc volumus iieri per nostras spontaneas
> voluntates, » il messo preso per mano l'Alipr'andino « ex manu
> illius llonrici , et ex parte publica eum emancipavit et laubivit ,
» ita ut dehinc in anlea licenciam habeat in pracitum ire etc.
» Et sic finita est emancipalio. •
50. — CLXXX. « Ut certa portio detur emancipalis. »
Una carta pavese del 5 marzo 1350 ci da un esempio di un
assegno fatto dal padre ad un figlio emancipato : « Anno a nativitate
• etc. iuxta portam gabelle salis comunis Papie in presencia infra-
» scripti Conradini de Medicis notarii et testium infrascriptornm.
» Franciscus de la Turre Ulius q. Gyrardi de Scignane volens et
» designans partem et porlionem Nichalino de Ia Turre eius filio
» emancipato traddidit, dedit et adscignavit in partem et nomine
» partis et divisionis eidem Nychalino infrascriptas proprietates ,
» quoad usum frnctum ipsarnm terrarum hahendum, utifruendum,
• tenendum , possidenduni et percipiendum et gaudendum absque
• eo, quod ipse Nichalinus possit et valleat infrascriptas proprie-
• tates in aliquem et alicui vendcre, tradere, dare, donare, oWi-
» gare , permulare , investire vel quovis modo seu causa et titulo
» transferre directe vel indirecle , ut ex fructibus infrascriptarum
» proprietatum se ipsum Nychalinum , uxorem suam et filios suos
» allat Primo scilicet medietatem pro indiviso tocius illius po-
» deris etc. Quam quidem partis designationem dictus Franciscus
» fecit et facit ibidem tali.modo, tenore et conditione, forma et
» intentione , videlicet quod dictus Nichalinus non possit tempore
» ipsius Franciscbi tantum ipsum Franciscum eiosque bona et di-
» gnitales causam ab eo quoquo modo occaxione dolis et iurium
> dotalium domine Allaxine uxoris dicti Nichalini appellare , con-
» venire , agravare , seu ad iudicinm trabere , vel ab eo ipsa oc-
» caxione aliquid petere etc. »
51. — CLXXXIV. « De cartit dotis fuciendis infra tnensem unum. *
Ecco uno degli atti di donazione per nozze prescrilti da questa
rubrica: • Anno mclii, die quarto exeunte iulio. Grigorius Glius
» Boni de Sucho per parabulam et licentiam ibi presentis et vo-
» lentis dicti Boni patris sui inveslivil per pignus et consulti no-
» mine dotis et antifacti de omnibus suis bonis mobiles et immobiles
» presentibus et futoris dominam Avinatem sponsam et filiam Petri
• Cayroli de Sucho nominative de libris et pro lib. xxvu et sol. xt
» novorum inter dolem et antifactum seu donationis propter nu-
» ptias, ex quibus denariis dictus Gregorius contentus et confessus
• fuit se accepisse ad ipsa domioa Avinate sponsa sua libras xvni
» et mediam novorum inter dotem et mobiliam estimalam et pre-
» ciatam , omni occasione remota non numerate pecunie , et non
» date et consignate mobilie, et alias vero libras vim et sol. v no-
» vorum fecit et conlulit ei titulo donacionis propter nupiios,
» sicut capit de duabus tres secundum consueludinem et morem
» civitatis cumane ; quas vero libras xxvu ct sol. xv novorum pro-
» misit pro suprascriptis racionibus ipse Gregorius obligando omnia
• sua bona pignori presentia et futura etc. Actum in loco de
> Sucho etc.
52. — CLXXXVIII. « Ul donalio terciae vel quartae parlis
» factae alicui uxori a viro etc. »
Ai tempi lougobardici soleva lo sposo fare alcuni doni alla sposa
avanti e dopo le nozze , chiamati con nomi diversi. Meta, mefio o
methio o donnzione sponsalizia era il dono fatto avanti il giorno
dei voti. Venne limitato da Liutprando a seconda del grado dello
persone, cssendosi inlrodotti gravi abusi; i personaggi di piu alta
sfera , come i giudici , nou potevano donare piu di soldi 400 , i
nobili non piu di 300, e gli altri non potevano superare questa
somma. Altra donazione detta morgcncap , o dono matlutino , era
elargito dallo sposo il giorno susseguente alle nozze, ed in alcune
carte chiamasi anche donalio o traditio in die votorum. Talvolta
in un trasporlo di passione i Longobardi, scbben rozzi e fieri,
in tali donazioni mattinali profondevano tutto o la maggior parte
del loro avere ; al che pose riparo una legge di Liutprando , di-
sponendo che questo dono non eccedesse la quarta parte delle
sostanze del marito, a cui era nondimeno facoltativo di donare al
di sotto di quel limite , e vietando di far noovi regali alla sposa
oitre il mefio ed il morgencap ; ma non di rado queste leggi erano
violate. Questa rubrica , cbe deriva dagli nsi longobardici , ne e
una prova , e pud avere riscontro con un' altra legge di Astolfo
che abilita i raariti a lasciare per teslamento alle loro mogli l'usu-
frutto della meta , di un terzo o di un quarto delle loro sostanze ,
piu o meno in proporzione del nuraero dei figli del testatore
( Fumag., Jntich. long. I. 276 ). Il Muratori ripovta un atto di do-
nazione delFanno 1056 fatta da Pietro figlio di Voro della quarta
parte de'suoi beni alla moglie Iramilla a titolo di morgencap:
« manifeslo sum quia per hunc scriptum secundum legem
» in morincap dare videor tibi Immilla dilecta ct amabilis conius
• mea et filia Andrce idest quartam porlionem ex integrum de
» omnia et de omnibus etc. » Di questa ronsuetudinc e documento
una carta del 6 febbraio 1181, pel quale Strania vedova di Ogerio
Carimate • fecit Onem et refutacionem (cioe dichiara di aver ri-
» cevuto) in manu et potestale Ospini de Carimate, qui fuit frator
» suprascripli Rugerii viri sui , nominative de omni eo iure, quod
» per tertiam aut per quartara , sive per dotem seu aliquo alio
» modo vel ratione ipsa Strania habebat seu habere poterat de
» iure aut ex consueludine vel aliquo alio modo vel iure super
» illas universas res mobiles vel immobiles, quas prcdictus quon-
» dam Rugerius tempore mortis habebat et possidebat etc. »
53. — CXCI. « Ut nullus sit haeres cum beneficio invenlarii. »
A questo proposito il gioreconsulto Aimone Craveta di Savigliano,
citato in margine a questa rubrica negli statutidcl 1458 costopina:
Digitized by
Google
3 1 1 UBER STATVTORVM 3i 2
» Kos habemus quod viilel slalutum quod heres non gaudeal bene- » bertengus de Vico propono quod nunc ego emissem a dom. Ali- ,f»
» ficio inventarii, si ita expresse disponat; si valet statntum, a •• berlo de Caxella abate monast s. Habundii et capitulo eiusdem
» fortiori debet valere dispositio testatoris, quia statutnm disponit » pro eis nomine eiusdem monasterii etcapitulo sedimenunum et ,*f
» super rebus alienis, et testator super benis propriis. Habemus » terras et massaricium iacenlia in loco et territorio de Alebio,
» quod inventarium nou erat cognitum de iure digestorum, qno » que solebant tenere Iohannes et Anselmns fratres de Bernate,
■ iure heres tcnebatur creditoribus nltra vires hereditarias , sed » et solebant teneri per alios massarios eiusdem monasterii, et ,(ti*
» inventum fuit beneGcium inventariide iure. Itaque dispositio te- » ipsum sedimen et terras cum earum et eorutn possessionibus ,0
» statoris prohibens heredi ne faciat inventarium est conformis » mihi tradiderint, et ipsis presentibus et nolentibus eas et eum
» iuri antiquo digestorum, ob id dicitur favorabilis, ot valere debet » invistivissent Anselmo dc Bernate de Alebio pro cerlo ficlo sol- ,f0
» cum per eam redeamus ad ius primaevum et antiquum, quae » vendo annnatim, quod fictum per quedam tempora dictus abas .talm
» interpretalio sit lala etiam in materia correctoria, quando per » et capitulum pro ipso Anselmo mihi solverunt, cl postmodum ,1»
» eam redimus ad iuscomune; ideo in materia correctoria fit ex- » cum dictus Anselmus decesserit, dictus abas et monasleriom iftas
• tensio de casu ad casum , quando per talem extensionem re- » vi et clam et me inscio et ignorante intraverunt in isto sedimioe
» ditur ad ius comune. » ( Consil. 75. num. 6). Da questo passo » et terris et sine causa vel ex iniusta causa seu talli causa que
si arguisce che lo statuto saccitato vigeva in molti luoghi. » reddit ad iniustam causam; et nunc cum preceptum foret Uberto
La ripudiazione dell' eredita , quando avveniva , dovea farsi in- » de Curti habitanti et tenenti ipsura sedimen ut terras et eas ti*
nanzi ai giudici e con certe forme, e il notaio ne rogava 1'atto; » vacuaret et expediret, et me non impediret in possessione earum,-
cosl una carta comasca del 16 febbraio 1218 e un atto di rinuncia » et cetera que in precepto continentur; ipse vero Ibertus #to
ereditaria : « Venerunt Viveotius et lohannes fratres filii q. Rai- » nominavit ipsum dom. abatem el capitutum et monasterium jj; u
» mondi de Benia cum licentia et auctoritate Arialdi Paucapannis » s. Habondii do islis, quam nominationem sindicus dicti mona- &m
» de Morbenio curatoris sui sibi dali et confirmati ad istam repu- » sterii rccepit protestando defendere velle et tenere; euiusrei causa tati|
» diationem faciendam a consulibus cumanis de iuslitia , ut in » ego prediclus Raynoldus peto quatenus expedicionem de caosis
» scripto indo facto continetur, ante presentiam domini Guillelmi » declaretis, et per sententiam pronuncielis possessionem istarum
» Dei gratia abbatis monasterii s. Abundii do Cumis, et ei ad partem » rerum et sediminis mihi pertinere, et ipsum dom. abatem et capi- « acide
» ipsius monasterii repudiaverunt patriam hereditatem , dicens a » tulum pro eis et nomine eiusdcm monastcrii et capituli posses- «#>
» bonis paternis vello abstinere et ab omni iure paterno etc. » » sionem seu deceplationem generalem facti et non iuris habeant %\\.
(cart in Bibl. Ambros. ). » mihi restituero et dimitlere, el de cetero me non impedire. Et ,{tfa
» hoc cum omnibus fruclibus et gaudimenlis inde perceptis et per- |H
54. — CXCIH. » De provixione fucla super invenlarih » cipiendis, et dampnis et expensis inde factis et facieudis ; salvo c |n
» faciendis et consiijnandis.» » iore meliorandi et alterius petam coolra alios. mcclxiu mense
• februario. •
La disposiziono stalutaria che imponeva ai tutori 1'obbligo di Altro atlo sullo stesso argomenlo e il segnente dell'anno 1334, gpii
compilare gli inventari dei beni dei loro pupilli era imperiosa- che e uno schema di condanna pronunziata poi da Giovanni Buono ^
mente reclamata, dice il ch. comm. Cibrario, come il miglior mczzo Accattapane console di giustizia di Milano: « In nomine Domioi. . r _&
di tutelare Ie soslanze dei minorenni da loro amministrate, avve- » Super pcticione quam facit Ardericus de Canzo, qua pelit qoa- , Kfl
gnache miscranda cra la condizione dei pupilii , considerandosi » tenus Petrus Testa de burgo Concorezo, qui nominavit dominum
dai piu la (utela come un podere da usufruttare , anzi come una » in iuditio Vacazium Buttum, sibi dimittal peliam unamterrein mt ,
sostanza da assorbirc, cd in molti luoghi come un diritto regale » territorio burgi de Concorezo, ubi dicitur in Ronchexollo; co-
che includeva la podesta di maritare i pupilli a chi , traltandosi » heret a mane elc. et esl pertice xvn , et que pecia terre fuit ^
di ricchi, proferisse dono piu ricco al tutore ' Auovi Studi sulla Mo- » Negri Lanzoni, bona cuius sunt pignori ohligata sibi pro libris
narchia di Savoia, nella N. Antol.}. » xxv minus denarios xxxvim, aot sibi dot et solvat predictas li-
» bras xxv minus den. xxxvnn tertiolorum: condempnanms dictum
55. — CXCIV. « Tacdio effcctus; possessio iaedialis. » " Vacazium Bultum dominum in iudicio nominauim a predicto . 5ia
» Petro Tesla, et Paxinum filium illius Vacazii et eius procura-
Qucste frasi Irggonsi in altri statuti, comc in quelli di Milano » lorem, et per eum ipsum Vacazium ut hinc ad dies xxx pro- (,, s
cditi nel 1800, dove e detto che il possesso tediale era dato contro » ximos dimittat et restiluat predictam peciam lerre eidem Arde- ,
i minori, i mentecalti, i furiosi, i beni vacanli e coloro, a cui » rico, aut ei det et solvat prediclos omnes denario9,eo Arderico
non era accordato il bando. Questa azione del possesso tediale » iurante quod non est sibi satisfactum de predictis denariis in ,jj„
veniva cosi denominata, perche si dava o pcr conservare i bcni •> tolo nec in parte, etc. » lSa
o per costringere il contumace a comparire, nei quali casi i beni ^
stessi si riguardavano come taedio cffecti : cssi potevansi poi ricu- 57 _ C XCVH. ... € inttTumenta vera et non ficticia nec sirmikta.
perare, e venivano a perdersi detinitivamcnte col possesso corporalc. ifc . r
IScgli statuli di Lesa e del Vergante e slabilita la tassa che spet- in una vertenza insorta fra il roonastero di ». Abbondio ed al- ls
tava ai consoli in ogni possesso siffatto in liro sei imperiali , menlrc cuni abilanti di Sondalo, relativa ad un contratto, la cui validita , T
nulla compoleva loro pel possosso matcrialc o corporale. era dal primo impugnata, il giudice di palazzo, Giovanni Borgo , y
Da una carta milanese, che sta nella Biblioteca Ambrosiana, lolgo delegato a deciderla, consultd un suo collega sul giudizio che d» 1(
un decreto del 18 febbraio 1352, ciie da un possesso tediale: vesse in proposito emanarsi; esaminali quindl da costui gli atti, >,
« Dom. Allcgrinus de Cremona iudex ot assessor dom. polcslatis » talle est consilium dom.Ambrosii de Curte iudieis cumani, vide-
» Mediolani ad signum bovis, sedens pro tribunali in pallatio novo » licet quod dicit et consulit pronontiandum fore per ipsum dom. %(i
» comunis Mediolani ad bancbum , ubi per eum iura reduntur, » iohannem ipsum contractum de inre non tonere neo vallere. »
» statuit et decrevit dom. Ubcrlum de Marliano fiL q. dom. Ri- (carta del 19 gennaio 1257). Quella contestazione verteva fin dal-
» zardi civitatis Mediolani, porte cumane , parochie s. lohannis ad anno precedente, come appare da altro alto del 9 setlerabre, pella ^
• quatuor facies presentem fore et esse ponendum et inducendum quale « datum est bannum Martino Giselberto et lohanni fratri
i' in possessionem tediallem omnium bonprum, rerum et iurium » suo et Lafranco Catro omnibus de Sendalo, quia non venit fa- ^
» mobilium et immobilium heredum q. dom. Cabrii de Gixulfis » cere defensionem dom. Henrico monacho monaslerii s. Abuodii h
• habitanlium in loco Raude, debitorum dicti dom. Uberti per in- » et Guidoni notario nomine suprascripti mooasterii, occasione ^
» strumentum unum obligationis , usque ad somam crediti sui, » unius contraclus venditionis lerrarum quarumdam existentium ,
» quod dicit esse libras mille trecentum terliolorum sortis cum ex- » etc. facta per monachos predicti monasterii, quam dicit esse ai-
» pensis, dampnis et interesse per Franciscolum de Canobio » mulatam, precepto suprascripti iudicis, etc. •
• servitorem comunis Mcdiolani a die prima iuridica post primam t
• dominicam prox. futuram in antea in banno parabula suprascripti 58. — CXCYIJI. « Qualilcr parubulae inlrandi in possessionem
• dom. Allegrini iudicis ut supra. Ita tamen ut tedio efleclus ve- „ p er forciam recuperentur. »
• niant responsuri , et hoc quoniam ipsi heredes nec aiiquis eorum
• nec aliquis pro eis non venit nec comparuit coram ipso domino Ecco un alto che si riferisce a questo staluto, del t4 marzo (
» iudici, contradict predictorum clamatum fuit die sabati 1986: « Dom. Retoldus de Agazis iudex causarum palacii comunis ^
» suprascripto in mane ipso dom. iudice per Zambonum de » de Cumis dedit et concessit parabulam domino dono Bonaparli j
» Cardano servitorem comunis Mediolani. » » monacho monaslerii s. Benedicti de Insula, nomine capituli dicte (
» ecclesie et ipsi capitalo, intrandi ct aprehendendi corporalem f
56. — CXCVII. « Si quis . . . fuerit in iudicio » possessionem et lenutam per forciam unius pecie terre labora-
» nominattis etc. » • tive vincate cum bruga et gavano simul se tenenlem iacenlem
» in terrilorio de Mezegrio , ubi dicitur ad la Calchera : a mane
II documento che segue pud gettarc qualchc iuce sul scnso di • viam , a meridie dicti monasterii , a sero et a nulla hora Otoboni
questo statuto: « Coram vobis dom. Accurso Cutica iudice et vicario » de la Porta seu filii, salvo si alie fuerint coberenlie. lnsuperdi-
» dom. Martini de la Turre cumane potestatis ego Rainaldus Lam- » clus iudex mandat precipiendo per servitorem cumannm hanc
Digitized by
3i3 CONSVLVM
:» paraboUm habenti comani et horainibus de Moregrio , ut sub
• pena et banno librarum l novorum dent et presteht aoifliam
• et iuvamen dieto domino Bonapafti nomlne dicti tadnBslefU ed
• Lntf.ndum possessionem per ferclam diole terre, et eum hdtnihe
„ dksti monasterii leo alium homine dlcti monasterii in possessio-
. netn et tesutam per forciam dicte terre ponant et indacdnt, et
> ee nomine dicti monasterii in dicta possessione posilo, manute-
■ oeant et defendant snb predicta pena ; et sl quis vnlt facere
• defensionem, compareat coram dicto indice hinc ad hovem dies
> proximos, *t interim nuliom fiat ei preiadicium per hanc para-
» bolam. >>
• Ego llbertolus CapeUus notarios palacii cnmahi scrlpsi iussn
» soprascripti iudicis. » ( Cart. in fi. A. ).
59. — CCII. Catte incise.
Carta mcisa era quella che restituivasi al dcbitdre dopo ch'egli
avea soddisfatto all'obbligazione in essa convenuta col creditore, e
perdeva quindi ogni valore , e cio esprimevasi col farvi molti
ttgli; annotlandosi un contratto per consenso delle partl, o per
iltro modo , tagliavasi o foravasi 1'istromento che vi si riferiva :
« tunc ipsa carta vendicionis (dice una carta del marzo 1110 con-
> servata nella Biblioteca Ambrosiana) capsata et taliata reddatur,
» ita ot in se nullam obtineat roborem. » Ai tempi longobardici
si incidevano nel mezzo o si laceravano anche le carte che si scd-
prissero false o difettose, e di esse parla una legge di Llotprandd
(Hb. VI. XCVI), ed on'altra attribuita da chi a Lotario I, da chi
a Goidone, ed un passo dell'editto di Botari: Maria e Giovanni
sno tnundualdo muovono lite a Pietfo percbe teneva contro ragionO
una loro terra in certo luogo. Ecco la cartit, soggiunge Pietro, che
toi hai filascidto di questa terra, ed or si guardi alla carta; se
fatla da donna longobarda senza intefvehto di mundaaldo, si tagli ;
ffla se la donna vive a legge roinana, incomba a lei di provare il
contrario, cioe l'uso della legge longobarda, ed in difetto paghi
la penale della carta ( Form. ad leg. Hoth.). — La donna Cbe vivea
a legge longobarda , non essendo libefa di se stessa , non potea
alienare alcnn che dl proprio, se non col consenso del mundualdd,
mancando il quale, Ie donazioni o vendite da lei fatto erano nulle
dj diritto , quindi le carte relative si tagliavano. Anche le cause
terminavansi con una formola singolare : cosi p. es. ftotari nol suo
editto decretava : • ct hoc addhhuS et deeernimus ut causaS que
» fenitas sunt, non revolvantur; qde antem non snnt fenitas, et
• a presente vigesima secunda die mensis huius novembris, in-
t dict. ii, incoate aot cominute fuerint, per hoc edlctum incidantuf
» et Oniantur. »
II sigoiflcato del taglio si riscontra altresi in uno statoto comaScd
del 1458: • si instrumentum obligationis vel condempnalionis de
> aliquo credito seu debito inveniatur' incissnm seu incissa saltim
> tribus taleis, quod presumatur solutum ipsom debitam, nisi in ipsls
• mstrumentis vel condempnationibas diceretur : ahde plura, salvo
• qood si de ipso eredito esset instramentum et condeiripmtio, et
> instramentnm inveniatur incissum, quod presumitur debitum so-
• Intum esse , Iicet condempnatio non sit incissa » (338 caus. civil.).
In nn istromento del 1075 cosi leggesl: ° tunc ipsa cafta vindi-
< cionis, quam predictus Crescencius fecit in predictam Contissam,
• esse detret vacua et nullum vlgdrem et drmitatem debet babere,
< et capsata et taliata debct exinde esse. » <n altra del 4 gentiaio
1407 in presenza del giudice PassaguCrra cohsole di giustizia di
Vilaoo, AhSelmo <hv Concorezzo paga qumdici lire (erzole ad un
suo creditore per ragioni che contenevansi « in quadam condem-
• pnatione ibi visa et fecfa et reddita ipsi Ansehno ihcisa, • perche
era estiirfo il debito. In altra carta del 1 marzo 1284 si eonvieJne
fra le parfi : « qnod non possit pfobari de solutloric hec cohsi-
> gnatione dictorum denariorum etc. factam esse in tbto nec in
• parte, trisi per hanc eartam mcissatn el pef carfam ednfessionis etc. •
tna laceraziofl* di doeumento spnrfo h cftata dal Mufatori ( Ant.
ital. , T. Hf. pag. f>) : « Tcnente dommo abbater ipsam chartanl
> In manu , fussu domini Leonis , tulit Leo afcharlas sanctae apo-
• stoltcae sedis cattrum, et signam s. cfucis in ea, ahsdndendo irf
> medio, fecit, et retiqnit hi mantf dom. abbatfo in conipeetd dm-
• oiom ibidem residentiam , etc. »
60. — CCVII. La pielra dei faflhi - Saratutn.
Anche a Mllano, Pavla, Casale, thi ed attre citfa, nel mezzo
deffarengo, eravi on luogo, detto U pietra, dve eleggeVansi i pub-
Mici ufflciaii, raccoglievansi i voti dei cittadini, ematiavansi glf
«falufi e trattavansi gli affari deHa (naggiore importanza , e hegit
afti pubblici che cofa Si redigevano ih proposito, non offlmeftevasf
IfWolta di indlcare: actum in broleto comunis ad lapidem (t).
■ (r) NetVisteraa Como H podesta, Betl'*nUare io oarica , emetteva
wo gi«vameotn nt«D>to sulla pietra : « antocjnam descendal de
• «qoo, veniet nd lapidom arengeie CumarOm , et jbi snper ipao
• l»pi<l* tioe aliqan inttwvaln ioret. »
cvmanorvm 5»4
Quibdi per imprimere maggior SOlennita a qneiraltd del debitore
che dichiaravasi impoteOte a saldafe i snoi debiti, e per infamarlo
pubblicamente lo si facea spogliare cola e sedere pifr volte suHA
pielra: atto che ci da anldea della rozzezzd di quei tempii e 61
spiega 1'origitte di quelle flrasi volgaft usate hei dialetti ldhi-
bardi, che esprimono i'inabilita a Soddisfare i cfeditbri. A Hiik
pubblicavansi sulla pietra gli alli piu impdrlanti del magistrati;
in una earta del 18 gennaio 1348, consefvata nella B. A., e inti'
mato il bando ad un debitbre dairassessore del podesta : ■ Qdod
» qaidem bandum lectum et publicatUta fuil die sabbati deCimfr-
• nono hora vesperardm per me notarium inffasdfiptum ih cbHa
> comunis Papie super lapidem altiorem ipsius civilate in magna
> hominum quahtitate ibidem voce servitoris comunis Papie mdf»
» solito convocata et cohgfegata de precepto dicli domini iudi-
» cis, etc. »
Gli statuti del comune di Casale s. Evasio cosi disponefand H*
gnardo ai falliti : « Quicutnque captds et delentus Volehs cedere
» bonis suis, admitiatur ad bonorum cessiohem probet cofaih
» iudice Casalls se stetisse in carcere comums dies sexaginta die
» noctuque, et isla probacione facta , Voce preconis pretoissa, p"ef
» servitores communis in publica concione publice et alta voce-
» super lapidem communis cridet et protestetur, quod ipse talU
» raptus cedit bonis, et omnia bona sua et singula presentia et
» fulura, exceptis vestibus de dosso ipsius cedentis, libere dimitlit,
• et relaxat creditoribuS suis tibefam licentiam accipiendi et aufe-
• feitdi eius bona, quioumque et ubicomque ea ihVenerint, eorum
» propfia auctoritate, nsque ad sdlutionem tntegram eios qudfl
» habere debent Et ille qui afhodo oedit bdnis « Udh pesiit
» habere aliquem honorem vel aliquod offltiam, qdi vel qded dr>
• scendat a oommahe Casalis (I).
Di quclla pietra, che pare fesse destinftta aU'iStes*o uio, b fdtta
knenzione negll statot) di Lesa , ove si prescriVe ebe i malfattofi
fossero citali al toro dofncillo d al Iudge oVfe efa Slato eommesie il
delltto : • ad locUm maleficil Vel delicti, et uhi delictufh oommissam
» fuit, » o la cila/ione fosso fattd pobblicamelile • et alta Veee-
» per servitorem Vergantis ad lapidem, qui est ih botgd LeSie pf ope
» befliham. »
A Firenze sottoponevasi alfistessa pona infimante chi fallisse at
debito, ed anche nella sata della Bagione a PadoVit stava la pietra
del Vitupero. A Monzft chi rassegnava i proprii averi t ddVea asCftn-
defe Sulla pietra in mezzo alla pubblica dssemblca e starsfihe Cosi
scalzo e quasi nudo sino al Gne delPadunanza. X Lucda come Hei-
1'antica Boma il fallito portava nn berfolto giallo; il cfeditore che
ne lo trovasse mancanle , polea farld arrestare , ed * Firenze cBi
non lo portava, potea esser Costrettd a far 1'ufBcio di carnefkd.
Meglio che oggidl , allora la slealfa e il ladroneggio de' fallimenti
dolosi doveano aver ndll' infamia pubblica hh sensibile frem? 6
castigo.
A'tempi di Giolini conservavasi ancora in Milano k famdja
pielra presso il broletto nuovo, come esisteva dapprima neli'an(ico,
ed egli lamenta che qoel savio statulo, ehe cohdannava i falliti a
sculacciarla , era ito troppo ih obblivione, quanluhqufi fosse itatd
Confermato dagli statuli allora vigenti. Secondo l'ab. Fumagalli, su
quella pietra furono sovente giustiziati i rei di stato (9).
ISegli statuti comaschi del 1458, a proposito della pietra, iupet
quo concionatur, Si legge : « affingatUr lapis aptus ad beo ih pal*
» latio dt borleto comunis Curtarum , et fiat cessio tempord quo
'» potdstas dt consules sunt in banco prd iure reddendo; et cdfitra'
• hoc nullos audiatur, hisi solvat aut deponat debitum Quod
» stalutum hdh babeat locam in massariis vel inquilinis Vel p«r-
» liariis (mezzadri nec colonis nec emphiteotis nec aliis flctabt-
» libos, quibns non pfosil cessio bonorum (3); » e doveano pdrcid
subire la prigidnfia. Qudsta ecceziohe fu, a quanto pafe, intfddotta
pei prirao dal coflte di Virlh, signdre di Milano^ negfi statuti mi-
lanesi, coh decreto del 4 iaglio 1393, ed adotlatd aoch» perqaelli
di Como, perche era gia divenuta nna misltra ddluseria per refJri*
mere i fallimenti la contumelia palifa in pubfctteo odhsiglio, Spe*
Cialmente nei filfabiR: « nullum stuporem neq«e vitBperium *e»
» rentes, tamquam homines rudes et viHanos, dmai heno zelo' et
» conscientia carentes. » ,
E detto che la cessione dovevasi fare in camicia ed absQuc sara-
bula: era questa un abito che corrisponde ai mddefrii calzoni, e
come tale e chiamata nella cfonicbetta dt Daniele, che narrando
solto 1'anno 1313 una battaglia avvenula fra Milano e Pavia, dice:
« de mense mlii ad moiTfem Marram MOlti paptehtd» edrMi fueruht ,
(1) JUnnum Hist.patr. Ltget rnnnic, col. 987.
(3; Ant tung.il., p. ttfd.
(3: $ l3. Sttil. caiis. cMl. ti cisSioircf <hri heni, dssia la (ffcnrafit-
zione di fallimento poloa escludersi dai conlraeoli per una condi-
zione cspressa : cosi in una vendila d'0n diritFo di decima su beni
in Crrcioo « dintorni di Piazzogna e Traona snl monte Domnfolo
fatta al munaslero di s. Fauslino di Soriate, 1'acquirenW dichiataVa di
rinunciare « super hoc beneficio cedendi borfis, ; ef legiKn» cdvdnlibua
o qnnd liherum corpns per commnne non poasd capi. >•
3»
Digitized by
Google
3?5
LIBER STATVTOitYM
3i6
» et Rogerius Federicus ( Federico II re di SiciHa ) in Lambro
» balneavit sarabulam. » Saraballam (gamba) e voce caldaica, e
fa adoperata eziandio a sigoificare quell' indumento che le copri-
vano, e chc iioi chiamiamo brarhe. Nel cap. 111 della profezia di
Paniele si legge : « Saraballa eoruro non sunt immutata, » e tal
vocabolo fu cooservato da Aquila e Teod6zione nelle loro versioni;
e valse anche a signiftcare una specie di berretto, come in s. Gero-
lamo: n Circa quorum saraballa sanctamque caesariem innoxium
» lusit incendium (I) ; • e in tal senso 1'adopera anche s. Ago-
stino (9). Ma qui e manifestamente adoperato nel significato di bracbe.
Nelmedio evo poi questavoce, che si trova anche in Tertulliano ,3),
sabi varie modificazioni , e si disse tarabelle, sarabara , saravara,
salabarra , serabara , surabola : serabula si legge uesli atti di
s. Raineri nel tomo 111 di giugno, pag. 431. L'uso delle brache e
antichissimo, datando sin dai Romani che le chiamavano femoralia,
narrando Svetonio di Giulio Cosare, che per riparar dal freddo le
cosce, abbia fatto uso d'una specie di femorali o bracbe. Quesfabito
pare sia stato imporlato i:i llalia dai barbari del settentrione che ne
fecero uso da tempi remoli , come evinresi da alcune statue ro-
mtine e da anlichi scrittori citati dal Durange.
61. — CCX. » Qucd post:piam aliquis prarleiifvs fueril in banno
» svb pacto capiendi etc. »
II creditore, cui il giudice autorizzava a liadurre prigione il
proprio debilore insolvente , avea diritto di chiedere al podesta
alcuni dei soldati, di cui componevasi la sua famiglia, per operarne
1'arresto, ed il podesta era dagli staluti (V. rub.455. Stat.del 1396)
obbligalo a fornirglieli. L'arres(o e la prigionia in odio dei debitori
inetti al soddisfacimento dei loro debiti , potevasi e infalti solevasi
pattuire fra i contraenti negli istrornenti di mutuo, vendita o
qualsivoglia altro conlratto, ed il debitore era tenuto a subire gli
cfletli di quei patti , quando venisse meno agli obblighi suoi.
Cosi, a cagion d'esempio, in una carta del 14 novembre 1588, si
conviene fra i due contraenti in un atto di Iocazione ■. « insuper
• hoc acto et pacto inter eos habilo, quod liceat ipsi domino ab-
• bali ct domino Insulano nomine dicti cnpituli ( del monastero
» di s. Benedetto d'Ossureio ) et ipsi rapitulo capere et detinere
» personaliter predictum Gaudenciwu ubique usque ad solucionem
• predicti ficti et eius dispendii et dampni, renunciando beneficio
» cedendi bonis , ct legibus cavontibus quod liberum rorpus non
» posse capi pcrpetuo, et omnibus statutis et consciliis comunis
» de Cumis etc. » Talvolta invcce di quesla cocdiziono cosi espri-
mevasi : « ita quod ci liroat sua aucloritate ubique invenerit de bonis
• illius (debiloris) occupare, detinere et robare et contestare et
>' accipere et in solutionem relinere absque alio banno et servitore
» comunis elr. usque ad plonara solurionem etc. »
62. — CCXI. « Dc civtettamattis fiendis de fruclibtis colligcndit. •
Vn esempio di atti, di cui tratta questo statulo, e quello cbe
seguc, lolto da una carta del 16 agoslo 1261: >< Dom. Acursus
» Cutica iudex et assessor et vicarius dom. Martini de la Turre
>• cuniane poleslatis mandat precipiendo per Alexandrum de Barni
» servitoreni cumauum dom. Gaudentio de Beccaria de Trixivio
• potestali comunis et hominum de Trixivio, rt Oprando de Laqua
> decanis dicti comunis de Trixivio , ut sub peua ct banno libra-
» rum c novorum de here ipsius romunis , ct lilrarum xxv pro
» quolibet ipsorum reclorum , ut in so et peiies se salvos faciant
» omnia Dcta el decimas , reditus et priinicias , quas monasterium
• s. Abuitdii seu capitulum dicii monastvrii vcl abas ipsius mona-
« sterii babent in tota plebe de Trixivio tam in monto quam in
« plano, et predicta omnia colligant et colligi faciant dicte terre
• et in se salvent ad peticionem dom. Mafei l avizarii de Cumis,
» donec ratio erit inter ipsum Mafeum Lavizarium de Cumis
> et dictum monaslorium seu dictum abbatera , et si quam volunt
» facere defensionem, veniant coram diclo vicario hinc ad diem
» veneris proximam , et lioc per unum aliud preceptum. — Ego
» Zurius Lambertengtis notarius et scriba pallacii comunis de Cumis
» scripsi. »
03. — CCXIII. « Quod rectures cuiuslibel bwiji leneanlur
» ostendere terras. t
L'usurpazione che i signori ed i feudatari fucevano delle allrui
terre e possessioni , in seguito agli sconvolgimenti delle guerre ,
chiaroo il bisogno di conslatare per mezzo dei pubblici ufliciali le
singole propriela dei privati, e di stabilire su cio uno statuto
speciale. Sire Raul racconta che maestro Pagano, abitanfe in
(?) Lib.d* Mtujistr», cap.X.
(3) /V Palh», r.«p.|V,
Baradello, erasi posto nel possesso di tutte le tenute dei cittadini
milanesi situate nel vescovado di Como. Anche nelle Consuetudini
di Milano si provvide al modo di ripristinare i proprietari nel pos-
sesso dei loro averi , disponendovisi : « amplius laudaveront ut si
» quishabens terram in territorio alicuius loci, et eampermassarium
> suum vel per quemlibet alium se addiscere non posse dixerit
• omnes homines ipsius loci in territorio terram babentes et co-
» lentes cogantur iure iurando ipsam terram , si sciverint , mani-
» festare. Et boc dixerunt propter infortunium , quod Uun civibus
• quam villanis accidit tempore guerre, et tempore persecutionis
» Federici imperatoris. • Eguali disposizioni furono rinnovate negli
statuli milanesi al cap. 307, ed ammesse anche in queUi di Como
al tempo del duca Francesco Sforza.
Molte carte rimangono, nelle quali i podesta di Como od i giudici
di giustizia ordinavano ai consoli delle terre od agli abitanti di
constatare le terre spettanti ai rispettivi proprietarii : quella che
segue e del 3 dicembre 1348: « Dominus Lafrancus de Via consol
> cumanus de iustitia imposuit Alberto de Gaidono de Curniola
» servitori comunis de Cumis, ut eius precepto vadat in plebe de
» Insula et de Lenno, et constringat et conslringere debeat omnes
» illos homines, qui sunt de predicta plebe de Insula sive de Lenno
» per sacramenturo , et eciam faciat eos iurare ad s. Dei evangelia
» quod insignabunt et insignare debeant dora. Bertrameo et doro. Gi-
> rardo monachibus monasterii s. Benedicti de Insula , nomine et
» ad partem suprascripti monasterii, omnes illas terras et res ter-
» ritorias , quas habent in territorio de Insula et de Lenno et de
« predictis plebis , quas lerras sunt monaslerii de s. Benedicto de
» Insula, el hoc faciant sub pena banni ad voluntatem suprascripu'
» consulis , et eciam sub pena banni solidorum lx novorum pro
« qualibet singulari persona, et hoc ad peticionem suprascripfi
> dora. Bertramei elc. • Nel documento che sogue, scritto il 3
febbraio 1280, il precetto del cousole e falto al poJesta ed ai
conso'.i di Asnago e Cermenate: • Iobannes Faranellus iudex et
» assessor dom. lacobi de Mozo poleslalis cumane mandat prcci-
• piendo per Bassum scrvitorem cumanum potestali et consulibut
» comunis de Cermenate et potestati et ronsulibus de Asenago, ut
» sub pena et banno librarum centum de here cuiuslihet cousulis
» dictorum communium, et omnibus masariis staulibus in dictis
• Iocis , ul sub pena et banno tibrarum decem novorum de here
» ctiiuslibet massarii , designent et consignent et demonstrent
.« dom. Alberto abbati monasterii s. Bcnedicti de Insula , sive
» dom. Bonaparli dc Bruga et Bonaparti de Campo monacis et
» sindicis predicti monasterii nomine dicli monasterii omnes iJJas
v terras cultas el incultas , silvas etc. que et quas predictum mo-
» nasterium habel in dictis locis et lerritoriis de Ccrmenate et
> de Asenago: el hoc cum quatuor de melioribus et legalibns
» ipsorum locorura pro quolibet comuni , qui consignantur per po-
• testatem vel consules per sacramenta predicta omnia facere et
» consignnre bona fide sine fraude etc. » Negli inventari delle
tcrre, cho si redigevano sul luogo , non ommeltevasi per io piu il
nome di coloro che le iudicavano , delegati dai consoli lorali ; ce
n'e prova un atlo 92 marzo 1337: « In presentia dom. Ardriri liL
» q. Otonis de Novello , et Stcvani fil. q. Grariani de Garzola de
» Tsucio de Insula , et Arialdi Dl. q. ser Arialdi de Casalicio item
» de Insula, et Contini fil. q. Guidonis de Nexio servitoris comunii
» de Cumis rogalorum testium , Guidradus filius Goosebni de Gar-
» zola consul comunis tocius vicinanlie de Usucio de Insula , et
• Zobius de Campolungo, et Onricus Faxolus fil. q. Vitnlis Faxolus
« omnes dc Insula, coacti per sacramenlum a predicto Contino ser-
» vilore ex oficio suo sibi comisso per comune de Cumis, sicul in
» quodam precepto facto per comune de Curois contincbatur, ut
- ostenderent et ostendere et designare dcberent dom. Alberto Cani
» monachi monasterii s. Marie de Aquafrigida, et firatri Armanno
» converso ipsius monasterii etc. cmnes terras et prata et res terri-
» torias, quas et que ipsum monasterium habet etc. : • indi segue
1'inventario. Cn altro docuraento simile , di poco posteriore (31 ot-
tobre 1 916 ) , reca : • llec est mcmoria terrarum et rerum territo-
» riarura quas tenet et laborat Bonetus de Nigro de Sala de Insula,
• nomine el ex parte monaslerii et ecclesie s. Marie de Aquafrigida,
» et quas coactus sacramento per d<>m. Fiducum de Multis dena-
» riis iudicem et assessorem dom. Antonii de Musso potestatis cu-
» mane conscignavit dom. Girardo de Papia jnonaco el sindico
» suprascripti monasterii etc. » Potevano perd i privati, anche
senza 1'intervento d'un dccreto dei podesta o dei consoli , assumere
il decano d'una terra perche questi indicasse gli stabili da inven-
tariarsi , cd egli per obbligo del suo ufficio dovea prestarsi a quel-
1'invito; ci6 desumo da altro documento del 91 roaggio 1357, pel
quale un monaco rappresenlante il cenobio di s. Abbondio, in
presenza di quattro testimoni , chiede a Michele Crenna decano di
Sondalo in Valtellina , che gli indichi le terre del convento gia-
centi in quel territorio, onde prenderne possesso : » ad que omnia
» dktus Michaellis Crena deeanus nomine et ex parte ipsios
' communis dixit et preslitus est et paratus fiait eundi et redeondi
» securo ubiciimque etc. »
Digitized by
Google
3, 7 CONSVLVM
64. — CCXIV. « De penit tilorum qui faciunt fabulam
• super terram alteriu».
Fatula e voce longobarda, cbe assunse varii significati fra loro
afflni, ed 6 annoverata dal P. Margarino nel suo Ditionario lon-
gobardo , che le da il valore di patto , convenzione o contratto.
Alconi passi delle leggi iongobardicbe 1'usarono in tale senso:
< Si qnis sponsaverit pnellam liberam ant mulierem, et post spon-
» salia facta et fabulam Ormatam, per dnos annos sponsus negle-
» xerit eam toUere, elc. (1) » cioe dopo la convenzione nuziale,
0 meglio, dopo gli sponsali stabiliti con atto pobblico. « Si dixerit
» sponsus de sponsa sua, postqnam eam sponsaverit, quod adul-
» terata sit, liceat eam parentibos purificare cum duodecim sacra-
■ mentalibus suis. Tunc postquam purilicata est , accipiat eam .
» sponsus, sicut in priori fabula stetit Et si, poslquam purificata
» foerit, eam tollere uxorem neglexerit, sit culpabilis sponsus
» duplam metam, qoantom dictum est in die illa, quando fabula
» firmata fuerit (9). » Nella legge relativa ai maestri comacini e
detto: « Postquam fabulam firmatam de mercede pro suo lucro
» sosceperit ( magister comacinus ) , non immerito sustinet dam-
» num (3) : » qui fabula e di nuovo nel senso di contratto, apactum
conventionit.
Fabulati o eonfabulati cbiamavansi dai Longobardi i figii nali
da legittimo matrimonio , cioe dal patto matrimoniale , che come
si disse, chiamavasi fabula; e chiamavansi anche gamaliAaX greco
7*>os, ntatrimonio, o w<«, menar moglie: • Et si aliquis de sa-
» cramentalibus (4) mortnos fuerit , potestatem habeal ille , qoi
» polsat (5), in loco mortui similem aliom nominare de proximis
» legiptirais aut de naturalibus, aut de gamalibos, idest confabn-
» latis (C). »
Ma il senso di questa yoce nello statoto Sarriferito, non dicbia-
rato abbastanza dalla voce seguente ordinamentum, pare quello che
vieoe spiegato da una robrica dello statato posteriore deU'afficio cri-
mioale , che si riferisce all'iStesso oggetto ("7), ove sono sostituite le
voci toUoquium e traelatut all'altra che piu difilcilmente pu6 inten-
dersi, per designare 1'atto di quelli, fossero privali o comuni in-
teri , che per convenzione secrela impedissero colla forza ad alcuno
di lavorare le sne terre. La slessa locuzione di eotloquium o tra-
ctatut trovasi ncl medesimo senso anche in una carta pavese del
6 giogno 1384, con cui il monastero di s. Felice a porta Marengo
concede a un terzo contro un'annua corrisponsiohe il diritlo di
deviare e modificare il corso d'una roggia transitante sui beni di
qoel cenobio : « et illud idem prefate monialles super hoc tractaotes
» ad invicem ab ipsa domina abbatissa interrog"averunt et pecierunt,
» nnde ipsa domina abbatissa et moniales et oonventus soper pre-
• dictis propositis et narratis per dictam dominam abbalissam
» coloqnio el tractatu, ac malora et intelligenti deliberatione pre-
> habilis, omnes unanimes et concordes, etc. *
Cn altro senso, che pnre pu6 adallarsi ancbe per l'intelligenza
del conlesto di qnesta rubrica , pud assegnarsi a fabula , quello
cioe di attemblea; potendosi intendere prolbita ogni adunanza <U
gente sui beni coilivali , in roodo che questi ne soffrissero detri-
mento a rovina del proprietario. I l.ongobardi chiamavano appunto
fabula 1'assemblea popolare, ed ancho adunatio (8), eoncilium
t convtnUm (9), e talvolta anche tinge (10), garatingt, mallo e
%»ma. Thing o ding dinoto originariamente nn contratlo, metafo-
ricamente il gindizio, forse perche 1'antico processo gernwnico
ridocevasi al componimento delle parti, alla (ransazione amichevole
» quasi contrattuale ; e siccomo in tal giudizio adoperavasi come
«mbolo l'asta o gara (gaira, gere), percidesso chiamavasi attresi
garantige. 11 giodizio poi tencvasi all'orcasione dei sacrificii, ed i
sacriGcii annui divennoro ad nn tempo i giudizii del popolo, e Ia
parola mahl (II), che dinotava propriamente lofferta fatla ai numi,
fu anche osata ad indicare il giudizio, come 1'allra di gamahali,
1 confabulati , ch'erano persone unite fra loro pel vincolo dello
(fesso parlamento. Cosl zama o xara equivale ad unione od assem-
blea da sammelu, uotre, per cui in Raehi e anche detta adunatio
e fabula. Di varia natura erano tali asscmblee , essendovi il su-
premo pariamento della nazione, e (fabula, quae inter vieinot ett),
hi coi eleggevansi i giudici del comnne longobardico, ed il gara-
***gt, dove la nazione stossa conveniva solennemente a darsi nn
(I) Legge di Rotari.
li) Legge snddella, II. I. 1.9.
(3) Legge suddctta, 1.9.9
(4) Erano qaesli i testimoni ginrati.
(6) Colai che cuiama in giudizio od esamina,
(6) £rf.«ot.,ll.51.7.
(7) Rubr. 31. Slat. off. maltf. De ptnit romunium mdinantium tolo-
1»ium vtl traclatum.
8) Ltg. Raehia, 10.
9) Roth., 8. 343.
(10) V.Troja, V.791.
(II) pa garatinge c malto dcrivarono lc no»lre voci garanzia e mal-
Itnria.
CVMANQRVM 3t#
capo ed una legge ; e la fabula era piu propriaroente 1'onfone dei
vicini o terrieri (I), il mallo della centnria, per eui i confabulaU
aveano ancbe nome di gemali (9) ; e questo assemblee , composta
di popolazione piu raccolta e ristretta, e piu parlecipe ad ogoi
interesse comone , erano fbrse piu regolari e piu efficaci cbe noa
quelle di tutto il regno, ed in esse il popolo conservava ccrta
partecipazione in materia giudiziaria, sia che il giadizio vi st
fosse o no tenuto (3). Cosl a cagion d'esempio i danni venivano
composti a norma della fabula dei vicini (4) , le grida sugli
animali voleansi fatte nei convegni cbe si teneano dinanzi alla
chiesa (5), non dissimili certo dalla fabula; ed ogni atto ginri-
dico di qualche entita era conchioso in pdJbblieo tinge a sna mag*
gior efflcacia , quali le dlsposizioni d'ollima volonta , gli aflranoa-
menti di aldii e servi, le donazionr e vendite di statrili ecc. Da
tulto ci6 snppongo, come dissi, che la rubr. 914 intonda vietare gli
atlruppamenti o radunanze fatte per qualsivogtia motivo so beni
cbe non appartenessero ai convenuti.
Negli statnli di Lesa la rab. 149 vieta a chiunque il passaggia»
sulle terre altrui: « de non faciendo transitum super atlenam ter-
» ram : nnllus audeat nec presumat modo aliquo ire ant iter fa-
» cere seu transitum facere, seu accessum eqoester vel pedester
» per alienam terram seu possessionem contra voluntatem domini,.
» nisi habeat ius enndi et aocessiandi per ipsam terram etc. »
Anche questo divieto coliima con quello che sta nei nostri sta-
tuti, e mirava forse alCislesso scopo.
ln una sentenza del 5 febbraro 1909 di Uberto Plrovano, cardi-
nale ed arcivescovo di Milano, che defini una verlenza fra il co-
mune di Monate ed il capitolo di Brebbia , trovasi menzionata U
fabula pagana , di cui non e agovole precisare con cerlezza il
significato : « eo modo el ordine, (ut) cum* quis vioinns illius loci :
» facere illnd pastum debueril, tomgentilisquamrusticus, et illud
» facere recnsaverit, omnes alii vicini tunc debeant illi facere
» fabulam paganam , et nemo eorum ulteriirs , dum sleterit inr
» fabula, debeat sibi loqui, nec aliqnid conscilium vel snbsidium
» preslare, et postea debeat interdici et suspendi a preposito et
» fratribus predicte ecclesie ab omnibos divinis officiis, pretor a
» baptismo parvulorom et a penitentia infirmorum. Actnm in palatio
» bribiensi. » Qui sembra cho fabula valesse quanto abbandono
o segregazione, nella quale il colpevole riraaneva come isolato od :
cspulso dalla societa.
Pare che abbia qoalche relazione collo staluto comasco qni men-
tovato l'edi(to di Rotari : « De concilio rusticanorum : si servi , ia»
» est concilium ruslicanorum manu armata ih vico inlraverint ad
» malum faciendum etc. : » vi si stabiliscono pene personali o
pecnniarie a seconda della qualita del reo , e delta gravezza de)
delitto. Ma forse quella legge vuol colpire- i tentativi di insurre-
zioni agrarie, cioe di liberi fatli coloni e servi, cbe oominciavano>
ad armarsi ed a fare assemblee.
65. — CCXV. « DepoenU communium, qui praccipiunt vicinis tuit
» ut non venianl conqueri etc. *
Questa voce adoperavasi nel lingnasgio forense quando alcuno--
interponeva reckimo o protesta contro qoalche atto violento o lesivo
de'propri diritti commesso da un lerzo, e cbiedeva al giudice la
riparaziono. I seguenti docomenti lo provano: « Anno mclxxxvul
• die martis, qui est decimus dies intrante madio. Ego Fredus filius
• q. Lafranci de Velio de Insula nova conqueror de canonicis
» s. Eufemie de Insnla, ut dent mihi pastum unum omiii anno,
» et uni alteri homini qui sit mecum , quod pastum solent dare
»' omni anno patrt meo et antecessoribus mcis etc; » — e 1'altro:
» mccvii die xvi intrantis marcii : Ego dom. lacobus prior monasterii
• s. lohannis de Vertemate nomine e( ex parle ipsius monagterii
■ conqueror de dom. Gulielmo abate monasterii s. Abundii et d«
» ipso monasterio et eins congregatione et capitulo, uti faciant de-
• sistere et cessarc dom. Lolberium Ruscam ab illa petitione et
• causa et controversia , quam movet et intentat conlra me et
» contra predictum monasterium s. lohannis pro facto et ex dalo
» suprascripti domini Gulielmi abbatis et monasterii s. Abnndii et
» eius congregationis seu capituli , ut ab ipso Lotherio me de-
• fendat etc. »
Chi interponeva appello da un decreto o da una sentenza dW
giudice inferiore, oppure produceva un semplice ricorso in giuris-
dizione contenziosa per la tutela de'propri dirilti, o dal contado
veniva a porlar i suoi piali al tribunale della citta , pretermesso il
tribunale de'consoli del proprio comune, adoperava quest' islessa
formola nell'atto. Gli statuti davano faeolta alle parti in causa
dimoranti nel contado di declinare dal proprio foro e di adire
(1) Roth , 340.
(9) Roth., 369.
(3) Schupfer, Istituz. potit. laug.
;4) Rolh., 346
(5) Rolh., 343L
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
3 a»
quello deUa citta , e di portare 1'appello dai giodicati forensi al
tribunale orbano, pel che i giudici o consoli di questo giudicavano
in prima ed in seconda istanza, e potevano riformare le sen-
fanze dei giodici del contado, aventi una giurisdizione piu o meno
estesa, in proporzione deila maggiore o minore lontananza dalla
cittk. L'appellare da essi venendo talvolta impedito forse per ge-
losia, si dovette renderlo libero con questo statuto.
66. — Mezzola.
Quella parte del Lario che sta superiormente alla foce dell'Adila
altre volte navigabile, al dire di G. B. Giovio, al di la di Sorico,
• si steode sino a Riva, ha il nome di Mezzola (I), da una terra
omonima, victu Metiola, come la cbiama Paolo Giovio (9) nella
sna descrizione del Lario e nella carta lopograGca che la correda ,
posta sulla sponda orientale di poco rimpetto a Samolago (3), al-
1'imbocco del fiume Mera , e vicino a Novate, della cui comonita
essa formava parle. Corrisponde alfattuale Riva di Chiavenna,
e col tempo assunse questo nome, perche, dice il Quadrio, ivi era
1'imbarco e lo sbarco del Lario. Di Mezzola e fatta menzione in
on diploma imperiale det 9 ottobre 917, riportato dal P. Tatti, di
Ottone II a favore di Adalgiso vescovo di Como, col quale gli dona
«e peschiere e le rive del lago a Como e Mezzola con quanto ivi
appartenne gia al contado di l.ecco: « piscarias cum ripa laci
« Cumis et Mezole , vel quicquid ibi de comitato Lenco fuil ali-
» qnando. » Tale donazioue fu rinnovata poi nel 1009 da re Arduino
per interccsstone di regina Berla , indi nel I0i6 da Corrado re
d'I(alia alla chiesa di Como, nella quale sedeva allora il vescovo
Alberico, quasi colfistesse parole, e soggiunge : « per nostrum re-
»gale preceptnm interdicimus ut nullos iudex publicus ripa
> lacus Comani et Mezole, vel quid ibi telonei ad partem pobli-
»cam foit etc. » Ne parla anche Tristano Calco, descrivendo il
Lario (4), lo Sprecher (5), il Ballorini nelle sue Croniehe della
eilta di Como, che 1'assegna alla pieve di s. Lorenzo di Chiavenna;
e Benedetto Giovio narra che Bonifacio di Modena , vescovo di
Como assai beneraerito di quolla diocesi , rinnov6 il porto di Mez-
zola, detto la Molata, affinchb riescisse di asilo stcuro per ie navi.
Jielle sue vicinanze evvi Verceia, i cui abilanli tesscro a Plinio
un elogio in una pietra cbe ricorda i suoi titoli, trovata dall'Al-
ciato in ona chiesuola di Fexhio iion lungi da Verzago, e pubbli-
eata pel primo dal Gunlero (f>), poi da altri.
II Ghilini rammeuta anche una torre che esislcva a Mezzola (7),
di coi non v'ha altra mcmoria prcsso gli storiografl comascbi. Una
earta del gcnnaio 1002 , cnnservata nclfarchivio diplomalico in
Milano, conticne una donazione di beni in quel territorio falta
alla collegiala di s. Eufemia dtsola d.ii coningi Michele di Sala e
Conlisa: « Donamus ot offerimus in eudem ccclesia pro animariim
» nostrarum raercedc id cst omnibus casis et rebus iuris
» nostris, quas habere vixi sumus in loco et fundo Vcrcelli (8)
» silo levezolo da la flumen de suprascripto Vercelli in su vcrsu
» Mczola, omnia quantiscumque in prediclo loco abere vixi sumus
» elc. (9). »
lvt la n.itura e oltremodo triste e selvaggia, troppo in contrasto
eoll'aroenila del Lario inferiore, non essendovi da un lato che nudi
'\) Quasi Medio lacu
(3) « Porro a laeva redeuntibus Suricuni non longe ab oslio Mcrae
» amnit Meliola vicus et lNuvaluin , maleriae copia cl dissecloriis
» miicliinis notum. «
(3) Summus Uicus e dclta quella terra nelle anticlie earte (V. Dipl.
7 maggio 937 <ii Ugone e Lolario) pcr la sua situazione, vti e da
rilener.i che lc acque giugncssero un lcmpo si» la. Tullo queslo
trallo di lajro fu cbn un traltato del 17ti3 ct-Juto dall' imperalrice
Maria Teresa ai Grigioni.
(4) « Quinquaginla roitlibus passuuro patcl l.arii longiludo, cancri
■> fnrmae persinnlis. In Alpes camla vcrsa desimt ad vicunj Meliulam,
» duas oslendenlcm valles e<c. (Nuptiac Augustac).
(5) « Ripa lacns Mctiola dicla , ubi merccs qnne per Larium
» veliuntor, ia publico borbooio asaervari «olent » (Pall. Rhaet.).
(6) fag. 454-5. V. aache Aldini, Antkhi marmi comensi, p. 109.
Eccola :
c . FLimo L . F .
OVF . CAECILJO
SECVNDO COS .
AVOVR . CVB . AI.V . Tl» .
HT CLOAC . VBBIS
PRAEF . AEB . SAT . FBAEF .
AER . HJLl . <J . IMP . SEVIB . EQ . B .
TR . ATIL : LEC . III . OA1X . X . VIRO
SLIT . IVD . FL . DIM . T . ATO .
vencsuEinsu .
(7) » Binc enim in Larium Adua nomcn suum relinquit, et pro
» valle lacos esse incipit. Larius "ad bacc initia in dextera partc ab
• Adua venieatibus Alpes vrrsus cuneatur. Illic per Clavenac vallem
>• in Lariom Mera amnis decurrit, et turris posila Mezolae cogno-
» mento » (Camil Ghilini, Tcllinac t/allis dcscriptio).
(8) Verceia.
(9". V. qnel documento neli'Appendice.
scogli ed aspri monti cho scendono a piombo, daJValtro dirupati
burroni, dove assai scarsa e la vegetazione. Vi conflutscono alcuni
impetuosi torrenti, quali il Mera, il Codera e il Liro scaricantisi
dal Boggia, dal Scesooe e dal Trebocca, che devastano i luoghi
circostanti , e restringono 1'alveo del laao colle loro ghiaie. Gli
interramcnli e le inondazioni trasformarono il suolo, s) che dove
dapprima erano florenti campagne, ora i franamenti e lc allnviont
rialzarono il piano, convcrtcndolo in una landa trista e malsana
per le mefiiicho csalazioni. E vivamente a desiderarsi cbe divenga
presto un falto compiuto la recente lepge , che incanalando tutte
quelle acque e rcndendole navigabili, apporli un segnalato bene-
ficio all'igiene pubblica, al commercio e a que' terreni.
Nelle provvisioni ordinate sul principio del sccolo xv dagli statuti
delle strade evvi un capitolo che s'intitola : A/emoria eamere de
Mezola S. , per gue communia debent teneri aptata ; ne riferisco
quanlo ha relazione con qoesla terra: « Coraune de Mussio debet
» facere archatas sedecira a ponte de hospitali (l) in zosum versus
» lacum, qui pons est apud castrum de Mezola.
» Commone de Live debet aptare plateam de castro de hospj-
» tale ad Mezolam, et pontem de hospitale.
» Comune de Verchana debet aptare et tenere aptatum primum
» pontem, scilicet pontem qui est prope castrum de Mezola.
» Comune de Plurio cum vicinanlia del bosco debet aptare viam
» de Mezola a predicto primo pontc in sursom per brachia quin-
» qnaginta sex.
» Comnne consiliorum de Rumo et de Gerraaxeno, de Carzeno
» et de Stazona montis Dongi debent aptare et tenere aptam stra-
» tam de Mezola ab ecclesia in sursum nsqoe ad pontem de medio.»
67. — CCXVH. « Quod sit in eleclione actoris phcitare cavm
i vkinavtiae et fodri. •
ll documento che segue, del 98 ottobre (910, si riferisce ad ona
causa atlinente a fodro : « In presenlia dom. Loterii Rusce et Al-
» berti Beilenzoni de Comis, et Martini Carnelvario de s. Abandio
» testium vocatorum. In ecclesia s. Marie maioris de Cumis. Sa-
» batus Bonarius et Ambrosios Vegionus de Breno missi et in
» antea comnnis et tolius visnantie de Breno el omnium hominum
» ipsius visnantie de Breno , ut dixerunt , responderunt ila dom.
» abbati monasterii s. Abutulii ad parlem ipsius monasterii peti-
» tioni et reqnisitioni , qna ipsedora. habas ex parle ipsius mona-
» sterii fecerat suprascripto comuni et hominibns de Breno, ot ei
» darent fodrnm regale, scilicet qnod ei votaverant ipsum fodrura
» regale ex parte ipsins comunis et ipsins visnantie et omnium
» ipsorum horainum de Breno, nisi eo modo, quod si ipse dom.
» habas vult eis facere bonam securitatem tollendum dom. Oltonem
» impera'orem desuper cos et ipsum commune, quod ei dabunt et
» dare volunt ipsi;m fodrum regale et non aliter. Et hoc dixerunt
» se habere in preceptis respondere et dicere ipso domino habati
» ab ipsa visnantia et hominibus visnantie sue. »
Ego Lardericus ser Anselmi notarius etc.
68. — CCXIX. •« Dc illis qui volunt prodvcere testcs. »
Ecco un decreto consolare che ordina ad on notaio 1'esame di
alconi teslimoni inlrodotli dal capilolo d'lsola: « Anno hccxxxvi,
» die veneris, sexto intranle iunio. Dom. Rosinus de Cavazo consol
» curoanus de iustilia precepit lacobo de Cardella notario de Cumis
» ut hodie ad horara none carapanis pulsatis recipiat et recipere
» debeat itlos tesfes , quos dom. Lanfrancus de Molo clericus de
» Insula nomine capitoli de tnsula producit seu producere vult
» contra Andream Ficam de Cumis , qui dicilur Mianionus , sine
» questionibus, super capilulo quod ipse dom. Lanfrancos nomine
• dicle ecclesie , cuius sindicus cst , dedit et consignavit supra-
» Scripto Iacoho, super quo ipso vult producere testes, si ipse
» Andrea non babuerit ad illam horam suum scribam cum suis
» questionibus , quas facere volt ipsis testibus ; et hoc ex eo quia
» dictus Andreas pluries cilatus est , et ei preceptum est ex parte
» dicli consulis ut faceret suas quesliones, si quas facere voluerit,
» et non vcnit nec suas questiones fecit, nec scribe consignavit
» eas. — Ego Lafrancus de Solino notarius scripsi iussu supra-
» scripti consulis. »
La produzione ed audizione dei testimoni in causa, quando fosse
ammessa dal giudice , era guarentita da spcciali consuetudini o
decreti ; chi si sollraeva a deporre, quand' era chiamato dal giudice
inquirente , era soggetto a pene personali o reali a seconda dei
casi o ad arbitrio del proressante : cosi vedesi nel dorumento che
segue comminata ad un teste una pena bene strana , e cbe po-
tremmo dire che non fosse di competenza dei tribunali civili:
esso e del ]3 settembre 1961: « Dom. Acnrsus Cutica iudex et
» assessor el vicarius dom. Martini de la Turre ruroane potestatis
(t) Credo 1'ospilale di Sorico.
Digitized by
Google
CONSVLVM
CVMANORVM
3a2
• mandal precipiendo etc. per Vestidelum servitorem cumanum
» dom. Petro de Piro de Trixivio ser Tedolii de Cumis , ut hodie
» sit coram dicto vicario ad perhibendum testimonium et dicere
» veritalem de causa, quam habet dom. abbas s. Abundii euinani
t. cum dom. Mafeo Lavizario de Curcis, occaxiooe librnruro xxnu
» et soL iii novorum, alioquin sit excomunicatos. — Ego lohannes
» de Perlana notarius cumanus scripsi. » Questa causa pare che
si agitasse nel foro ecclesiastico, od almeno co.l suo concorso,
poicbe veggo un decreto del 3 settembre di quelTanno, pel quale
« dom. Manuel de Lucino cumanus archidiaconus et vicarius ec-
» clesie cumane sede vacante procipiendo mandat per Vestidellom
» servitorem cumanum dom. Mafeo Lavizario de Cumis , ut binc
» ad diem lune prox. faciat et faclas habeat questiones suas, quas
• facere vult super capilulo ei aportati seu quod aportari debet
» suprascriptus servitor ; et hoc in causa quam habet elc. Et tunc
» sit ad videndum iurare testes , quos producere vult dictus dom.
» abas dicto nomioe, et habeat nolarium suum ad faciendum
» recipi ipsos testes ; alioquin diclus dom. vicarius faciet ipsos testes
» recipi, prout de iure fuerint recipiendi. — Ego lohannes de Maza
» ootarius cumanus scripsi. »
69. — CCXX. « l.t nullus bonnitus probare possil per tesles
* se extraclum esse de banno. »
Negli anlichi staluti di Bergamo del 1919 evvi una disposizione
consimile nel giuraroento del console di giusti/.ia : • Si misero
• aliquem in bannum inlus vi l extra , vel bannitum invenero, ego
» enm evitabo e consilio civitatis, nec recipiam eum in lestimooiom,
• et insoper antiquas penas sustineant, videlicet quod non possint
> esse testes, nec eis ratio fial, nec de banno intelligalur exisse,
» nisi ostenderit se salisfecisse credilori per inslrumentum puMicum
• vel per testes idoneos de eo vel pro eo unde bannilus fuerit,
• nec credatur ipsum exisse de banno, nisi ostendatur per cartulam
• altestalam scriplam per manum tabellionis, ipsum exisse de
• baano predicto modo, et nisi cancellatus fuerit. Factum est hoc
» anno Domi.i hccxviii , indictione vu.
Ecco un atto in proposilo :
■ Mccli die marlis xiii intrante marcio. — Dora. Bontolus de
» Subinago iudex et consul cumanus de iuslitia mandat preci-
» piendo per Conlinum de Nexio servitorem comunis dom.archi-
> presbitero de Insula seu dom. Girardo advocato de Cumis sindico
» capituli de lnsula nomine ipsius capiluli, ut hodie veniat coram
• ipso consule ralienem recipere a dom. Iarobo de Zobio occa-
» sione bannorum quamplurimum, in quibus est pro ipso capilulo,
» quodad petitionem suprascripti archipresbiteri quod ad petitionem
» suprascripti ser Girardi (sic) sindici nomine predicto; alioquin
» dictus consul faceret diclum dom. lacobum eximi de ipsis bannis,
• et hoc ad politionem suprascripli dom. Iacobi. Ego Araldus Cossia
» notarius scripsi. *
70. — « Malexardi. »
Nei fortunosi tempi di civili fazioni che si guerreggiavano fra
loro senza posa, designavansi con questo nome i vinti, cbe quasi
rei di stato punivansi col bando , col sequestro delle sostanze e
coH'alterramento delle case loro, e talvolla pur colla morte ; e uon
avveniva di rado che il vincitore d'ogsi poteva trovarsi malesardo
la dimane. E voce conservataci dal ( alco, AiA Corio e dal Giulini,
colla quale designavano appunlo i banditi o proscriiti appartcnenti
alla fazione soccombeule : perd non tutti i bandili chiamavansi
malrxardi, ma que'so!i che aveano avuto il bando come ribelli
« oeraici della palria. Benedelto Giovio parlando del vescovo di
Como, Bonifacio di Modena, dice che vietd di abbatlere le case e
contrislare i luoghi loro, sotto pena di scomunica ; ed anche dopo
cessaie le fazioni consideravansi coroc malcxardi quelli che, ap-
partenenti o no alla giurisdizione comasca , avessero tenlato d'im-
padronirsi dei luoghi forlificati di quella citta o del conlado {Stal.
1458, cap. 59. off. malef.). Nella celebre pare detta di s. Ambrogio
«onchhisa fra Milano, Pavia e Corao non si dimenticarono i male-
sardi della citta e distretto di Milano, i quali doveano tutti senza
alcuna prestazione essere estinli e cancellati dal bando, e i loro
beni resliluili ad essi od agli eredi.
A Como nel sec. xni esisteva un magistrato inferiore composto
di quattro o sei ufflciali , secondo il bisogno, chiamati inquuitores,
il cui ufflcio cra d*indagare i beni dei proscritli per sottoporli alla
conGsca. II segueule documento si riferisce alle facolta di quel tri-
btmale: > in nomine Domini. Anno mccxlviii die mercurii, secundo
• exeimtis aprilis, indicllone septima. Super acussacionibus et in-
» quixicionibus hinc retro factis per quatuor et quatuor inquixitores
» et inquixiloribus et sex et per sex inquisiloribus et inquisitores
■ rerum malexartorum communis de Cumis de monasterio el ca-
» pitullo s. Habondii Cumarnm , et pro habate dicti monasterii ,
• qui vocatur dom. Alibcrlus de Cassella, et ile dono et pro dono
» Martino Capiliala monacho ipsius monasterii , occaxione quod
» debueranl ivisse ad partem inimicorum e( rebeBum imperii et
» comunis de (iumis, et inde bannum seu banna recepisse , et de
» quo banno dictus abas est exemptus, et in quo bano dictns dom.
• Martinus adhuc est ; in quibus acussationibus ct denonciationibus
» continebatur quod debebat facere fieri pervenire omnes fructus
» et gaudimenta spectantes et pertinentes dicto dom. Martino Ca-
» viliate , qui olim fuit monachus dicti monasterii , quia est pro-
» ditor imperii et banitus comunis de Cumis ; et quod facere fieri
» deberet pervenire in comune de Cumis ficla et gaudimenfa et
» prebenda dicti habatis, faciendo dari terciam partem accusatori.
» Super quibos acussacionibus dicti dom. Martini dom. lohaone»
» Azarius et lacobus Pazus et socii eornm tunc qualuor per co-
• mune de Cumis super inquirendis et exigendis rebus malexar-
» torum et bannitorum imperii et comroune de Cumis inquisiverant
» per testes et alio , et audiverant alegaciones etc. » Un altro
documento comasco del 13 aprile 1348 ci reca una deliberazione
del consiglio generate intorno ai malesardi : • Ex preceplo dom.
» Groldi de Crsonis sacra imperiali gratia Curoanorum potestas.
» Congregatum est hodie in cumano palacio consilium generale
» comunis do Cutnis more solito ad sonum campane, in quo qui-
» dem consilio cum data fuerit licenlia per potestatem , consilium
» et comune Cumarum aliis cx inquisitoribus rationum comunis
» de Cumis, ut quod faciebant super factis malexartorum et
» mediolanensis districtos , sex modo presentes facere possint , et
» similis lioenlia concedalur eisdem, et accusatores babeant terliam
■ partom, sicut consuetum est, super boc quod ipsis consciliariis
ii videatur utilius et placeat roelius, consuhmt in presenti. In ro-
» formacione vero et summa cuius consilii placuit maiori parti
» suprascripti consilii , quod presentes sex babeant talem forciam
» procedendi super bonis et rebus malexartorum et districtuf
» mediolanensis, et pronuntiandi et condempnandi et absolvendi ,
» quahm babuerunt alii sex racionum corounis de Cumis inqui-
» sitores qui olim fuerunt: hoc addito quod accusationes , qu«
» dabunlur de cetero de predictis, prius porrigantur in roaoibus
• potestatis Cumarum vel iudicum stiorum vel alicuius eorum;
•» que si ydouee videbuntur ipsi potestali vel eius iudicibus, reci-
» pianiur et super eis procedalur, et aliler non Et prius accusati
• requirantur, et in locis, iu quibus fuerint res accusate, ille ac-
» cusationes publiccntur, et vicinis illius locis denunlientur; ita-
• quod super eis defiensiones iusle fieri possiut , et accusatores
» habeant terciam partem illarum rerum accusatarum, que iuste
» et cum racione condempnabuntur. Iiiterfuerunt ibi rogati testesetc.
l'n altro breve atto, che si riferisce all'islesso argomento, e il
seguentc : > mccxlvi , die veneris, nono inlrantis mensis marcii:
» Coram dom. Manglapano iudice ct assessore dom. Antonii de-
» Musso imperiali gratia cumane potestatis. Maccus de s. Iuliano
» servitor comunis de Cumis dixit el guarentavit so mandato et
» ex precepto iprius assessoris precepisse quatuor exactoribus
» bonorum malexartorum , ut de duabus questionibus, que sub
» eis verluntur seu movenlur occasione accusacionum faclarum
» contra dom. abbalem monasterii s. Abundii pro suo facto et pro
• facto dom. Martini Caviliate banniti imperii et malexarti pro-
» cedant, et de ipsis duabus questionibus cognoscant elc. » - Ancbe
gli staluti gravedonesi aveano un capitolo che colpiva duramente
i proscritti , ai quali erano inlerdetlo il cibo e 1'altre cose piir neces-
sarie alla vita.
A Brescia , ove sul principio ilel scc. xm erano sorle le fazioni
dette dei malesardi e dei palrioti , arrogandosi ciascuna di esse il
diritlo di sovcrchiare 1'allra e di assorbire in se Ia repubblica,
erasi compilato lo statulo dei malesardi , pubblicalo dal ch. Odorici
(Coil. diplom. brrsc. P. vi. T. 8 rlcllo storie), che prcscriveva come
asilo degli espulsi le citta di Lodi e Crema, ove spedivansi due
capitani dei confinati , che registrassero i banditi e ne facessero
ricerca ogni tre giorni , o due volto al mese mandassero al po-
dcsta gli elencbi degli esistenli , dcgli evasi , di chi spontaneo si
fosse consegnato , e degli altri che non si preseniassero due volte
la settimana. Era detta dei malesardi la fraziono gbibellina lascia-
tavi da Federico II imp. quando levo 1'assedio alla citta, combat-
tula poi dai ciltadini colla perdita di Gavardo, Iseo, Pregazio,
Venzago. Poco dopo , cacciali i gbibellini , la citta accolse i Tor-
riani con truppe di Bergamo , Como e Milano , avendo prevalso il
partito gnelfo.
Neppure a Milano mancava il tribunale pei malesardi, il cui
eiudice, secondo una carta chiaravallese del 1983, Belluccio Ga-
rola , appellavasi « iudex presidens ofllrio bannorum malexardoruro
» communis Mediolani. »
■ 71. — CCXXHI. « Vt uldma voluntas probari non possit
» per lestes. *
.NeU inlenlo di esibire la forma dcgli alli giudiziarii comaschi
del sccolo xui, do anche il seguente documento, che e la pubblica-
zione d'un te-stamento fatta giudizialmente : « Anuo Dom. mcclxxxxi,
» die xviii iullii: Coram vohis dom. Pizeno de. Sacbo honorahili
Digitized by
Google
3a3
LIBER STATVTORVM
3s^
potostati tivitatis cumane venerunt lacoboa fil. q. dom. Goidoti
de Orello de Lurarno etc, et cum iostantia petieront a predicto
dom. potestate apperoi publicum et in publicam formam redigi
testamentum in scriptis factum et conditum per q. dom. Conra-
dum fil. q. Gabardi Alberlci de Cumis ibi exbibitum et ostensum
et scriptom per Baldesarolam de Brivio fil. q ser Moresti de
Brivio de Cumis, et sigilatum sigilis tredecim recognitis et apro-
batis per Petrum de Medda nolariom, Albertolum Cossiam, Hon-
rlgolum de Parede , etc. omnes notarios cumanos et quemlibet
ipsorum, qui ipsa sua sigilla, qui in ipso testamento in scriptis
condito aposueront et signarerunt super cera ibi apoxita, pre-
stito etiam eis sacramento ad s. Dei evangelia corporaliter tactis
scripturis coram predicto dom. potestate, ipso ordinante reco-
gnoscendi ipsa sua sigila, ipsis coactis pcr predictum dom. pote-
statem recognoscere sigila sua : quibns ita peractis et sic solero-
pniter gestis, predictus dom. potestas ad pelitionem et inslantiam
predictorum dominorum lacobi, Litardi, Martini, Mizerii, Ber-
trami, Belussi et Salandi curatorum dominarnm Filipe uxoris
predicti dom. Belussi , et Trifine uxoris predicti dom. Sallandi
sororum predicti dom. Conradt, precepit, statuit, decrevit et or-
dinavit et pronontiavit ipsum testaroentum sic in scriptis con-
ditum et sigilatum in presentia infrascriptornm honestorom vi-
rororo testium et notariorom apperiri et insinuari et publicari
ad certam rei memoriam , prius corporaliter tactis scripturis
prestito ioramento ad s. Oei evangelia publicari , ita ut de cetero
valeat et valere debeat et possit, et ei fides adhibeatur in iudi-
ciis et extra iuditia famqoam publice scripture et pnblico in-
strumento ; et quod de cetero infrascriptum originale testamen-
tum in scriptis factum et sigilatum el modo apertum , quod
postquam fuerit irobriviaturrf et in poblicam formam redactum,
deponalur et deponi debeat ipsum originale cum sigilis penes
dominam abbatissam monasterii de Broylo, ut scmper possit ha-
beri recorsus ad ipsum originale autenticum, si opus esset; et
predicta omnia et singula dictus doro. potestas statuit , decrevit
et ordinavit et pronuntiavit Qeri debere ad tnstantiam et requi-
xitionem prediclornra dom.Iacobi etc, ipsis el quolibet ipsorum
petentibus et volentibus et requirentibus ex eo et ex causa co-
gnita , qtiia ipsi asserunt sibi vel allcui eorum fore rolietnm in
ipso teslamento et se vel aliquos cx ipsis foret ordinatos lutores
filii predicti q. dom. Conradi in ipso testamento sic in scriptis
condito. Cuius testamenti ronditi in scriptis et sigilali tenor
talis est, etc. »
72. — CCXXXH. « a pole.ilalcm Cumarum »
A invece di ad fu usato frequentcinente nel medio evo dai rozzi
notai ed amanuensi : « quod si d defensandum menime polue-
» rimus etc. » h in ttna carta dell'855 nell'archivio di s. Am-
brogio ; « qoidem spondirous adque promellimus nos eui sopra ven-
> ditores una cum heredibus noslris tibi Antelmi erotori nostro
■ «t (i tuos eredes vel cui vos dederelis , etc. » ( alto di vcndita
del n giugno 855 neH'archivio suddello); indizi dcl progres9ivo
svilupparsi delTidioma volgare, che famigliarizzandosi nel lin-
guaggio parlato, veniva talvolta da meno csperti scrittori scambiato
e frammisto colle voci latine. l"n esempio piu recente di quesli so-
lecismi sta in una carla del IHO nella Biblioteca Ambrosiana:
« suprascripta carla vendicionis lali ordine facfa est , ut si evo-
» nerit, quod suprascrita amabilis supervixerit a Widonem virum
» suum etc. »
73. — CCXLIII. Accusa di conlumacia.
La contumacia che denunziavasi alPattore che non fosse com-
parso all' udienza nel lcrmine intimatogli , era espressa presso a
poco come quella che leggesi in un atlo 9 settembre 1951 :
> datum est bannum Albertino Menugiciorum et Martino patri eius,
» quoniam non venerunt coram ipso (?) assessore pro causa quam
• babuit cum Ardrico Rusca sindico monasterii s. Abondii nomine
» ipsius monasterii occaxione guasti poxiti in libris x novorum
• ad certum terminum respondendi per Vivenzolum Fornarium
■ servitorem comrounis de Cumis preceplo suprascripti assessoris
» et dicti Lecaschi (?) servitoris. — Ego Ottobonus de Bontate no-
» larius et scriba pallacii communis de Cumis etc. «
74. — CCXLfV. « Vt de cetero non denlur Uaxma. »
Btaxmum, voce legale, eqoivale ad ammonizione o biasimo o
riprovazione pubblica , ed e considerata dal Ducange come sinonimo
di blasphemium , biasimo , adducendo molti esempi in cui e ado-
perata in tal senso; chiamavasi blasphemus chi era reso infame,
come blasphemare era 1'infamare , usalo da molti scrittori , come
s. Cipriano, S. Gregorio di Tours, Costantino Africano, Dungai ed
altri. H Giulini parlando delle consuetudini di Mitano del 1916, dice
ehe II termine a eomparire in giudizio dinotavasi colla voce blasmum.
tn una carfa del (»11, spettante gia alk> spedale dei Crociferi in
Como, leggesi : « pro expensis et pro omnibos blasimis et bannis, »
ehe il Monti nel suo Vocab. Comasco traduce per gravame o rhnpro-
vero dato in pubblico dal giodice ad un delinquente , come I'in-
tendevano le costituzioni catalane fra i signori ed i vassallt: > st
» miles, qoi emit castrum , est ita honoratus hdmo, ex quo castlanus
> possit esse suus bomo stne verocundia et reprehensione seo,
» blasma » (cap. 51". Come condanna, ch'era nn atto forense consi-
milo al bannum , veniva talvolta considerato ; in una sentenza ema-
nata dal console di giustizia di Milano, Giovanni Zavatlario, giudice
in unione dei colleghi Martino Camnago e Bonifacio Cultisio, in
ima lite vertente fra Biccardo Salvatico ed il prevosto di s. Am-
brogio leggesi : • Richardus vero omnes debitores et fideiassores
• et heredes eorum a se conventos esse et in solutione defecisse
» dicebat, ita qnod io blasmnm eos pom* fecerat, et quidam ex
» descendentibus eorum hereditatem palernam repudiaverunt. Di-
» ctus autem prepositus allecabat eum pro alio debito et non pro
» isto blasmum dare fecisse asserebat. His et aliis auditis, prefatus
• lobannes dato sacraraento eidem Richardo et ab eo prestito, qood
» pro predicto deblto blasmum dare fecerat , predictum pre-
» positum nt prefalas petias terre eidem Bichardo dimittat, aut
» suprascriptas libras quatuor ei persolvat , conderapnavit. Et sic
» flnita est causa. » Questa sentenza e del 35 ottobre 1907.
Come vitupero fu detto blasmo da Francesco Barberini :
Senza il gran blasmo che di cio riceve. (58. 6).
Guarda la pena di colui che falla
E '1 blasmo e la vergogna. (96. 21,.
75. — CCXLV. 11 consiglio yene.rale e la credenza.
Nello citta erette a comune indipendente il consiglio general»
era il raagistrato primario della repubbtica, ossia dello stato, la
fonte deH'autorita, il potere lezislativo in largo scnso, menlre f
podesta ed i consoii non ne erano cbe deposilari e membri eseeu-
tivi. Composto di lutti i citladini che esercttavano cosl la sovra-
nita popolare, come ora direbbesi, trattava gli affari piu importanti.
Ma questo modo di governare, pel soverchio numero dei consi-
glieri, recante al certo confusione e incerlezza nelle deliberaztoni,
che esprimcvansi secondo le voci e 1e grida dei congregatt (l),in
progresso di tempo non convenivano cbe i principali capi di fa-
miglia in qualita di consiglieri cletti dat popolo. Tale adonanza
piu o meno numerosa (9), a seconda dei casi o delle consuetudini
locali , assqnse il noma di credenza (3), che come il eonsiglio ge-
nerale, detto anche arengo {arengum, arrengkera, eoneio pubtica
nelle carte) rappresentava egualmente 1'autorila suprema del co-
mune. Quc' che componevano il consiglio della credenxa appeUa-
vansi credendarii, perchft cittadini stimabili scelti fra le varie classi
della popolazione, e come talt erano uomini di credito, eredentes
homincs, e degni della fiducia pubWica, e dice di loroil Muratori,
che « quisquis in huiusmodi tribunalis consilium admiltebatnr ,
» iurabal in credentiam consulum , hoc cst se tacite retenturum
» quaecumque co in consilio dicta vel acta fuissent , nec enancia-
<> turum uspiam in profanum vulgus (4). » II segreto era dunque
imposto dal loro carattere sociale, ed a niuno era lecito tradirlo.
La credenza adunavasi piu frequente del consiglio generale, e trat-
tava affari rilevanti nei firoiti preftssi da qoesto, e dietro suo man-
dato. Poi sul declinare del sec. xtti formossi, come un senato, tm
terzo consiglio detto dei sapienti o presidenti delle provvisioni
od anziani del popolo, limitato a piccol numero di consigKeri, ver-
sati nella cognizione delle legpi e dellc consueludini loc*li, ed
appartenenti al collegio dei giureconsulti.
Avvenne pero che in quatche citta cossistevano simultaneamente
tanto 1'arengo, qnanto la credenza ; ed t comuni pcrfezionati, dic*
G. Rosa (5) , cioe diventali repubbliche , aveano per lo piit doe
consigli, l'uno generale composto di piu centmaia di membri (fl),
(I) A Novara la votaxiene nelle deliberazioni del consiglio general»
faccvasi col dividersi i votanti in due schiere cbe coslituivano I*
maggioranta e ta minoranza , come rilevasi da' sooi slatnli e dallr
eartedi qvel tempo: oua concessione detCsso ttclfacqua d'an tonato
»ll'ospi talo della carita , cosi venne volala dal consigliu : « C*m
» plures loculores loculi fuerint diversimode super ipsos, etc. in re-
u ibrmatione ipsius conscilii et inso couscilio reformato, factis diri-
» sionibus et partitis inler ipsos de ipso conscilio perdom. polesUlem
» ab una parte palalii ad aliam, placoit maiori parti illiu* cooiciJii
» quod petiiio elc. {Carl. 97 senl. 1951 i« aich. Itespit. Konariaf).
Uoa carla dcl 92 novembre 1953 ci apprende che a Mfao»
il consiglio della credenza era di 800 pcrsone, c dicevasi il coniiglio
degli 800, ed a Pavia coroponevasi di mille citladini : eosi rilew
da un alto di quel tempo.
(3) Credenxa significb non di rado ancbe it consigiio geuwl*.
(4, Her. llal. Script , lom. VI , p. 968.
(5) / feudi td i lOmuni itella Lombardia.
(6) lr> una earta comasca del 91 maggio 1983, in cni la citta de-
lego a rappresentarla due giurisperili per fermate uo trattato d|al-
leanza con Rodoltb r» de'Romani, c detlo : • Sos poteatas etaobiles
» cum credendariis ciusdcra commnnis el bominum eiusdem com-
» mnnis Cumarum. qui sumus duc pacles cl plorcs lolius predicli
» consilii etc. »
»:
l»,
81,
I».
Digitized by
Google
3*5
CONSVLVM CVM.4NORVM
3a6
J'allr.0 secreto detto ancbe degli anziani , numeroso ancb'esso,
composto talvolta di 144 membri, cbe e il quadrato del 14 nu-
inero solenne ; il primo proponeva le leggi , il secondo, costituito
come in senato della repubblica, le sancira ; oltreccio tratlava gli
affari cbe si riferissero alle finanze , la vigilanza sui consoli , le
relazioni estere, e quanfaltri affari, a cui occorresse segretezza e
decisione spedita o spassionata; deliberare sulla pace e sulla guerra,
riformare le imposte gia esistenti od imporne di nuove ; ad esso
spetlava la formazione degli statuti, 1'elezione degli ufflciali pub-
blici , riceverne il giuramento quando entravano in carica. II Inogo
delle adunanze era il brulo o brolctto, vasto spazio o pralo con
alberi (t), talvolta ancbe la vasta cbiesa di s. Giacorao alta a con-
tenere un numeroso consiglio , che raccoglievasi dai tubatori eo-
munali al suono della cainpana del comuno o delle trombe , o di
altri stromenti atti a chiamare a raccolta , como era quelCassor-
dante amese di due battenti di ferro su una tavola di legno, che
ancora tien luogo delle campane in alcuni paesi lombardi nel ve-
nerdi santo (2).
Tanto il consiglio della credenza, quanto 1'arengo di Como erano
presieduti dui eonsoli del comune o dal podesta, che proponevano
le cose da trallarsi e ne regolavano 1'andamento, vegliandone
1'ordine , al cbe era talvolta deputato un nolaio : ad gubernan-
dum consilia communis de Cumis. Le deliberazioni non potevansi
prendere cbe sugli affari proposti dal podesia, fuori dei quali era
vielato agli intervenuli il parlare. Cosi rilevasi dagli stessi statuti :
« Ilem statutum est quod atiquis non debeat concionari super ali-
» qno, quam stiper quo propositio facta fueril, ad penam soldorum
> quinque terttolorum pro quolibet contrafaliente et pro qnalibet
» vice; et quod non teneatur potestas et eius vicarius facere
» parlilam ( meitere a partilo una proposta estranea ati' ordine
» del giorno); et si fecerit, non valeat nec teneat (3). Item sta-
» lolum est quod quelibet proposla primo Gat oretcnus per
• domiuum potestatem vel eius vicarium vel alium ex suis iu-
» dicibus ad hoc deputatum , vel per cancellarios coramunis
» Cumarum in presentia dominorum de provixione ; deinde scri-
» batur in qoaternis communis , deinde legatur ad intelligenliara
» omnium seu hominum consilii de verbo ad verbum, antequam
» super eam consulatur per consiliarios ; et deliberatio consilii
» similiter legatur in consilio, antequam illi de credentia recedant,
» sive decedant de consilio ct credentia; et si qui alius ausus fuerit
» aliquam propostam facere , incurrant penam solidorum viginti.
» Sed si quis aliud habeat proponere vel recolere, tunc id solum
» dicat potestali vel vicario vel canceliariis; valeat tamen quelibet
» privala persona aut oretenus vcl in scriptis in dictis provisione
» et consilio, si voluerit, suam emitlere querellam aut requisitio-
» nent facere. Et bic ordo legalur ct publicetur in qualibet muda
» domiuorum de provisione. Et item sit et stet ibi in provixione
» assensus in loco publico et evidenli; et quod prcfati potestas,
» vicarius et locum tenens ac cancellarii dictas per eos facicndas
» propostas gratis facere debeant ct ita iurare, nec pali debeat
» quod nulla alia Gat proposla vel sermo alius impei Uncns , nixi
» prima sit expedila , et sic successive. Sed nec alia persona, que
• non sit de.numcro provixionum , inlroducatur in Incum provi-
» xiooum nec introire permittatur, donec prima sit Gnita ut supra,
» et sic successive ; et quod non Gant nec expediantur ultra sex
» proposte, quodque per prius tianl et expediantur proposte per-
» tinentes ducali oegotio, secundo communi Cumarum, priusquam
» perveniatur ad aliqua privatorum negolia. Et que dicta supcrius
» sunt de et in facto provixionuru , idem sit in et de consilio
(1) Sroilum o Brolium , significo nell' vm sccTilo un bosco cinlo,
the ooi diremmo parco desimato alla caccia ; ma qnel Tocabulo e
d'origine piti aulica, (rovandosi iu una lapide romana del secolo iii
iacirca , e deriva dal grcco ncpi^iuv, cbe (ullora significa or(o.
Poi , deilo corrodamente nelle carle borletum , biotietum , broletum ,
passo a significare il palazzo ovc traUavansi gli affnri del comone.
(2) Chiamasi crepitacolo o tempella , e nel rozzo latino nolarile
deile carte dicevasi lolla da tabuia, come da parabula venne a noi
parola ; quclla voce usavasi anclie dai Bergamaschi , giacclic i consigli
<ii Vertova radunavansi per lolam pulsatam, coine ne assicurano i suoi
«tatoti dcl 1301 ; cosi a Campovico in Vallcllina i comizi raccoglie-
ransi ad tonum tnttae (cart.3 febbraio 1358 in B.A.); e cosi guello
•trumenlo usavasi anclie a Verona : « Si aliqua villa fecerit
» sindicum in publica vicinanlia ad sonnm campane vel tabule
» iltius villae coadunata uiore solilo elc. » ( Slat.,p. 345). In altri
looghi del coroasco qnclTnrnese prendeva altro norne, nsa(o tutlora
«el dialetto valtellinese ; all'Acquafredda, antica pievc dlsola, la vi-
cioia adunavasi ad toaum maiolie ( carL 30 aprile 1314) c cosi a
Gulgaro grasso ad touum malolle (cart. 14 novcrobre 1283", ed a Pavia
ai sonum campane de boto more solito (cnrl.27 luglio 1313). La cam-
pana del comune in Cooio fu tolla nel 1393 dalla lorre della chiesa dj
s.Giacomo, ove esiateva. Si trova menzione di mailiala anche negli
slatuti dati nel 13(5 da Vittoria Colla abbadessa del monastero raag-
giore di Milano alle terre di Arosio e Bigoncio , pieve di Mariano,
ad esso spellanti : « nullus ipsorum viciuorum venire cnnlempnat ....
» in vicinantia ad consilinm , qoando malliola «onareril, vel pr«H
» canium fuerit a consulibus elc. »
P, S 54. Sttit. off. pnltst
■< generali (1). » Astrazion fatta daile introdotte modificazioni rela-
tive ai nomi dei credendari, ed a qoeiie accennate da oltimo,
quanto agli aflari ducali da trattarsi nel consiglio, e assai verisl-
mile dal conlesto che questo staluto sia di data assai anteriore
al secolo xv, e che ci esponga appunto un regolameuto contem-
poraneo al nostro codice. Aggiungesi cbe » in provixione vel
» consilio omnes sedeant in aperto et non in abscouso, ct nil loqui
» audeant nisi palam coram polestate vtd vicarium , et nd locuin
» deputatum, ad penam soldornm v tertiolonim illico exigendo-
» rum, antequam inde decedat (3). » Quanto al turno della parola,
questa era concessa dal podesla con slrelli limiti : « stattitum est
» quod nulla persona, que sit vel fuerit credemlarius communis
» Cumai-um, audeat vel presumal concionari vel arengare sea con-
» sulere bis supor uooquoque capitulo yel partito, nec ullra primam
» vicem audeat superindo amplius consolere nec loqui, nisi impe-
» Irata prius licentia poteslatts vel vicarii, ad penam soldorum xx
» tert. statim exigendorum , anlequam inde discedere permitta-
» tur (3). »
Altre mintite disposizioni contengonsi negli statuti , relative al
contegno dei consiglieri nei comizii, al loro ingresso e al sorlire
dai medesimi: « Statutum est, quod nemo credendariorum, post-
» quam proposilio lecta fucril a nolario et recitata a potestate vel
» a tenente locum potestatis, audeat vel presumat accedere ad
•i banchum potestatis vel gerentis potestatis vicem.; et qui con-
» trafecerit, potestas vel eius vicarius vel assessor punire teneatur
» et condemnare de soldis v lertiul. modo suprascripto , excepto
» qood hoc capitulum non habeat locum in procuratoribus com-
» munis nec in aliis, quibus esset per aliquod offlcium comissa.
» cura caneve comunis Cumarum ; et quod ibi dicitur de soldis v
» tert, quod amodo sit pena soldorum xx tertiol. (4). » Queste
parole ci provano dippia cbe tale staluto non era nuovo, ma
proveniva dalle antiche raccolle; e come chiunque avesse insul-
tato un collega in consiglio dovea pagare dioci lire di multa '5)„
cosi non potea escirne senza licenza del podesta : « Statutum est
» quod si aliqua persona interesset consilio geoeralL communis.
» Cumarum, que se ante consumationom consilii separaret. sine
» parabula potcstatis vel eius assessoris, polostas. vel eius gerens.
» vices teneatur eam personam, si credendarius fuerit, punire et
» condempnare in solidis x tcrt. qui statim exigantur; salvo quod
» hoc capitulum non vendicot sibi locum in consiliis que fiunt pro
■ rebus incantandis (6). Ilem quod nullus credendariorum
» communis Gumarum in veniendo ad consUium generale comunis
» Cumarum retardct adventum suuro nsque post (erciam campa-
» nam consilii , et contrafacientem potcslas et eius assessor seu
» vicarius teneatur eum credendarium condempnare de solidis x
» lert in qualibet vice, qui stalim exiganlur, nisi fuerit absens vel
» infirmus, vel aliam iustam causam probaverit illico (">). »
Non la cilla sola, ma ancbe le pievi o terre dei contado piu
insigni aveano col magistrato consolare anche il consiglio, dove
trattavansi gli affari vicinali , salva sempre la supremazia della citta.
Di cio si trovano molle memorie nelle carlo; cosi nel 3 febbraio
1358 il comune di Campovico, radunato od sonum tollc il consiglio,
conferraa un arbitramento pronunciato da un Uomerio vicedo-
mino ; quello di Sondalo, ad cornu pulsalum et ad campanas pul-
satas more solito in publica vicinantia riceve a mutoo lire 65 ira-
periali da' fratelli Simone, Tomasio e Zanolo Lambertenghi di Vico^
quello di Itulgaro grasso il 14 novembre 1383 si raduna per con-
ferire alfabate d'Acqaafredda il diritlo di eleggere il podesla e i
cousoli comunali e il cappellano (8); di molti altri consigli di
comuni iacuali o di Valtellina trovai le deliberazioni, cbe qui om-
melto per non dilungarmi, rimandandone alcurio piu importanli,
che riguardano la citta , fra i documenti nelfappendice.
Cadulo solto il dominio visconleo il Comasco, il numero dei con-
siglieri andd vieppiu assoltigliandosi , o non radunavasi che per
soli affari amminklralivi interai.
76. — CCXLIX. L-i«iir«.
II premio sui prestiti a danaro, detto usnra, poi interesse, era-
nei sec. xn e xiii ben scarsamenle regolato da leggi efficaci, che
ben di rado e difficilmente arrivavano a frenarlo. U Corio e la
cronaca Flos ftorum affermano che nel 1197 a Miiano in un oon-
siglio di consoli di giustizia e di negozianti . si ordino cbe non si
dovesse dare per interesse piu di tre soldi per lira dai privati^
ne piu di due dalla comcnita senza aicun giuramento. Ma gii usurai
che nen s'appagavano del 10 e del 15 p. °| 0 limitato daila Iegge h
(II $ ^ Stat.off.polest.
(2) S 78. Stat. eiusdem.
;3) $ 79. Slat. eiusdem.
[4) S 60. Slat. eiusdem.
f5j S m.Slat.off:malef.
;C| ^ 149. Stal. eiusdem.
■H) $ 1.50. 5lat. eiusdem
(8} V. quel docomento neirAppendt,
Digitized by
Google
UBER STATVTOtWM
rlflMttM «0* SttMoli trovflti ad eluderlu, leggendosi neUe cflrto
41. qae* tampl , dbe lavefttavflhsf varii pfetMtl dl dtfflfo e rtoofflpettsa
( g«id<rooiM), cbe nal sinralavato I* sfreiMrteMa usurara; oppttre,
MHftehe nen apparisse prevfl deUa lero sozaa aVWita , nei brevl
di fkcflssioaa ehe filflseiflveM ai mutuatari, quet prestatori facerano
Mttaeare dfli n«tai il tempa , ddPante it qoaler eraoo decorsi gll
tHefetti, oppure la semraa tersata, e limitavansi a dichiafare,
*>»» nel seguente decmnento : « se bene solutum et satisfactum
• este a dotn. Guillelmo LflvizarSO monaeho fflonasterii i. Habundii
> Cumafum solvente pto ipso monasterio et capituio , de omni
» deho et guiderdono tufso duorum annorom prox. preter. de Ulis
• llbffs 113 novor. , de quibus dictum monasterlum etc. sont obli-
• gflti eideffi dotn. Chrado ete. » (catt 93- febbraio 1954); oppure:
• «6 reeepisse et babuisse a dom. GulUelmo Lavizario mon. etc.
< Hb. xli et sol. xnti den. nov. pfo Heto seu guiderdono et dampno
» et ihteresse Ularurn librafum Cxxxvim, de quibus dom. abbas et
• confraCres etc obligati sont toprascripto Galvangnk» et fratribus
» eius etc. » (cart. 16 giugno 1264;. Secondo un'altra carta del 3
ettdbfe 1966 le stesso cenobio paga lire nuove 59 e soldi 1 a titolo
dlntefesse di Kre 1 16 , di cui era debitdre verso un Pietro Fica ,
seuzlndieatione del tempo in cui era maturata quella somma. Pte
H diea che quel monaci non fossero espilati dagli usurai , che in
tnolto Scritlure CHe ii riguardano, lagnansi: « cum monasterium
• et caplluluin 4. Rabundii dfl Cumis gravatom foret honere cre-
» dilorutrt sob gravissimis usuris instanciom , ut pecunie eius
• debite tolverentur ete. » (91 marzo 1946); ed altrove che molli
• erediteri « acerrirae molestarent ipsutn monasterium » (3 aprile
1949); pet altro abbiamo un atto del 19 gennaio 1993, in cui
ewi una prova deUe graVissime usure a cui sottoponeVasi per ine<
lultabili necessita : « CdntentuS et confossus fuit ornni oerasione
• et etceptiOne remota dom. luterius fil. q. item Luterii Rusca
» de CUmis se accepisse a dom. Perrono fll. q. ser Iordani
• iibras quinquaginta duas den. nov. pro dono seu guiderdono
• unius anni prox. preter. a S. Andrea in retro illarum librarom
» cccxx dcn. nov., de quibus dom. Guillelmus abbas monasterii
» i. Abundii de Cumis nomine suprascripfi monasterii tenetur
« ipsi donl. Luterio pcr plura brevia atestata. Actum Cumis in
i eeelesifl s. Marie maioris. » Qui abbiamo un'usura di piu dei
15 p. "| 0 . — 11 guadagno piu onesto e tolierato dagli statuti era
quello di coloro che colIocavanO a mutuo al 10 p."j 0 , o trovasi
ih trtia scriltura speltante allMstesso monasterio che un tal Hlcoleto
ftoscfl riceveva da esso ventiquattro lire nuove meno quattro soldi a
titolo d'artnuo interesse di 338 lire da lut prcstate (10 dicembre 1991).
Bened. Giovio aflerma (tib. I. Hitt.patr.) cho nel 1308 « con-
» sulto decurlonum usurae apud Comenscs omnino snblatae sont ; »
ma nel 1436 ii duca di Milano autorizza una famiglia d'ebrei
roantovani a stabilirsi a Como per lOanni, senza badare all'oppo-
lizione dfl eonsiglio di provvisione , licenziandola i tener banco
« prestare a 6 denari pcr lira al mese, con esenzlonO dai carichi
reali e perSonali, ma coil'obbllgo di pagare annualmente 95 Oorini
fll COmune. I Comaschi pero vollcro che gli ebrei portaMero un
drstintivo.
Era slato altresi ordiuato che ogni Credlto pio antico di tre anni
fOS.te nullo, se il debitore 0 suo mallevadore nominato nelVistro-
meoto non lo riconosceva per glusto, oppure se chi dovcva , non sf
trovava attoalmente in possesso di quella cosa , pel cui valore cra
slttto formato il'debitO; rimedio violento che dimostra la gravezza
dei male, e neppure le leggi erclesiastirhe Valcvano a frenare
qoel mflle si inveterato. Gerardo da Sessa, arcivescovo di Mllano
e legato flpostolioo, in ufta costitoaione del 1911 direlta ai vescovi
tuflraganei rieta agli ecclesiaslici di ricevere obblazione alcuna
dagli usurai publici ne dai loro aderenti o consanguinei, ed ai notal
d'interveftife ad istrumenii, ove si contenesse alcuna usura; in
Wsb 'di trasgreSsionfc , incorrerebbero neile pene sancite dal con-
cilio lateranense. Interdetta ad essi la penitenza » la comubioAe ,
!a pubblica sepoltura , se non restiluissero le usure ed i frutli dei
pegni, i quali dovcansi compuiar* neila sorte principaie secondo
le disposizioni delle decretali , si che dedotta la sorle, ossia il ca-
«itale.te possessieni doVessero tornttl* iibere *'Ioro proprietari.
Le trflSgressioni delle ieggi tontro rusura punivansi cort bandi 0
multe al cOmunc. t'na cflrta del 19 febbraio H31 fonservaw netlM
BnMlotecfl Ambrosiana contlene il privilegio di Obizo marehcse
dl Malaspiha , podesta di Milan6 , pel quale , sentito il consfglio
del qiiatlrocenio , ed Avutonfc il loro consenso unanime , cohcede
fl ffate Ltone da Perego cbe siaho devolute al convento dei frali
minofl di s. FraneesCo le restituttolli doVUte al comune di Milano
per usure esercitate e per aitre ingiustizie commesse , onde ne
sia impiegato il reddito a beneiizio del mouastero. Tal privilegio
fu coniermato piu volte.
77. — CCLI. Mcoiao de Andito, podetta di Como.
Kra di casato piacentino e fu podesta di Como hel 1999. L'n
Guglielmo de Andito tenne 1'iStetSO ufflcio in Milflno nel Wlt, •
fece ancn'eg1i alcvM aggitwte att* eontoetadmi milanesl , avtnd*
etnanato aicone ptdvvisiodi <Ji tmfl bonta reiativa a que' tetapt ,
pareechie delle qoaU intese a prevenire abosl de' magtstrati , t
restringere incoropatibilita o censuetadrai vincolairti la Hberta e>
Viie , a porre sesto alle flnanze , atf infrenare 1« sette , ecc. Qoel
fiome mutossi poi in De Lando , e Landi. II Fiarama dieo aella
tua Cronaca maggiore ehe in Piflcerna capitanavano da tetnpi ae*
tichi la (azione ghibelUna • illt de Andito sive d* Lando, • mentrs
aUa guelfa aderivano 1 Fontana, i Vfrcouti, I Vhdomini , l Folgotl,
i Pflllaatrelii , gli Scotti ed i Salimbenl. non pocbi coetanei 41
quelia famiglia ebbero a coprire importanti carkhe nelle citta dl
Lombardia , e troviamo cbe on GioVaniri era capitano di Lecco •
delle valli di Blenio e Leventina nei 1940, ed e menzionato in
una lettera di quell' anno dell' imp. Federico II ai Comawbl ; m
Ubertino fu podestk di Siena nei 1950, e fu nipote ad un Antooio,
cbe come podesta di Bologna aotloscrisse i preliminari del trattalo
deila paee dl Costanzfl. Come prova deUa Sua abilita nel governe
comunaledi Siena.dicui riformd, migliorandoli , gli ordinamenti,
rimangono i Brevet ofieialium comunit SenenH* compilaU per di
lui ordine , ed nna legge statutaria ch'ei presenld fli consiglio della
Campaaa, da qneslo approvata U 14 gennaio 1949.
78. — CCLIV. Gtttramen/o di calunnia.
tsegli fllatuti di molte citta lombarde erette a repabbUca pr*«
scrivevasi il giuramento dl calunnia da deferirsi aUe parti litigatsti,
perehe nulla dl conirarlo al vero fosse da Ioro pronunziato. E«s#
fa in uso anticamente presao i Grecl ed I Homani ; io Grecfa ogni
flconta dovea essere tostenuta da Uh giuramento, in cul 1'accwa*
tore, secondo Demostene (i« AHslocr.) pronunciava imprecazioni
sul proprio capo e suila sua famiglia nel caso cbe non fosse vera
1'aecoaa, ed invocavansi le fnrie , obe serondo le credenze d'»llora
sapevano scoprire i misfatti occuHi. I Romani avanti di etporre
1'atto di accusa giuravaoo di non impetire in foro ravversario
per amore di litigio o per ealanniarlo ne diflamarto, • ted eti-
• stimando bonam causam habere « (Leg. II. Cod. d» iurmr.
propt. eat. ). A tai giuramento era obbligato anche il reo cenvenato
avanti la propria difesa. Ma lo scopo di qoesta pratiea fu ben
presto fruslralo coll' irrompere della conruttela nci eostumi e nel
Senso reiigioso , e frequenti erano gii spergiurl , poniti poi col-
l'esilio o la degradazione , o coll' impressione di nn marcbio ia
forma di C , letlera iniziale dl ealmnia , soUa fronte delk» tper*
giuro con ferro rovente ; ma con tntlo cie le leggi dei principi
emanate per ovviare a si gravi inconvenienti non eondussero ai
fine voluto.
Se negli statuti comaschi Gn dal 1 197 venlva vietalo qnesto glu-
ramento , e da attriboirsi o allo scopo di cvitarne i gravi incon»
venienti, o all'essersi alcune leggi longobardiche trasfuse fbrse
nelle consuetudini muuicipali, giacche negli statuti non trovasi
menzione di quel giuramento, quantunque in pratica lo si pre*
stasse assai sovente negli atti civili e criminaii, e quanlonque
nel secolo xn , ravvivatosi io studio delle leggi romane , rivivesse
pure con altre pratiche anche il taeramentum calumniae, dal qnale
non poteva esimersi neppure il clero.
Tale abolizione fu inserila anche nelle eonsuetudini milanesi del
1916 (rubr. ti quit in blatmo fuerit\ purcbe pero nessuno, estraneo
alla giurisdizione milanese, lo esigesse nei tribnnali dai nostri.
« Si vero inter duos extraneos vei inter extraneum et aliqueto
» iurisdictionis Mediolani controversia extiterit, alteratro illorum
» postulante , secundum iuris ordinem sacramenlum calumniae
» praestatur; sic enim visum fuit antiquis sapienlibus Mediolani
» congruum propter nimiam causarum frequentiam et utililatem
» earum ad evitanda periuria, quae saepe fierent, ut sacramenta
■ calumniae cossarent, et nobis plaoet cum hae additione, videlicet,
• ut extraneus a nostro non possit sacramentum calumniae exigere,
» nisi in terra sua fiat. »
La riprovaziooe di tali giuramenti emanata dai sovrani pontefici
Alessandro, Urbano e Celestino III era nn motivo di pio di abo»
lirU : « mala siquidem consuetudine in quibusdam parlibns Lom-
» bardiae inolevit , quod licet quaestio, quae inter aiiquos agitur,
» testibus et inslrumenlit legiptime ab alterutra parle probetur,
» probationi tamen non creditur, nisi ab artore et reo super eadem
» probalione iuramenta praestentur. Quae quidem consuetudoquaoto
» magis obvial rationi , tanto est diligenUus abolenda. » Ke erano
pero dapprima dispentaU per privUegio dei principi il clero seco-
lare e regolare e le cbiese, pei quali potevano prestarlo i lore
awocati ; roa questo privilegio era atfatto fittizio, e non li Uberava
dalle conseguenze dello spergiuro.
Prima che gli statuti comaschi aboUssero qneeto uso , i consoli
del comune vi obbligavano i cistercieosi di s. Carpoforo e d'Acqua-
ffedda, quantunque esenti in forza d'un diploma di Enrico VI io
data di Chiavenna 8 giugno 1195, in uua causa vertenle fra ii
monastero di Chiaravalle ed Umberto deUa Torre.ad onta deUe
riprovazioni espresse a quei consoli dai retteri delia Lombardia ,
k
Digitized by
Google
C0N4VLVM
CVMAKOIiVM
della Marca e della Bomagna raduhati in Lodi, rtichiaranti eho
fosso • satis durum,et intolerabile, si decretom domini papae et
• gtalutum rectdrom ita debeat respui et vilipeitdl ; » costrinsero
perrio qnei consoli a terminare la causa senza esigere il gtnra-
mento, e ad ammettere i lestimoni a deporre ih giudizfo secondo
verita , sotlo comminatoria « si contra haec statota nostra cumenses
> versalijfuerint, et ut supra dictum est, r.on observaverint , prae-
. ripimtis Mediolanensibus Ut pro viribus praedictum monasteriom
. (di Chiaravalle) adiuvent, donec ad suara iustitiam, secundurn
quod supra dictom est , pervenerint »
79. — CCLV. « De praeda non facienda sine parabtila potestatis. •
Ecco come davasi dal podestk raotorizzazione a seqnestrare i
beni d'un terzo; e un atto del 99 febbraio 1303: « Oom. Ottonelus
< de Zezunis iudex causarum palacii Comarum dedit parabolam et
t lieentiam capitnlo monasterii s. Abundii Cumarum accipiendi,
i robandi et contestandi ubicumque cum servitore comano de
4 bohis et rebus per forciam Lanterii et Ansermoli ftalram de
• Interlignis, qui stant Paza , et eliam capiendi et delmendi
■ eos et ulrumqne eorum in solidum personaliter per forciam pro
» debHo quartariorum vi furmenti et quart. nti sicalis et quart. v»
• miiii ficti preteriti, pro qnibus preteriti sunt in banno eto. «
Al sequestro teneva dietro non di rado 1'efTeltiva consegna d»
quanlo veniva colpito da esso ; ne do una prova in on atto del
1° seltembre 1963: « Dom. Pellegrinus Ferrarius et Imblavadns
» Rusca et socii arbitri causarnm vertentium inter Mediolannm et
> Cumas mandant precipiendo per Conradum Pezam servitorem
> dictorom arbitrnm Leonelo de Cuziago et Paxioo et Ardigolo
• fratribns , qui dicuntur Cavaili de Cuziago , et ipsi comoni , ot
> sub pena et banno librarom c tertiol. de bere comonis de
> Cuziago , et libr. xxv nov. de bere cuiuslibet prediclorum hinc
> ad diem dominicam prox. consignent coram dictis arbitris illas
» peccoras xxi, et agnellos xn, et boves duos et carrum unum , vel
• estimacionem earum librarum xii terl. , que omnia depredata
• fuerunt per Petram de Insula servitorem dictornm arbitrum ad
• pelilionem Petri de Vertemate notarii cumani ad domum Iohannis
> Cavalli , qui stat in predicto loco de Cuziago, qui Petrus habebat
> parabulam depredandi ipsum lohannem usque ad quantitatem
» librarom vnn tertiol., pro quibus est in eius banno preteritus ;
> et que predicta omnia predktus servitor dedit et consignavit
• dictis Leoneto et Paxino et Anrigolo in depoxitura. Et dicti de
> Cuziago predicta receperunt penes se in depoxitum ; et si aliquis
> vult facere defensionem , veniat coram dictis arbitris hinc ad
> crastinam diem in loco Lomacio etc. »
Un tal divieto venne poi esplicitamente fatto anche ai membri
delfufflcio del podesta o del referendario, e dovea osservarsi sotto
pena di dieci lire per ogni contravvenzione, nella qnale incorreva
anche chi nelfeseguire il sequestro non avesse con se il relativo
(nandato autehtico segnato di mano di notaio pubblico, da ren-
oersi ostensibile alPesecutato (Cf. Stat. 14S8, rubr. 18 eausar. cwtt.).
80. — CCLVI. « Si quis vetaverit praedam alicui servitori ,
» solvat pro banno sol. xx e/c»
Anche 1'impedrre , il rifiutarsi per parle d'un eomnne o d'un
privato, a prestar mano ad un messo od usciere per 1'efficace ese-
Auzione d*un atto a Ini demandato era colpito di pena. In una
carla del 4 loglio 1970 e inflitto un bando di cinquanta lire nuove
al comune ed agli uomini di Bormio • quia non dederunt anxi-
> lium et iuvamen Lambertino Colutio servitori cnmano ad capien-
» dum per forciam infrascriptos homines de Burmio pro infrascriplis
» qnantitatibus ad pelitionem dom. lobannis Lambertengi de Vioo,.
» habentis parabulam capiendi eos per forciam , videlieet Brancam
» de Macario pro quantrtate imperialium xxim ; item heres
• q. Vitalis Ymici non inventus pro quantitate imp. xn etc. , ex
> precepto dominorum Honrici de Bafante iudicis, et Martini Ba-
» liactae potestatis causarum vertentium inter Cumum et Bntbium
» etc. » D'opposizioni fatte ad un messo del comune parla un atto
1 dicembre 1985, riferito nella nota al capit. CXXXIII.
Tal multa veniva modiGcata a seconda dei casi e fors'anco dei
lnogbi, in cui avveniva il rifinto a coadiuvare 1'usciere nell ope-
fare i seqnestri : cio sl desume da altro atto 31 agosto 1954 :
• Dom. Albertus de Pillio consul cnmanus de iustitia dedit para-
» bnlam et licentiam dom. Mafeo et Fomaxio fratribus de Castello
» de Camis accipiendi et contestandt nbicamque per forciam cam
» servitore cnmano de bonis et rebus Iohannis qui dicitnr Schena
• de Albaredo usque ad qnantitatem cent. nnius formagii , et hoc
• qoia preteritus est in banno prede vetite. Insuper precipiat ipse
• servitor, qui facere debebit ipsam predam, potestati et comuni
» et hominibos de Albaredo et de Morbegnio et cuilibet singulari
• persone sub penna et banno sol. c nov. de here ipsius pote-
» statis, et sol. xx nov. de here cniuslibet singularis persone dicto-
» rum locorum, dent et prestent auxibum et iuvamen suprascripto
» servttori ad faciehdam ipsam predam per tbrctam tasaper pretf-
» piat ipso lohanni ut dimittat se predari qalete sub pena sol. «
» novorum etc. — Ego Turrigiolus de Sala notarius scripsi. »
Secondo gli statuti di Milano cbi nnpediva al messo di fare l'ese-
cuzione era punito dal giudice a sno arbitrio; e in un secohdo
precetto di esecuzione il mess» dovea in caso di resistenza prt-
cedere colla forza alla rimozione d'oghi ostaeolo; e aegli stalati
criminali eoroaschi posterlormehte Mredolti trovSsi ehe ia prfmt
opposizione restava iropanita , la secnnda punivasl iri Kre 6 se fatti
senz'armi , se no, ih 8 ; se poi facevasl vielenza al raesso, aomen-
tavaiisi le pene (Cap. 196).
81. — CCLIX. « VI nullus faciat indevedalum. *
Devetare nei bassi tempi equivalevd a vletare, e Htcfltm a divietot
cosi chiamavasl qua e la anche on'esaziooe o tagHa impOBta t olll
volea esimersi da ona legge proibitiva ed ottenerne dispensa , «tt
che chiamossi anche mdwedatim cd indebitat*m. Nei prltnb serrw
trovasi nsato negli statnti di Pisa edifl dal eh. fionalnl (Tom.I. p. 4)r
« Vigilum quoque inramento adiciam , ut pro igne j furtis et dV
» vetis custodiendis per noctes singalas, sui Vigilards tempore,
» cirHatis pisane fier» cnstodiam faciant. — Devetum faciemus nai-
» pOtestates et capitanei publice precedizari , qaod naHa persetik
» aodeat vel presuraat vel debeat portare vel extratiere vel ektrabi
• facere ad aliqnas partes extra districtnm pisanum vei eitra ei-
» vitatem pisanam aliqua blada seu legumina vel aliqaas res dereli
» teto tempore nostri regiminis — , modum et formam inventatt»
» et etiam consilia et ordinamenta facta super facto deveti , flrma
» teneblmus et tenerl faeiemos » (Breet pis. comin., til». III. 39).
Ptei hostri statuti pare che qnesta voce, mancante nel glossarfo
del Ducange, debba intendersi nel senso di tagli» o riscatto, che
da' nobili imponevasi helle (erre ai cittadini , ai borghe si ed atle
chiese.
1n ona carla del 1147 1'hnp. Corrado ai Pisini dlmorariti a Tlro
usa anch'egli la voce devctum neH istesso senso teate accennato:
• ut de nulla re ftat eis devetum, nec a* eis oceasione alicuios
• deveti aliqrrtd possit extorqnori r » e piu sotto : « nt nihil no-
» mine soprascriptarum rerum et concessionom aliqua occaskmo
» ab eis possit cxigi vel machinari per devefom. » E un patto-
del 1961 tra Michele Paleologo imp. di Costantinopoli ed i Geno-
vesi dice: « item promisH quod non faciet de cetefo eonunoni
» lanue develum aliquod in toto dicto iraporio de aiiquibas mer-
» cationibus etc. »
Della rooltiplicila dei significati di questo vooabofo cl e doouv
mento una sentenza del 17 novembra 1369 di tre canonici ordinart
di Milano , conti delle valli di Blenio e Levenlihft , in coi cosi si
sottoscrive il notaio: • Ego nenricas notarius fll. q. lacobini de
» Mutto de hanc scripsi , et indebitatos fui per sacramenhrav
» per suprascriptura ser tlgonem ad scribendum et me subscripsi. *
Qui intfeottatut vale quanto obligatus.
82. — CCLXIX. « hac statutum sit trunchum et praecissum. »
Sul senso di queste parole agginnte a cose coi nulla ai pu6 ag-
giongere, levare ne mutare, oi ilmminano gli statuti di Lesa
e del Vergante , soggetto aH'arciveseovo di Milano, del 1359 , aBa
rubr. viii : « Potestas Verganlis qui est vet pro tempore fuerit , t»-
» neatur et debeat regere , condemnare et absolvere secandum
» formam statutorum , quae continentnr in hoc volumine , swat
• textus ipsorum statatorum iacet, et sine alio exlraneo intelfeetttt
» et quod ista statuta sint praecisa et illa debeant observari ete. *
Tali parole indicavano che il legislatore voleva ona slrettissitna
osservanza di certe disposizioni, vietata ogni dispehsa o grazia.
NelCarbitramento prononciato il l°diccmbre 1959 dai cOnsoU dolla
credenza di s. Ambrogio sui tnmulti di Como, quoffi « preeeperunt
• et arbitrati fuerunt qood omnia predicta precepla et ordinamenta
• et instromenta debeant poni et ponantur in slatuti» civilalis Cu-
» maram , et quod pro statutis habeantur et teneantur, ita qaod
• troncha et precisa sint et esse inteDigantur, et quod do eis non
» possit peti nec dari parabulam per consilium nee per areogum ,.
» seu per aliquam ecclesiaslicam vel secularem personam. ■ Con-
simili disposizioni si hanno negli statnti d'Ivrea ( M«n, hist. pat.
Leg. munic.).
83. — CCLXXV. Alberto Scambatozii.
Nobile cittadino railanese, fu podesta di Como nel 1919. Si sotlo-
serisse con altri notabili personaggi , qaali Rainerio Colta , Giu-
seppe da Sesto e Martino da Merate, ecc. in una carta di concordia
del 10 giugno 1925 fra i capitani e valvassori di Milano ed i rettori
del popolo nel consiglio generale; e rappresentcV i Coniascbi il
14 giugno, qoand'era loro podesta, in on trattato dl pace col
voscovo di Coira. La divisa della famiglia Scaccabarozzi era un
carro a due ruote con un alto riparo di viraini alCiatorno •
41
Digitized by
Google
LIBER STATVTORVM
33a
alouni raggi o merli al di sopra ; e l'arca sepolcrale delVarciprete
Olrico presentava anche uno stemma a tre fasce verticali.
84. — CCLXXV. // tribunnle criminale o de' maleficii ,
ed i codici penali primitivi.
. Ai moderni codici penali corrispondevano g!i antichi statuli dei
roaleficii, cbe regolavano i giodizii de* malfallori. L'epoca deU'isli-
tuzione del tribunale criminale od offlcio de* maleficii nel Comast-o
e incerta ; ma esso esisteva gia nel secolo xiu , come lo provano
le carte. In una dcl 215 agoslo 1*81, che ci esibisce il protoeoilo
verbale di parti in causa e di testiraonii in una grave controversia
fra il comune di l.enno ed il roonastcro di Acquafredda per l'uso
d'alcuni pascoli, 1'esaroe fu tenuto alla prescnza di Giovanni Mar-
zelino giudice ed assessore del podcsta Lantelmo Gonzone , ed
inoltre presidente ad maleficia, al qualo era "slato deferito i( pro-
cesso, essendo i litiganli venuti fra loro a vie di fatto. Altre depo-
sizioni testirooniali vennero fatte innanzi ad Antonio Maderno giudice
ed assessore del podesta Guglielmo Soresina , anch'egli presidente
ad maleficia verso quel terapo ; altra depoMzione testimoniale si
legge assunta da Dolfino di Corbetta iudex constitutm ad maleficia
in un processo che si agitava nel giugno 1993 fra il monastero di
Acquafredda e gli abitanti di Sala per gravi violenze inferle da
questi ai monaci , fervendo una lile intorno al diritlo di pascolo
che volevasi a quesli negare (I). I giudizii criminali forse non
erano regolali che dalle consuetudini locali non ancora assunte a
legge statutaria, ed erano abbandonati alfequita dei giudici edotti
delle consueludini stesse ; la mancanza della prima parle desli sla-
tuti coraaschi del 1S96 ci occulta forse anche la procedura criminale
di quel secolo, cbe invece troviamo in quelli dell'anno 1335, ove
e descritlo il circondario , enlro cui avea giurisdizione il giudice
criminale : . . . « quia confinia civilatis Cumarum plurimum confe-
» runt ad ipsa malelicin, ideo premittendum cst de conliniis ci\i-
» tatis Cumarum, que determinantur hoc modo : A fontana magna
» incluxive citra vcrsus civitatem ; — a puncta de Bruuate inclu-
»xive citra versus civitatem; — a Quroine de Argenza incluxive
» etc; — et a riazolo, qui esl ullra Caslrura novum incluxive etc;
• — et a lapide grosso fisso, qui esl ultra monasterium s. Carpo-
- » fori incluxive etc; — et a monasterio <le l.ompnio incluxive
» etc; — et a summitate montis s. lohannis inrluxive etc; — et
» a castro de Cardano incluxive etc. ; — et ab ecclesia s Bartho-
» lomei de la Pessina incluxive etc; — et a ponte de Brezia in-
» cluxive elc. ; — et ab olim ronco de Creayrolo , qui nunc est
» brnga Donati de via et prope roncburo ser Abundii de Orcho
» supra Pizum inclusive etc; — et a cassina de la Drusata inclu-
» sive etc; — quod quidem slatutum babeat locuro ad malleficia
» lanlum. » Questo statuto oomprende S3S capiloli e dovea servir
di norma ai giudici nei processi per omicidi, grassazioni , ferile,
rapine , adulterii ed allri delitti di simil genere , 1'invasione ed
usurpazione de'beni altrui, in qualsiasi azione cbe ledesse la quiete
e sicurezza aitrui, cd in tutta ia materia criminale.
Quando mancava il giudice ordinario dei raalefizii nel contado,
il castellano cbiamava il giureconsulto , o, come allor dicevasi , il
sapiente piu vicino, perche giudicasse un reo di grave delitto, che
fosse stato preso. La sentenza conleneva sempre un sunlo piu o
meno diffuso del processo e la qualita delle provc che sorgevano
contro 1'inquisito. I processi in generale erano assai spediti, e mas-
sime nei comuni italiani la giustizia criminale era prontissima
(Cantii, St. degli llal). I.o stile dci decreti eroannti dai giudici cri-
minali ben poco difleriva da qucllo degli altri tribunali. Ke cito
uno per esempio emesso il 6 agosto 1293: « Dalfinus de Corbeta
• iudex ad roaleficia comunis de Cumis conslitutus per Cbertinum
» Vicecoroitem potestatem rumanaro roandat precipiendo pcr quem-
» libet servitorem cumanum habentem hoc preceplura ser Zanono
» de Mollo et Uonrigolo de Parede el cuique eorum in solidum
» procuratoribus el nomine Lafranci Zurlino, Atonis Purixellc etc...
» omnium de Insula , ut hodic vcniant coram ipso assessoro ad
» videndum ordioari terminum siudico capiluli monaslerii de Aqua-
» frigida 15 dieruro prox. probandi in causa , que vertilur inter
» ipsas partes occaxione accusaliouum datarura pur sindicuin dicti
•< monasterii et conventus et aliorum, de quibus agitur iutcr cos,
» et ad ordinandum quod ipsi procuratores diclis nominibus fa-
» ciant (ieri questiones suas supcr capitulo eis diclis nominibus
» porreclo per sindicum dicti monasterii et rapituli, alioquiu dictus
» assessor ordinabit ipsos terminos , absencia corum non obstante
» dictis nominibus. - Postea vero die suprascripto guarentavit
» Goifredolus de Castello servitor curaanus se bodie fecisse boc
» preceptum snprascripto scr Zanono dictis nominibus in borleto
(1) II Rovelli asserisce erroDeamenle cbe siano stati per )a primi
volta istiloili o ricordati sotto il goveruo di Gian Galeazzo Visconli
nel 1379 i giudici dei maleficii. Gli statuli del 1381, oltre ad altri
ilfficiali pubblici , ricordaoo anco (cap. 106) fratves qui supersunl ad
accusas maltfuiarum.
» cumano personaliter. Ego Ubertolus Capelus notarius palatii cu-
» mani scripsi. »
La dottrina del diritto punitivo , che non risale a tempi assai
rimoli, presso i giareconsulti roraani non formava un corpo sepa-
rato e distinto dalle altre cognizioni giuridiche , ne reggevasi su
principii speciali; ed aoche dopo il risorgimento delle scienze in
Europa , nessuna cattedru nelle universita sorgeva ad erudire la
gioventu nella teoria dei delitti e delle pene ; e tutlo quanto rife-
rivasi dai docenti intorno alla materia penale, non era che un in-
segnamenlo parziale od incidentale , collegato col restante deUe
istituzioni giuridiche per unita di cardini ed identita di principii.
Perlanto .la scienza del diritlo criminale subiva 1'influenza dei det-
tami del diritto eivile, ed i problemi di diritto penale scioglievansi
coU'autorita di un rescritto dettato a fini civili. I primi Italiani che
roirassero a formare del diritto punitivo una scicnza speciale , fu-
rono un Rolandino Romaniceo, che col suo trattato de ordxne
maleficiorum rairava a dettare le regole delle procedure criminali;
indi nel sec. xm Alberto Gandino docente o magistrato in Perugia
alfidentico scopo scrisse un libro egualmenle intilolato, cbe da lui
stesso riformato chiamossi poi De maleficiU « ad utilitatem et ero-
» ditionem roeam, et scholarium studentium in iure civili,et no-
» vorum advocatorum et assessorum. » Pare che la prima cattedra
di diritto penale sia stata istituita nel 1544 nelfuniversila di Pisa
da Cosimo I Mediceo, che ricbiaroo Roberto od Uberto Vanni pi-
sano, che tenne quella cattcdra (ino ai 1581 (Fabroni, notif. aead.
pu. v. ii, p. 80). Ma con tutto cid 1'insesnaroento non consisteva
che in un comroentario di Jeggi positive romane , quali la legge
Giulia di maesth, e la Coruelia dci sicarii, siccbe la divisione dcl
lavoro non includeva cangiamento di melodo forse iraposto dal
sovrano. A poco a poco col favor dei principi e col progredire
dcgli studii filosofici questo insegnamento subi iroportanti modiO-
cazioni, ed abolito Cinetlo metodo esegeliro, che non traducevasi
in altro , fuorche in un ammnsso di precelti posilivi , s' introdusse
1'alta scuola filosolica della scienza penale, inaugurala daU'immor-
tale Beccaria.
In tempi posteriori agli statuti or pubblicali , il tribunale dei
maleficii occupavasi di altri processi, la cui roateria era foraita
dall'ignoranza e dal delirio forsennato, cbe sotto la forma di cre-
denza alle fattuccherie sagrilico fra inauditi torrocnti migliaia di
vittime, e segno di sangue quell'era fatale di aberrazione uroana.
Chi voglia conoscere appieno la procedura penale dei secoli \u
e xin nei giudizii criminali, e 1'iudole della relaliva legislazioue,
vegga Ia Storia della legitlasione italiana dcU'eruditissimo C. Fe-
derico Sclopis.
85. — CCLXXVHl. Corrado Ugoni, podesta di Como.
Fu bresciano. Con Goizio Ponlicarali , Corrado Camignoui ,
Corrado Concesio, che fu anch'esso podesta comasco nel 123?
e 1836, difendeva neU'autunno del 1337 la terra di Montechiaro
con buon nerbo di militi bresciani, assediata dagli imperiali, cbe
di gran lunga piu nuraerosi rimasero vincitori, lasciando pero
rientrare in patria i vinti. Altorche Ezzelino da Romano entrd in
Brescia e la devasl6 nei 1258, gli Ugoni furono tra quelli che. ne
uscirono. Molli di quella famiglia si illustrarono nell'anni e neUa
magislratura: Filippo valorosissimo capitanava U S6 maggio 1249
le agguerrite milizie di Bologna e Fossalta conlro le armi di re Enzo
seguilato dai Tedeschi e dai milili di Cremona , Modena, Reggio,
e lo ridusse a morire prigioniero in Bologna (Odorici , Stor. bre$c.
T. VI. p.373). Cn Martino fu invcstilo da que' di Canneto del loro
castello (1S27), e nei 1231 reggeva la cosa pubblica di quel luogo
con Tangettiuo de' Tangetlini. Obizzo messo de' Brcsciani a Roma
traltava cola nel 1933, ma infruttuosamente , la pace tra 1'impero
e le cilta lombarde, e fu console di Brescia nel 1251. Raimondo
sedea cola nel consiglio del podesta Pagano da Pietrasanta verso
il IS35 e nel 1939 era podesta di Milano. Filippo podesta di Firenze
nel 1252 facea 1'irapresa di Montaia contro i ghibellini , sosteni-
tore della repubblica di parte guelfa , ch' era pur quella della sua
patria.
80. — Carte di debilo di Como.
Lc continue guerre cbe accendevansi nei secoli xn e xni fra
Milano c Como, esaurirono i gia scarsi erari di quelle due repub-
bliche, e le obhligarono a trovare un tale surrogato alla moneta
metallica , che avendo corso pubblico libero o forzato, servisse ai
bisogni del commercio e agli altri usi fra i privati , non che fra
il governo e i cittadini. Furono dunquo introdotte alcune carte o
titoli , anche commerciabili , dette nomina dcbilorum o carte ii
debito dcl comune, che potevansi dare ed acceltare come equiva-
lentc di denaro (1 Esse erano obbligazioni scritte, che quantunque
( I) Secondo il cb. Cibrario ( Econ.pol. del medio cco) lo prime doiiobi
sulla carta-monrla furono porlalc dalla Cbina in llalia dai viaggiaton
Digitized by
Google
333
COKSVLVM
CVMANOUVM
334
contenessero la proroessa di futuro pagaraento in moneta me-
tattica , pecunia numerata , pure non dichiaravano di rappresen-
tare il denaro circolante , quali sarebbero le moderne cambiali, le
cedole o cartelle di rendita pubblica, i bigMetti o bnont del tesoro,
ecc. ll valore promesso di tali titoli li rendeva alti a permutarsi
e trasmettersi, ed a vendersi e comprarsi come merei , si ehe essi
foroiavano maleria di speciali contraltazioni. Anche in tempi molto
pio antichi la moneta fittizia fu introdotta a sollevare le penurie dello
stato; Niebuhr afferroa che pezzetti di rame, aet rude, 0 di cuoio
oostituirono la moneta di Roraa prima di Servio. Le occasioni
ordinarie, in cui mettevasi in oircoiazione questo surrogato di
fanesla invenziooe (1), erano le crisi finanziarie nate in teropi di
guerra o di pubblkhe calamita.
La citta di Milano dovelte assai presto ricorrere a questo tristo
espediente , con eui poter pagare i debiti , poco dopo la disastrosa
goerra contro l'imp. Federico. Ma perche quelle carte sul finire
dell'anno 1940 cominciavano a perdere il credito, fu necessario
lare alcuni decreli che regolassero quella materia , accennati dal
Corio nella sna storia, bencbe assai confusamente. Corrado da
Concesa , allora podesta di Milano , avendo radunato il consiglio
comunale il 9 dicembre, espose che i consoli delle tre societa,
cioe dei capitani e valvassori, della motta e della credenza, gli
aveano mandato* in iscritto alcuni statuti da loro fatli o studiati
sopra quelle carte, pe' quali , chiunque ricevesse qualche condanna
dal comune di Milano, la potesse pagare oolle oarte dello stesso
comune (9' ; I debitori , che esibivano in pagaroento tali carte ,
quantunqoe fosse in liberta dei creditori il riceverie o no, pure
non potessero per qoe' debiti essere scacciati dalle loro terre e
possessioni; infine, pei compensi da farsi con quelle, nclle men-
tovate condanne fosse eletto un milite con nn notaio per ciascuna
porta. Cid inteso, ragiono Guidotto da Merate, ed approvo quanto
era stato ordinato dai consoli , aggiungendo che il oapitolo dei
compensi per le condanne si dovesse inscrivere nei pubblici statuti
della eitta. Dopo di lui parld Guifrcdo Albanio , il quale fu dello
stesso parere, tranne quanto al dare carte in pagaroento ai cre-
ditori , e aggiunse ehe nelle vendite dei fondi il compratore non
potesso in alcun modo pagare cbe con denaro metallico. Quelle
cedolo, che non riconoscevansi mai come valori inconcussi, e il
cui valore intrinseco era nullo, come lo foglie di tabacco nella
Virginia adoperate a rappresentar danaro, scadute di valore e di
credito , recavano danni gravissimi al commercio ed ai contratti ,
e venivano da tutti rigettate , e per esse s'era istituito un ufflcio
speciale detto o/pcium fodrorum cartarum dcbiti communU Me-
diotani ed uno statnto apposito detto ttatutum paraticorum. Esi-
stevaoo ancora sul finire del secolo xiv, giacche un teslamento
del 9 aprile 1381 di Giovanni Visconti ne fa menzione : « instituo
» mihi heredes universales . meo ere proprio nominando Hen-
» rieom et Robertum filios meos legiptimos et utrumque eorum
» eqnaliter et pro equali portione in omnibus meis bonis mobi-
» libns et immobilibus, iuribus et instrumentit ac nominibut debi-
» lorum ete. » II diritto di rifiuto perd nei creditori di ricevere
qnel snrrogato dovea, per aver efletto, paltuirsi col debitore
precedentemente , ed accennarsi colle altre condizioni dei con-
tratti ; in ona vendita d'alcune case iu. Comaredo fatta da tre
fratelli Viseonti a Giacomo ed Aliprando Visconti di Andrigazzo,
si conviene cosi nella pattuizione del prezzo : • renuntiando
» nec aliquem eoram cogendos csse rccipere in solutum pro
» aliquo dampno vel interesse vel expensis vel alia restitucione
» cartas debiti communis Mcdiolani faclas nec faciendas, nec alias
» rartas nee aiiquid aliud quam pecuuiam numeratam, et statuto
» facto per commune Mediolani, quod dicitur statutum paralicorum ,
» quo continelur creditores debere recipere in solutum cartas
» debiti communis Mediolani factas vel que ficrent in futurum ;
» etiamsi per commune Mediolani vel per aliam personam inde
» virtotem habentem ordinarclur in consilio vel arengo vel aliter,
» quod tali reoonciatione non obstante, creditores cogendi esscnt
» recipere in solutum cartas debiti commonis Mcdiolani , nec
» possint dicere pacto non posse pcrimi , de quo cogitatum do-
» ceret (3). »
Le carte del debito coraunale di Como, di cui parlasi in qucsto
capitolo e nei nove seguenti introdotti nei 1350, quantunque nessuno
scriltore ne abbia fatto parola, furono largamente introdottc prima
d*l medio evo, con quelle sui passaporti e sulle leltere di cambio.
Ma le nostre carto di quel tempo provano evidentcnicnte clie tali
ittitaiioDi furono italiane. Ancbe le lettere di cambio esislevano gia
oel sec. xv, come coqseguenza dello sviluppo acquistato dal nostro
commercie.
(1) Goetbe ael suo Fautto dice la carla-mooela invenzione del
geaio del male.
(9) Cio dicasi anche delle coodaaae inflitte dal comune di Como,
«he potevano pagarsi eon carte, ma solo dalle lire dieci in su
(V. gli Stat. del mccxcvi).
(3) Cart. 18 febbraio 1948 in Bibl. Ambr.
delta meta del secolo xm , probabilmente durante la guerra dc-
cennale fra quelki cilta e Milano dal 1x39 al 1x49, che stremo le
loro finanze; primadi quel tempo nou ne trovai che un leggiero
indizio nelle moHe carte da me vedute. Pud tuttavia cengetturarsi
che in questo decennio le cedole di debiio comunalo moltiplicatesi
per sopperire a piu gravi e numerosi bisogni , abbiano aocresciuto
il discredito a quel surrogato gettato in commercio con corao
quasi obbligatorio ; si cbe in tutti gli atti privali di aiienazione e di
locazione, promesse di pagamento ecc., appartenenti alla seconda
meta del secolo xm , vien pattuito col debitore l'obbligo espresso
oon una uniforme formola, ch' ei debba rinunciare • omnihus sta-
» lutis , consiliis et ordinamenlis communis de Cumis tactis vel
» que de cetero fient, super cartis et notis debiti communis de
» Cumis dandis creditoribus in solulum. » ln una carta del 13
luglio 19G7, in cui il monastero di s. Denedetlo sul monte AHirono
affilta una casa ad Ogerio Casteilo di Varenna, si esige che questi
oe paghi 1'annua pigione in lire otto in buoni denari numerali,
e rinunci « statutum comunis de Cumis de non dando ei iu so-
» lutum carlas nec nolas nec aliquid aliud , nisi denarios nume-
» ralos tantum. • In un oontralto consimile del 7 marzo 1989 si
conviene « renunciaudo quod non possit fieri solucio nec consi-
» gnatio ficti in toto oec in parte in oartis seu notis vel nominibus
» creditorum debiti communis de Cumis ; renunciando etiam be-
» neficio statutorum, consiiiorum et ordinaraentorum factorum vel
» faciendorum per commune de Cumis super carlis et notis dandis
» in solutum creditoribus etc. » II 97 luglio 1990 il monastero
d'Acquafredda si obbliga a restituire iire 105 avute a mutuo , ma
< renunciando omnibus statutis, consiliis et ordinamentis, decretis
» et consuetudinibus vetis ac novis cuiuscumque communis factis
» et que fient de cetero, tam per commune de Cumis, quam per
» aliquod aliud commune super cartis et notis debiti communis
» de Cumis vel alterius commuuis^ dandis creditoribus in solutum.»
Anche il clero, gia ricoo in boni materiali e iu privilegi, col
conlinuo succedersi delle guerre civili e colle frequentissime esa-
zioni di fodri imposti dai podesta , dai legati apostolici e sin dal
vescovo , nel secolo xiv trovavasi costretlo ad emsllere ancb'egli
un surrogato al denaro; cio si deduce da nna carta del 14 gen-
naio 1384, in cui il monastero d'Acquafredda obbligandosi a pagare
la, somma di 400 lire nuove « deuariorum novorum sortis bono-
» rum currcntium et spendibilium tempore solutionis » ad An-
dreoio Vacca di Lenno creditore, prometleva di spegnere il suo
debito * in bonis denariis numeratis tantum , et non in cartis ,
» notis nec nominibus debitorum communis et cleri Cumarum,
» nec alterius cleri et commonis etc. »
I titoli di credito verso i comuni ed i privati potevano formar
maleria di contralto, come gia dissi, quindi alienarsi, cedersi , darsi
in pagamento, ecc. Con carta del 93 agosto 1930 Pielro Pasta di
Vimercale fa vendita alla cbiesa di quel borgo • oominative de infra-
» scriptis nominibus, iuribus et actiouibus et instrumentis etc. » assai
probabilmente dcl comune di Milano, cui in seguito descrive. U 90
ottobre 1958 un creditore vende ad un terzo le sue ragioni e i sooi
crediti verso il comune di Como , con promessa di procurargli
nomen bonum et facile ad exigendum (I). Un Pietro Margarito con
atto 16 novembre 1986 fa cessione di alcune sue cedole al monastero
di s. Cecilia in Como : • Ser Petrus de Margarilo de Vico beccarius
» Cumarum fil. q. ser Andree Margariti de Vico de Comis tilulo
» vendilionis nominum debiloris posuit in suum locum , ius et
» statuin universum fratrem Benum de Cavaiascba fil. q. Revegiali
» de Cavalasca confratrem domus s. Cecilie de Cumis nomine dicte
» domus et conventus recipientem, nominalive de illis libris novem
» sorlis et eorum dispendio et guiderdone, de quibus Zovenolus
» de Cardano etc. obligatus et condempnatus orat suprascripto
• ser Petro de Margarito ex causa mutui , sicut aparet per cartam
» obligationis et coudempuationis etc. »
Di solito il comune non obbligavasi per debito di alcun privato,
se prima non avea pagato tulti i propri , e rilirato tutle le carte
date in luogo di detiaro, senza piu rifare allre carte o scritture.
Siccome quesle in ultima analisi costituivano un titolo provvisorio
di imprestito, non per anco formalmente stipuiato ma sostanziat-
mente contralto, cra forza , quand' erano superale le crisi finan-
ziarie degli stati , trovare uno spediente valido ad operarne
l'eslinzione. A questo fine rmponevasi una taglia o fodro sulle
somme e sugli inventari dei beni di ciascuna persona della cjtta
debilrice e del suo distretto, romprcsi quei dei preti e de'chierici,
che corrispondcsse dovo aU'oltava dove alla quarta parle di tulto
il debito della rcpubblica ; con tale esazionc pagavasi annualmente
ad ogni creditore 1'ottava parte del suo credito lanto per la sorte
principale , ossia il capitale, quanto per glj interessi, ed ancbe pcr
compenso delle carte ricevute in luogo di numerario. Taie imposta
durava quanti anni fosser necessari, finche ollenevasi rammortiz-
zazione completa dei debiti comunali.
(I) V. quel documeoto oell'Appendice.
Digitized by
Google
335
LIBER STATVTORVM
33f>
Le obbligaziooi comasche , a ternijni degli statuti , doveano am-
mortizzarsi entro il termine di quatlro anni dalla loro emissione,
e percio il comune dovea pagare annualmenle sui redditi corou-
nali, accresciuti da speciale taglia imposta a questo scopo, la
quarta parte delCammontare di esse, (ino alla coroplela estinzione.
Pare altresi cbe a seconda dei bisogni il comune potesse emettere
ogni anoo di tali cedole , la cui quantila non veggo limitata negli
statuti medesimi.
Ma le operazioni flnanziarie stabilite da quesli o non furouo
attivate, o rimasero insofficienti ad effettuare 1'ammortizzazione
di quelle carte , poiche trovo altre misure ordiuate nel secolo se-
guente per ottenere quello scopo, cui trascrivo togliendole dagli
statuti del podesla : « Item quod ex precio liat exlimatio cartarom
» comunis de Cumis que dantur in solutum , et secundum quod
» carte valent , fial solutio de precio; et qualerni fiant, in quibus
» ille scribantur, et fiant duo , unus quorum remaneat penes co-
» mune et alius penes tabelliones a<i eternam rei memoriam ,
» tcrcius eliam apud domum humiliatorum. Et de quolibet plura
» instrumenta tradant , et cuilibet petenti dent , et statuatur quod
» babeant de qualibet carta de decem libris usque ad quinquaginta,
» solidos sex novorum , et ab eo supra usque ad libras centum ,
» solidos decem ; et a ducentis usque ad libras quinquaginta (?},
» solidos viginti, et sic deinde. Et pro ipsis teneantur ipsa inslru-
» menta infra mensem facere et dare petenli ; et si non fecerit ,
» solvat solidos quadraginta novorum pro quolibct mense ; et
» habeat notarius solidos duos novorum pro preconizamento et
» rebus credilis et iuribus ostensis lantum; et preconizator impe-
» riales sex pro vice (Slal. 80 off.potesl.) ». Dei registri nominati
negli staluti pur troppo non v' ha piu traccia alcuna negli
arcbivi.
H ritiro delle carte che rappresentava quei debiti comunali e la
successiva loro distruzione ci defraudo della conoscenza concrela
del modo con cui erano redatte; ma io credo che saranno state
aflatto simili allo dichiarazioni di debito, o promesse di pagamento
fatte tra privati, delle quali v'ha non iscarso numero nei nostri
cartolari. Ad ogni modo preziose notizie sulla gestione c sjll'uso
di tali carte pubhliche si hanno in questi capiloli statutari.
Quanto ai due frati, che deputavansi dal comune al geloso ulTicio
di sorvegliare, anzi di dirigere tutto quanto avesse relazione con
l'emissiono e 1'estinzione di quesli titoli, quantunque negli slatuti
non dicasi a qu.il ordine appartenessero, 6 verisimile cbe fossero
scelti tra gli Utniliati, ordine allora liorente e assai stimato*poichd
vcrso quel lcmpo ancbe in Milana esscndosi fatti alcuni ordina-
menti intorno allc finanze della repubblica, gli ( miliati di Brera
furono fatti depositari di uno de' sci quaderni, in cui furcno re-
gistrati lutti i crediti liquidati del pubblico verso ii coraune. A
quesli stessi religiosi veniva spesso aflidala la riscossione dei dazi
e delle taglie e d'allri tributi in Como e suo conlado ; essi erano
altresi depositari dei beni tolti dai crcditori ai debitori, e dcl
denaro che non potevasi pagarc con certezza ; aveano cura dei
pesi e delle misure , e vegliavano a che non venisse coromessa
alcuna frode dagli arlefici (1), ed adempivano ad altri mandati
di Gducia. Cosi secondo uno slatutn comasco del 13113 forse que'ro-
ligiosi doveano presiedcre alla pesatura delle farine e ad altre fac-
cende, cb'ora sarebbcro davvero umilianti se ancora fossero in uso :
<t ad oflicium pensatorum panis et falsilatum et farine et blave
» pensandi, et pillolorum (2) facicndorum ct sei vandorum et distri-
» buendorum per comune Cumarum sint religiose persone. » Uno
statnto di Brescia del sccnlo xin ingiungeva chc duo frati urailiati
di s. Luca si dovessero mandare all'cscrcito per essernc i tesorieri.
Una vecchia cronaca confcrma questo ufficio esercitato dagli Umi-
liati (3) in qaella citla , ed aggiunce che uno di loro stava pre-
posto al sale , allro era massaro o lesoriere dclla cillii e rcpubblica,
ad essi chicdevasi liccnza pel pnssacgio delle mcrcanzie (4 ; prove
indubbie della grando cstimazione in cui crano tenuti gli ordini
monastici. Cosi gli slessi slaluli comaschi ci accerlano che chi pre-
siedeva e governava 1'uflicio criminale erano duo fiati umiliati (5),
preposti anche alla sorveglianza sullo spaccio del sale , prescriven-
dosi esplicitamente che : mundani homines supcr prediclis essc non
possint, ed a quella sulla calce (C). A Casale s. Evasio, sccondo
gli statuti suoi , il cuslodc delle chiavi del coinune dovea essere
un religioso : « ille qui fuerit clavarius comunis , sit religiosa
» persona » (7).
(1) Ben. lov. Hist. pat.
(2) II giuoco del pallone (pillotorum) era allora assai in uso.
(3) V. aoche il capit.220 degli slaluli del 1296 : vi si ordiua clie
quaUroumiliatidovesserosorvegliare i fornai nella cohfezionc del pane.
(4) V. Odorici , Sl. bresc. Tooi. VI. p. 138.
ih) Stat. ann. ucccxxxr.
(6) Cf. capit. CXVl.
(■7) Stat. Lasalis s. Evasii Lib. V inler Lcg. Mnnicin ed. in Hisl.
patr. Monum. '
87. — CCLXXXVIH. « Ulqui non est in facultale,
» fuciat se ponere. »
A chi non era cittadino o soggetto alla giurisdizione di Como
era interdetto ogni ufficio.nel comune, e questa misura che osser-
vavasi streltamente nel secolo xm, fu rinnovata nelle successive
riformo degli statuli. A quei tempi potevasi perd ottenere dai po-
desta urbani ii privilegio di abitare in una citta come forastiero
cioe conservando la cittadinanza nativa, godere di alcune immu-
nita ed esenzioni sotto 1'osservanza di certe condizioni; e non di
rado accadeva che un individuo avesse cittadinanza contemporanea
in piu comuni , come non e raro 1'esempio di famiglie romane
spettanti a piu municipii , ne' quali esercitavano le funzioni perso-
nali e le patrimoniali a tenore delle loro leggi.
I/avere le citta lombarde acquistato dall'imperatore il privilegio
o diritto di nominarsi i proprii podesla , cagiono il loro assoda-
menlo , pel quale poteronsi governare da se senza intervento di
allra podesta estranea. L'imperatore era obbligato a starsene in
Germania o al campo, e non potea ingerirsi nel governo de'co-
moni , e i suoi feudatarii abbandonati a se dovettero chiedere la
cittadinanza, aspirando ad otlenere potenza nelle citta cbe, dichia-
ratesi libere e incamminata a fiorente grandezza, aveano pero bi-
sogno dei loro mezzi militari. 11 Sismondi afferma che verso il
1200 in lulla la pianura lombarda non eravi piu un nebile mdi-
pendenle , e solo rimanevano alcuni castelli nei luoghi piu mon-
tuosi e meno accessibili ; ma nmiliatisi anche quei signorotti, chie-
sero ospitalita fra le mura cittadine , come i Visconti. Obbligati
quindi dagli ordini nuovi, che aveano crcata e favorita 1'aulono-
mia e la potenza dei comuni, ad uscire dalle loro mal difese
rocche, dovettero stabilirsi alcuni mesi in cilta e soggettarsi ai
pesi e alle leggi comuni , rimanendo francata la campagna. Percio
entravano anche nella milizia o nei consigli supreroi , od erano
chiamati a qualche ufficio neH'amrainistrazione comunale, oppure
facevansi capi delle turbolenti fazioni che tenevano accese le guerre
civili. Talvolta alcuni nobili dimoranti nelle castella del contado
e rivaleggianti colle citta finivano col restar vinti da queste ed
assoggettati alle comuni gravezze, oppure a patteggiare innanzi la
lotta e divenir cittadini di una o piu citta , ed aver nome ed ob-
blighi di vassalli. Cosi a Genova , secondo gli statuli, chi invitato
dai consoli o dal popolo ad ascriversi alla cittadinanza non avesse
aderito entro undici giorni, ne era escluso pcr Ire anni consecu-
tivi, non accettavansi in giudizio le sue islanze , quando nonfosse
per sua difesa, ne veniva nominato ai pubblici utlicii, e chiunque
polea rifiutarsi a difenderlo nei tribunali. Cbi invece veniva iscritto
quale cilladino di uno de' prinripali comuni , dovea prestare giu-
ramenlo di residenza non interrotta in quel luogo come gli altri
cittadini, habilare tamquam incola et rietniw, dicevano gli statuti
( pe* conti o marchesi e per le pcrsone domiciliate fra Chiavari e
Porto Venere bastava 1'abilazione per tre mesi alCanno), per la
ragione che le case coslituivano il pegno deU'adempimento degli
obbligbi di cittadinanza in faccia al comune , erano ^nalienabili ,
meno nei casi in cui il possessore ne avesse altre nelTislesso co-
mune , e percid assai poche cran quelle che davansi a pigione.
II venderle equivaleva a perdere la qualita di accomunato, e a chi
era bandito perche reo di ribellione o d'aIlro crimine, venia di-
strutta l'abitazione, oppure vendevasi od appigionavasi a beneGcio
del comune (t . Al forastiere non si permetteva di posseder case,
e i nobili dcl contado, quando venivano accolli in citta, anzilutlo
si fabbricavano un palazzo. Anche Brcscia ne'suoi staluli anlicbi
del sec. xm per ingrandire la citta, e fiaccaudo il feudalismo affor-
zare il partito popolare, ordinii che chi volcsse diventare cittadino
dovesse fabbricarsi una casa cnlro il circoudario urbano nei luoghi
rovinati o vacui, e polesse slarscno in villa un mese nelle stagioni
della mietitura e della vcndemmia, cio chc poteano fare special-
mente quegli uomini di villa che s'erano falti borghesi , e che a
Pisa chiamavansi citladini schatici. A Novara il forastiero, cbe
volea farsi cittadiuo, dovoa secondo gli slatuti del 1460 comperarsi
nel termine d'un anno in citta o nei sobborghi una casa od altro
stabile del valorc almeno di cento lire imperiati, sotto pena, a chi
non otlempcrasso a questa disposizione , di essere riteuuto c tral-
tato comc cittadino solo quanto alle gravezze comuni (2).
(1) Cosi trovasi in una carta pavese del 27 luglio 1313 cssere
nwenuto in quclla cilla, ovc il consiglio dei dodici savii dclibero di
conflscare una casa di Lantelmino Secco ribelle, posta a porta Pa-
lazzo, e la niise in vcndjta al prezzo di venli lire pavesi.
(2) « Ucm slatutum est ct or.linatum quod omnes origine allerius
» lurisdictionis effecli civcs iSovarie , el tamen kabilanles in alioDis
» iurisdictionibus seu alicna iurisdictionc, cogantur pcr potestatem
» rSovarie omnilius iuris remcdiis ad emenduoi domos in civiUle
» Novarie vcl suburbiis civilatis infra auoum uoum proxime venien-
» tem. El nisi talis vel lales infra diclum lerminum domum emerent
» vel aliud prcdium in districlu Novarie sallem usquc ad valorem
» "brarum c. imp., diclo casu ipioad honorem el commodum pro cito
Digitized by
Google
33;
CONsyLVM CVMANORVH
338
L'iscriversi come ciUadino orbano (se faeere ponere in facultate)
equivaleva ad an trattato d'alleanza e traeva con se altri oneri ,
qoali il contribuire alle spese comunali si d'amministrazione ordi-
naria che delle guerre, partecipare alle servilu personali, e a tutti
quegli altri , a cui dovean preslarsi gli altri cittndini. I Milanesi
lagnavansi che i oobili abitando in campagna si sottraessero ai
caiicbi dello stato; onde nella concordia del 1335 questi soli e
non la plebe dovettero assoggettarsi alle taglie (I \ A Pisa, secondo
gli ordini del H86, pei rustici cbe acquistavano il cittadinalico fu
statuito cbe continuassero le prestaxioni che doveano ai loro si-
gnori, perche questi non avessero troppo giusta ragione di lagnarsi
che si desse con danno proprio quel privilegio ai loro fedeli, o che
esso non fosse che il rnezzo di sottrarsi a quelle prestazioni e for-
nisse il modo di defraudare i signori delle loro legittime ragioni.
Oltrecio questi non di rado si opponevano a che i loro dipendenli
giurassero il comune , ed essendosi i terrazzani di Limonta e Ci-
venna accomunati al comune di Bellagio sul lago di Como, 1'abate
di s. Ambrogio , che n' era feudatario , protesto non averne mai
dato loro concessione, e chiese sentenza per la quale furono assolti
dalla vicinanza dei Bellagini , dal contribuire al fodro e venire
al placito e alla giurisdizione (Murat., Ann. Est., iv, 40).
Condizione assoluta della citladinanza era altresi 1'ubbidienza
alle leggi locali, e 1'obbligarsi ad ubbidire era lo stesso che farsi
citladino; doveasi inoltre dare il passo sulle proprie terre ai sol-
dati del comune che avea largjto quel privilegio , aiutarlo nelle
guerre, prendere presidio e simili altri aggravii , compensati da
non pocbi vantaggi, in guisa che potea dirsi la ciUadinanza un
misto di soggezione e di lega ; ma pero non tutte le forme e con-
dizioni di essa erano sempre ed ovunque le slesse, riuscendo al-
cune gravi, altre leggiere, secondo portavano lc vicende (2). Era
poi vietato alienare i beni del territorio a chi non facesse taglia
col coroune , e 1'acquirente , nobile o popolano , cbierico o chiesa
0 spedale, era tenuto per quei beni a far taglia col comune ; e a
chi tentasse sottrarvisi, non potea il sindaco in forza degli statuti
far ragione d'alcuna petizione o querela. Chi poi facea dimora
nelle terre e soddisfacea la taglia dovuta delle sue possessioni, era
riguardato e trattato in molti luoghi come borghcse, anrorche fosse
straniero (3). Tal qualita di. borgbese essendo essenzialmente con-
giunta col possesso d'una casa o d'una torre in citla, era stabilito
cbe tra possessori consorti non si potesse dall'uno contro 1'altro
allegare prescrizione, per cui taluno venisse a perdere la propria
porzione. E quando uno de' consorli per multe non pasate era posto
ia condizione di veder atterrata la sua parte, era lecito agli altri
redimerla al sup giusto valore, ne con cid rimanea propria di chi
1'avea redenta , ma solo posseduta flnche il padrone non n'avesse
restiluito il prezzo.
II documento 25 agosto 1980 f in append. ) reca appunto la con-
cessione di ciltadinanza comasca ai fratelli Luganolo , Zanolo ed
Arrigino Gurbani di Lugano , e quello del 3 luglio 123!) una con-
cordia patteggiata per 35 anni da Artuico Venosta colla citta di
Como, per cui costituivasene cittadino e milite, con obbligo della
difesa di essa ( dove dovea abitare ) e del suo contado, di pagare
1 fodri , ecc. e per suo corrispellivo la citta era tenuta ad accor-
dargli protezione ed aiuto quando gli fosse necessario per la difesa
delle sue terre in Valtellina, ed alcuni allri privilegi che descri-
vonsi in allra carta deiristesso giorno (V. Append. ).
88. — CCXC. « Sh;ijiL'.r re-;n ! silh. »
Un decreto del 13 ottobre 125" e dato come simplcv rrquisitio ;'
eccoue iHenorc : • Dorainus Mayfrcdus de Guzanello iu<!ox cau-
• sarum pallacii comunis de Cumis , ctiam consilio dom. Arii de
» Bagiamonte iudicis et assessor potestatis cumane, statuit et inter-
• loquendo prononciavit infrascriptum preccptum ponendum
» et civibus uun habeantur neque traclcntnr, sed qunad lioncra ut
» cives astringanlur (art. 13C, lib. I mss. in Bibl. Amhros )
E trovansi anche nelle carte vercellesi del sec. xin documenli in
proposilo, di case ciuc acquislate a jruarentinia ; il 10 lu^lio 1300
p. es. Iacopo di Nuce per radempiinento de' suoi doveri di cittadi-
oania ubbliga la sua casa al cnmune di Vercelli (V . Hisi, patr. Mon. ,
v«l. I Chart., col. 1069 ; con alto I marzo 1309 Donelo di Caslel-
letto obblijta allistesso comune un'altra casa in Inogo di quella che
ebbe facolla di vcndern (op. cit.col. 1-161); pcrsino il i:omuiie delln
■nedesima citla per mcrzo <li due suoi procuratori coinpera il 5 di-
cembre 1231 U na cosa in Milauo pel cillndinatico op. cil. col. 1269 .
Ed a Novara in forza do^li anticlii statuli del l'2"(> cbi non cra cit-
tadino e non pagava il fo<lro al coinune non potca csser milite per
»e oe per altri: « Ilcm stalntum cst quod aliquis cloricus vcl aliqua
» alia persona, que non sil civis Novarie ct quc non solvat fodrum
» cum comuni No\arie, >el aliqua nlia pers-ma, que sl<*i cum al-
» lera , et que non tcneat casam ct curlcui , nou possil nec debeat
» eqoilare seu excusare aliquem Novarie el episcopalus , cui impo-
» situg luerit eqous seu destrarius pro comum Novaric (capit. 233). »
(1) Cantu, St.drgti Ilal., vol- III.
(2) Muralori , Ann. tst. , I.
(3) Cibrario, Ecnn. pol. del medio ero, I. II, cap. III.
» et habendura pro simpuci requixitione , et ibidem inconUnenti
• pro simplici requisitione posuit et babuit ipsum preceptum; tenor
» cuius precepji talis est : mcclvii, die sabati, vi inlrantis octubris.
• Oom. Mayfredus de Guzanello iudex pallacii comunis de Cumis
» mandat precipiendo per Gorobinum servitorem comunis de Cumis
» doro. Iordano de Castello de Cumis et fratribus eius, et dom. An-
» selmo de Castello de Cumis et fratribus eius, et dom. abbati de
» s. Abundio de Cumis, et monasterio seu capitnlo s. Abondii, et
» omnibus masariis dicti monasterii de Morbegnio et de Talamona,
» et tocius plebis Ardeni , et omnibus masariis monasterii s. Dio-
» nixii de Mediolano babitantibus in dicta plebe seu in dictis
» locis etc. »
89. — CCXCIV. « (Juvd vivtor vktori condemnelur tti expensis. »
Nel trattato di pace, concluso il 15 aprile 1201 fra Corrto e
Bormio, si convenne eziandio che • in causis ille qui perdiderit ,
» debet solvere denarios xn novos de unaquaque libra, et ille qui
» vicerit , denarios sex de unaquaque libra, et oranes Ule iudicature
• debent esse comunis de Cumis. » Secondo questo trattato i
giudici della citta doveano tener tribunale tre volte 1'anno a Tre-
sivio per le cause portate da quella valle.
Per un giudicato cbe importo Ia spesa di undici soldi , il comune
di Ossuccio dovette vendere uo terreno, onde ricavarne il paga-
roento: « Anno mcxcu, die vii exeunte februario: Ubertus fil. q.
» Iobannis Boni de Garzola , et Guidradus, qui dicitur Punzonus,
» consules communis de Usucio ex parte ipsius comraunis vendi-
» derunt ad proprium unara terrara » in quel luogo a Gio. detto
Rosso di cola per soldi 1 1 e den. 4 terzoli , che furono pagati da
esso comune ad Alberto Punga di Como « pro placito quod ipsum
» commune babuit de alpe de Ouvragio. »
Una carta deH'aprile 1165 ci dice che Zanebone di Garzola per .
1'istesso comune d'Ossuccio vende un prato comunale a Rolando-
Garipolo di Sporiano e ad Isolano Rometo, e ne riceve venti soldi,
• quos fuerunt dati in dispendium batalie iudicate; » forse per
spese di causa , o per rimunerazione di due campioni , alla cui
lolta, secondo il costume longobardico , fu commesso il giudizio-
d'una lite.
Anche secondo uli statuli milanesi del 20 ottobre 1438 emanati
da Lodovico Sforza , in qualsiasi causa il vinto dovea pagare le
spcse al vincitore secondo la disposizione dcl dirilto comune : che
se il giudice, consultore o delegato, nella sun sentenza avesse as-
solto il vinto per giusta causa di litigare , lo potea , purche assol-
vendolo avesse giurato sui ss. vangcli a lui sembrare che il vinto
abbia avuto giusta causa di liligare; e qucsto sotto pena di lire 50
iroperinli da incorrersi ipso iure et- facto , e da pagarsi per metit
al comune di Milano ed al vincilorc.
Riferisco, a titolo di curiosita, 1'enumerazione delle spese soste-
nute dn Arderico Canzo in una causa con Vaccazio Butto in non so
qual anno del sec. xm nel foro milancse : « Recordatio oxpensarum
» factarum ab Arderico dc Canzo in cnusn quam habuit cum Vac-
» cazio Butto nominato domino in iudilio a Petro Testa de Con-
» rorezo. In primis denarii n tertiol. in libellis duobus ; item sol. u
» tertiol. in duodecim terrainis collncatis. Item denarii vi tertiol.
• pro confoctione unius instruraenti facti , sicul ille Ardericus ho-
» stendidit terram Paxino filio dicti Vaccalii in lerritorio de Con-
» corezo. Item den. x in duobus impositionibus et confessionibus.
» ltetn sol. x et den. m terliol. pro iudicnlura illius cause. Itcm
•• sol. v tertiol. pro consciliatura. Item sol. vui tertiol. in diebus et
» testibus et in pronunciatione illius senteutie. Kem sol. ni pro cou-
» feofione illius senlentic illius eause. Ilem den. xxi uni servitori,
» <;ui ivit ad ponrndum ipsum Arderirum in corporalem posses-
» sioneni de illn lerra. Kem ilen. u in scripto precepti. ltcm
» denar. xvi lertiol. pro conlecliotie instrumcnti possessionis. Itcm
» den. x in vino servilovi ol hominihus, qui fuerunt pro testibus
• ad dandam ijisam pnssessionem corpornlem. Item sol. x tertiol.
» iudicibus, qui presiitenint patrocinium iili Ardcrico. Soma est
» sol. xxxv et medius tertiolorum. »
90.
CCXCVI. « De praescnpUottibus detraltendis.
Stimo utile riassumere qui le cause vcrisimili , secondo i dati
offerti dauli storici, le quali, secondo gli statuti, arrestavano il
corso delle prescrizioni nei rapporti d'inleresse dei privati.
1239-1219. La pacc che pose line a!la guerra decennc qui accen-
uata fu conclusa il 19 tuglio 1249 nella chiesa di s Vilo di Lo-
mnzzo, e In cessazione delle ostilita awenne forse nel giusno pre-
cedenle, nllorche Ic parli bclligcranli stabilirono di nddiveuire ad
un trallato forninle. Qucllrt guerra ebhe originc dal!'avcre i Co-
mnschi ahbaudouato il campo dei Milanosi loro alleati contro Fede-
rico II, per darsi di puovo airiraperatore, per difelto di costanza
nci proposili politici, dcrivato forse dalla prevalenza d'una fazionc
interna. L'asluto monarca favori quel redivivo antagonismo delle
duc citta con nuovi privilegi largiti a' Comaschi, cui losingava con
Digitized by
Google
339
LIBER STATVTORVM
lodi per la loro fedelta, e ne commendava gli antkhi servigi ; con-
fonnd allora ad essi la proprieta di tutte queHe parti del loro ter-
ritorio, cb'erano state usurpate dai Milanesi, mediaate un diploma
del novembre 1339 (1). Pochi giorni dopo elesse 1'alemanno Ber-
toldo, marchese di Folemborg soo capitano in qoella citta, ordi-
nandogli di aggregare al suo capitanato tutte le terre dei Milanesi
da conquistarsi entro e fuori del contado comasco ;8). Con un
nuovo diploma del maggio 1340 per rimunerare la fedelta di quei
cittadioi , che , cnm'egli diceva , aveano esposte le loro persone ed
i beni nel combattere i Hilanesi , concede loro con un' irrisoria
donazione la pieve di Porlezza e la Valsolda , e quanto la chiesa
milanese possedeva entro i conflni del loro territorio , cbe ora ei
dichiara devoluto all'impero per titolo di ribellione. Indi con tre
lettere (3) esortandoli a resistere alle seduzioni dei rifoelti loro
rivali ed a perseverare nella fedelta verso di lui, mentre da notizie
di se e delle sue imprese , largiscf nuove concessioni. Molti Co-
maschi combattevano allora sotto le soe bandiere guidati da Marino
vicario o capitano imperiale (4\ Ma intanto i Milanesi prendevano
e smantellavano ad intervalli il castello di Lucino , Meudrisio ,
Bellinzona ed altri luoghi del contado comense , vendicandosene
poi i nemici nel 1348 secondo il Giovio (5) col distragger Varenna
che si era ribellata a loro. Ne intanto la citta era in pace con se
stessa, poiche pochi anni prima )a fazione ghibellina, che spalleg-
giava 1'imperatore e cbe avea prevalso, espulse i guelfi ; ma questi,
unitist ad una banda di fuorusciti milanesi, entrarono furtivamonle
nel monastero di s. Abbondio, e sorpreso Pabate Ariberto, lo con-
dussero prigioniero a Cantii (6).
1349-1353. Questo periodo di tempo fu in Como funestato dalla
lotta delle fazioni ruscona e vitana, ridestalasi, secondo il Bovelli {T,
nel 1950, le cui vicende furono descritte dal podesta Giovanni Riva
in una sua lettera al podesta di Mantova Bonifacio di Canossa (8).
Le capitanavano Giordano e Lotario Rusca e Vita Vilano, e dopo
alcune zuffo si premunirono dalle vicendevoli insidie, ergendo i
Rusconi una torre sopra il macello pubblico ed un'altra presso la
piazza Aliasca, ed i Vitani la demorata nella via detta poi dal loro
easato. Questi furono dapprima vinti, o dislrulta la loro torre, fu-
rono espulsi col soccorso dci nobili milanesi , e condannati a grossa
multa Corrado Venosta e Vallo Agario con altri loro partigiani ,
ma poi col soccorso de' plebci milancsi rientrati superarono gli
avversarii. Intanto pero fra le discordie intestine i Comaschi col-
legati di nuovo coi Milanesi, e con Bresciani portavano la guerra
(I) V. l*Appendice ud hunc ann.
(9) V. 1'Appeod.
(3) -
35 sellcmbre e 91 dicenibrc 1210, e 95 febbraio 1941, nel-
l'append.
(4) Che nel 1346 fervcsse ancura la guerra ce lo prova una carla
del 91 mano di qucH'anno , cnn cui il monastcro di s. Abbondio
prende a muluo 46 lire nuovo da Uuggioro Lamberlengo di Vico :
a Cum monasterium ct capitultim s. Ilabondii de Cumis gravatum
» foret honcre creditorum sub gravissimis usuris instancium, ut pe-
» cunic eius dcbitc solverenlur per ipsum capilulum, et nccessitas
» incomberct ipso monaslcrio ct capitulo solvendi magnas quanti-
» tates fodrorum simul cnm clero episcopalus ; el cum maior pars
» possesiionum dicti monasterii steriles iacerent propter gaeram in-
» stanlem, el pccunias nou liabcrent, de quibus satisfacere posscnt
» quibusdam crcdiloribus etc. »
(5) Hist. patr. lib. I, p. 39. In quesfanno istosso Innocenzo IV
scomunicava il podcsta per avor estorlo nna somma di deoaro dai
monaci d'Acquafredda, e caccintili in prigione.
(6) Cio avveuiva nel 1344. Tali fatti doveano conlenersi in docu-
menli, di cui non ho trnvato traccia , mn che vidi acccnnale non
mi ricordo in qual allro scrilto : « carU suspensionis banni indicti
» a decurionibus cumanis "massariis dicti monasterii (s. Abundii) eo
» quod confugeranl ad bostes imperii; » p»i in altra « carta sine
■> ilie et consule conlioens narrationem damnnrum illatorum mona-
» sterio prediclo a Comensibus, quia abbas ad mandalum ven. P. de
» Monlclun^o leg. aposl. contra partem imperii venerat Mediolanum
» contra vuluntatem civinm cam.inorum; » e in un atto di vendita
del 1346 « factc a dicto monaslcrio pro solveodo prelio dimissionis
« facle a nonnullis brobrudcriis ct malis hnminibtis mediolanensibus
» iofidelibos et proditorihns imperii de persona abbalis dicti mnna-
» sterii, qui ab lis captus crat ct dctentus in carceribus Cnnturii et
» male traclatns. >■ A qnei tempi ed a qucgli avvcnimenti e da ascri-
versi il documento 39 aprile 1348 in App.
<7) Stor. di Como, p. II, pag. 8 *3.
(8) V. Muralori, Anliq. Itat. diss. L, tom. IV, col. 5(0. Le gra-
vcue imposte per far fronte alle spese delle gucrre aveann ridotlo
alla miseria il monasterio di s. Abbondio, come rilevasi da altra carla
<iet 3 aprile 1949, nclla quale, lagnalosi de' molli dcbiti e delle gravi
usure a cui era obbligalo , prosegue: « cum neccssilas incumbcrct
» dicto monasterio et conventui solvere fodrum comuni de Cumis
u simul cum clero cumano, secnndum qnod solvere debent et tencntnr
» propter comunem gueram civitatis cumane, propler quod fodrnm
» non solutum abas el monachi suprascripli monasterii excomunicati
» eranl, ut dieebant, et dicti dom. abas el monachi non haberent
» unde comode satisfacere possent, cum maximam parlem reddituum
» snornm propter gueram perdant, necessario ad infrascripta perve-
» nerunl etc; » cio& vendono un dirillo di decima per 39 anni,
sni beni in territorio di Vico, a frate Boroardo del fu Gio. Pradello
di Vico, e sul ricavo avnto di lire 39 pago il monastero al comune
lira 30 |»ro fodro tidtm monasterio imposito tl talliata, il resto fn dato
al oreditore Pertcca Lavizzari.
34o
a Pavia e Piacenza (1). E qtiesto avveniva nel fiSl e 59; nnanno
dopo, narra U Giovio (3), fervendo tuttavia la guerra civile, tutla
la diocesi ribellossi a Como, che a replicati intervalli fece conti-
nuare a lungo i tumulti interni. A qoesti s'agglansero le novelle
discordie con Milano nel 1356 riferlte dal Calco (3). Rottasi la paee
fra nobili e plebei in questa citta, i Coraasohi intervennero a fa-
vore dell'arcivescovo Leone da Pcrego e dei nobili , coi accolsero
profughi in Varose , e difesero nelfassedio dl Castelseprio postovi
da'plebei, indi ad Olgiate, Gorla, Mariane. Quelle ostilila ebbero
posa colla tregua di un mese , stabtlita in Parabiago il 39 agosto
1357, susseguita poi dalla pace di s. Ambrogio del 4 aprile sneces-
sivo, estesa anche ai Comascbi, pella quale si slabili che a questi
si risarcissero i danni recali e si restituissero e si compensassero
i beni tolti dopo la tregoa di Parabiago, e del resto si osservasse
1'antico trattato di pace fra le due citta.
Ma non ando guari che anche in mezzo agli studii dei magistrati
e del consiglio per nuove aggiunto, che numerose si facevano agli
statuli del comuno, nuovi torbidi vennero a rompere qnella quiete
fittizia, sompre in balla delle due fazioni, ebe non curando i mali
prodotti dalla desolante carestia che inflerl per qnasi dne anni
(1957-1958), susseguita dalla peste (1959), come narrano il Calco
ed il Sigonio (4) , vennero alle mani , spalleggiati dai due partiti
milanesi , a Vertemate ed altrove , Qnche i Vitani rimasti preva-
lenti elessero podesta Capello Azario , e dettarono la paee agli
avversarii , ridotti dalla fame nel prato pagane , ove erano asse-
diati , rinnovando quella di s. Ambrogio. Ben presto sl aggiunsero
i tumulti, pe'quali fu espulso il nuovo podesta Arrigaccio da Ter-
zago , surrogandogli coll'arbitrato dei consoli della credenza di
s. Ambrogio di Milano il suo rettore perpetuo Martino Della Torre
per cinque anni, come diffusamente espone il docuraento cbe vi
si riferisco (5).
So riguardiamo alia huova interruzione delle cause e delle pro-
scrizioni , prodotta certo da qualche nuovo tumulto , dovremo at-
tribuirlo per analogia ai fatti oui die luogo la morte di Martino
Della Torro a' 18 dicembre 1963, ed alla elezione del soccessore,
che favorita dai Vilani bramosi di elcggere il fratello Filippo, e
contrastata dai Rusconi, dopo qualche fatto d'arma rimase al
partigiano dei primi; se non che gli storici riferiscono questifatti
al finire del 1363 0 al principio del seguente. Sembra pero che
queste guerriglie continuassero non solo presso a Como, ma anche
in Valtellina (C). Erano dalla citta fugaiti Siroone da Locarno col
figlio Guidotto ed altri parteggianti pe' Rusconi dopo nn combat-
timento; ma inseguiti e raggiunli al passaggio della Tresa, furono
fatli prigionieri e rinchiusi a Pessano in una gabbia di legno. La
fuga da quel carcere non fruttd ad essi il ricupero della liberta,
perche ripresi e rinchiusi di nuovo in un'altra gabbia, furono
trasportati a Milano e collocali solto le scale del broletto nuovo,
ovo Guidolto morl, ed il Torriano per isfogare la sua rabbia eon-
tro 1'awersa fazione abbatto due torri di essa in Como, e spediti
alcnni soldati in Valtellina, la fe' mettere a ruba e desolazione, e
distruggere il castello di Tcllio. €n invcntario senza data, ma evi-
dentemente di quel tempo, dei beni del monastero di s. Paostino
in Campovico , conforta questa osposizione laddove dice : in anno
preterito nihil habuit monatterium in hoc anno propter ditcoriiam
et guerram Ulic.
Nella stiite del 1965 Carlo conte d'Angio e di Provenza, cbia-
mato da Urbano IV, cald in Lombardia, ed ingrossato coi guelfi
predominanti delle citta il suo eserrito di 30 mila uomini, por-
tossi alla conquisra del regno di Sicilia occupato da Manfredi figlto
naturale di Federico II, vinto da lui al pari di Corradino. In quel-
1'anno i Comaschi, aggiuntisi ai Milanesi, Bresciani, Bergamasehi
e Mantovani, formato un grosso esercito, a) diredel Malvezzi (7),
invasero il Cremonese, e devastatolo con incendii e rapine, vi fe-
cero molti prigionieri, e distrussero.moiti forti castelli, come quello
di Covo.
Ma la guerra era nei cuori , e dopo breve tregua sorta da nna
pace fittizia che non avea potuto togliere le cause dei dissidii ,
(1) Letlera di Lodrisio Crivello podesla di Brescia nel Moral.,op.
e vol. cit , col. 497. — V. il docum. 90 otlobre 1354 ia append.
^3) Hisl. patr. lib. I, pag. 41.
(3) Hiit. Mtdiol. lib. XV, pag. 333.
(4) Hisl. AJediol. lib. XV, pag. 33«. — De regno Ilaliat,\\b. XIX,
tom. II, col. 1043.
(5) t° dicembre 1359 in Append.
iti) Napo della Torre, dice il cli. Canlii, con Milanesi e Comaschi
corse assai la Valtcllioa, guerreggio Corrado Venosta capo doi gbi-
bellini, e riconquisto il caslello di BoOalora presso Sondslo. Anche
in val di Chiavenna vigevano le diseordie fomentale dai fuggitivi,
e Filippo Torriano avea indotti per mezio del podesta di Chiavenna
i capitani dclla val Pregaglia a metlrre in isconquasso la nobilti
chiavennasca, distrnggerc il forle di Piuro ed altri Inoghi mnniti, e
c portar ollre 1'alpi il saccheggio e la gaerra. Otte anni dord )'in-
testino furore, sinche lo calmarono Ottone Visconti ed il vescovo di
Coira (Slor. rfi Como, 1, p. 333).
(7) CAron. brtx dist. VIII, cap. «7 apnd Mnral. Rer. ftal. script.
tom. XV.
Digitized by
Google
34 1 CONSVLVM
nuove ostilita scoppiarono per istigaziouo di Napo della Torre, che
fe' concorrere i Comaschi a vendicare un insulto fattogli dai Lodi-
giani , dc' quali fu poi podesta nel 1 974 , vietando a questi ogni
eommercio coi Comaschi fattiglisi nemici (I). Quella spedizione
frulto all'ardita ed improdente citta ed a) territorio il saccheggio
«d ogni licenza di gnerra, e 1'erezione d'un castello a perpetua
minaccia; la pace poi fu per mediazione di Raimondo Torriano
vescovo di Coroo stretta fra le parti solo nel seguente anno, forse
perche a qaesti mali accompagnavasi la carestia, a quanto n'e dato
dedurre da una carta milanese di quell'anno.
jiel 1974 fervea la guerra sostenuta da Milano e Como contro
Pavia e Novara armate a favore dei nobili fuorusciti milanesi, e
continuossi ancora due anni dopo, allorche, apposlatisi gli alleati
al ponte del Ticino a Gagliate per la difesa e sorpresi dai nemici,
in on fiitto (Parme del 14 gennaio perdeltcro cinquanta halestrieri
rimasti prigioni, e molti morti e feriti. Ed il Corio (9) aggiunge
cbe pochi di dopo i delegati di Como inlervenuti ad un cousiglio
in Milano non valsero ad irapedire cbe la loro citta capitanata da
Simone da Locarno continuasse a guerreggiare al soldo dei Tor-
riani che aveano presidio in Como, e sotTrissero gravi perdite di
uomini, segnatamente neU'infausta giornata di Vigevano de) 9 feb-
braio 1975.
1976. Nerameno la partecipazione del Locarnese al trattato di
pace lenutosi in Milano col Torriano valse a rimettere la quiete ,
giacchb questi eolla speranza di lucrare il capitanato milanese erasi
posto alla testa dei fuoruscili di quella citta collegata con Como;
e colto il destro che il popolo di questa espulse Ottone Visconti
vinfo gia a Scprio, e da Lurate penetrato in citta di soppiatlo,
levossi a rumore, ed avventatosi contro i compagni dell'arcive-
scovo, ne li espulse, uccidendone o spogliandone non pochi; egli,
presa in mano la causa di costoro, guadagnd aderenti al Visconti ,
e con una nuova sollevazione fra i partigiani fe'si che nella zufTa
rimanessero Vinti i Torriani, che dovetlero fuggirsene. Ottone,
sapulo 1'esito felice de' suoi , da Novara vold a Como, ove accolto
a festa , altese a conseguire il compimeuto de' suoi disegni. Gli
storici (3) affermano che quell'anno (1976) fo assai luttuoso alla
Lombardia per sciagure d'ogni modo , quali la carcstia, le inonda-
zioni assai rovinose, terremoli, guasti de' campi recativi forse dallc
locuste, e iuDne un'epidemia, che decimo uomini ed animali in
gran numero ; cio e provato da una carta milanese del 93 maggio
delCanno seguente , in cui diresi : •< cum magister et fratres ct
» sorores illius hospilalis (di s. Maria Maddalcna detto della Vepra)
» evacuati essent pecunia propler carestiam temporis dudum stali,
» et propter elimosinas etc.
1977. L'anno seguente fu funestato da nuove guerre fratricide,
che desolarono il territorio compreso nella dioccsi milauese. L'ir-
requieto ed ambizioso arcivescovo Ottone avendo eletto capitano
de'suoi armati Riccardo di Langosco conte di Lomello, che fu
poi nel 1989 podesta di Como, e rinforzato dalle truppe ausiliarie
di Pavia, di Novara e di Como, portd )e armi sulla parto della
riviera di Lecco , ed impadronissi di questo borgo , di Civate e
d'altri castelli circostanti, e per la Martesana spingevasi a Milano,
e non valse a rattenerlo la vicinanza di Cassone Torriano appo -
stato a Cantu con cinquecento Tedeschi , ne 1'avanzarsi di Napo
alla.sua volta con settecente milili a cavallo, che posero campo a
Desio, ove s'appicco il 91 gennaio una lotta fatale ai Torriani
colti airimprovvisc, in cui caddcro Francesco fratello, od Andreotto
nipole di Napo, e Ponzio Amali podesla di Vilano, restando pri-
gionieri quel supremo capitano con suo flglio Mosra, il fratetlo
Carnevario ed altri suoi congiunli , e rincbiusi itel Uaradcllo in
gabbie di legno. Quel fatto aperse ad Otlouc Ic porte di Milano,
ove sanguinante ancora entro come signore e corae arcivescovo,
e sostitui alla carica di anziano del popolo quclla di capitauo, con-
ferendola a Simoue da Locarno.
Ma per poco tempo restd spenta la face della discordia. Vinta
la faziono dei Torriani a Desio, molti di quesli rifugiaronsi nel
castello di Montorfano; postovi 1'assedio nel 1971, i Milanesi lo
presero e lo distrussero dalle fondamenta 1'anno vegnenle; indi
cogli alleati di Como, Pavia, Novara e Vercelli si diressero col
loro carroccio su Lodi, che aveva ospitato i fuggiaschi Torriani,
c ne devastarono il tcrritorio. Indi i vinti, «pprolitlando dclla di-
scordia che avea diviso c sciolto il campo degli allcali , col soc-
corso dei loro adefenti e di Raimondo patriarca d'Aquileia, assa-
liti i Milanesi , li ruppero , e ne occuparono molti castelli sullo
rive dell'Adda, vendicandosi delle toccate sconlitle con nuove
devastazioni della campagna suburbana. Quella guerra durd a
lungo con alterna fortuna, e fu chinsa col traltato di pace proposto
da Guglietmo marcbese di Monfcrrato divenuto allealo dei Visconti
(0 V. docum. 9t cennaio 1974.
(9) Slor. di Mil. , pag. 135.
(5) V. le cronaclie di Parma , di Piacenza e di Rcggio, i|uclla di
Brcscia del Malvezzi ncl Muralori, gli annali genovcsi dcl Caflaro, clc.
CVMANORVM 3 4 3
e capitano di Milano per un decennio, nel quale doveasi trattare
coi Comaschi intorno alla liberazione dei prigionicri Torriani chiusi
nel Baradello. Ma la pace non ebbe luogo, e le due fazioni con-
tinuarono a guerreggiare, sostenendo sempre i Comaschi Ia causa
<lei Milanesi a pro dei Visconti, e non ebbe fine che colla batta-
glia di Vaprio combattuta il 95 maggio 1981, che debelld per
sempre i Torriani comandati da Cassone, rimasto morto sul campo
con cinquecento de' suoi , a' qoali si aggionse la perdita di oltre
ottocento prigionieri.
E quando il consiglio comunale di Como approvava nel mese
di luglio di quell'anno questi statuti e ne ordinava la promulga-
zione , i militi di quella citta combatterono ancora nelle fiia dei
Milanesi pcr una causa allrui, devaslando il Lodigiano per isfo-
gare 1'antico livore; ma trovata cola una forte difesa, st tolsero
dalCesercito assalitore, e tornarono ai loro focolari a provvedere
con piu sano consiglio ai gravi bisogni della loro patria flaccata
dalla guerra civile cho vi imperversd per tanti anni, non senza
pero aver palteggiato coi Lodigiani in una tregua conchiusa nel
gennaio del susseguente 1989, che quella citta non avrebbe piu
dato asilo a banditi milanesi, novaresi e comaschi.
E appunto a queste guerre esterne, ed ai disordini avvenuti nel-
1'interno della citla e suo contado, che pare doversi attribuire le
interruzioni delle cause accennate in questi statuti, dorante le quali
era forse sospeso anche il corso della giustizia e la trattazione
degli affari pubblici, reslando assorbita 1'allivita e 1'interessamento
dei ciltadini e dei magistrati in qnelle lante minute guerre, di cui
ben molte sfuggirono alla storia ed alle cronacbe locali , guerre
cbe ben lungi dalTacquistare gloria a quella citta, la propatarono
a servire al primo ambizios» che , trovatala infiacchita , Ia sotto-
mise senza trovar resistenza , e la preservo da ulteriori danni. Fu
dappoi ruflkio e il merito della monarchia, come ossen a assenriata-
menle il ch. Cibrario (1), 1'avcr affralellato una terra coirallra, e
sostituito inleressi generali ai moniripali, la grande unita nazio-
nale allc mille e niille divise unila del rounicipfo.
91. — CCXCVH. Le consucludini.
La consuctudinc, secondo il giureconsulto Azo (Summa in6.UU.
Cod.), is fonnatrice, abrogatricc cd interprete delle leggi. Fra lo
consuetudini longobardiche , che anche dopo il risorgimento del
dirilto romano sopravvissero e si trasfusero negli statuti dei co-
muni, v'erano quelle del mundio per le donne, dei componimenti
a dcnaro ossia delle pene pecuniarie o niulle, delle prove di Dio,
dcl duello giudiziario con bastone e scudo in presenza del popolo
0 d'un console. Quei conquistatori , rimasti barbari malgrado il loro
soggiorno in Pannonia , ordinati solo militarmentc , non aveano
alcun corpo di leggi , ma poche e semplioi cadarfrede o consue-
tudini , bastevoli al loro metodo di vita alieno da ogni principio
di civilta, scarse e insuflicienti a risolvere gli avviluppati interessi
civili di uu popolo piu avanzato , impolenti ad ordinare il gran
cumulo degli interessi italiani ed a sostiluirsi alle tradizioni radi-
cate nel suolo, nella ricchezza e nella vita, e alle leggi scritte ro-
mane ( Schupfer, Delle istituzioni polit. longob. ). I Longobardi li-
roilandosi ad estendere i confini del loro dominio, non si curavano
di imporre le loro loggi ai vinti, sicche vinti e vincitori osserva-
vauo le lcggi proprie e vivevano colle proprie cousuetudini. E
perche delle consuetudini italicbe non eravi un codice , e gravi
questioni nascevano in ispccie ne) commercio per Ia diversita dello
leggi osscrvate in paese, era lecito ad ognuno dei contraenti ri-
nunziare alla propria leggc cd abbracciar 1'altra. Tali consuctudini
ebbero vigore fin avanti il mille in piu d'una citta e ne regolarono
1'aspetto civile. In piu luoghi v'erano talvolta rcgolamenti per le
due giurisprudenze, 1'applicazione cioe della legge romana o lon-
gobardicn, o la consuetudine ; come a l'isa v'avea un constitulum
Irgis ed un conslitutum usus. II sinodo di 1'avia dell'809 autorizzo
1 plebei a vivere liberamente colle proprie lcggi , ch'erano appunto
le autiche consueludini romane ed italiche, che poscia si dissero i
buoni usi, poiche favorivano gli interessi delCumanita ed erano
consentanee alla ragione cd alla religicne : « plebei omnes et uni-
» versi ecclcsiae filii liberi suis utantur lcgibus. » Liutprando
approvo le consuetudini locali allorcbe in una sua leggc fe'sapere:
» placuit nobis insererc, ubi lex deest, praeccllat consuetudo;
• nulla consuetudo superponalur legi. » E Rotari nella conclusione
del suo editto, accennaudo alla nazionalc sua legislazione , consi-
stcnte uuicamentc nelle consueludini , dice : « Praesentes vero
» disposiiioncs cdicti, inquirentes et reroorantcs antiqoa ,
• leges patrum uostrorum, quae srriptae non erant, condidimus,
(I) ha Motiarchia di Saroia , nuovi slodi, nella Nuova Antol. E
s. Tomaso : « Quanlo regiraen eflicacius fucrit ad unitatem pacis scrvau-
» dani, tanto erit ulilius;.... ntanifeslum est aulem quod unilatem
» maKis etBccre polest cjuod cst per sc unuin, quam plures. Ulilius
» igitur esl regimen unius qiiam plurium. » (De Rcnim. Prim- , lib. I,
cap. 9 ).
Digitized by
Google
I
343
LIBER STATVTORVM CONSVLVM CVMANORVM
" «t pro communi omhium gentis nostrae otilitate expediunt,
» partem consilio, parique coraensu coin primatos, iudioes cuh-
» ctumqoe felicissiibum exefcitum nostram sugentes constitaimas,
• in faoc membranum scribere hissimos. Pertractantes et sub boc
» tamen capite reservaotes, nt quod adhnb per subtflem
• iaqoisitfonem de antiqoas leges Longobardorum tam nostbetipsos
> qnam per antiqnos homines memorare potuimus , in hoc edicto
» adiungere praevidimus. >> Non piu recenti eran quelle di Mo-
dena, poiche Enrico V concedendo a qoella cilta il privilegio
d'ingrandirsi e fortificarsi , le conservava « nniversos bonos usus
» qoos antiquilus haboerunt, » cbe cola e dappertulto altrove di-
rebtarono poi legge e formarono gli stituti, aventi fra loro gran-
dissima somiglianza, attesa la comune origine. Anche a'Torinesi
Toile Enrico IV con privilegio 3t luglio 1116 concedore « nunc
» et in perpetuum tenere et habere omnes usus bonos eorum,
» quos tempore patris hostri beate meraorie imperatoris Henrici
» tenuerunt, et ab iUo usque ad nos perduxerunt, et in eadem li-
» bertate, m qua hactenus permanserunt, deinceps permanere et
» quiescere collaudamus. » Ed ecco l'origine di questi privilegi
sovrani : nei primi tempi che sorsero dopo la lega lombarda acca-
deva cbe i comuni non forti abbastanza da resistere a chi tentava
di soverchiarli, si ritraevano piu d'appresso alla giurisdizione im-
periale , ed ottenevano daU' impefatore lettere di protezione spe-
ciale, merce le quali venivano assicurati che 1'osservanza delle
loro buone consuetudini non sarebbe turbata. Cosi 1'istesso Enrico
nel 1116 approva in favore di Hantova « consuetudinem bonam et
» iustam, quam quaelibet imperii nostri civitas obtinet , » quella
cioe di governarsi coi consoli ed allri magistrati eletti dal popolo,
esclusi i conti posti daU'imperatore, e quella di usare della ginris-
dizione e del mero e misto impero, recatevi da Enrico III di lui
padre. Indi le citta collegate chieggono nel 1171 a Federioo I che
sieno confermate « consuetudines etiam et comoditates, quas civi-
■ tates et omnes de sdcietate habere consoeveront in pascuis, pi-
» scationibus , etc et aetemas consuetodines antiqoas eisdeaa
» civitatibus et bmnibufl de stocietate quiele faabere et teaere per-
• mittat. »
Airmtroddaione ed ai mantenimento delle constetadinl o boone
usanze, ch'erano state approvate eziandie da Carlo Maguo nell»
legge 148, laddove permettesi: » ut lotiga censoctado, quae uti-
> litatem publicam non impedit, pro lege servetur* > vegtiavaa»
in ogni comune alcuhi terrieri detti buoni uomini, che forma-
rano tra loro un coMegio o concilio, ed erano in pra luoghi m
aumero dl dodici. II oh. G. Rosa rieorda cbe neUa vita dtl
b. Lanfranco da Milano, morto nel 1030, e detto, obe il di l«t
padre era • d« ordme illorum, qui iora et leges civitatis as-
» servabant, • che erano appbnto le consvetudini lecali, non
essendovi ancora introdotti gli statoti scriUi. Ed anche dopo la
compilazione di quesli , vigeva tuttora un gran nuroero di een-
soetedini, che doveano osservarsi nei casi in cui ali statuti ooa
provredevano, come appunto dispongono i giuramenli degli ufficiali
comaschi: • et bis statutis deficientibus , servabo usus et bonos
» mores civitatis cumane approbatos ; » e nel trattato di pace
conchiuso U 15 aprile 1901 fra Como e Bormio si convione fra
1'altre cose, che consoli e podesta di Como, che deveano tre
volte 1'anno tener tribunale a Tresivio, « debent iurare iudicaro
» secundum leges et ius et bonos nsus Lombardiae. »
Alle corporazioni delle arti attribuisce in qaalche parte il
ch. sig. Rosa il merito di aver dato vita alle consuetudini loeaU
det comuni, in quanto che avendo conservato nel proprio ordit»
sociale lo scheletro degli ordini pubblicf municipali anticbi anehe
dopo il loro scioglimento, nel ritessersi degli ordini noovi qoeiU
corporazioni persistettero nelle citta e parto anche nei contadi a
traverso ogni perturbazione politica ed aUe invasieni militari; e
per la speciale loro natura dipendente unicamente dal lavoro o
dalle tradizioni di coltura italica , si mantennero quasi esclusiva-
mente italiche di sangue e di consuetudini , che furono poi bnoni
usi , base fondamentale degli statuti postoriori del oomuni (IPtuH
td i Cotjmni dtlla Lomb., p. 175).
:i'< ■:
ifl
C8
HL
10
Digitized by
Google
345
LIBER STA.TVTOKVJI COMVNIS NOVOCOMI
346
PARTE SECONDA
1. — W.Enrko Avvocato e Gaspare tka.
Enrico Avvocato podesta di Como nel 1273 era vercelleso e di
fumiglia divorsa dagli Awocati comaschi, de'qaali un Giovauni
era allora vescovo di quella citta, « cujus nutu - dice il Giovio -
respublica administrabatur. • Enrico fu ancho podesta di Milano
nel 1346.
Gaspare Fica era comasco; questi ed il precedente, secondo lo
storico Ben. Giovio (1), erano capiparte dei Vitani. Sotto il loro
regime i Vitani ed i Rusconi vennero sul principio dell'anno alle
armi, ma i primi, che osteggiavano la parte viscontea, rimasti
colla peggio dopo accanita resistenza, ebbero i loro capi messi
prigioni , furono rovinate le loro torri e difese , ed il vescovo con-
vertissi alla fazione vittoriosa.
2. — II. Scovetur per civitalem.
Allra detlo pene inflitte allora ai malfattori era la flagellazione
detta tcovatura, con una speciale sferza. II Muraiori (2) riporta uno
stalulo di Obizzone marchese d'Este e del popolo di Ferrara, ema-
nato nell anno 1269, conlro la confraternita de' Flagellanti, essendo
allora tanto invalso l'uso di flagellarsi , che migliaia di cittadini da
nna citta all altra si recavano vestiti di sacco porcuotendosi. La
sferza usata era uno staflile forroato di quattro funicelle assicurate
in capo ad un manico e munite di otto palle 0 nodi; se ne vede
disegnata la figura in calce allo statuto ora dctto, lolta dal codice
copiato dal Muratori. I disordini a cui abbandonavansi molti di
qnei penitenti, che s'erano coll'andar del tempo scostati dal pri-
mitivo spirito , aveano bbbligato la giustizia civile ad abolire tali
societa. L'n cronista anoniroo di Parma sotto 1'anno 1260 narra che
• fuit scovamentum magoum pro amore Dei in Parma et in Regio e.t
» Mutina et alibi etiam per Lombardiam, et paces inter homines
» habentes guerras factae sunt. Et illi de Regio et de Mutina vene-
» rant Parmam ad se verberandum cum corrigiis et scopis elc. •
Cosi qoesfuso, portato da una citta all'altra, come un turbine in-
vase tutta 1'ltalia , e passo anche al di la de' monti. Lo slatuto gia
accennato dice di quel rito di flagellarsi : « Quia per inimicos
• sanctae matris Ecclesiae cnm magna cautela tractatum fuit et
» inventum fuit batimentum annis praeteritis in offensionem et
» pericolum partis Ecclesiae , et in aliquibus partibus opporlunum
> fuit, quod amici Ecclesiae sibi in tali periculo providerent etc. •
3. — Guglielmo Sicherii podestd.
H casato de'Sicherii era milanese, e credo che abitasse nella
porta comasina poco lungi dalla chiesa di s. Tommaso, giacche una
(1) HitL Navoc, lib. I, p.45.
(2) Antiq. Ital., lom. VI, col. 471.
parte del territorio parochiale chiamavasi tn cruce o in arce Si-
chcriorum, che sembra fossc il quartiero prospiciente la fronte di
quella chiesa, mentro 1'altra era delta in terra mala o amara. Un
antenato di questa famiglia, di nome Lanterio (secondo Landolfo),
mori sotto lc mura di Como nel 1118 in un combattimento fra
Milancsi e Comaschi , con altri valenti suoi concittadini.
4. — Finiberlo Castello, Dclfmo Lavizzario,
IHetro Quudrio, Giacomo llusca.
Mentre Finiberto Castello era podesta dei Rasconi nel 1279 ,
Matteo Visconti pronipote di Oltone arcivescovo fu eletto dal po-
polo suo capitano , con ampia autorila di abrogare le leggi comu-
nali e promulgarno di nuove, della qualo perd non pare che abbia
fatto uso. Il Talti crede il Castcllo discendente dalla famiglia del
vescovo di quclla citta 0 cardinale Ardizzone.
Delfino Lavizzari e Francesco suo padre morirono ncl 1294 in
un combattimcnto avvenuto in quattro diversi luoghi della citta
fra le due fazioni nemiche, con altri molti della parle Vitana, che
in esso soccombelte ed a cui quei due appartenevano. Quel com-
battimcnto prese pretcsto dal fatto che nel febbraio di queH'anno
Bellolo da Intcrlegna, Salandolo Lambertengo e Giovanni Moscone
di parte Ruscona coi loro clienti, che abitavano nel sobborgo di
Vico, improvvisamente di notte corsero armati alle case de'Broc-
coni e de' Gambacorli , e sforzatele di leggierl menaron via lcgati
i padroni alle case proprie. Tal violenza ridestd le ire partigiane
avvcrsarie e causo un nuovo conflitto. Per sedare qucsto tumulto
Stefano da Viniercato, capitano del popolo e vicario del podesta
Ubcrtino Visconti , adopero la sua autorita , incarccrando cinque
individui d'ognuno dei due partili ; ma il rimedio non valso , e
nacque quella nuova levala d'armi, in cui soggiacquero i Vitani.
Pietro Quadrio fu valtcllinese, e la sua famiglia teneva casa in
Como nella via detta appunto de' Quadrii. I principali della parte
Vitana ed alcuni nobili milanesi cacciati da Bellagio eransi rifu-
giati in Valtellina, crcdendosi allo schermo dalle molestie de'ne-
mici, quando i Comaschi col soccorso di Awocato da Mazzo, col
proposito di cacciarli anche di la , vi enlrarono armati , e quasi
erano vittoriosi ; ma i nobili I)eH'Acqua e Pietro Quadrio ributta-
rono gli invasori costringendoli alla fuga; ma dopo questo falto
avvenuto nel 1292 Ie contrarie parti vennero a riconciliazione.
Giacomo Rnsca fu podesta di Novara nel 1281 e 1282, come ri-
levasi dagli staluti di quclla citla. Di lui non si ha allra memoria.
D'Arialdo od Arnaldo Laglio, Bonincontro Cairoli e Gugltelmo
Guilizone si e parlato nella nota 1», P. T.
5. — XIV. Alberto Interlegna.
Verso il 1282 il comune di Como e la fazione Ruscona crearono
capitano del popolo per dieci anni il ruarchese di Monferrato collo
43
Digitized by
Google
34:
LIBER STATVTORVM
stipendio annuo di lire due mila, in seguito alla rinuncia di Maltco
Visconti a queU'ufficio, specialmente per infloenza di Alberto
Rosso d'Interlegna podcsta della fazione dei Rusca, e coIPappro-
vazioae ananime di tutto il consiglio della credenza, sotto alcnne
condizioni convenute con giuramenlo , di coi queste erano le prin-
cipali: neIl'elezione del podesta del comune fossero liberi i voti
di tutti , purche avessero a cadere su nn amico dei Rusconi e del
Marchese; questi non avesse ad ingerirsi dei prigionieri trattennti
nel Baradello o in altro forte, ne degli ostaggi ne degli esuli dei
comune e della parte allora dominante ; ei si assamerebbe la difesa
dei Rusconi in citta e in tatto il contado dai nemici, ai quali fa-
rebbe guerra viva a loro beneplacito , senza per questo occupare
od oltenere per se alcun Inogo fortificato, privato o pubblico , ne
esigere alcun tributo dal comune o dalla faziono , il comune ed i
Rusconi aiuterebbero il Marchese in caso di guerra, ma solo al di
qua del Ticino; finalmente sarebbero suoi nemici i Torriani, e
amici suoi gli amici dei Rasconi (t).
Qaesto Alberto fu podesta delTistessa fazione anche nel 1283 ,
essendo allora podesta del popolo Loterio Rnsca , e Guido da
Castiglione del comone. E qui da notarsi che la carica di podesta
dei Rusconi fu istituita nel 1370, allorche col rafforzarsi di questi
al potere, fu abrogata la legge che demandava la scella del poJesla
del comune al voto di 24 decurioni , presso i quali era stata riposta
la principale autorita del governo, introdotta neU'an»o precedente,
e l'elezione di quel magistrato fu riservata ai soli Rusconi , e mentre
1'autorita del podesta erasi gia diminuita col dividerla tra lui ed
il capitano del popolo, si indeboli poi vieppiu col frazionarsi in piu
podesta simultanei, uuo per fazione.
6. — XXI. « Honricus de OLate. *
Ncl 3 aprile 1386 era giudice e console all'iiisegna del bue, e
fu con Guglielmo Guilizone , Bertaro da Zezio e Pieti o Rusca dele-
gato deila citta nel conchiudere Ia pace coi Milanesi, procurata
dagli arbitri Oltone Visconli arcivescovo di Milano, Guido Castiglione
podesta del comune di Como e Lolerio Rusca podesta det popolo.
It trattato relalivo e riporlato dal Rovelli (2).
7. — XL. Fiera di s. Abbondio.
E antichissima la fiera o mercato di S. Abbondio istiluita, secondo
il Talti (3), nelfanno 91 1 dal vcscovo Valperto per concessione di
re Berengario, che celebravasi in ricordanza della morte (m natali)
del Santo avvenuta il 3 aprile, pcr lo spazio di quindici giorni dopo
1'ott.Vt-a di Pasqua. Durante 1'ottava dal di feslivo stavano chiusi i
tribunali , cd i borghigiani accorrcvano il giorno di Pasqua al mo-
nastero contiguoalla chiesa delSanto, ove distribuivansi le nebiate,
specie di ciambclle infisse ad aste o verghe di legno dette pam-
pare, ed altre cose che godevansiin comune. 11 podesta ed i de-
curioni della citta, piu coraggiosi e sinceri di noi, portavansi anch'essi
in queU'occorrenza pomposaroente e col palho della citla a venerare
il Santo e per deporre la consueta oblazione di ventisei lire irnpe-
riali e d'un cero di cinque libbro , che deponeano sulla sua tomba ,
seguiti dal collegio dei notai, che offriva due lire imperiali cd un
pallio di seta, e da quello delle arti dislinle dai rispeitivi confafoni,
c portanti varii doni. Tali praticbe andarono poco a poro in disuso.
8. — XLIII. « Quod nemini de parlc Yittinorum elc.
Et hoc inlelligalur de illis, qui sunt de parte Rusconorvm. »
Questo capitolo fu redatlo dapprima qnand'erano al potere i
Rusconi parteggianti pei Visconti ed i ghibelliui, capitanati da
Corrado Venosta. Battuti i Torriani a Dcsio nel 121", i Vitani loro
aderenti furono superati dai loro avversari nel govcrno della cilta,
quantunque ambedue le fazioni avessero podesta ed allri magislrati
proprii, e vieppiu i Rusconi si ratfermarono al potere nel 1382,
allorche corsero la cilta devastando le case dcIPavverso parlito, e
singolarmente il palazzo del vescovo Giovanni dcgli Avvocati, che
fuggito a Milano, non potendo altro, scomunico simili vincitori ;
ma quesli si raflbrzarono nlleandosi con Guglielmo Marcheso di
Monferrato, cui elessero capitano della citta per dieci anni. Ma nel
giagno 1392 i Vitani superarono I Rusconi, pel cho salvaronsi
coUa fuga Pietro, Corrado, Alberto e Brunasio Rusca, e tornarono
al potere i Vitani col vcscovo e con Giovanni da Lucino, in un cogli
Avvocati, i Lavizzarii ed i Lambertenghi , creando podesfa della
fazione Isacco da s. Benedelto e Delfa Oldrado. In quelTanno , se-
condo il Giovio, si tolse la campana del popolo dalla torre deila
chiesa di s. Giacomo (4). Conlro i vinti si usarono tutte le rappre-
348
saglie solite in simili crisi poliliche , e tra lo allre si vieto loro
1'uso dell'armi, coll'aggiungere in fine a qucsto capitolo quel periodo
• et hoc intelligatur de illis, etc. »
9. — XLIV. Armi proibils.
In altro capitolo di questi slatuli ( cdlviii ) vengono enumerate
le armi allora proibile : ed erano il pennato, il falcastro, la mazza.
Chiamano ora pennato i Toscani una piccola falce simile a quella
che s'adopera a polare le viti; ma qui s'intende una specie di
pugnale forse alquanto curvo, che cosl chiamavasi anche ad Asti
i cui statuti ne fanno memoria: « gladii vetiti sunt isli: spatae,
» pennati et omnes falzoni. » Isidoro nelle Origint dice che gli
antichi latini cbiamavano pennum ogni oggetto acuto 0 tagliente ,
onde dicevasi bipennis la scure a due tagli; e nel dialetto comasco
ancbe attualmente pena e la parle tagliente della scure, della
zappa e di simili arncsi agricoli. Palcastro sembra che fosse una
spada ricurva quasi a modo di falce o di scimitarra ; nc parlano
una storia manoscritta dell'eccidio di Accone nel 1391: « por-
» lanles ibidem lanceas, falcastra, cassides et loricas; » ed
un libro inglese intilolato Iustice nfpeace: « cum aliis ignolis de
» covina sua et associatis, vi et armis, scilicet gladiis, baculis, vagis,
» falcastris, arrubus el sagstlis. » Tnivolla questa voce significava
una specie di falce ad uso agricolo, come ricavasi da un passo
di s. Gregorio Magno : « et dare fcrramentum iussit, quod ad faicis
» similitudinem falcastrum vocatur, ut de loco quodam vepres «b-
» scinderet (l). » La mazza era una specie di clava adoperata
specialmente dai soldati nel mcdio evo. Le aliro arir.i vietale in
questo capitolo sono note.
10. — XLV. « Quod nemo posl terliam campanam elc. »
Secondo 1'Azario, il divieto di circolare di notte in Milano senza
lanterna fu emanato ai cittadini dal duca Barnabd Visconti , rho
volea puniti i contrawentori col taglio di un piede. In simile
divieto suggerito da motivi d'ordine pubblico, Como precedette
la capitale lombarda, ma con pcna ben piu mite. Tate disposizione
venne poi estesa in ogni lempo deU'anno e conservala anche negli
statuti rifonnati per ordine di Francesco Sforza.
H. — LVH.
LVHI.
De valencia auri de tarino.
De valimenlo sterlinorum. »
(t) Beo. lov., Hist. Noroe., lib. I, pag. 46.
(2) B. lov. Hist. Nov., lib. I, p. 48. — Rovelli, Slor. di Como ,
P. II, p. 387.
{3) Annali Sarri di Como, dec. II, lib. I, p. 87.
(4' V. aoche llov., Op. eit., P. II, p. 561.
In piu luoghi dltalia erasi introdotto nel secolo xi il tari, ed
anche a Parma esso circolava, per quanto si deduce da una carta
di quell'archivio capitolare, portante un livello istiluito da Pietro,
suddiacono e proposto del capilolo parmense, a favore di Amizone
arciprete, imponendogli fictum eensum aurum optimum terimtm
unum ; una moneta avente 1'islesso nome coniavasi in qne) tempo
anche in Sicilia (3). Trenla di tali monote siciliane coslituivano
1'oncia d'oro di moneta, gia infcriore alPoncia libbrale , ne coniata
in raoneta effetliva. Mastro Giacomo da Fiorenza nella sua Aritme-
lica scrisse nel 1307, che trenta tari sono nn'oncia,e venti grani
sono un tari d'oro (3). II tari , piccola moneta d'oro cb'esciva dalle
zecche di Napoli e di Sicilia nci secoli xn e xui, era assai usi-
talo innanzi la coniazione del fioriuo d'oro , avea il titolo di
circa 16 carali, o alnieno coroe tale era considerato fuori di qoeUe
zecche. >'e e prova un capitolo dcgli antichi staluti riminesi, ove
cosi leggesi al num. 78 : 0 Statutum et ordinatum est quod qui-
» libet m. aurifox, et quilibet qui laborabit vel laborare vel exer-
» cere voluerit aricm aurifrixiarie in civitate vel burgis vel in
» aliqua parte comitahis vel districtas Arimini , laborando pcr se
» vcl fariendo laboreriurn alterius de auro vel argento, tenealur
» laborare aurum de tarenis, videlicet aurum de xvi caratis, et
» do illo auro ponere et facere laborerium predictum, et non de
» alio minoris Iegho. » Consimili statuli decretarono Padova nel
1265 e Treviso nel 1317. Un codice della Magliabechiana scritto
verso la meta del sec. xm confcrma che •> 1'oncia d*oro del tari tiene
» carati xvi. » I tari siciliani, a quanto si vcde, eranodi assai bassa
lega, mentre avanti il regno degli Svevi aveano maggior valore
inlrinseco ; sollo questi contenevano 400 grani d'oro, quando pnre
al tempo del dominio saraceno ne aveano 580. E perd da pensare
che ben diverso fosse il valore delPoro prescritto dagli statuli di
Como pei lavori di orificeria, ch'era forse eguale a queUo dei tari
circolanti a Parma e coniati in Napoli e Sicilia, qoantunque tali
statuti non ne facciano motto.
Debbo poi alla gentilezza del ch. comm. Dom. Pmmh la notizia che
i'oro dei tar), moneta effettiva degli Bohenstaufen e degli Angioini,
che pesavano grani 30, era appunto a carati 16 e grani 15, ed
a tal titolo si lavorava dagli orefici del regno , ed il suo valore
metallico sarebbe oggi di lire 2. 55.
;0 Diah, lib. II, cap. VI.
(3> Afto, delle Monrte di Parma.
,3) Zanetti, detle Monete di Faenza.
Digitized by
Google
34«?
COMVNIS NOVOCOMI
Listesso sig. Promis poi mi /a sapere clie < 1'argento sterlino
fu sempre quello della bonta di danari II, ed il danaro sterlino
che nel sec. zm lavoravasi a Londra a tal Utolo, varrebbe cente-
simi 34, pesando sn denari t. 5 grani il pezzo. »
Cbiamavasi tlerlich ancbe una moneta parmigiana d'argento del
valore di sei soldi^ma in tempi assai posteriori ai nostri statuti,
e si coniava pe' foraslieri. Lo steriino d'oro poi in pasta era nel
sec.xiv la 160* parte del marco e valeva quattro soldi e quattro
denari parigini, corrispondenti a lire 6.81 oostre.
12. — LXVI. « Quod nullus tninor annis xx aut maior lx
possit esse.custos Baradelli, Bellaxii etc. »
Di Bellaggio come luogo fortificato e fatto cenno in una carta
del 18 gennaio 1170 conservata nella Biblioteca Ambrosiana, che
riferisce nna scntenza del console di Como, fielro Brocco, in una
lite vertente fra Uberto Isimbardi e Giacomo da Mandello ; ivi si
legge: « ego scio quod lacobinus erat iiatus tunc tomporis,
> quo Mediolanenses erant in obsidione montis de Bellaxio , ot
» pater meus fuit in montem ilhim tunc temporis, et habuit quem-
» dam bonum equum elc. » (V. quel docum. nell'app.). Quel ca-
stello, rinomato nella storia lombarda e situato sovra una rupe,
l'ebbero in potere allernativamcnte i Comaschi e i Milanesi; indi
fn demolito dal duca Gio. Galeazzo Visconti, perche era divenuto
nn nido di masnadieri, che infestavano le vicinanze, la Vallassina
ed ii lago. Ora su quellarca sorge la villa gia Serbelloni.
13. — LXIX. / Torrkni nel Baradello.
II 31 gennaio 1377 segul in Desio uno scontro fra Torriani o
Visconti , co'quali uttimi roilitavano i Comaschi e )e soldatesche
ausiliarie di Pavia e Novara, condotte da Riccardo di Langosco
conie palatino di Lomello. Dopo la presa di Lecco, Civate e luoghi
limitrofi costui con Ottone arcivescovo dirigendosi a Milano arre-
staronsi a Seregno ; i Torriani nelCintenlo di opporsi al progresso
dei nemici con 500 tedeschi e 700 soldati a cavallo accorsero a
Desio, ma furono colti alla sprovvista dai Visconti che prevalsero,
ottenendo compiuta vittoria. Franccsco fralello di Napo ed An-
dreolto suo nipole.e 1'onzio degli Amali podesta di Milano rimasero
morti sul campo, e Napo slesso e Corrado Mosca suo liglio, il
fratello Carnevario, Errecco, Guido e Lombardo suoi nipoti furon
fatti prigionieri e rinchiusi nel Baradello in gabbie di travi, ove
miseramente vissero e morirono a modo di belve, tranne Mosca ed
Errecco, che Raimondo patriarca d'Aquileia a prezzo d'oro redense
da Loterio Rusca setle anni dopo, Gli altri prigionieri di guerra ,
perchedi secondaria imporianza, disarmali e spogliati dei cavalli ,
furono rimessi in liberla.
U. — LXXVII- « Q"od nemo Yarenae possit esse custos elc. »
Nella celebre e lunga guerra fra la citta c 1'lsola Comacina,
Varenna fu alleata a quest' ultima , ed in una battaglia navale al-
lora combattutasi i Varennesi per soccorrere gl'lsolani recarono
gravi guasti alle navi comasche, rotolandovi contro grosse pietre
dai raouti , e costringendo l'iulera flotta neraica a ritirarsi. Verso
il 1310 fu fatlo lo statuto, pel quale, dico Ben. Giovio: « Vaie-
» nenses suspectae Comensibus fidei ab omnium arcium et muni-
• tionum ditiouis comensis custodia perpetuo dimoli sunt. » (l).
15. — LXXXI, « Quod praecc.ptor consulum non pcssit subrognre
» aliqvvn loco sui .... nid . . . , per minuckmcm. »
Minutio qui e a intendersi in senso di soltrazione di sangue ,
pMebotomia , da minuere , e minuti dicevansi quclli che aveano
subito tale sottrazione. Nei decreti di visita falta il 19 giugno 1392
al monastero d'Acquafredda dall'nbate di Morimondo e detto :
• Prohibemus etiam quod aliquis non faciat jninutionera , et spe-
• cialiter mulierum • ( Catt. iu Bibl. Ambros. V. Append. ). INotisi
cbe nell' undccimo e duodecimo secolo, in cui era proibito agli
ecclesiaslici 1'esercizio della medicina, gli ebrei ed i monaci ne
aveano quasi il monopolio in moltissima parte d'Europa, ed erano
percid assai onorati anche dai sovrani.
10. — Clll. Marca, marclda.
Marca da mark, conGne, propriamente significa terra di conflne.
Qnesta voce trovasi frequente negli scrilti antichi, e ce ne da
vo esempio il Martene nel tomo 1<> Aneedotor., col.586, riferendo
un atto di federazione fra alcuni conti : « in conGnio etiam ter-
» rarum nostrarum, quod vulgo mareha dicitur; » ed Eginardo
(ad ann.837, 838): « Carolus Ratisboaam venit, ibique marchas
» et fines Baioariorum disposuit; » d'onde marchio, o marchese,
(I) Op. c.Y, lib. I, p. 37.
o margravio , secondo i Germani , ora il prefetto d'una provincia
confinante, un conte preposto ad una marca. Nella vita di Ludo-
vico (ad ann. 786) si legge: « relictis tantum marchionibns, qui
» fines regoi tuentes, omnes, si forte ingruerenl, hestium arcerent
» incursus. » E papa Giovanni VIII scrive nella lettera 31«:« quidam
*■ videlicet ex vicinis nostris, quos marchiones solito nuncupatis. •
Le roarcbe, al dire deJ ch. Cibrario (I), aveano un' attinenza,
benche remota , coi comitet limitanei del basso impero, istituzione
sorta dopo Carlo Magno, e massime dopo Enrico rCccellatore, o
designavano sempre una circoscrizione territoriale sul confine d'un
regno o d'un ducato, a cui era preposto un conte speciale come
nel gau o cantone, ed i Marcomanni, i Marsigni, i Marsi ed i
Ditmarsi erano i popoli marchigiani dei priroi tempi , come Marca
( March ) chiamasi ancbe oggi , come a' tempi de' Quadi e dei
Marcomanni, il fiume cbe serviva loro di confine. La stessa radice
e lo stesso significato ritroviamo neU'altro nome della March,
Morava, da cui si dissero gli Slavi che ne abitano le sponde su-
periori , e che dee avere qualcbe riscontro con gli antichi Moravi
0 Morani, migrati dalla Germania in Inghilterra.
Questi territorii di confine solevano affidarsi a' sigpori piu po-
tenti, afflnche valessero a tener la bilancia tra i vicini; ma in
talun luogo il marchese, scaduto dalla priroiliva dignita, non era
che il custode dei conflni , o coine lale avea ancora superiorita
militare su piii contadi. A costiluirne la condizione bastava anche
una piccola frazione di contado, sj ch'egli polca chiamarsi mar-
chese rurale ; cosl anche il tilolo di contea applicato a vaste esten-
sioni di paese , ad una o piu provincie , si restrinse a significare
territorii limitati, e tulora soltanto un mediocre castello; come il nome
di conte usurpavasi da tutti i maschi della famiglia che possedeva
un contado.
17. — CXX. « iVon concionelur ad cadavera. »
Benedetto Giovio attesta cheverso il 1377 dominando in Miiane
1 Visconti, la fazione Ruscona ebbe a Como il sopravvento e raf-
forzava sompre piu il suo potere ; e che a que' giorni fu rinnovato
il divieto delle orazioni funebri, perche con esse si rinfresravano
gli odii merce le frequenti allusioni alle contese di parti (3) e per
le molte cose sconce che in tali circostanze dicevansi , fu reprcsso
il lusso femminile specialmente in occasione di nozze, e vietato
il giuoco dei dadi. Le lodi dei defunti , sccondo il citato cronista,
erano gia state abolile nel 1310, in cui « funebres conciones,
» quibus defunctorum landes contincbantur, vulgo haberi solitae,
Comi profaibitae sunt, utque tantummodo diceretnr: Ite cum
» gratia Dei , statutum est. »
18. — CXXIV. // monaslero femminik - II mvro della Traversa
~ 11 brolo del Vescovo.
II monastero femroinile detto ancbe vecchio fu doneto al ve-
scovo Hennono nel 1055 da Enrico III nelP anno xvii del sno
regno, in un con Bellinzona e suo contado, con alcuni spedali ed
allri cenobii, non che il brolo , 1'arena e 1'istesse mura della
cilta. Qiiell'abbazia posta fuor delle mura era vicina alla porla
S. Lorenzo ed alla chiesa di questo nome , ed al flume Cosia.
Chiamossi dapprima di s. Giovanni Baltista, poi di s. Maria Vec-
chia, indi di s. Ambrogio, e influe assunse il nome di s. Mar-
gherita in memoria d' una cbiesuola omonima poco distante ,
caduta in ruine. L'abitavano le monache delfordine di s. Bene-
detto; alcuni secoli dopo la sua fondazione rimase disabitalo, e
le sue rendite passarono ai vescovi, finche Rainaldo vi rimise le
monache ceile primitive regole (3).
La Traversa era una muraglia che intersecando il prato romune
e congiungendo i monti proteggeva la citta ; fu distrutta dai Fran-
cesi al tempo di Benedelto Giovio, onde adoperarne le pietre per
allri edifizi. Alcune vestigia vedevansene non*molti anni sono
presso la chiesa di s. Giuseppe in Vallegio, ed un portone fu di-
strutto ncl fabbricare la strada di Lecco. Aveva una porta nel
sobborgodi Coioniola (s. Agoslino) c duo a s. Salvatore in borgo Vico.
Colle altre torri di Coloniola e con quelle ioespugnabili di Vico,
collc mura esteriori e coi tre castelli, il Baradello, il >'uovo, e
di Carnasino, la Traversa costituiva la forlificazione della cilla.
Un'altra muraglia detta la Murata stendevasi dal Baradello aj
caste) Nuovo, ed e essa pure rammentata dal Giovio; in essa
eranvi tre porte, di cui due esistevano ancora a'suoi dl.
II broglio del vescovo, rammentato ne) cap. seguente, era forse
quello vicino al monastero di s. Chiara , clie fu donato da En-
rico III al vescovo Bennone colfarena, 1'abbazia detta il monastero
vecchio, Bellinzona e sno contado ecc, e forse da questa dona-
zione quel brolo o giardino era detto del Vescovo (4).
(1) Nuovi Studi tulia Mon. di Savoia.
(2 f Mooti, St. di Como, V. I , p. 516.
3) Tatti, Dee. II, p. 99.
(4) V. anche il docum. 30 dic. 1305 in ApptoH.
11
Digitized by
Google
35 1
LIBF.R STATVTORVM
35i
19. — CXXXIV. / tetti di paglia.
Non di rado s'incontra nelle carte comasche dcl sccolo xiu ,
portanti contratli di locazione o di vendita , farsi menzione di
case coperte di paglia , o specialmente nelle terre lacuali o della
Valtellina; radi erano i tetti di lavagne e di tegole, non pochi
erano in legno ; domus apaliata , cohoperta paleis , plodis , cupis
erano le cspressioni che nel rozzo linguaggio dc'notai indicavano
le varie coperture di quelle povere case , e sin dagli statuti rior-
dinati sotto il duca Franeesco Sforza ncl 1158 appare che non
erano ancora affatto rimossi i tetti di paglia, perche vi si rinnova
Pihgiunzione di farli lovare (I). Come le caso anche la maggior
parte dei lempli , al dire del Gioja (2) , crano dopo il mille co-
perti di paglia, e lo linestre aveano le impannate di carta o di
lino. Cn migliaio di scindule adoperate per simili lcttoie in Pie-
monte cosfd ne) 1390 quattro denari, ossiano lire C. 24 delPallualo
moneta.
Trovo molti conlratti che ci dipingono la struttura assai me-
schina dclle caso : in uuo del 4 dicembre 1944 il monastero di
s. Faustino di Campo fa locazione a Giovanni de Belascnia de
casa una apatiaia in Garzola presso la fonte; in altro di due
anni dopo al 9 febbraio il monastero di s. Benedello d'lsnla affilta
a Pona vedova d'Arnoldo priore d'Isola e ad allri de duabus casis,
una apiotata , alia apaliala cum curia et porla coperta ante ecc.
in tcrritorio d'Isola; lo slesso cenobio il 13 marzo 1251 affitta uua
cnsa apaliata cum curia iusta in Ossurcio; P8 febbraio 1277 due
privati fanno conlratto di compra-vendita d'una casa cnm curia
ante copertam pallis in Ossuccio per Ire lire nuove ; il 97 ottobre
1287 il sopramentovato monastero di s. Faustino fa un affltto de
casa una aplodata, solariata et astregata in Lenno a Giovanni
Boccabella.
Con atto 12 novembre 1234 il comuno di Sondalo obbligavasi
a fornire al cappellano di s. Maria di Scrravalle il leaname suffi-
ciente a farsi una casa : « Coram P.ustico Slopa gaslaldo domini
» Conradi de Vcnosta in Sondale , Adam de Paragno decanus et
» in antea comunis de Sondale , parabola et ronsensu Mcncgi
» Crene et Iohannis de Testere, et Sondali Crenc et ,\:enegi Bo-
» naziani , et lohannis et Menegi Gezii de Feloyto, et I.auronlii
• Imeldi,ct Iohannis Bonazii et Menegi Pozii et Abondii Engotini
• omnes consilii ipsius decani et ipsius comnnis <Ic So:idale , ibi
» presente maiori parlo aliorum consilii el vieiiiorum dc Sondalo
» in publico conscilio consresato ad cornu pulsatnm et campanas
• pulsalas, nomine cl cx parte ipsius comunis promi-it el convcnit
» domino Perono prcsbilcro ct officiali s. Marie de Scr ivale dandi
» et consignamli ei in Sonduli to'.um lignamen cum lattis cl scan-
» dolis ct cum la!)orc Iiominum unius case oinnibns expensis
» ipsius comunis de omnihus rcbus, pretcr mngistri , quando ipse
« dominus presbiter voluerit levarc ipsam casam in Sondale ;
• quam compromissionem ipse decanus fecit ipsi dominn prc-
» sbitero per parabolam ipsorum sociornm suorum consilii nomine
« ipsius comuuis et ipsorum vicinorum in prescnte nomnc pro
' flne sua elc Et si aiiq'iotl dainnum vcl dispetidimu ipsc
• dom. presbiter fecerit vel habucrit pro ipsis omnibus reiuis pe-
» tendis vel exigendis ad laborem ipsius case, promisit et convcnit
» restituyre ipse Adam s:iprascrip!o dom. presbitcro omne di-
• spcndium e( damnum pro suo danmo et dispcndio ipsius comutiis.
» Aclum Sondali in consilio. Ego Graciadcus de Xova notarius ctc. »
Le cil(a nel medio evo, scrive il ch. Cibrario, erano formate di
hasse ed anguste casette disposte in vie lortuoso o disuguali. II
tetto molto sporgcntc scemava la poca lure che ammeltcvano le
finestrelle di carta oliata. Di quando in quando sorgea la casa
di un nobilc o d'un popolano polenle a piu pal.hi cun lorri e
merli. I castelii cran malsani per le alle mura, le largho fosse
d'acqua stagnante, e le mandre di porci lasciate vagarc per rive-
rcnza al barone Tjesser sanfAntonio.
20. — CXLIX. « Quod potestati ct eius iudieibu* ctc. »
Atlndesi qui forse al fatlo, pel quale, guerreggiando Napo Tor-
riano contro i Lodigiani per vendicare un insulto da cssi recalogli,
dopo averne nel t2G9 saccheggiato il territorio e fortificato un
castello presso la citta vecchia , Raimondo Toriiano allora vescovo
di Como entrt» ministro di pace fra le parti , che aveano ripigliato
le ostilila, e le condusse a conciliazione con un tratlato da lui
(I) « Sltlulam est, quod polestns Cumarum tcncabir facere re-
» moveri omnia lecta de palea vcl de mclegalis et cannis, que sunt
• in civitale Cumarum a muris citadinis civitalis inlus, et de celero
» non fiant, sed tint coperte de plodis vcl cupis vel astrego, vel
» de bono lignamine cum astrego bono, seu solo de mcdonis vel de
» bonii ptanellis ( art. 70. Stat. off. potcst.). Por altro i decoriuni
della citla nel 1209 aveaoo gia ordinato clie si toglicssero le tcttoie
di paglia e di legno, ma le slrettezze unanziarie, le nuerre c 1'uso
inveterato aveano lasciato cadere inosscrvalo quel decreto.
(3, Galatto, lib. III.
progettato, conchiuso poi il 93 giugno 1970 , pel quale I.odi ri-
torno al dominio dei Torriani. Forse per festeggiare questa pace
fu concessa amnislia a molti rei di delitti comuni.
21. — CLXl. Chiesa di s; Giaemno.
»
E antcrioro al mille, informata allo stile dclle prime chiese, e
nelPestcrno del coro ha gli archelti ed i cordoni, ed e queslo girato
da una Iogsia simile a quella di s. Fedele. Nella riedificazione del-
1'atliguo portico si scopcrsero fra le case deraolitc piloni e colonne
dcl primitivo editicio, giacche si allungava sino al broletlo, come
le caso chc le si appoggiavano ; ma ignorasj tuttora Pepoca e la
causa del suo accorciamento. Fu ristaurata nel 1657 dal paroco
Pietro Magni.
Forse Pabbandono in cui era lasciata nei tempi di mezzo, e la
sua dccadcnza ricordala dal Tatti ( Marttjr., 164 ) faccva audaci i
Comaschi a profanarla col servirscne pe' loro usi privali, e col-
Pcsercitarvi i lnro meslieri. Molte scritture di vendite c d*afRt(i
sono datate in quesla stessa chiesa , fors' anche attesa la vicinanza
del brolelto, dove ordinariamcntc redigevansi quegli atli ; non di
rado vi si tcncvano ancho i comizi popolari per la trattazione
degli aCfari comunali. Vi si facoa allrcsi la pubblicazione degli
statuti, come avventm il t5 e 17 maggie 1344, allorche i uolai
della cancelleria di Como Lorenzo dc Margarilis e Guglielmolo da
Olgiate ilivulgarono un breve statuto di ventotto capiloli concer-
nento la procedura civile , in tempo del podesta e capitano Pro-
taso Caim:.
La sua torre portava la campana che chiamava a raccolla il
consiglio gencrale o la credcnza, e non ne fu lolla che nel 1292,
sceondo Bcn. Giovio. Qnella chicsa posta nel cuoro della citta
serviva tnlvnlia di baluardo , ove si asscrragliavano i combattenti
nei badalucchi delle fazioni inlcrne, como avvcnne verso il 1260,
in cui i Vilani Poceuparcno a mano armata per battere i Rosconi,
che avversa-aiio i Torriani c Corrado Venosla. Essa conservava
il corpo di s. Maurizio, ed avca il pronao o portico sulla sua fronle;
la sua torre a'tcmpi del Giovio era diroccata.
22. — CLXXIX. . Fervm. »
Signihrava ovunque luvgo di mercato settimanale, secondo che
affcrma Pompco Festo; foro primamente appellavasi un luogo di traf-
lico, come foro Flamiuio, foro Giulio, ccc, detli dal nome di coloro
che li istituirono, solendosi ci6 faro ancho in luoghi privati, nelle
vie, nci campi. Paolo Diacono scrive chc la sua palria Forum lulii
cosi si chiamo da im forum nrgoliulionis stabilitovi da Giulio Ce-
sare. Nel tiwitorio ora comasco era un f.iciniforum rammentato
da Piiiiio, ppsio fursc ad In-iu >, ove luttavia tiensi mercalo. Anche
alcuni luotilii dclle nostre citta rilcnaono quclla dcnominazionc pel
mcrcato pubblico chc vi si tciu-a. I:i una sua carla Alano vescovo
di Auxerre coi scrivu: laslitia cplscupi csl, forum et Iheloneum
» eiiiscopi est, quidquid dc f<>ro c\it, ct iustitia de omnibus ho-
» ruinibus, (jui vcnerunl, infractura castri ct rapina et incendium,
» episcopi est. » Forum bitirin.n e f.trnm rin iriitm sono rammen-
tati d,i Varnine ( L. IV, 35; I, 3i\ tl Fiamma anch'cgli, descri-
vv':ulo il brolelto vecdr.o, dica che in Milano ncl vcrziere erat
forum vi-tuiUma, cd ivi presso e><tl forum vestimcntorum ; e le
antiche s-ritture bcne spcsso si leggnno datate da un foro ossia
piazza pubblica d'u:ia citta o d'un borgo, dove soleasi tenere
raercato.
23.
CLXX XVIII. le beccherk:
1 maccll.ii , sccondo i cronisti comaschi , abitavano presso il
quarlicre dci Quadrii, ora chiamalo conlrada di Quadra; indi
trasferirono il loro opiflcio nella via che fu poi delta del Macello,
ove sul principio dcllo scorso secolo (1715) fu posta Piscrizione :
lustitiao csl monilum lanios hic. cogcre in unum
11 patcant populi sinaula luminibus.
Ilinc iudex oculis disccrnat crimina, claudat
llinc aurcs prccibus, muneribusque manus.
I maccllai difcscro la citta nel 1333 dall' invasione prodiloria
dci Grassi di Cantu , barrirando la loro via coi ceppi delle carni
ondo scompigliare la cavalleria , ed appostandosi armati dei loro
coltelli nei luoghi piu opportuni della citla aiulati da altri citladini
riescirono a metfcre in fuga e cacciar fuori della cilla i nemici ,
cho lasciarono nello mani dei vincilori Irentaqualtro prigionieri,
fra cui Stcfanolo Grassi; Franchino Rusca li fe'tutti appendere.
I macellai in premio del loro coraggio conseguirono il privilegio
di occupare il posto piu onorevole fra i collegi delle arti e dei
meslieri nolla processione di s. Abbondio (1).
'■t
u
(I) M. Jlonti, St. iti Como, T. I , p. 533.
Digitized by
Google
353
COMVNIS NOVOCOMI
24. — CXC. UAcquafredda.
Il monastero oVAcquafredda, posto s' un ridenle colle al di sopra
di Lenno, fu una colonia di Cistcrciensi di Morimondo sul Pavese,
di cui ritenno per qualche tempo il norue, e chiainavasi anche da
principio S. Maria d'01iveto. Fu fondato tra il 1143 e il 1147 dal
monaco Enrico di quel cenobio, raandatovi dalPabate Pietro, in
nn luogo detto roncale cedutogli da Azzone d'Isola. Vi si venerava
il corpo di s. Agrippino vescovo di Como, trasferito poi a Delebio
nel 1785, opoca della soppressione del monastcro Delle moltc sue
pergamene alcune conservansi neila Biblioteca Amhrosiana, dalle
quali appare cho quel cenobio c 1'altro nou lontano di s. Bencdelto
di Monte Oltirone, di cui pure molti documenti cbbi alle raani ,
possedevano raolte terre in quelle vicinanze per donazioni ed
acqoisti specialmenle di Arduino vescovo di Como. Fu insignito di
molti privilegi da papi e da sovrani, che lo cbbero sotio la loro
prolezione speciale ; fra i piu aulichi di essi contansi Alessandro
ed Urbano III, Innocenzo, Onorio e Sicolao IV, Bonifacio VIII,
il Barbarossa, Enrico VI e VII, il primo de' quali lo dispcnso dal
prestare il giuramento di calunnia in giudizio, Gio. Galenzzo e
Filippo M. Visconli. Oltre ai raonaci professi ed ai laici teneva
aggregati a se in quaP.ta di renduti od ascrilti alcuni individui
d'ambedue i sessi e famiglie intcre con obbligazioni vicendevoli ,
come consta da qualche documento che riporto in apper.dice. Cosl
avveniva anche di un monastcro di monache benerfettine ch'era
a Campo. II Governo comunale di Corao , cho voleva sovento
sottoporlo alle comuni gravezze e violare le cscnzloni di cui per
tali piivilcgi godeva , c tal flata nc maltrattava brutalmente i
monari , ebbe non pochi distorbi e collisioni peresso, e ncl 1248
jncorsc nella sromunica inflittagli da Innocenzo IV con breve 23
giugno. Nel 1292 fu visitato daifabatc di Morimondo, e da'suoi
decreti apparc che fosse cola gia alquanto rilassato lo spirilo del-
1'ordine (1). Come figlinzione deH'abbazia di Morimoudo, quel
monastero e mollo volte appellato uelle carte con questo nome.
La Ggliazione, secondo gli antichi statuti delPordine cisterciense ,
rendeva la badia figlia dipendente dalla badia madre , che sopra
di essa escrcitava un'ampia giurisdizione. Era quella soggetta alla
visita canonica , agli statuli , alle correzioni ed atla presidcnza di
questa, e specialmente allorquando, niorto 1'abate, avca ad eleg-
gersene il successore (2\
E degno di riniarco il dirilto che aveva Pabate di eleggore il
poilesta cd i consoli di Bulgaro grasso, ucl cui torritorio possedea
molte tcrre , non che il cappellano cd allri minori ofliciali, o di
asscgnare ad essi il rispettivo stipemlio (3).
Sopra domanda dei monaci, i duc cennbii il'Acquafredila e. S. Bc-
nedetto, vuoti di frati c assai estcnualrdalle pubbliche eravezze o
dalle calamita atmosferiche, subirono iinportanti modilicazioni; poi-
chb con bolle 97 scltembre 1430 c 16 marzo 1431 Andrea Mcraviglia
abbate di Chiaravallc, in qualila di conwiissario apostolico dclegato
da Marlino VI, sopprcsse Pordine e la dignita abbaziale dol mona-
stcrodi s.Bcnedelto,c louni a quello d'Acquafrcddasotto ladireziono
di quelPabbalc Giovanni de' Capitani C.respi.con tutti i stioi beni,
oneri c dirilti. Pochi anni dopo, cioe vcrso il 146), passo in com-
menda, e primo commendatario fn Francesco Piccolomini nipoto
di Pio II. >el I5t)i, esscnda conimendatario Aldello Piccolomini
vescovo di Soana , fu rimesso n^lla primitiva osservanza , pella
quale fu stabilito che Aldello rilasciasse ai monaci tutte lc ofllcine
dcl monastero e tutti i rcddili dei bcni ncllo pievi di Lenno e di
lsola pel loro mantcnimento , ed i monaci dovesscro ristaurare
uuellc parti del cenobio chc minacciavano rovina, e prncurarsi le
coso neccssarie al ciilto. Cna bolla di Giulio II del 3 dicembro di
quelPanno stabili clie vi abitassero almeno otto religiosi, e fossero
esenti dalla giurisdizionc del commendatario , e si governassero
colle regole dcl!a loro congrogazionc. Fu incendiato dal conto
Ascanio Pergamino speditovi dal governatore di Como Federico
Bossi vcrso il 1 527, onde fugare alcuni pirati francesi e cavargnoni ,
chc infestavano il lago e le terre circonvicino, o tenevano il loro
covo nel monastero; scacciatili di la, vi appicco il fuoco, afllnche
non servisse piu loro di asilo. Biedilicato dal priore Roberto Grossi ,
durd senza notabili vicendo sino alla sua soppressione avvenuta
nel 1785.
25. — CCXXXVIIl. Misiire di capacila pei liquidi.
Ve n'erano di piu specie; la calcda qui nominata era un bi-
gonciolo di legno con suo coperchio amovibile , in cui era un
manico fcrmo e ricurvo con lungo cannello per dove versavasi il
vino. Ve n'avea di varia matcria, e fin verso la Qne del secolo xvm
si us6 anche dai ricchi , pcrd col beccuccio d'argento in cima del
cannello, e lo portavano sulte raense. Questo statuto e delPanno
1218.
U biccbiero era un vaso cilindrieo di legno o di metallo con
sno coperchio e con manico a guisa di secchiello. La tazza, tcyphut,
e la coppa erano di poco diversa diraeusione. Di tali recipienti
rammentati in qoesto statuto ve n'avea anche di vetro e d'argento,
come indica 1'espressione : • quod possit bibi in vilriis et copis
• argenteis. »
Negli statuli del 1335 trovasi 1'cnumerazione di tuttequello mi-
soro di capacitit che ogni comune delle diverse pievi dovea con-
scrvare per l'uso pubblico. Tali erano i quarlari pe' cereali e pol
sale , la secchia di rame e la hrenta pel vino e la calce , la sta-
dera pel ferro, la lana e i latlicinii, la galeda pcrTolio, il quarlaro
per le cipolle ; le quali misure doveano riceversi una volta alPanno
da appositi ufllciali del comune , e non poteano avere nelPuso
che la durata d'un anno.
La caequatura corrispondeva al moderno bollo, ed era assunta
per appalto da chi aveva offerto al comune il prezzo raaggiore ;
ce ne da notizia un capitolo degli statuti del 1335: « Item statu-
» tutn est ut potestas Curaarum, qui pro tempore fuerit , teneatur
» bona fide vendere et plus offerenli darc et concedere omni anno
» officium coequandi brentas et quartarios et rainalcs et bicbarios
v ct cratcres et alias raensuras vini ct olei et calcine et aliarum
» rerum pertinenlium ad officium consulum negociatorum, et ven-
» dero plus offeronti et dare et concedore omni anno bona 6de
» sine fraude mensuram calcine et mcnsoram carboni , seu olB-
» cium mensurandi calcinam et carbonos. Et illa persona, qoe ha-
» buerit predictum ofllcium coequandi mensuras predictas et bi-
» cherios, non possit nec debeat accipere nec habere per se nec
■> pcr suum missum pro coctura cuiuslibet brente, in qua sunt
» punctata staria sex, ultra denarios duos novorum, et pro coctura
» cuiuslibet minalis et quartarii et starii vini , denarium unum
» novorum. El si oportuerit ut bicharii coequantur et debeant
» coequare quatuor pro denario uno » (71. Stat.aff.poicst.).
26. — CCLIX. La conh ibuzione dei pesci.
Questa cttriosa distribuzione cbe rivcla 1'indole minuziosa del
regime antico, non e spregevolo doctimenlo statistico, ed era in
uso ancora a Como ed a Miiano piu d'un secolo dopr». Pie e prova
un rescrilto ducale del 13 maggio I3D5 , pel quale Gio. Galeazzo
Visconli condona al comimo di Morro' 1 una multa di cinquanta
lire, inflilta dal gUidice delle vetlova^lie per riliutata consegna di
pesci al racrcato di Mihtno, adducendo che quel comune compreso
nel vcscovado di Como era tenuto a fornire i pesci a quella citti
e non a Milano, e 1'csonera per 1'innanzi da quella consegna, la
cui mancanza era stata iucriminata (V. il docum. nelfapp.).
27.
CCCI. « Monaslerium de Pomnrio.
(1) V. i| dororoento 19 giagno 1292.
(2) FumaRalli. Antich.. tom. IV.
(3) V. il docum. 14 novcmbre 1283.
II sobhorgo di s. Giuliano, presso cui era Ia chiesa di s. Lo-
renzo , eia delto de Pomario. Gli orli ch'erano in quella localita
furono distrulti dai Francesi nel 1522 per erigervi forlificazioni
allo scopo di lencr in rispetto gli Svi/zeri , di cui annunciavasi
1'avvicinarsi. II monnstero ron titolo ahhaziale cho avea nome da
quczli orli , cra forse quello di s. Giuliano, abitato dapprima da
monaci cisterciensi , la cui fomlazione si attribuisce al vescovo
Bennone. Ma il Tatti prcsta poca fcde a questa opinione, e con-
traddire il Bailarini , che scrisse esserc stato quel cenobio dei
monaci bcnedellini, menlre egli sostieno che dapprima fu de'be-
nedctliui neri , a cui subenlrarono poi i cisterciensi che vi rima-
sero fin vcrso il 1-146, allorcho fu erctto in commcnda. Poi vi
enlrarono ncl 1594 lo monache agostiniane ch'erano a Bruna'e.
Non molto lungi di lii vcrso la citta v'era il monastcro di s. Lo-
rcnzo delle monache benedotlinc, ch'era anch'esso fuor delle mura.
28. — CCCXXIV. « Salva tamen cnvcordia dom. episcopi curiensis
et comunh Camarum tempore potestociac
dom. khannis de Raude elc. »
Di nna pace fra Como cd il vescovo di Coira avvenuta medianto
un trattato ne) 1206, pel quale furono accoruodate alcune contro-
vcrsie giurisdizionali , parla lo Sprecber ; essendo Bormio , Chia-
venna c Poschiavo nel 1196 soggetti al vescovo di Coira, Como
vollo ridttrrc que'luoghi alla propria dipendenza, e dopo una
guerra dccennalo la villoria rimase a quesfultima citta, che con-
venne con quel vescovo il mutaraento di giurisdizione. Ma questa
pace fu presto rotta dai Coiresi , e dopo che i Comaschi rovinarono
Sollio nella val Pregalia, fu rinnovata nel 1219 in Piuro fra il
vescovo coirese Arnaldo da Mazzo ed il podesta Alberto Scacca-
barozzi, per la quale si convenno il risarcimento vicendevole dei
dannt sofferti dalle parti durante la guerra, l imparzialila nei gio-
dizii verso i scrvi di Coira abitanti nel vescovado di Como, la
sicurezza rcciproca dello persone e robe , non che delle strade e
Digitized by
Google
$55
I.IBER STATVTORVM
3«
}pro raanuteiif iono , H divicto ai Coircsi di eslrarro grani o legumi
dal comasco e la facolta ai milanesi di accedere a questo trattato
duraturo per venticinque auni. Ma il capitolo cbc acccnna al trat-
lato di Coira, appartenendo alfanno 1199, allude ad altra con-
vcnzione consimile, anteriore a queU'epoca, cioe conclusa nel sec. xn
al tempo del podesta Giovanni da Rho, di cui perd non trovai
cenno nei cronisti ; a meno che possa dirsi che 1'ullimo periodo
di quel capitolo sia un'aggiunta inlrodotta dopo il 1219.
Quanto a Giovanni da Rho, ei fu console di Milano nel 1197
con Pagano della Torre, Gotlicino Mainerio, Ruggiero Lampugnano
e Dennone Marcellino, che a nome della citta fecero un trattato
con Como a compimento di quelln dalfanno preccdente, pel quale
cedeltero a quesla sedici fuochi nella terra di Caocivio in compenso
di cio che il comune com.isco potova pretendere sul luogo di Mon-
torfano , che dapprima gli apparteneva. Qucsta convenzione fu
testualmente pubbiicata dal Rovelli (1). I/istesso personaggio fu
dappoi (1318) con Mussone Salario delegato da Andalo podesta di
Milano a fur ricerca di lutti i banchi dei mercanti, che stavano
sugli spazii spettanti al comune, pcrche fossero rimossi od afflttali
a vantaggio puhbljco ; pel che insorse una lite tra quei delegati
e 1'arciprete dei decumani , perchd avessero compresi in quelVin-
ventario alcuni bancbi posseduti da )ui, che ne vantava dirilto.
II giudizio di quella controversia deferito ai giudici Gjjvanni Pa-
squali, che fu anch'esso podesta di Como nel 1339, ed Ottone
deirorto, fu favorcvole all'arciprete. Egli sottoscrisse come tesli-
roonio, insieme con molti altri iflustri cittadini milanesi , un trattato
fra Enrico re dei Romani, ribellatosi a suo padre Federico II, ed
} milanesi slessi collegatisi cpn altre cilta, concluso nel 1334.
29. — CCCXXXII. Gli anlichi avvocali delle chiese.
Quando trattavasi di difendere gli interessi di una chiesa e di
dover anche dare od accettare combaltimento per essi, si armar
vano alla pugoa contro 1'avversario, e scsndevano nell'arena alcuni
individui o campioni specialmente a cjo eletti. Ottone II pubblicd
una legge sugli avvocati : « de ecclesiarum rebus, ut per advocatos
» pugna fiat, similiter iubemus » ( Lex II int. Long. ). Non di rado
il clero difendeva le sue ragioni sul campo per operadi tali com-
Laltenti. In un placito tenuto da Elimperto vescovo d'Arezzo nel
1010 in una causa agitata fra Rodolfo abate di s. Fiora, e Lucilla
e Pietro notaio , Farolfo avvocato delCabate provoco a combatti-
mento I'avversario. Era provveduto perd dallo locgi, nel caso che
una delle parti fosse inabile a combatlere , cbe questa potesse
sostituire un campione: « Si unum eorum iuvenilis vel decrepita
» aetas seu infirmitas pugnare prphibuerit, liceat ei pro se pugna-
» torem mittere » (Lex X, Oth. II); tal facplta era a maggior
ragione concessa anche allc donno (3).
Antica e 1'origine degli avvocati assunti dai vescovi, abati, ca-
nonici cd altri ecclesiastici per la difesa delle loro cose e ragioni ,
rimontandone 1'istituziono sino al secolo V ; secondo il Tbomassin ,
il concilio milevitano II decreto che fossero chiesli « gloriosissimis
» imperatoribus defensores scholastici, qui in actusint, velinoffl-
i. cio defensionum causarum ccclesiasticarum ; » questi difensori
furono poi detti avvocati, divenuli quindi necessarii alle chiese o
persone religiose di cui patrocinavano le cause, esperti rom'crano
delle leggi e pratiche forensi. L'uso frequente del giuramento, spe-
cialmente di quello delto di calunnia vielato dai sacri canoni al
clero, come contrario aila raansuetudine ad esso conveniente, ed il
pericoio di spergiuro lo allontanavano dalCadire i tribunali laici;
aggiungasi Tuso frequente del dueilo nei giudizii invalso solto i
Longobardi, i Franchi ed i Germanici corae prova ; cose che ncccs-
sitavano la soslituzione di pcrsone, a cui fosse meno disadatto lo
stare in giudizio. Una legge di Pipino tra le longobardiche, sccondo
un codice esteD.se, prescrive le qualita richiesto negli avvocati:
« et talis sit ipse advocatus liber homo, bonae opinionis, laicus
» non clericus, qui sncramentum pro causa ecclesiae , qnam pere-
» gcrit, deduccrc possit iuxta qualilalem subslnnliae, sicut lex
» eorum habel. » E potevano i conlendenti averno piu d'uno.
Boniprando cd Ariborto furono gli avvocati della chiesa di Milauo,
clie assislettero ad un placito iu Como tenuto nell'865 , riferilo da
una carta conservala nelI'archivio di s. Ambrogio, pubblicata dal
Muralori. Carlo il Grasso concesse ad Aronne, vcscovo di Reggio
neli'683 « advocatos duos vel tres, quos ipsius ecclesiae pontifices
' » aplos et sibi congruos eligant, qui causas ecclesiae suae dili-
» genter examinent et inquirant. »
(I) St. di Como, P. II, pag. 370.
(3) SccoDdo il ch. C. Cibrario, avvocati della chiesa eran quelli,
cdie anche principi, davano denari per farsi consegoare caslelli allo-
diali , che poi riconscgnavano ai vendilori o donatori con ragione di
fendo e con limilalo vincolo di dipendenza; in caso di gucrra poi
nvocavano a sc il castello dal feudatario. Assumcvano cosi la difesa
dello chiese, occupandone le rocche, nb csitavano ad accellarle con
litolo di feudo, ed a randersi vasaalli i\el\c cbieao sli-sse (JVuoei Studi
iulia JJon. di Sarnin). ,
Piu volte quesli avvocati o ttitori erano eonli, dignita allora su-
blime c data ad uomini assai potenti , o in certi tempi erano asse-
gnati ai vescovi dagli stessi sovrani. Erano dispensati da molti
oneri e dalle pubblichc spedizioni gucrrcsche per indulgcnza del
principe, aveano dai vescovi, capitoli ed abati donazioni di fendi
o beneficii in rimuneraziono dell'opera loro ; forniti del vitto con-
veniente alla loro dignita avcano ancho il terzo delle condamic
0 mulic. Ma poi in cssi subcntro la cupidigia, e massime quando
facevano uso delle armi per la tutcla dcllo chiese e del clero, vol-
lero bcncficii, feudi e castelli, decime o torre, vendondo assai cara
1'opera loro collo smungere i clienti. E quando il sovrano chia-
mava al!a guerra i miliii ed i vassalli de) clero, gli avvocali do-
veano porlare il vessillo della chicsa, detti quindi confalonieri od
aifieri, ed allora vieppiu insaziabile era la loro avidita. II monaco
Donizone (I) li chiaroa rapilori del patrimonio ccclesiastiro ;
« Stabant o quanti crudeles atque tyranni
» Sub spccie iusta, nosrentes te fure iustarat
» Qui dissolvuntur , iam pacis foedera rumpunt,
» Ecclesias spoliant, iam nemo vindicat ipsas.
» Si quis se forsan, lutor quod sit qoasi, monstrat,
» Ecclcsiao pnrtem terrae grandera prius aufert. »
Solevano prestare il giurarr.enlo di fedclta ai loro clienti, come
gli imperalori roroaui, che lo prcsiavano ai pontefici, acquista-
rono il medesimo tiiolo di difensori della chiesa. Questo offl-
cio divcnr.e in seguito creditario nclle faroiglie per opera loro o
dei clicnti, allo scopo di conscrvarsi i feudi acquistali o per non
dover esercitare nuovc liberalila con altri ; indi ebbe origine il
cognome degli avvocati in piu famiglie di varie citta italiane, quali
Como, Vercelli, Trcviso occ. La famiglia comarca degli Avvocati
enumora uomini insigni , cho coprirono caricho elevatc, quali un
Giovanni vcscovo di quclla diocesi verso la Ono del sec. xin, un
Avvocato degli Avvorali arciprete di Monza verso il 1381, un Pietro
che fu podesla a Milano ed a Como, un Tommaso anch'egli po-
desla di Milano ed altri. Quella famiglia segui la fazione ghibeliina,
30. — CCCXLH. Marlino della Turre.
Fu uorao di singolaro altivita e coroe tale die molto lustro al
suo casalo. Arbitro della repnbblica di Milano e chiamato dal po-
polo suo protettore, rucrce il scmpre crescente suo potere espulse
1 nobili dalla citla. Nel 1355 fu eletto podesta di Como, cd ebbo
1'istesso ufficio pcr cinque anni nel 1359 dopo i tumulti suscitatisi
contro il podcsta Arrigaccio da Terzago, collo stipendio annuo
di 4600 Iire nuove ; favori i Viiani a scapifo delPavversa fazione ;
col quale intento dislrusse una torre deTigli di Aiberto Rusca,
risarccndone pero a quesli il danno colferario comonale; per-
njise a'suoi partisiani l'erczionc della Torre Demorala e fece ad
essi cedcrne da aliri un'altra posta sull'Aliasca, mentre disponeva
dio fossero dislrulte rnolle case dci Rusra in piu luogbi dclla
cill.i. nimasta vacante la sede vescovilc romense per la rinuocia
di I.eone Avvocati, il Torriano persuase il clero ad eleggersi a suc-
ci ssore Raimondo suo figiio (3), allora arciprete della basilica di
Monza; roa questi pretcndendo invece islla sede di Milano, vi si
rcc6 c sludiossi di sorprendcrnc il possesso ; ma fu coslrctlo da
papa Crbano a tornarc nlla legittima sua residenza: dj che offesosi
Marlino e volendosenc vendicare , impcd) per lungo tempo ad
Oitonc di prendero possesso della chicsa a lui confcrita e lo per^
seguito, cacciandolo dalla rocca d'Arona ov'erasi rifugiato, op-
presse il clero con gravissime contribuzioni e ne usurpA i beni,
ma atlird a se la scomunica e 1'inlcrdetto sulla cilta lanciatogli
da Crbano. Mori tiel I3C3 in Lodi poco dopo ave-r acquistato
^Jovara, lasriando credo del suo principato il fralello Filippo.
31. — CCCXLIX. « Domv* vinjinum de broUo. »
« Domus dominao Vianixiae. >
II monaslero delle vergint del brolo cra situato nel giardino ppb-
blico della citta, e chiamavasi anche di s. Chiara, la cui chiesa
ncl secolo xm era dedicata a s. Pielro in brolio. Narra il Tatti,
che il podesta Pizario Sacco nel 1391 decreld rhe un testamento
di Corrado Albrici , sul quale erano nate contestazioni tra i di lui
parenti, fosso depositato nelle mani dell'abbadessa di s. Pielro
in 6ro/io.
II monastero di s. Cecilia , detto poi di s. Croce, secondo il Tatti
fu fondato da Gaiola di s. Rcnedetto Gglia di Vianesa Lucini, no-
bile e doviziosa dama, nel 1372, inlrodocendovi un coUcgio di ver
gini professanti la regola degli umiliati , il cui ordine cra ancora
fiorente. Poi verso il 1S0O quel chiostro muld regola, essendo gia
assai dccaduto quell'ordine dal suo primo splendore, ed abbraccio
quella di s. Agostino.
I' )'i(a della cmitesia Malilde, cap. nlt.
(3) Rovelli lo diee invece figliq di Pagano della Torre ,
Digitized by
Google
35;
COAJVNIS NOYOCOMI
|358
32. — CCCL. « Tempore quo part Vitanorum victa fuit. » 35. — CD. < Quod a Plata tnala et a plebe de Mazo etc. *
La disfatta dei Vitani qui rammontata avvenne nel 1276, allor-
ctae mal soffrendo essi che il vescovo Giovanni degli Avvocati
inclinasse ai Rusca ed ai Visconti alleati con Simone Mnralto da
Locarno, di recente liberato dalla gabbia di legno, in cui era stato
rincbinso per opera del partito popolare , e con molli altri che si
adoperavano a favorire 1'arcivescovo Ottone , dopo alcuni giorni
di dispute e contese, vennero alle mani coi Rusca ; ma la fortuna
delle armi favori i Rusconi; pel che gli avversari dovettero ac-
celtare i voleri e le mire poliliche del vescovo, che ordiud l'im-
prigionamento dei principali di loro ed il guasto delle torri ad
essi appartenenti. Ottone dopo qnesta vitloria da Novara accorse
a Como, ove fu accolto festivamente , ed allese colla sua astuzia
e con tutte le arti a conseguire lo scopo supremo a cui agognava,
il possesso cioe della signoria di Milano.
33. — CCCLIX. La caltura dei ciechi.
L'ufiicio dei custodi nottnrni o delle scolte eravi in altre cilta.
Negli statoti senesi del 1 250 descri vesi in che consistesse quelFoflicio,
ed e ragionevolo il dedurre che non dissimile fosse quello istituito
in Como ; il custode ginrava « diligenter et studiose vigilare et
» custodire contratam, ad quam sum electus custodiendam, a trina
» pulsatione campane comunis de sero, usque ad sonum squille
> abbatie s. Donati, et precipue a furibus et malefactoribus et proii-
> cientibus lapides supra domos vel domum civium senensium, et
> aliis personis, que ponunt carcamiua vel aliquam rem fetidam
> ^vel turpem ad hostium alicuius civis senensis, sive ponuut ali-
> quam scriptoram, que contineat in se aliquid iniuriosum; et per
> dictam contratam ire et stare et cuslodire armatus corecto vel
» coraczis, ceravelliera vel malliata et culteilo, et etiam spiedo
« vel falcione vel spada vel mannarese vel macsa ; et de ipsa con-
.» trata non discedam nec ibo in aliam, nisi contingeret me cur-
> rere ad rumorem etc. » Doveano ancbe tener nota di cbi tro-
vavasi nelle vie dopo ia terza campana, ed arrestare i malfattori
e ctti facea atli indebiti. A queste scolte poi al tocco della cam-
pana di s. Donato sottentravano altre tenute all'istessa consegna.
Nou appare dagli staluti il perche si spiegasse tanto rigore nel-
l'arresto dei ciechi, e le sevizie che venivano loro inferte, quali
appaiono dal seguente capitolo degli statuti del 1335 : « ltem
> statutum est super capcionibns orborum, quod guardalores noctis
» (encantur eos capere, si infra confinia die et nocte (invenerit),
» el eos consignare potestati Cumarum sub penna et banno soli-
> dorum centum novorum et poteslas teneatur eos facere
» verberari per civitatem. » Anche il podesta giurava, nelfassu-
mere la carica : « orbos seu orbatos non permittam meo posse
> esse, et si in civitale reperientur, operam dabo ut capiantur et
> punianlur secundum statuta et leges et iura. » Questo statuto
non e un semplice embrione delle leggi in seguito istituite contro
la mendicita, le cui cause in ogni tempo sono la ripugnanza al
lavoro, il vizio, 1'ignoranza e 1'imprevidenza (a cui allora si ag-
giungevano il difetto di ricoveri per gli infelici colpiti da sven-
ture immeritate , freqoenti guerre , epidemie , crisi industriali
e commerciali dipendenti da quelle e dallc vicende telluriche ) ;
ma una delle tante prove della ferocia delle lcggi d'allora, in
quanlo che la maggior parte dei riechi aveano subita la barbara
pena delT estrazione degli occhi a vendelta piu che a castigo di
determinali misfatti ; lo prova un capitolo Begli slatuli di Novara
del sec. xiu : . Statutum est quod polestas teneatur expellcre
» bona fide orbos amborum oculornm, quibus oculi ambo sunt
» eruli, de civitate Novarie, et iurisdictione infra miliaria x, el
» nuUus de Novaria et iurisdictione debeat eis dare hospicium
» scienter ullra unam noctem; et qui contrafecerit, componat pro
» banno solidos v imp. pro unaquaque vice ; et postquam per po-
» testatem denunciatum fuerit publice ne orbi amborum oculorum,
» coi oculi ambo eruli sunt, debeant in civitate vel soburbiis
» commorari, et aliquis de Novaria vel suburbiis, qui eum vel eos
» fuerit hospitatus, componat pro banno solidos xx, exceptis orbis,
• qui fuerunt orbati tempore guerre etc. (1). » Anche il podesla
di Como nell assumere la carica giurava di tener lonlani dalla cilla
tntti i ciechi , e darrestare e punire quei che si fossero rinvenuli.
34. — CCCXCVII. II conyio.
II congio comasco , recipiente adoperato in ispecial modo per il
vino e 1'olio, conteneva sei staia (sex sextaria), ciascuno dei qnali
valeva quattro quartari, un quartaro quatlro quartini; in peso il
congio conteneva 211 libbre d'acqua da 12 once, ed once 9. Lo
staio pesava libbre 35 e tre once e mezza; il quartaro libbre 8 ed
once 9 e tre quarti e mezzo ; e cosl le allre misure minori in pro-
porzione. Lo staio d'olio pesava libbre undici da once trenta, ossia
ubbreventiselteemezzada once 12. Cosirilevasidaglistatntidel 1335.
(I) Stat. A'oi\, cap. cxxxn.
Piazzamalaeun antico caslello alfingresso della valle di Poschiavo
non lungi da nn casale or denominato Piazza , frazione di Villa nel
Tiranese, che serviva di antemurale contro i Grigtoni, cbe veni-
vano da quella valle in Valtellina. Mazzo e un viUaggio poco lungi
da Tirano suUa sinistra dell'Adda , intersecato dalla via cbe va allo
Stelvio. Nel 1530 vi era arciprete Giovanni Angelo Medici, assunto
trenfanni dopoal supremo pontiflcato col nome di Pio IV. Lasua
chiesa ha un battistero rotondo da quella separato secondo l'an-
lico rito.
36. — CDV. / paralici.
Antichissima e 1'origine dei collegi delle arti. Istituiti dapprima
da Numa Pompilio, secondo Plutarco, ebbero privilegi e diritti
speciali , ed eleggevano i loro capi o prefetti, i questori, i maestri,
i patroni, e forono introdolti nelle colonie e nei municipii sog-
getti. A que'tempi il lavoro consideravasi come esercizio pretta-
mente ed essenzialmente servile , e non solo le arti meccaniche ,
ma anche 1'architetto, il lettore, il libraio, il copista, il pedagogo
erano schiavi. Servendo alla corrotta opinione, le leggi aveano
ridotte le arti in collegi, vere galere ereditarie, cbe non poteansi
senza gravi pene abbandonare , e in cui ii figlio dovea esercitare
1'arte paterna. U loro complesso appellossi milizia urbana, poiche
aveano un ordinamento ed obblighi quasi militari. Le arti fabbri-
catrici comprendevansi tutte nel collegio generico dei fabbri ,
come anche quelle che non erano costituite in un corpo distinto.
Como, municipio romano , ebbe anch'essa i suoi paralici , di cai
si ha memoria e prova nelle lapidi romane cola raccolte. Di quello
dei fabbri (collcz. Giovio) fu patrono un Giunio Anniano e questore
un Sestilio Primiano (Rov. n. 45); dei centonarii o lavoranti in tele
ed oggelti di vestimenla, a qoanto si crede, oppure riunione di
tutti i mestieri minuti fu parimenti questore Apicio Brottidio Soterico
(Gratero 358. 6); a questo collegio erano unite le centurie dei
Dolabrari o degli Scalari, forse lavoratori di boscbi e marmi. I
muratori ed i fabbricatori di navi formavano quello dei Dendrofori,
di cui fu patrono L. Alfio Marceliino (Grut p. 350. 6\ e benefat-
trice un'Aibinia Valeriana, che ad essu legd cento mila sesterzii.
A questo andarono uniti 1'ufficio dei tesserarii e la scuola dei ves-
sillatori , forse mattonieri e fabbricatori di vele. Annoveravansi
ancbe quelli de'nauti ossia barcaioU, «rie esercitata dagli infimi
scbiavi. Taliconsnrzi erano composti di rniseri proletarii, servi ed
individui delfullima condizione. Solo i loro patroni erano presi
dalle allreclassi piu elevate, e prefelti e questori erano probabil-
menle arligiani piu provetti e distinli.
Calali i barbari in llalia, le consorterie degli artefici attraggono
l'alteuzione piu che le altre, perche mantennero forse 1'idea del
comuue romano nei secoli bassi , e furono come 1'anello di con-
giuuzione fra 1'antica e la nuova civilta e legislazione. Dovunqne
le citla ebbero scosso il giogo baronale e si sottrassero al predo-
minio dei vescovi, veggonsi a capo di esse i collegi delle arli, cui
i barbari non distrussero mai , anzi resistettero al generale scon-
volgimento, grazie forse a certe prestazioni comuni che pagavano
allo stato, o perche di loro natura ed rssenzialmente popolari
conservarono iu ogni lempo il deposilo delle antiche tradizioni e
la custodia dei loro diritti. Certo t maeslri comacini retti da speciali
leggi di Liutprando erano uniti collegialmente tra loro, per cui
appunto si dislinsero i maestri dai discepoli , cbe nella lingua dei
tempi ebbero nome di collegantes o consortes (1). I costrutlori degli
ediucii duranle il regno longobardico traevansi dalla nazione sog-
golta , e quaado v'erano ponti da rislaurare e vie da sgombrare ,
queste cosc erano affidate agli Italiani. Cosi v'erano i maestri
d'ogni arte Dn nel secolo vni, come un Gennaro magister mar-
moraiius, che nel 755 scolpl 1'iscrizione sepolcrale del prete Gudipo
in Savigliano nel Piemonte (2), un Kedelc magister ferrarius nel
768 (3), un Ebone magister calegarius nel 773 (4) e varii altri.
Auzi si hanno nel succitato autore molte altre memorie intorno
agli artefici liberi e negoziatori romani al tempo dei Longobardi,
unili cerlamento in consorzio, attesa la loro qualila di ingenui , e
fra questi erano i mercadanti de Longobardia, che fin dal 629
visilarono il mercato di Parigi aperlo da re Dagoberto (5), i cal-
zolai, calderai, sarti, orafi ecc. e tulli inqualita di uomini liberi.
A tali maestranze devesi la conservazione (nel limite che fa ad
esse concesso dal vortice delle invasioni barbariche) delle leggi
patrie, delle consuetudini , delle arti ed industrie ; sotto lo stimolo
del comune pericolo e della istinliva difesa dalla generale rovina
piantarono le loro siepi, ersero le loro mura, armarono le loro
(1) Leg. Rotb. 144. 145.
<i\ Troya, IV. 689.
(3) Id. V. 889.
(4' Id. V. 972.
(5) Id. II. 308.
Digitized by
Google
LIBER 9TATVTORVM
36o
milizie, o quantunqoc non sembrassero cfae un franUnue della gran
molc municipale sfracellata dai barbari , pure risorsero e ingigan-
lirono ricostilnendosi piu gagliarde , e a poco a poco divennero il
nocciolo di una nuova economia sociale e di un nuovo potere po-
liiico espresso neH'au tonomia dei comuni lombardi , durante la cui
csisienza sorsero eeiandio i collcgi delle arti liberali, dei notai, dei
giudici, ccc. La ronscrvazione delle tradizioni antiche dovuta alle
consorterie arligiane servi eziandio a mantenerc romano nello
spirilo, nelle istituzioni e in parte anche negli uomini , che lo go-
vernarono , il comune ilalico ancbe segnato dell'impronta barbarica.
In quella nuova fase, in cui nulla piu opponevasi al loro pro-
grcssivo sviluppo, i paratici , retli dagli abati ossia capi delle
universita di ciascuna arto, dallo quali risultava, sccondo vogliono
alcuni, la crcdcnza, seppcro colla loro forza cquilibrare la po-
lenza o Cacoorletza maggiore dei nobili c dei signori collegatisi
fra loro per accordo o pcr coraunanza d'origiue, ed ambivano di
conservaro intatto il loro elemcnto, si che a Pisa, secondo i snoi
statuti, oltre al serbare gli antichi diritti ed ordiui proprii, esclu-
dcvano gelosamenle da loro i discendenti dagli Arimanni e dai
Vahrassori. Del progressivo prcponderarc deII'elemento popolare
nellc citta , e del favore con cui veniano accolle quelle. societa ,
regolale con spcciali slatuti, di cui ormai rimangono pochi fram-
menli , sono momimento moltc vie , che sin nel sccolo XI crano
denominaie dalCarle speciale che ivi esercitavasi sollo 1'cgida del
proprio gonfalono.
Ben diversaraenle da'nostri di seutivasi allora l'importanza dci
paralici dello arti, giaceho 1'arle formava il popolo; e qacgli ar-
tigiani, operosi cd utili cittadini, aveano nelle loro societa un
clcnento socialc di unione, di vila c d'araore che ne risvegliava
Cenergia, qaando il principio feudale, corrompitoro dclle lombarde
liberla, paroa difibndersi prepotente c bianditoie delle arabizioui
di casta. Islituzioni polonti, dicc ilcb. Odorici (t), che riunivano
i popoli col forlo vincolo del lavorb c delCassot iazione , e nelle
qaali Uanlo Alighieri c Dino Compagni segnavano il loro norae.
K poiche anchc i consoli votavano nei consigli del comune, si
raddoppiava un legame d'interessi cilladini che dal console e dal-
1'abate delCarte scendeva sino airultimo operaio dol suo paratico,
oudo la liberfa 'dcl paese, guarentigia del lavoro, era a cuore del-
1'arligiano come un aQare ui famiglia. Arroge la religione che dei
suoi riti santificava il paratico, la carita che faceva di es90 qual-
che volla un ospizio, e scmpre an luogo pio.*
A Como, a quanlo narra B. Ciovio (2), i colleai dellc arli furone
soppressi dai Vitani nel 1293: « Oronium artilictim collcgia pariter
» sublata sunt cum eorum statutis ac vexillis et insiguibus; » ma
Corrado Rtlsca abbattuli i Vitani e spogliatili d'ogni ufticio nclla
repubbiica, tiro a se (ulla l autorita, c per guadasnarsi 1'amore
del popolo ricostitui quei collegi, che durarono poi molto tempo.
Anche a Milano furono aboliti con una lesgc del secolo xiv forse
pcr toglicre abusi dcrivanti dalCassocinzione foitemeute organiz-
zata. Ma furono poi anche n Como in parte soppressi detinitiva-
uienle dagli statuli dei sccoli xm e \v : « Statulum est quod
» pistores, becharii, vel tabernarii noc aliqui pracdictorum de
» cctoro non habeant nec habere possint aliquem vel aliquos in
• potestalem vel consulem, anzianum , vcl aliquem rectorem qui
• praesil eis, » sotto pcna di lire ccnlo per ogni paratico e di cento
soldi per osni iudividuo che preslassc giuramento al podesla eletto
dal proprio maeslrato, e di cinquanta lirc a chi lirigasse per es-
sere eleflo anziano, rcsiando nulla qualtmquc elezione avvenula;
« el hoc inleliigatur iu omnibtis paraticis (3). Item sfatulum est
» quod omnia statula et ordinamcnla, quao facta sunt vel de ce-
» lero fierent pcr aliqnas ipsarum socielattim seu paraticorum,
» sint cassa et irrita et nullius momcnti et valoris; ct si qua fe-
• cissent, ca debeanl consignare infra terciom diera potestati sub
» pena librarara l tertiolorum pro qualibol societale et paratico. (4) »
37. — CDVIf. Sconfitla ilei Rnseoni.
4
I capitoii che sctrtiono, coiifcrniano i fatli esposli ila Bcncdolto
Ciovio avvenuli nel 12!)2. Caduta la fazione dei Rusca in scguito
nd una seric di conllilli • olCavversaria a mano armala e cnn mollo
sangue in niezzo alla citla, il vescovo Giovanni Avvocati (5; e Cio-
vanni da Lucino insiemc cogli Awocati , i Lavizzari cd i Laroher-
tcnghi rcstarono padroni iloila citla , cssendono fwigili Pietro,
Corrado, Albcrlo e Brunasio rtusca ; furono poi successivamento
ereati molli podcsta , che durarono in carica solo qualche mcse ,
linche Mattco Visconti per sedare i continul tumulli vi posc suo
(I) Drllo spirili) <li assuciazionc cli alcunt cilla italiatie.
(i) llist. Nov. IiIj. 1.
(3) Slal. malef. aun. mcolviu, cap. 168.
v 4; Stal. praecit. cap. 169.
(5) Dopo la sua cacciata e Cincendio dcl palazzo vracovile, avve-
nulo ncl 1 282, non pole rilornarc alla sua scdc cho ncl 1293, rioou-
iloltovi ila Malloo Visconti ; allora assolsc la cilla dalCinlcrdctto.
("avoii cd avvcrso la f.izionc dpi ltusra.
fratello Cbertino. Tosto i Vitani , vitloriosi in citta ma soccom-
benti nel contado, crearono loro podesta Isacco da s. Benedetto
e Delfa Oldrado, i quali col consenso dei decurioni emaoarono
tufte le odiose disposizioni qut menzionate, pelle quali troppo si
tradisce il delirio partigiano collegato colCabuso delCotlenota vit-
toria, vizio allora pur troppo ripetuto, pel quale il governo d'u
paose veniva esercitalo non a vantaggio dei popoli , bensi a qnello
dei governanti. Matteo Visconti perd, venuto a Como nel gennaio
delCanno seguente, rimise il capitanato del popolo conferendolo
al giureconsulto railanese Stefano da Vimercato, e Cadunanza
popolare.
38. — CDVII. Chiesa di s. Lorenzo.
Alla chicsa di s. Lorenzo fuori delle mura della citta era anaesso
un raonastero cbe avea titolo abbaziale e seguiva la regola bene-
dellina; da essa avea prcso norac una vicina porta urbana, cbe
conduceva al sobborgo di s. Giuliano detto anche pomario. Cola
avvenne ncl 1294 un combattimento di cittadini opponentisi a che
fosse chiusa, corae voleva Stefano da Vimercato capitano del popolo,
in occasione d'un tumulto cccitatovi dalla voce sparsasi che alatteo
Visconte volesse occupare il Baradello. Una pergamena del 1112,
cbe appartencva a quel monastcro, ce io mostra fondato da molto
tcmpo. Fu soppresso ncl 1784 dalCimp. Giuscppe II insieme a
ruolti allri di <]uel)a citta.
>icl cciisimcnto esegnito nelCanno 1957 dellc terre occopate dal
comunc per regolare Calveo della Valdusa, furono compresi ancbe
nlcuiii bcni di quel cenobio : • dc torra monasterii s. Laurencii
» Cumarum fuit occupata pcr coraune de Cumis causa faciendi
» lectum la Valducis ctc ul(ra viam per qnam itur a porla
« civiialis , seilicet a porta s. Laurencii ad s. Iulliantim , fuit oc-
» cupala de (crra dicii moiiasierii etc. (1) » A qucsta porta fo
aggregato lutto un quarticre riella diocesi nel coinpariimento esc
guitosi ncl 1240, cssendo podesta il ledcsco Bertoldo marchese di
l clembourg a noine dclCimpcratore.
La porta monastero fu cosi chiamata per la sua prossimita al
monastcro vccchio, che fu nel secolo scorso chinsa. F.ra praticata
nollo mura, rimpetto alla chiesa di s. Margherita.
:>9. — CDXIU. 1'ictro, Corrado e Alberto llusco.
ricfro fu uno dci deicsali dal comune a conchiudere la pacc
con Milano, procurata da Ottone Visconti, nel 1286. 1 fratelli
Corrado ed Albcrto csuti dalla patria in scguito al trionfo dei Vi-
fani, portaronsi a Milano dietro invito di Matteo Visconti, rhe
avea loro ofTerto ricovero e sicurezza ; Matteo li accolse con espres-
sioui (Caircllo particolare , dico il Ta((i , e pcr evidente caparra
di peipettia amicizia dicde per moglic a Corrado una llglia di Pietro
Viscouti suo fra-cllo. Queslo roatrimonio turbik i Vilani, che du-
hitamlo essefsi lc foree o le ricchezze dei Visconti nnite a quelle
de'loro nemici , ripigliarono 1'armi; ma la viltoria, cbe corond il
nuovo conflilto avvemilo in ritla nel 1294, non arrise a loro.
Currado pel rilorno della sua fazione al polerc, condusse a'Como
la sposa ; le nozzc furono sok-nni o ricondussero la pace fra gli
avvcrsi parliii , chc concordomcntc diviserb fra loro gli uflSci isli-
luili pel buon govcrno della repnbblica; e avcndo i Coraaschi date
soccorso di 300 cavalli e 2.i(M) fanti a Matleo in gncrra con Filippe
da Langosco, Corrado fu crealo durc di quella milizia. Ma aveado
J!atleo chiuso in priuionc il fralcilo Piotro suo suocero, formd
a' di lui danni nna iega numerosa di ncmici del Visconte , che
mi.icro in canipo ventimila uomini. Verso il 1.101 Corrado ritornd
iu Coiuo doj>o alcunc fazioui militari , e rimise in piedi i collegi
dello arli od il capilanato dcl popolo, slati aboliti da*Vitani; poi
mossosi appena coSCarmata pcr combatterc Malteo, venne improv-
visamente conchiusa una pace insidiosa suggerita da Alberto Scolto
siijiiore di Piaceuza cd uno degli alleati, per la quale ferono
riammessi i Torriani in Milano, cbe ripresero Cantica antorita a
totale roviua dei Visconli. Per un combattimento avvennto in Como
Ira le due fazioiii , i Rusconi vitloriosi conservarono la loro pre-
ponderanza, ma qucsta caddc aila sua volta al sorgere del partito
dei Lambertenghi capilanati dai vescovo Leone stretlosi in societa
con Giovanni da Lucino nemico di Corrado , e in una batlaglia
questi fu ucciso da un colpo di pietra. Ebbe sepoltura il 5 ottobre
1302 nclla chiosa degli uiniliati di Rondinoto.
40. — CDXIV. Bdlolo Interlcgna.
Era di parte ruscona. Con aleuni suoi aderenti nel 1294 eccitd
in Como un furioso tutnulto; ed avendo essi devastato di notte
tempo le case di alcuni cittadini di fazione awersa , o tradotlili
prigionieri alle proprie case in borgo Vico, e dominando tiranni-
camcnte in quclla notte, alla trisfa nuova la citta sorsc in armi
(I) Cf. itncum. ail ann. in 4/>p.
Digitized by
Google
36 1
COMVNIS
NOVOCOAil
36q
e venne a couflitto cittadino. A sedarlo il capitano del popolo Ste-
fano da Vimercato ed il vicario del podesta gettarono in carcere
cinque uoraini di ciascuna fazione. 11 palazzo e la torre di Bellolo
dislrutta per decreto statutario erano posti in borgo Vico presso
la porta, quello di Pielro e Corrado Rusca presso il mercato dci
graui rimpetto al pretorio, e quello di Alberto e Brunasio presso
s. Eusebio. Verso il 1308 Bellolo fu assunto podesta dalla parte
ruscona con Princivallo Avvocati, essendo stati espulsi colle armi
i vitani. Aggiunge il Ballarini che quesfuomo era uno de'principali
capi della fazione e recd molti danni agli avversarii nel 1394 (1).
41. — CDXXII. Societa di s. Giovanni.
Non ne parla che il solo Tatti, il quale nel lib. X, dec. U degli
Annali di Como ricorda che lo stendardo di s. Giovanni doveva
conscrvarsi presso il podesta della fazione vitana, ed accompagnarsi
da duecento soldati aruiati, che si dovevano scegliere dai quattro
quartieri della citta per ordine dei quattro podesta , ai quali quar-
tieri soprastavano quattro tribuni colle stcsse insegne ; quelli che
non assislevano colla loro parle, erano tosto digradali da ogni
ulDcio e dignita , di cui fossero in possesso.
42. — CDXXIX. Podesla del popolo.
I quattrn podesta qui accennati sono : quello del comune, i due
della parte vitana, e quello del popolo. Verso la tine del sec. iiu ,
rendendosi essai frequenti i conflitti delle due fazioni, il partito
che rimaneva vincitore nella lotta eleggeva dal siio seno un pri-
mate o capo partito, ed il popolo per soltrarsi il meglio possibile
dalle prepotenze dei signori e procurare il proprio utile in mezzo
ai conlinui torbidi , eleggeva il suo capo o podesta , continuandosi
tuttavia a preporsone un terzo al comune , che corae iroparziale
dovesse raffrenare le esorbitanze partigianc, impedire 1'allrilo fra
nobili e plebei , mantenere 1'online e l'ossequio all' autorila , e
guidare il comune a norma dcgli statuti e delTinteresse generale,
senza favorire una classe speciale di citladini. Marlino Torriano
nel 1S59 era capitano de'popolani comaschi , e teneva fronte a
Giordano Rosca da Lucino capo de' ghibellini elctlo dai nobili , a
cui successero molti altri. Gli storici registrano i norai d'alcuni
podesta popolani , cho pel piu andarono ignorati ; si ricorda Ro-
berto Rusca podcsta del popolo nel t286, Stefano da Vimcrcale
nel 1395, e Pasio da Briosco nelVanno seguentc ; ma restando
Pautorita supreroa frazionata fra qualtro capi che aveano interessi
diversi a difendere e far prevalero , il piu delle volte 1'opera dei
podesta era discorde ed iinpari aU'ordinalo govcrno della citta ,
e subiva serapro 1'influenza del partito trionfatore. Quesla carica
introdotta da piu di venfanni fu abolita sotlo pena capitale a cbi
la ricostiluisse dai Vitarti salili al potere nel 1393, roa vi fu ri-
messa da Matteo Visconti creato capitano per cinque anni e quasi
sigaore di Como in que'giorni, ponendovi il giureconsulto milanese
Stefano da Vimercale. Ma subite allre vicende ed alterazioni, quolla
carica cessd poi affatto.
Negli staluti di Pisa era scveramente vietato alle fazioni 1'avere
capitani od altri ufflciali particolari : « Capitaneos vel consiliarios
• partium seu parlis vel aliquos alios officiales pro partibus seu
> pro parte aliqua fleri vcl csso in civitate pisana vel eius districtu
• non patiemur neque permictemus, nisi ad voluntatem supra-
" scriplorum potcstatum et capitaneorum (3). »
43. - CDXXXI-
II-XLI. Tomaso Lovati
Tomaso Seregno.
Giovanni Palerno -
Degli ultimi due non ho trovato notizie; assai probabilmente
appartenevano alla celebre ed antica sociela dei maestri coraacini,
che comprendeva gli architetti, scullori, capomaslri e manuali ,
richiesti sdvente in molte cilta d'ltalia cd anche all'estero quando
trattavasi di importanti e solide opere edilizie. Ad essa apparteneva
altresi Tomaso Lovati, di cui dice il Tatti che fu peritissirao matema-
tico ossia astrologo; interrogato da Leone Avvocati canonico della
cattedrale, predisse a Leone Lambertenghi minorita il vescovato di
Como, a cui questi fu infatli assunto ncl 1393. L'avveramcnto di tal
predizione Ben. Giovio lo fa dipendere ex astrorum peritto.come
portavano i pregiudizi di que'tempi, ed aggiunge aver 1'indovino
soggiunlo che Leone « in initio calamitates passurum , sed postea
» in pacifico statu victnrum , qnod utique contigit, quandoquidem
» varia fortuna usus est. » Questo Lovati fu anche medico e cro-
nista, e 1'istesso Giovio ricorda d'aver letto il suo diario ora smarrito
intorno ai fasti della sua cilta natale. Non sono da dimenticarsi
Guido da Como, cbe scolpl iin dal 1350 nel s. Bartolomeo di Pistoia
un pergamo a buon rilievo, studiandosi di imitare la famosa arca
di s. Domenico di Bologna , ne maestro Giacomo Portata pur di
Como, cbe nel 1374 lavoro nella cattedrale di Cremona i profeti
ed i bassirilievi sulfarchitrave.
44. — CDXXXVI La Cosia.
La Cosia nasce sotto le colline di Tavernerio, e percorre la valle
di S. Martino ; dapprima sboccava nel lago verso il borgo di s. A-
gostino, poi si diresse verso s. Bartolomeo ed il prato Pasquie;
ma per le continue inondazioni ed i guasti recati ai borghi coo
pericolo della citta , si dovette regolarne la foce con un robusto
argine e infrenarne il corso snperiore con valide briglie sino al
prato ora delto, ch'era anticamenle pantano, teste opportunamente
ridolto a pubblico giardino, prospettante tl lago a) limitare di
Borgovico.
Un altro fiume lambiva la citta, detlo Valduce, r h'ora e un fos-
satello per lo piu asciutto ; esso nasce nei monti di Brunale, scende
fra banchi giurassici, e lambendo le mura dal lato orientale, va
a gettarsi nel Lnrio nel borgo di s. Agostino.
Ambedue quesli torrenti furono per deliberazione del comune
inalveati verso il 1357; pel che furono occupate molte terre cir-
costanti, e sottoposte a stima dei perili (I).
45. — CDLl. Quod potestas leneatur facere aplari et reparari
quatuor ganzerras.
La ganzerra era una grossa nave guerresca adoperala dai Lariani
nelle batlaglie navali su quei lago, assai veloce alla corsa, nel che
superava le scorrobiesse, lunghe navi rostrate, e le barbote, legni
di maggior capacita , larghi ed ottusi , meglio atli a trasportar mac-
chine da guerra. Tali navi aveano nomi e vessilli particolari, e
d'ordinario erano armale di lungo ed acuto rostro a prora per
forare le nemiche urtandole di flauco; alcune erano muuite d'una
torre di legno per difesa dei combaltenli, o di macchine per gittar
pietre, dardi e fuoco: rimoti e microscopici preludii dei moderni
tnonitors.
II poeta comano ne fa menzione laddove descrive 1'andata dl
Gallizia, nobile donna comasca, a rivedere suo marito Giordano
Visdomino al castello di Domofolo:
« Arma cito capiunt validi, geminas ita scandunt
» Cancerasque citas, decet ut dominam Vice ducant. »
E cosi le appella, nota il P. Stampa, dalla loro forma cancrina
e dalle sue armature, poictae eancer nel linguaggio medievale di-
notava una macchina guerresca.
46. — CDLXXXVI. Uberto Sala vescovo
arcidiacono.
Leone Avvocati
Uberto Sala era arciprete di Vercelli quando fu assunto alla
sede vescovile nel 1338 da Gregorio IX , che annulld 1'elezione
irregolare fatta dal clero comasco di due diversi candidati , ed
avoco a se il diritto dapprima a questo competenle. Ebbe dall'imp.
Federico 11 nel dicembre 1331 la concessione delle miniere ehe
si trovavano nella diocesi, ed un decrelo, pel quale furono obbli-
gati a prestargli 1'omaggio e 1'ubbidienza che gli dovevano i cit-
tadini di Lugano, nella cui citla egli avea una casa. Fu uomo di
singolare zelo ed atlivita nel governo della sua chiesa , e di grande
scienza. Fu delegato da lnnocenzo IV coll'abate d'Acquafredda
nel 1351 a difendere a nome della chiesa romana il roonastero
di Chiaravalle da alcune gravezze impostegli dalla comunila di
Milano. Morl verso il 1359 e fu sepolto nella chiesa di s. Giovanni
Pedemonle de'frati domenicani. Lascio un legalo pio ai cistercensi
del monastero di Lucedio, ed ebbe successore Leone Avvocati
romasco, prima arciprete, poi arcidiacono della cattedrale; ma
qoesti, sopraffatlo com'era gia dagli anni e dalle infermita, dopo
un anno e mezzo di pontificato, lo rassegnd tosto al clero elet-
tore, e mori nel 1361.
(11 Cron. di Como, p. 111.
(3) Breve Pit. pop. rompagnlar., cap. 83.
;l) V. il docum, .. In^lio di i|ucH'anno.
1h
Digitized by
Google
Digitized by
Google
3f>5
306
APPENDICE
DOCUMENTI
CITATI NELLE NOTE
818, 31 luglio.
Atto di doTiazione della corte di Annutio e sue
pertinenze fatta al clero di Como da Lodovico
Pio imperatore *.
Apocrifo. - Bibl. Amhros.
/'. la neta tulte Comunanic , col. 304.
In nomine Domini Dei et salvatoris nostri Iesu
Christi : Hluduvicus divina ordinante providentia
impcrator augustus. Cum iustis peticionibus sa-
cerdotum ac servorum Dei , quas nostris auribus
insinuaverint , libenter annuerimus, ct eas sanctorum
Dei auxilio ad eflectum pervenirc fecerimus , non
solum regiam et imperialem consuetudinem excr-
cemus, vcrum etiam nobis procul dubio tam ad
statum terreni regni corroborandum , quam ad ac-
ternam beatitudinem capescendam profuturum esse
a Queslo diploma fu gia, sebben poco fedelmcnlc, pubblicato dal
Tatti, dcI vol. I de'suoi Annali sacri di Como; ma anzi tutto,
ommetlendo cbe csso prescnta uoa scriltura piu rocento di almeno
Ire secoli. quando pnre (considerata nnche la qualita e la piccolezza
della pergaucna, e |c soscrizioni dei trc nolai abbastanza insi-
gniGcanli ) non si voglia dire una copia , perche anclie le sotlo-
scrizioni sono in carattere affatto uniforine, non apparo vlie in
quetl'anno vcnisse qnel monarca in Italia. Sbagtiate sono le notc
cronologiche, giacche nell'818 corrcva 1'indizione xi, non gia
la iil, e 1'anno v deU'iropero di Lodovico piuttosto cbe il vi.
D'altronde quetla giurisdizione si ampia concessa al clero di
Como o da ritenersi premalura , non cssendosi coininciato a
cosi largheggiare col clero, chc a'lempi di Carlo il Calvo. &
singolarc in questa carta il trovarsi menzionata ancora la chiesa,
che dedicata dapprima a s. Pictro, fu dappoi, non si sa in
qual tempo, deoomioata da s. Abbondio. Scinbra pcro che dal
cIcto di Como non fossc mcssa in dubbio 1'autenlicila del pri-
vilegio, perche vcniva menzionato nclle carte posteriori, tra cui
a modo d'escmpio trascclgo la scgucnle , chc sta neWArchivio
Diplomalico io Milano :
« Anno dom. incarn. mcxcvi. ultimo die mensis iunii , indi-
• ctione xnn. Conlcnti et manifcsti fuerunt Brunctus de Pupolino
» fii. q. Guidonis de Pupolino pro so et pro Andriolo fratre
» suo, et Madins fi 1 . q. Redulli de loco Adelaxio pro se et Gra-
» xiello fratre suo, quod tola illa terra, quam lcnet in loco et
» territorio Adelaxio vel ubique in aliis territoriis ipsi terrilorio
confidimus. Idcirco notuin esse volumus omnibus fi-
delibus sanctae Dei ecclesiae, et nostris praesentihus
scilicet et futuris , quia adiens serenitatcm culminis
nostri videlicet tocius sanctae cumanae ecclesiae tam
sacerdotum quam clericorum ordo gcnuculatim ob-
secrando, ut pro retributoris superni amore et in-
tuitu animae nostrae nostriquc domini et genitoris
Karoli piae recordationis praestantissimi imperatoris,
quamdam curtem iuris regni nostri, quae vocatur
Annanucium, iuxta lacum Luanum positam interduas
'plebes Anium et prcfati nominis Luanum , cum
omnibus pertinentiis et adiacentiis suis legaliter ad
eandcm aspicientibus perpetualiter possidendam
concedere dignaremur. Nos quoque , quia ratam
perspeximus postulationem, corundcm precibus It-
benter adquievimus, concedentes iam dictae ordini
cunctoque clericorum gregi eorumquc posterumprac-
fatam curtem Annanucium cum universis pertinen-
tiis et adiacentiis suis, mansis videlicct vestitis et
» pertinentibus, esl domini abbatis monasterii s. Abundii et ipsius
» monasterii, et pro monasterio cam leoet el nomine et ex parle
• ipsius monasterii ; et qood exinde dant ot solvunt fictum ipsi
» monaslerio, el fnciuDl usaucias el consuctudines curtis de Anuzo,
» idco quia ipsa tcrra est lota de terrilorio predicte curlis de
» Anuzo,et condicia curlis do Anuzo pro ea fauiuul. Et promi-
> serunt predicti Brunetus ct Madius omnia sua bona pignori
» obligando donno Gaibardo abbali suprascripti monasterii ad
> partem ct ulililalem ipsius monasterii, quod facieot prediclo»
» fratrcs suos cl heredcs corum esse el slarc tacilos et contontos
• in hoc, quod superius legitur, omni lemporo cum suo pignore
» ct dispendio. Actum Cumis.
« Intcrfuerunl tcsles Guifredus do Turri et Guidradus Gilius ,
» el Vincecomcs Grccus el magister Pelrus el Petrus Morenus
» de Adelaxio. »
» Ego Laurcnlius de Lalio notarius ei scriba comunis d« Camis
» subscripsi mccxx dic marlis, xv exeuote iuoio.
• Ego Morbius iudcx hoc breve tradidi et ad scribendum dedi
» et srrbscripsi. »
« Ego Adam Sarlor impcrialis anlac notarios rogatu Morbii iu-
» dicis hoc breve scripsi. »
E qui da notarsi pcr allro la grave irregolaritk commeMt dal
notaio Lorcnzo che soscrisse queslo breve sollanto nel 1390; ed
e pnre da spiegarsi como it notaio Adamo, che scrisse la carta,
abbia posto la sua firma dopo quella di Lorenzo.
4G
Digitized by
Google
3(»r
APPENDICE
3G8
absentibus, terris cum vineis et campis, pratis ct
silvis, pascuis, piscationibus, cultis ct incultis, nion-
tibus, vallibus, planitiebus, rupis, rupitiis, aquis,
uquarumque decursibus, paludibus, iudiciariis, servis
et ancillis utriusque scxus, legalibus quoque placitis
quarumcumque districtis a termino de recto a usque
ad Tresiae pontem, omnia in integrum, sicuti ad eum
iuste et legaliter pertinere dinoscitur. Iubemus ut
praedicta congregatio sanctae cumanae ecclesiae sa-
cerdotum etc.lericorum, qui pro tempore Deo sancto-
que Abundio confcssori, martiriquc Pellagiae deser-
vierit, potestatem habeat eam tenere, possidere, et
quicquid ex eadcm curte suisque legalibus perti-
tinentiis facere voluerit, faciat ex uoslra plenissima
imperiali auctoritate. Praecipientes ergo sancimus, ut
nullus dux, comes aut quislibet regi publice pro-
curator, neque aliqua persona parva vel magna
utriusque sexus cuiuscumque ordinis aut dignitatis
ex praetaxata curte Annanucium et pertinentiis suis
aliquam diminorationem aut invasioncm facere prae-
sumat, nec eisdem hominibus eiusdem curtis seu
infra praetaxatis finibus tam ingcnuis quam et servis
degentibus ullo in tempore a qualibet ftmctione
publica aut redibitionis exacitatione yel excubia
publica molestare audeat, nec aliquid de his, quac
supra memoravimus, abslrahere vel diniinutionem fa-
cere quoquo tcmpore pracsumat; sed lu-cat praedicta
sacerdotum et clericorum congregatio suisque suc-
cessoribus, qui pro tempore fuerit, iani fatam cur-
tem in integrum ad laudem et decus sanctae cumanae
ccclcsiae quiete et pacifice possidere, piout actenus
possessa est ex publica parte. Si vcro, quod mi-
nime credimus, contra huius nostri praecepti statula
quisquam temerarius extitcrit, sciat se compositu-
rum auri purissimi libras ccntum, mcdietatem pa-
lacio nostro, et medictatem parli pracdictae congre-
gationi. Ut autem verius crcdatur ct diligentius
ab omnibus observctur, manu propria adnolatum
impressione anuli nostri iussimus sigillari.
Signum ( ) Hludovici serenissiuii imperatoris.
Durandus diaconus ad vicem Ilelisiardi arciean-
cellarii recognovi.
Ego Andreas iudex sacri palatii subscripsi, post
tradita complevi et dedi.
Ego Wido iudex sacri palatii subscripsi, post
tradita complevi et dedi.
Ego . . . iudex sacri palatii subscripsi, post tra-
dita complevi et dedi.
Acta pridie kalendas augusli anno incarnationis
dominicae dcccx. . ., indictione m, domini Hludovici
serenissimi impcratoris anno imperii eius vi. Actum
Commo apud sanctum Pctrum in Dei nomine feli-
citer. Amen.
037,
17 maggio.
Ugone e Lotario conjerma.no ad Anna imperatrice,
vedova di Berengario, la donazione da lui fntta
di due corti a Samolago e Mauriatica b .
Orig. io Bibl. Ambros.
y. col. 304, uot. 3.
In nomine Domini nostri Iesu Christi rcgis eterni
Hugo et Lotharius gratia Dei reges. Convenit regali
a II Tatli scrisse de cadro : ma la carla , quantonquc in queslo
luogo presenti iodizi di raschiatura , otfro le parole da me tra-
scritte.
b Mauriatica sembra corrispondere al nome moderno di Muro ,
che lo Tschudi (Bhael. Alp. descriplio, p. 80, edit. Basil. 1538)
pooe nella Val Bregaglia non lungi dal Septimer: • Oppidum Mur
iuagnificeutiae in uccessitatibus subvenire alterius
et racionabilibus peticionibus nostrorum fidelium
assensum prebere, quatinus id agendo premium
aeternae remunerationis mereatur accipere. Ideoque
novcrit omnium fidelium sanctae dei aecclesiae no-
strorumque presentium scilicet ac futurorum uni-
versitas, domnum Hildoinum sanctae mediolanensis
aecclesiae venerabilcm archiepiscopum, et Widonem
sanctae placentinae aecclesiae episcopum excellentis-
simos fideles atque consiliarios nostros, nostram hu-
militer exorasse celsitudinem, quatinus Annae quou-
dam imperatrici relictae divae memoriae Berengarii
imperatoris nostrae confirmatiouis preceptuni fieri
iuberemua, per quod duas cortes olim de iure regni
npstri pertinentes, quas idem imperator ei contulit,
id sunt cortis in Summo Lacu quae dicitur Ripa,
ct cortis altera quac dicitur Mauriatica , confir-
maremus et corroboraremus. Quorum petitionibus
annuentes, prout iuste et Icgaliter possumus, con-
firmamus et corroboramns ei predictas duas cortes
cum illarum integritatibus, una cum casis, terris,
vineis, campis, pratis, pascuis, silvis, salictis, sa-
tionibus, aquis, aquarumque decursibus, montibus,
vallibus, alpibus, planitiebus, cum servis et ancillis
utriusque sevus , cum aldionibus et aklianis , et
cum omnibus quae dici vel nominari possunt , ad
ipsas duas cortes iustc et legaliter respitientibus in
integrum ; ut habeat, teneat firmiterque possideat,
habeatque potestateni tcnendi, vendendi, donandi,
commutandi , alicnandi , pro anima iudicandi , vel
quiccjuid cius decreverit animus, faciendi, omnium
hominum iniusta contradictione remota. Si quis igitur
huius nostri praecepti violator extiterit , sciat sc
coinpositurum auri optimi libras quinquaginta, me-
dietatem kamerae nostrae, ct medictatem predictae
Annac olim iniperatrici suisque heredibus. Quod
ut verius credatur diligentiusque ab omnibus in
perpetuum opscrvetur, manibus propriis roborantes,
de anulo nostro subter anotari iussimus.
Signuin screnissimorum ( ) Hugonis et Lotliarii
rcgum.
Pelrus caucellarius ad vicem Gerlanni abbatis el
archicancellarii recognovi et subscripsi.
Dala xvi kal. iunias , anno Dominicae Incarua-
lionis nccccxxxvn. Regni vero domni Hugonis in-
victissimi regis x, et domni Lotharii item regis v.
Indictionc vmi. Actum Papiae feliciter.
983, 18 giugno.
Oltonc II imp. dona a Bariberto negoziante di Como
una parte di muro di quella citta.
Ua mc Irascritla daiTorig. inedito.
V. la nota sullc Comunanzt.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Otto
divina favente clementia imperator augustus. Si
iustis nostrorum fidelium petitionibus adsensum pre-
buerimus , devotiores eos esse in obsequio nostri
» in valle Bcrgellcnsium situm usque ad tempora nostra retinatt
» vetustum nomen , habens a tergo in monle castellum, qaod
> et ipsum subiecti oppidi nomen liabet ; nam vocalur Castel-
> muro. Fuerunt eliam olim comites, qui titulum habueruot a
» Muro. » Qucsto e oltresi rammeotato in nn trattato di pace
l'ra Como c Coira del 18 agosto 1219: « llli de ullramonlibas
» debcol illis de Cumis, qui de episcopata cumano debent stare
» obsidcs in Vico Sopraoo, et non debent veoire a castello Muro
« infra. » ( Vet. Monum. in Arcbiv. Com. I, 59). Esso non e
mollo lungi da Samolago, cd ambedue i nomi son ricordati da
Anlonino Auguslo ncl . suo itinerario , fissandone la dislama s
Digitized by
Google
3<u) DOCUMENTI
famulatus minime titubamus. Quocirca omnium san-
cte Dei ecclesie fidelium, nostrorumque presentium
scilicet ac futurorum comperiat industria, qualiter
Petrus sancte ticinensis ecclesie presul noster di-
Jectus fidelis adiens clementiam nostram deprecatur
nos, quatinus Bariberto negotiatori filio quondain
Petri, quamdam petiam de muro civitatis cumane
cum area sna usque ad perticas viginti et quinque
per longum, per latus autem pedes decem conia-
centes ad eundem murum de posterula, qui ducit
euntes et redeuntes ad mercatum, cum tribus tur-
ribus : coerit eidem muro ex una parte terra Wi-
donis et Arialdi fratrum, ex alia parte via publica,
ex tercia vero parte terra predicti Bariperli: nc.stn»
preceptali auctoritate concedere, donare atque lar-
giri dignaremur. Cuius petitionibus adsenticntes,
prout iuste ac Jegaliter possumus, predictam petiam
muri cum turribus, et sicut mensura et coherentie
discernuntur, iam dicto Bariberto et suis heredibus
roncedimus, donanms atque largimur, et a nostro
iure et dominio in eius et heredum suorum ius
et dominium omnino transfundimus et delegamus,
ut habeant, teneant firmiterque possideant, habeant-
que potestatem tenendi, donandi, vendendi, com-
niutandi, alienandi, pro anima iudicandi, vel quic-
quid eorum animus decreverit, faciendi, omnium
hominum contradictione remota. Precipientes de-
niqtie iubemus, ut nullus dux, archiepiscopus, epi-
scopus, marchio, comes, vicecomes, nullusque nostri
imperii magna vel parva persona prctaxatum Ba-
ribertum suosque heredes dc predicta pctia niuri
cumane civitatis disvestire, inquietare, niolestare,
vel per aliquas insidias fatigare sine legali iudicio
audeat vel presumat. Si quis igitur huius nostri
precepti violator extiterit, quod niinime fieri cre-
dimus, cognoscat se composituruni auri purissinii
libras centum, medietateni kamere nostre, et nie-
dietatem predicto Bariberto suisque heredibus. Quod
ut verius credatur, diligentiusque ab omnibus obscr-
vetur, hanc paginam propria manu roborantes, sigiili
nostri impressionc inferius eam insigniri precepimus.
Signum domni Ottonis secundi serenissimi impe-
ratoris ( ) et invietissinii augusti.
Adalbertus cancellarius ad viceni Pclri episcopi
et archicancellarii recognovi et scripsi.
Data xiiii kal. iulias anno Doininice Incarnationis
ucccclxxxiii indictione xi, regni vero domni secundi
15-
Otton
is xxvi, lmpeni quoque
eius xvi. Aclum Ve-
rone feliciter amen.
tOiO
Atto di fondazione di Litigero vescovo di Como ,
che vivea neWn secolo, deltabbazia di s. Carpo-
foro di Como :
Copia autenlica del sec xn nella Bibl. Anibros.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Beatis-
simo Felici Cumanorum primo episcopo, sanctisque
90 miglia ilaliane, ed appunlo per la loro prossimita suppongoche
Mauriatka sia la lerra nominata nel passo riferilo ; ove non
voglia credersi che sotto qucslo nome s'inlenda Moirago, terra dcl
buso milanese, che in una earla del 1042 e dclla Mauriaco, Moriago
e Mauriago, oppure Mariano nel briantino, allora detta villa Mau-
riana (V.Greg. M., Ep. 53,lib. 9, tom. IX) ; ma credo cio improbabile.
» Qoesta carla scritta nella prima meta del secolo xii duranfc
1'episcopato di Ardizzonc, c una copia aulenticata dal notaio
Aliprando e dal nominato vescovo, delPatto di fondazione fatta da
Litigero, vescovo comense, dell'abbazia di s. Carpoforo in qnella
cilta. Appare da quesla che al documento originale si soltoscrissero
mano mano negli spazii vuoli alcuni vcscovi succcssori, in confcrma
martyribus Carpophoro, Xanto, Cassio, Licinio, Se-
vero, Secundo: Litigerus Dei gratia cumanus epi-
scopus licet indignus. Presentium ac fHturorum
omnium noscat industria, quod nos ad honorem Dei,
beati Carpophori, ceterorumque martyrum cum eo
requiescentium , nec non beatissimi Felicis sacro-
sancte cumane ecclesie episcopi primi devoto allectu
pro comuni nostra salute et omnium bonorum co-
nati sumus construere monasterium tain pro vivis
quam pro defunctis, qualinus sit sanctis ad hono-
rem et gloriam, iustisque premium ac exemplum
peccatoribus, aut possit fieri asylum salutis portus-
que confugii. Quapropter accersitis clericis et laicis,
ij)sisquo imlluin cogcntibus, atque preordinavimus
ooptium Dodonem abbatem, quem consecravimus ,
sub quo monachos Dei misericordia regulariter
victuros supposuimus, quibus necessaria victus et
veslitus, in quantum Hcuit, libenter concessimus par-
tim de nostris ad nostrum usum sumptis, partim
aliunde adquisitis, vel iam nunc adquirendis. In primis
isritur donavitnus aream monasterii cum hedificiis et
....
sine et broliis, ortis, campis et silvis, atque cum
omnibus territoriis nostris ibi in simul tenentibus,bu-
bulcum vel pecorarium, ortolanum ac focarium, cum
omnibus eorum territoriis ac pertinentiis. Sex etiam
massaricia cum omnibus massariis super se haben-
tibus abbatie predicte in Alebio dedimus cum omni-
bus eorum reditibus, domicultibus ac functionibus,
in Sunimo Vico et Digno et Colione, quicquid nos
et nostri castakliones habobamus, cum oinnibus
eorum distiictionibus et pertinentiis abbatie pre-
libate concessimus. In Mnssi quicquid ad nostram
partem de eadem curte habebamus cum ecclcsia
delPatto primilivo dol fondatorc, cd ohbligandosi ad osservarlo.
I'er una larg» inut:lnzione csistenle nrlTangolo superiore sinistro
dclla carta, tra altre cose, non si puii dcsumere la dala di tale
alto, ina il Talli [Annali sncri Ji Como, dec. II) la pone
aII'anno 1040, e non riporla che una piecola parle di questo
documento, ch'io qui riporto per inlcro ad illnstrazione storica,
scbbene non sbhia slrcllo nesso cogli staluti. Snpplisco poi alla
lacuna racdiantc un fiainmeulo scritlo da allra mano e iu epoca
posteriore, di qucsla slcssa scriltura, che trovai fra lc pergameue
ili qucsla Hibliolcca, Irascrilto da qualcue monaco, sulla fcdo
di qualchc escmplarc, csprcssamente per completcre la carta ,
a cui fu adaltato. Manra csso purc dclla dala.
S. Felicc, primo vcscovo di Como , qui noroinalo, visse ncl
secolo iv, fu contemporaneo di s.Amhrogio, e trnne quella sede
per 1-2 anni dal 379 al 391. Ercssc iu cattcdrale, dedicaudola
a s. Carpoforo, un tcinpio pagano in qucila citta, seppcllcndovi
le reliquic di quel santo e di molti altri martiri , come ss. Fedelc,
Esanlo, Cassio, ecc. I corpi de'ss. Fedele e Carpoforo furono poi
trasferiti ncl xm secolo ad Arona, indi a Milauo da s. Carlo c
deposti nclla chicsa inlitolata a! primo di cssi. Allri lcmpii pagani
con\crli egli al cullo crisliano, ed inlcrvcnne con s. Ambrogio o
s. Ba?sano alla consccrazione dclla caltcdrale diLodi, ed al con-
cilio di Milano tenuio da quel s. arcivescovo. Fu sepollo nclla
chicsa di s. Carpoforo.
Liligerio o Leutichcrio , Aldagcrio o Lingerio, leutonico, se-
condo il nominalo storico, occupo la callcdra vcscovile di Como
dal 1028 ai 1049; eresse nel 1031 a collegiala la chiesa di a. Eu-
fcmia nell'isola comacina , dolandola di molli beni. Ristauro nel
1040 ia cadente chiesa di s. Carpoforo gia collcgiata, e ricon-
sacralala, 1'arricchi di molte allre possessioni, oUre quelle donale
da Luitprando , appartenenti alla sua mensa vcacovile ; iodi vi
cressc un'abbazia cui aflido ai monaci bcnedetlini , crcandone
abbalo Uodo appunto menzionalo nella carla. Iotervenne ai 11
aprile 1043 con altri vescovi ed otlimati ad un solenne placito,
clie Adalgcrio cancellicro e messo dcl re Enrico 11 tenne a Pavia
nel monaslero di s. Pietro in Coelo Aureo.
I vescovi Bennone, llainaldo, Guidune, Ardizzone, che solto-
scrissero 1'atto originale di fondazione, succedettero immediata-
mente a Liligerio dal 1049 al 1158 (V. il cilato Talti , e fUgheUi,
llalia sacra).
A quanto parc, il Talli rifcrcndo in poca parle il documento,
Irassclo da qualche copia, che ne rccava il transuulo o com-
pcndio. A lui si ripntta il Rovelli.
Digitized by
Google
3 7 ,
APPENDICE
»72
similiter. Insuper deciinam Grumi, Bedani et Alosi,
eeclcsiam sancti Clementis cum suis pertinentiis
voluntarji dediinus ad augmentum monasterii. Sil-
vam regiam cum cultis et incultis, et-omnibus eorum
pertinentiis. Runcaliam cum omnihus ad nostram
partem pertinentibus ; in Brienni olei sextaria duo,
l>roilum minorem absque molendino sancti Almndii.
jNavim unam iufra lacum in ordine nostrarum na-
vium; res etiam de Vogantiate et de Legnano iam
dicle abbatic ooncessimus, quum dignum honore
preherc sanetis, ac opere precium esse sanctorum
loca ditare, hanc condignam venerationeui prosccuti
per decreti nostri paginam iuxta antecessorum me-o-
vum auctoritates, non solum ea, que in hac decreti
pagina supra leguntur, ex nostro dominio et pote-
slatc in dominium et potestatem monasterii sancti
< arpophori transfundimus, concedimus, donamus et
larginiur , veruin etiam quecumque sub episcopatus
nostri potestate in quibuslibet locis possidct aut
possidebit iuxte Ct legaliter, vel que deinceps pre-
dicto monasterio divina pietas augebit, inea meorum-
que successorum onmi remota contrarietate. Ita ut
(iominus I)odo, qui nunc monasterio preest, cum
omni potestate pacificc, libere et quietc teneat et
hal)eat, et tam ipse abbas, quam ceteri sui succes-
sores ad profectum monasterii exindc faciant quod
bene decrevcrit corum voluntas, videhcet de mas-
sariciis, vineis, campis, pratis, silvis, terris cultis
et incultis, nioiitanis et planis, nioleudinis , aquis,
aquarumque discursionibus, districtionibiis ciun re-
ditibus omnibus,'quc dici vel noininari possint. Ex-
communicantes vero ad Dci parLe et sancte Marie
ouiniumque sanctoriun anathematizamus , ut nullus
noster successor, vicedoinimis , advocuLus, gasLai-
tlio, nullusque episcopi miles ipsain aubatiam in-
quietare, aut de his omnibus disvestire. presumat,
sed abas licentiam habeat et ordinandi , et suuin,
quem elcgerit, advocaLiun iudicem ponerc et haberc.
Vcruui ne livor antiqui hostis aut me, quem tantus
amor huic operi nunc constringit, auL mcos suc-
cessores aliquando instiget, quo a doniinio ct a po-
testate abbatis et monarhorum aliquo tempore
supcr dicta bona adquisita vel unquam r.dquirenda
subtrahere velimus, laudantibus clei'icis ct iaieis, nia-
Jedictkuiem iinponimus, ut si quis hane ordinatio-
nem infringerc tcmptaverit, vel adquisila vel adqui-
rcnda minorarc vel toilere voluerif , anaLliematis
vinculo irrctiatur , et cum Christi traditorc luda
dampnctur , et in iustorum coucilio non resurgst.
Quod ut verius et fuinius cicdatur, et a nobis et
ab onmibus custodiatur, manus propi ie innnissione
roborantes subscripsimus, ac nostros cardinaies pre-
sbiteros, diaconos et suhdiaconos suhscrihi fccimus.
Et iam huc placuit nobis insercre, uL prcdicti car-
dinales prcsbvteri, diaconi ct subdiacoui in fcstivi-
tate sancti P^elicis cumanorum primi episcopi ha-
beant annuatim pro processione solidos dcnarioruni
viginti , ct ea die ad sanctum Carpophoriun post
nostruiu obituu; canlcnt nobis matutinum, missam
et vesperum defunctorum. f Litigerus Dei gralia
cumanus episcopus hoc opus in priinis incipieus et
Deo volente, in quantum ipse conccsserat, perficiens,
subscripsi et confirmavi. f Benno cpiscopus cu-
manus confinnavi et laudavi. f Rainaldus cpiscopus
laudavi et subscripsi. f Guido Dei graiia cumanus
cpiscopus laudavi et subscripsi. f Heribertus vice
domiuus consensi et laudavi, et me subscribere
feci, et facta subscriptione firmavi. f Hermenaldus
abbas sancti Abundii laudavi -et subscripsi. f Adam
archidiaconus laudavi et firmayi. f Adam diaconus
laudavi et coufirmavi. f Arialdus diaconils laudavi
et firmavi. f Bonizo diaconus laudavi et firoiavi.
+ Henricus diaconus laudavi et firmavi. f Flamber-
tus diaconus laudavi et firmavi. f Arialdus subdia-
conus laudavi et firmavi. f Flambertus subdiaconus
laudavi et subscripsi. f Heriprandus subdiaconus
firmavi et laudavi. f Stephanus subdiaconus laudavi
et subscripsi. + Landulius subdiaconus laudavi et
firmavi. f Flambertus omnium presbiterorum infi-
mus laudavi, adfirmavi, consentiens subscripsi. f He-
ribertus presbiter firmavi et subscripsi. f Walbertus
presbiter finnavi et subscripsi. f Arialdus presbiter
firmavi ct subscripsi. f Lizo presbiter firmavi et
subscripsi. + Rigizo presbiter (irmavi et subscripsi.
f Adam presbiter firmavi et subscripsi. f Stephanus
presbiter firmavi et subscripsi. f Cresentius presbi-
ter firmavi ct subscripsi.
Ego Albertus iudex ac regis missus autenticum
huius exempli vidi et legi, et sic in eo continebatur,
sicut in isto legitur exemplo , extra litteras plus
minusve.
Ego Aldo iudex ct missus domini Lotharii im-
peratoris auctenticum huius exempli vidi et legi,
et sicut ibi continebatur, sic in hoc exemplo, extra
ljtteras plus minusve.
Ego Aliprandus iudex ac regis missus autenticum
huius exempli vidi et legi, et sic in eo continebatur,
sic in isto exeuiplo, extra litteras plus minusve.
f Ego Ardicio cutnanus episcopus subscripsi.
1083, 30 aprile.
Transazione fra la coinunita di Lentio e queila
di Isola in una loro controversia intomo alla
dipendenza della chiesa di S. Benedelto, e do~
nazione fatta a questa.
Orig. in Bibl. Ambros.
f. I* nota sulU Comunatize.
Anno incarnacionis Domini nostri Iesu Christi
mileximo ocluagesimo tercio, indictione sexta, die
dominica pridie kalcndas madii. In presencia ho-
norum hominum quorum nomina subter leguntur,
pcr lignuni et pergamena, quod in suis tenebant
inanihus, Oldofredus iudex, Golefredus de Molo,
Atto Guasceta, Olricus Quadra, Oddo iudex, Ogerius
iudox, Rusticus iudex, Otto de Solario, Nazarius
Gualera , Ingo de Stabio , Lazarus de Usucio,
Rusticus fratcr cius, Aribertus de Usucio, Vitalis
Zacarehis, Guido magister, Opertus de Cusizano,
Gcuzo ct Ioannes Musa de Sorlena, Amizo Muli-
nola, Crcscenzius de Flona, Dominus de Masanego,
Morrus dc Magalino, Conipertus de Narima, Cre-
secnzius dc Villa, Atto de Arsaleno et Morrus de
Molzisio et Pctrus de Lamponio finem et refuta-
eionem fecerunt et parabolam aliorum omnium vi-
cinorum in manibus domini Raynaldi cuinani epi-
scopi, et Boldi conversi et Anradi conversi et La-
franci Galine conversi, de illa discordia, quam ipsi
suprascripti homines de Insulla et de Leno habe-
bant inter se : suprascripti homincs de Insula di-
cebant , quod ecclesia s. Benedicti constituta in
monte, qui vocatur Altironus, debebat esse subter
plebe de s. Eufemia de Insulla; suprascripti homines
de Leno dicebant, quod suprascripta ecclesia s. Be-
ncdicti debebat esse subtus plebe de s. Stephano
de Leno; et de suprascripta discordia, quam siipra-
scripti homines de Insulla et de Leno habebant,
intcr se finem et refutacionem fecenmt, ut supra
legitur, in manibus suprascriptorum. Et insuper
Digitized by
Google
3-3
DOCUMENTI
3 7 4
tber
suprascripti homines de Insulla et de Leno per
parabolam aliorum omnium vicinorum pro remedio
animarum suarum donacionem fecerunt suprascriptis
conversis suprascripte ecclesie de tota illa terra,
que est ab una valle ad aliani, et de ascolo et
pascolo in monte de Usucio et in monte de Leno
ubique sine omni contradictione. Que auteni su-
prascripta terra, qualis supra legitur, in integrum
ab hac die suprascriptis conversis eorumque succes-
soribus suprascripti homines de Insulla et de Leno
spoponderunt et promiserunt ab omni homine defen-
sare: et si contra hanc cartam donacionis per quodvis
ingenium agere aut causari presumpserint, a parte
Domini nostri Iesu Christi atque Raynaldi cumani
episcopi et omnium suorum successorum sub vinculo
anathematis, nisi resipuerint, in perpetuum sint dam-
pnati. Actum in suprascripto monte Altirono feliciter.
Sign. man. suprascriptoruni vicinorum, qui hanc
cartam donacionis fieri rogaverunt ut supra.
Sign. man. Attonis Caginose, Creseentii de Pino,
Andreas de Pedemonte, Crescentius testes.
Sign. man. Ugonis de Murofracto et Attonis et
Imerardi et Otterii et Uberti de Perlana testes.
Cunizio notarius et iudex sacri pallacii scriptorhuius
cartule donacionis post traditam complevi et dedi.
Ego Oddo notarius sacri palacii interfui et confir-
mavi. .
Ego Oldofredus not. s. pal. interfui et confirmavi.
1085,
marzo.
Eriberto " vescovo di Como concede che i beni in
Lenno, spettanti gia alla ehiesa di s. Gioanni, pas-
sino in proprieta di quella di s. Eufemia d Isola.
Orig. in Archiv. Diplom.
y . a col. 297, nola 4.
In nomine sancte et individue Trinitatis , anno
dominice Incarnationis mlxxxv , niense martii , in-
dictione vur. Dum ego in Dei uomine Eriberlus
Di questo Eriberlo vescovo di Como, cbe esegui ta visila pastorale
della diocesi, uon fanno cenno 1'llghelli, ne i piimi slorici di
quella diocesi , quali il Giovio, il Tatti, il Dallarini. LTghelli
aisegna 1'anno 1093 qual epoca della morto di Rainaldo, che
invece cesso di vivero il 97 gennaio del 1084, come ne accerta
Berloldo di Costanza di lui contemporaneo nella sua Cronaca :
• Anno hlxxxiiii Reginaldus cumanus episcopus scieolia et re-
> ligione clarissimus, et ob boc Gregorii papae adiutor studiosis-
• simus, inigravil ad Dowinum sexto kal. fcbruarii. • Al conlrario
nel 1099, secnndo il Giovio r snlla fede di monumenli da lui
veduti, si trova vescovo un Artuico, dimenticato erroneamente
egli pnre, i! quale in anime suae et successoris sui remedium doto
l'altare della cbiesa di s. Jlartino in Bormio, e lodice nominalo
dairimperatore e pcrcio non acccttato dal popolo. Di qneslo
vescovo Eriberto, forse confuso con Artnico, la cui ommissione
indusse in piu errori cronologici gli storiografi comaschi, comincia
a parlare il Rovetli (epoc* X, cap. II), e ne fa cenno anche
il conte Giulini, pnbblicando parle di un privilegio di Corrado
re di Germania, figlio ad Enrico imperatore, spedilo nel gennaio
1088 a favore delle chiese di s. Vincenzo e di s. Alcssandro in
Bergamo ( ove quel re risicdeva nel palazzo vescovile in mezzo
a molti vescovi, principi e signori italiani), nel quale e nomiualo
ancbe Eriberto vescovo di Como. II Rovelli fa cenno anclie di
una pergamena delCanno 1087, apparleoente allora alTorchivio
d'Acquafredda , che rammentava questo stesso vescovo.
A Rainaldo l'l'ghelli da erroneamcnle nel 1093 per successore
od Pielro, IV di tal nome, allegando un privilegio concesso alla
chiesa di s. Abbondio, in cni e nominato Pietro vescovo di Como
ed arcicancelliere ; ma questo appartiene alTanno 1009 ed e dalo
da re Ardoino, non da Enrico V nel 1099, come Pautore erro-
neamente giudico su di ana copia erronea. Indi fa succedere Guido
de' Grimotdi di Cavallasca arciprete della cattedrale ; ma pare
accertato che quesli non abbia occupato qnella sede che nel 1095,
dopo Eriberto ed Artuico, e dopo la deposizione di I.andolfo da
Carcano etetto contro 1'anlica disciplina e consacralo dal palriarca
d'Aquileia, e percio scomunicato da papa Urbano II come —
humilis sancte cumane ecclesie episcopus iusta ec-
clesiasticum ordinem nostre dioceseos plebem circui-
rem quorrigens • errata, confirmans bene constituta,
dans omnibus bona monita, hec providenti contigit,
quod canonici saucte Euphemie plebis de Insula
querentes vim antiquitus illatam ab antecessoribus
nostris ad nos pervenerunt, dicentes atque adfir-
mantes ea, que usque modo dicebantur domo colta
in Laenno, scilicet in Pola et subtus Flona, fuisse
ecclesie sancti Iohannis quondam plebis de iam
dicta Insula. Nos omnia ad suum statum revocare
cupientes, cum predicti canonici adlatam querelam
testibus atque iusiurandi religione veram fuisse
coram nobis nostrisque fidelibus comprobassent ,
concedimus et offerrimus ad ecclesiam sancte Eu-
phemie, que nunc gradum predicte ecclesie optinet,
predictam terram , unde ipsi questi sunt, et exinde
iaciant ipsi canonici atque successores de redditu
de ipsa terra quicquid voluerint, sine omni nostra
nostrorumque successorum contradictione , et no-
stris successoribus honorifice pro Deo rogatis, ce-
teris hominibus Dei rnalediccione et sanctorum
omnium colligatis, quo nullus comes aut marchio,
nuilus vicedominus aut advocatus, nullus gastaldio
aut saltarius , nullus clericus aut laicus , nullus
liber aut famulus , nulla magna parvaque persona
hanc nostram offersionem irritam facere presumat;
nec de ista terra, quam damus, predictam ecclesiam
et prcdictos canonicos de redditu disvestire , mo-
lestare et inquietare presumat, aut aliquam mino-
racioneni facere. Et si quis audaci spiritu hoc fa-
cerc teinptaverit , illam penam paciatur, qua Iudas
proditor illigatur, et sit ei princeps in pena, qui
nihil possidet aliud, nisi tenebras et gehennam. Et
insuper imperatoris in camera libras auri centum
conponat, et hoc nostrum beneficium inviolatum per-
sistat. Et ut hec nostra sincera voluntas universis hic
legentibus sit explicata, et hoc nostrum decrelum
verius credatur, et firmius ab omuibus servetur, hoc
huius dictamen decreti nostra iussione descriptum
nostraque dextra nianu firmatum subterius sigillo
nostri nominis extensa imagine roborari precipimus.
f Eribertus cumane sedis episcopus a me facto
subscripsi.
Ubertus clericus camerarius domni episcopi con-
firmans subscripsi.
Actum mense marcio, ebdomada prima, feria im
in domo de JNesci * feliciter.
Interfuerunt Azo et Amizo de Mediolano, Al-
kerius filius Vicedomini Beltrami de Cumis.
Locus sigilli ( ) deperditi.
crndele e presuntno.su invasore della cbiesa comasca ad onta del-
1'apostolica ordinazione — (Cantu, St. di Como). Anche nel sussc-
guenle documento da me nportalo del marzo 1093, vednto nell'ar-
chivio di s. Eufemia d'lsola dal Rovelli, e fatlo cenno di Eriberto
immediato successoie di Rainaldo,ma non vi si dice s'ei fosse ancor
vivenle. Di lui fa cenno anche on atlo di vendita di alcuni beni
in Lenno fatla il maggio 1090 da Arioaldo d lsola a Gomperlo
Pellegrino di Campo, come appare da carla originale conservala
nella Bibl. Ambrosian.i, in cui il venditore dice: * qnas mihi omni-
» bus suprascriptis rebus obvenerunt per cartulam comulacionis
» ab dominus Ucribertus episcopus sancto comcnsis ecclesie etc. »
II Cav. Lupi {Cod. dipl. bergom., \ol. II.col. 759) riporta per
intero il docnmento cilato dal Ginlini. e insieme fa qualche dubhio
sulla canoniciladell'elezionedi Eriberto; ma il fatlodella soavisita
pastoi ale nclla sua diocesi, la fiducia in lui collocala dai canoniri
■li s. Enfeuiia, ricorretili perche Tiparassc alle ingiustizic loro in-
fcrle da'snoi antecessori, sono argomento ileiradesione a loi pre-
slatadai fedeli diocesani, e perciodella regolariladellasuaelezione.
a Leggi corrigens.
b Nesso : si pretendc la sua chiosa fondala da s. Ermagora e che
avcsse sci canonicali , uno de' quali fu poi asscgnato in dole
Digitized by
Gbogle
3 7 5
APPEHDICE
3 76
1087,
aprile.
Permuta di beni fra Eriberto vescovo di Como
ed Arioaldo dPIsola.
Orig. in Bibl. Ambros.
V. U nnle tugli Slimaturi ,' col. 397, n. 1, e tullc Camunanie,
col. 306, n. 4.
Anno ab incarnacione Domini nostri Iesu Christi
milleximo octuagesimo septimo, mense aprilis, in-
dictione decima. Comutatio bone fidei noscitur esse
contractum, ut vice emptionis optineat firmitatem,
eodemque nessu obligat contrahentes. Placuit itaque
bona voluntate couvenit inter dominum Eribertum
episcopum sancte cumane ecclesie , nec uon et inter
Arioaldum filiutn quondam Boni de Insula, ut in
Dei nomine debeat dare , sicut a presenti dedit ipse
dominus Eribertus episcopus eidem Arioaldo de In-
sula in suo iure habendum nominative duas porciones
de manso, qui nominatur Promisigus, et illam tantam
porcionem de molendino cum aqueductu et vinea
in simul se tenente, unde usque modo solvebatur
fictum ad partem ipsius episcopatus denarii sedecim
iuris suprascripti episcopatus ecclesie sancti Abundii,
que esse videntur in loco Lenno; et sunt ipse due
porciones de casis, curlibus, ortis , campis , vineis,
silvis , pralis , pascuis , concclibis , vicanalibus , ro-
boretis , faetis , alpibus divisis et indivisis , coltis
et incoltis, usibus aquaium, aquarumque cluctibus,
omnia et ex omntbus quecumque perlinere videntur
ad ipsas duas porciones de prediclo manso tam in
monte quamque in plano, cum finibus et accrssio-
nibus suariun in integrum; et sunt ille due porciones
de illis rebus de illo manso, quas ipse dominus Epi-
scopus tenebat ad suam manum, et pertinere videban-
tur ad navem donicam (!) una cum predictis denariis
sedecim, que esseunt fictum de predicto molendino
et vinea ; nam relique porciones de ipso inolendino
et vinea , et unde venit fictum ad ecclesiam sancte
Mai ie, que est caput nostri episcopatus, olei sestaria
quatuor, in nostra nostreque ecclesie reservamus
potestate; et est ipse molendinus cum predicta vinea
in valle, qiie nominatur vallis de ponte. Unde ad
invicem rccepit ipse dominus Eribertus episcopus
ab eodem Arioaldo ad partem ecclesie s. Abundii
melioralas et ampliatas, prout Jex habet, hoc est
omncs illas rcs, qnecumqiie obvenerunt in ipsum
Arioaldum per cartam vendicionis ex parte Cumperti
Peregrini de suprascripta Insula, el in ipsum Com-
pertum obvenerunt per duas cartulas vendicionis,
unam de parte Widonis de Nessi, aliam.de parte
Bonebelle de Cernobio, et per unum brevem re-
ceptorium de parte Vassalli et Wiberti de Vico, qui
rogatarii fuerunt archipresbiteri Iohannis de Nesi, et
sunt ipse res quascumque predictus Iohannes ar-
chipresbiter et ipse Vido et ipsa Bonabella habere
et possidere videbantur in loco .... Ibio et Sale, qui
nominantur Nociano, et sunt ipse res tam case cum
curtibus, ortis, canipis, pratis, vineis, silvis el
pascuis, roboretis, faetis, coltis et incoltis, divisis
et indivisis, seu alpibus atque vicanalibus, usibus
aquarum aquarumque ductibus, seu concelibis locis
tam in monte quam in plano, oinnia ct ex omnibus
in integrum. Et quidem ut ordo legis poposcit, ad
videndam anc commutacionem accesserunt super
alia cura di Careno; hassi per tradizione cbe il vescovo Guido vi
slesse ricoveraio, e che Drbaoo II ivi alloggialo la consecrasse
il 96 raaggio 1095. Fu poi restaurala nel 1534 dal cardinale
Giacomo Simooetta cbe n'era arciprete, e un secolo dopo abbaU
tata a poco a poco e rifatta alla moderna (Cantu, St. di Como).
ipsas res Iohannes presbiter, Albizo diaconus de
Nesi , una cum Todilo de Cumis et Algiso de Cor-
niola estimatores missi ab ipso domino episcopo,
qui omnes estimaverunt et comparaverunt quod me-
lioratam et ampliatam causam reciperet ipse dominus
episcopus ad partem sui episcopatus, quam daret
et legibus comutacio ipsi fieri possit. His auteru
rebus supradictis comutalis, una cum accessionibus
et ingressibus eorum, seu cum superioribus et in-
ferioribus suarum, sicut superius legitur in intcgrum,
sibi unus alteri in comutacionem dederunt, facienduin
exinde unusquisque dehoc,quodsuperius acceperunt,
a presenti die tam ipsi quam eorum successores vel
heredes , vel cui ipsi dederint iure proprietarii no-
mine quicquit voluerint, sine omni alterius contra-
dictione. Et spoponderunt se ipsi unus alteri, qui
supra legitur, ut supra in comutacionis nomine de-
derunt ipsi suosque successores vel heredes ab omni
homine defensare : penam vero inter se posuerunt,
ut quis ex ipsis vel eorum heredibus vel successo-
ribus de ac comutacione removere presumpserint ,
et non permanserint in ea omnia, que superius le-
guntur , quecumque ut supra dederint , ab onini
homine non defenderint, componat pars parti,illa
pars que hoc non servaverit, ut supra legitur, parti
fidem servanti pene nomine ipsas res, sicut pro tem-
pore fuerint meliorate aut valuerint sub estimacione
in consimilibus locis , quia sic inter se convenerunt.
Unde ipse dominus Eribertus episcopus recepit ab
ipso Arioaldo argenti denarios viginti. Unde due
cartule comutacionis uno tenore scripte sunt: et
nec liceat nos ullo tempore nolie quod voluimus,
sed quod a nobis ic semel factum vel conscriptum
est, sub iusiurandum inviolabiliter conservare pro-
mittimus cum stipuiacione subnissa. Actum infra
domum de Cumis feliciter.
f Eribertus cumane sedis episcopus a me facto
subscripsi.
Ubertus camerarius interfui atque subscripsi.
f Ego Albizo diaconus vicedominus estimator de
ac re subscripsi.
f Ego Ioannes presbiter a me subscripsi.
Signum manuum Todili et Algisi, qui estimatores
interfuerunt, et ad confirmandum manum posuerunt.
Signum manus Heriberti vicedomini , qui hanc
comutacionis cartam laudavit et ad confirmandum
manum posuit.
Signum nianus Ottonis avocati, qui hanc cartam
comutacionis Iaudavit, interfuit et ad confirmandum
manum posuit.
Signum manuum Bertari de Lucino et Guirardi
de Vertemate testium.
Signum manuum Lanfranci filii quondam Algisi
de Cumis, seu Adelardi de Domase atque Attonis
testium.
Ogerius notarius sacri palacii scripsi, post tradita
complevi.
1092,
gennaio.
Donazione di alcuni beni in territorio di Verceja
alla chiesa di s. Eufemia d jsola comacina , fatta
da Michele e Conlessa sua moglie, di Sala.
Orig. in Archiv. Diplom.
V. ta nola intorno Vtrctia , col.
Si9.
Anno ab incarnacione Domini nostri Iesu Christi
milleximo nonageximo secundo , mense genuarii ,
indictione quintadecima. Ecclesia plebis s. Eufemie,
que est constructa infra castro Insule. Nos Mihele
Digitized by
Google
DOCUMEHTI
filius quondam Arnaldi de loco Sala sita supra-
scripta Insula, et Contisa iugalis et filia Andrei de
civitate Cumo, qui profesi sumus vivere lege ro-
maDam, mihi que supra Contise consenciente su-
prascriptus Mihele iugale meo et subter in omni-
bus confirmantem , offertor et offertrix, donator et
donatrix ipsius ecclesie s. Eufemie, presens pre-
sentibus disimus : quisquis in sacris ac venerabilibus
Iocis de suis aliquit contullerit rebus, iusta autoris
vocem in. hoc seculo centuplum accipiat, et insu-
per, et quod melius est, vitam possidebit eternam.
Ideoque nos, qui supra iugalibus, donamus et of-
ferrimus in eadem ecclesia pro animarum nostrarum
mercede , seu quondam Arnaldi , qui fuit genitor
meus, it est omnibus casis et rebus iuris nostris,
quas abere vixi sumus in loco et fundo Vercelli
sito Levezolo da la flumen de suprascripto Vercelli
in su verso Mezola, omnia quantiscumque in pre-
dicto loco abere visi sumus tam in montibus quam
in planis, una cum superioribus et inferioribus, seu
cum finibus et accessionibus suarum in integrum,
ab ac die in antea nos, qui supra iugales, donamus
et offerimus in eadem ecclesia s. Eufemie supra-
scriptis rebus , et faciat iamdicta ecclesia , aut cui
pars ipsius ecclesie dederity proprietario nomine
quicquit voluerint sine omni nostra et eredum
nostrorum contradictione, et pro animarum nostra-
rum, seu quondam Arnaldi genitor meus mercede.
Quidem spondimus atque promittimus nos, qui supra
iugales, una cum nostris heredibus parti ipsius ec-
clesie s. Eufemie, aut cui pars ipsius ecclesie de-
derit, suprascripta offersio, qualis superius legitur
in integrum , ab omni omine defensare promitti-
mus ; quit si defendere non potuerimus , aut si
contra hanc cartam offersionis per quodvix inge-
nium agere vel cansare presumpserimus , tunc in
duplum suprascripta offersio restituamus, sicut pro
tempore fiterit aut valuerit per estimacionem in
consimilis locis ; et ad hanc extimandam offersionis
cartam painam Ariprandi notarius sacri palacii tra-
didi et scribere rogavi ; in qua subter confirmans
testibus que obtullit roborandum ; et nec nobis
Jiceat ullo tempore nolle quod voluisemus, sed quod
a nobis hic semel factum vel conscriptum est, sub
iusiurandum inviolabiliter conservare promittimus
cum stipnlacione subnixa. Actum loco SaJa feJiciter.
Signum manibus suprascriptorum MiheJi seu Con-
tise iugalibus , qui hanc cartam offersionis fieri ro-
gaverunt , et suprascriptus Mihele eidem Contisse
coniux sua consensit ut supra.
Sign. man. Stefani sen Operti ambo lege viventes
romana testes.
Sign. man. Rizigonis et Andrei seu Lanteri testes.
Ego qui supra Ariprandus notarius sacri palacii
scriptor uius cartule offersionis post tradita com-
plevi ed dedi.
Ista cartula oflersionis est facta in tali pretestu,
ut si aliqua potestas molestaverit suprascriptam
ecclesiam de suprascriptis rebus, et non permiserit
abere servitores ipsius ecclesie quiete, suprascriptis
rebus statim veniant in iure et potestate supra-
scriptorum iugalibus, vel de eorum heredibus.
3;8
1093,
marzo.
Transazione fra icanonici dis. Stefano di Lenno e auei
di s. Eufemia dtlsola sul possesso di alcune lerre.
Dal Cod. Monti in Bibl. Ambros.
y. la nola tugli Slimalori , col. S97.
Anno incarnationis Domini nostri lesu Christi
mileximo nonageximo tertio , mense marcii , in-
dictione prima. Cum ex toto ■ Dei et ut nostram
proximi dillectionem habere evangelica veritate do-
ceamur, necesse est evilare quod prohibet diligere,
ut venite benedicti audire mereamur, et ut accen-
sis lucernis clamore medie noctis obviam sponso
audire venite possimus, illam amurcam discordie,
que oleum clare ardere prohibet, extrahere pro-
peremus, et sicuti potens ratio obiecto clipeo cu-
spidi avaricie reddit nos tutos, ita moderata iusticia
a fomite inpatientis discordie reddat securos , ne
tam diflamati vicii nostris inherens cordibus turpis
macula a celesti , ubi nihil dissonum sonat , noa
expeilat auia. Ideoque nos beati Stephani martiris
de Laenno canonici notificamus, quod canonici
sancte Euphemie virginis de Insula nobiscum facti
sunt pacifici, et terram de Flona atque de Pola
sic illorum esse dicimus , ut Rainaldus illis dedit
cumanus episcopus , et Eribertus investivit post
ipsum datus episcopus ; et nos Jegali convicti si-
nodo ante Rainaldum sumus refutati , et ipsi quia
de ecclesia de Insula quondam fuit, sunt investiti,
et postea coram Eribertiun investituram discordare
volentes esse de illorum eccJesia sunt iurati : et si
quod ius ex aliqua parte unquam no» habuimus,
ad iliorum partem indubitanter trausferentes exinde
auctores esse, in quantum possumus, promittimus,
redditis cartulis quas habemus, iurare promissi, quod
alias non habemus, et nos atque nostros succes-
sores vobis vestrisque successoribus perpetuo obli-
gationis vinculo obligamur , quatenus vos et cui
vos dabitis sine omni contradictione habere et pos-
sidere patiamur, et si unquam ulla nostra nostro-
rumque temeritas aliquam contradictionem de ipsa
terra de Fiona atque de Pola contra vos vestros-
que movere presumpserit , aut causando aut inva-
dendo aut quocumque modo, quod vobis promisimus,
diminuendo, per nostram aut per sumissam a no-
bis personam in dubJum restituat quod petierit , et
petitum non valeamus vindicare; et insuper argenti
denariorum bonorum iibras treginta pene nomine
promittimus dare, el ad confirmandam huiusmodi
transactionem more regni nostri accepimus launechii
crocinam unam b , et insuper ad utilitatem ecclesie
nostre accepimus a predictis canonicis de Insula
argenti denariorum bonorum libras duodecim; et
ut nulla discordie macula ex predicta transactione
oriatur, omnibus pateat quod decimam, que erat de
frugibus terre et de nutrimine animalium secundum
morem regionis, quam usque modo sine iliorum con-
tradiclione habuimus, nobis sine dubio reservamus,
ut ex illorum parte exinde nullam molestiam pa-
tiamur. Qui fuissemus qui hoc fecimus, successores
nostri intelligant. Bono archipresbyter de Lamponio.
Albizo presbiter de Villa. Domninus de Viliano.
Gezo subdiaconus de Villa. Opertus et Allo achoiiti
de Tremezio. Compertus acholitus de Tezano. An-
dreas et Compertus et Amizo clerici de suprascripto
Tremezio. Actum ante canevam de predicta canonica
de Laenno feliciter.
Ego Petrus legis doctor atque peritus ad huius
instrumenti compositionem testis et auctor in-
terfni.
Ego Petrus Astensis testis interfui.
■ Corr. ©x volo Dei et noilri proximi ctc.
b Launechild, secondo il costume longobardico, era uo dono vicen-
devolc, o in certo qual inodo il preuo o la caparra della cosa
donata. Crocina, chc dicevasi anche uoxna , irosina eec. era
una specie di pallto o veste, forso la ftessa ctie dircvsai tnan-
tlruca.
47
Digitized by
Google
3 79,
APPENDICE
38o
1114, 29 gennaio.
Sentenza dei consoli di Como
sulfuso di alcuni pascoli in Berbenno.
Dal Cod. Monli in Bibl. Ambros.
V. la nota tulle Comunanze, col. 308.
In Ghristi nomine. Breve recordationis ad per-
petuam rei geste memoriam, qualiter die iovis
quarto ante kalendas februarii in civitate Gummo,
presentia bonorum hominum, quorum nomina infe-
rius scripta sunt, consules cumani per sacramentum
alligati, hii sunt Enricus Locarii, Aginulfus de sancto
Benedicto, Widradus de Piro, Nanterius de Quadri,
Rogerius Alfusi, Azo de Fontanella, Oto de Sala,
Iohanes iudex, Adam Calignus, Iohanes de Lantade,
et de Vico Reimundus, et Adam Longus, et Loterius
de Pradello, et Gotefredus de Mallagaballum , et
Adam de Piro tulerunt sententiam, quam ipse Adam
consensu omnium suprascriptorum coram partibus
recitavit, de discordia, que erat inter Redulfum de
Viciola et Ubertum et Widonem germanos et ho-
mines de Barbenno, et ex alia parte Landulfum et
Erlembaldum de Domace, et Adelardum et Berta-
rum germanos de Insula, videlicet de pascuo de
Barbenno , et de districta suorum massariorum de
Postalese, et suas proprias pascere sine controversia
in territorio de Barbenno, sicut et ipsorum hominum
de Barbenno bestie pascere solent, tunc suum pa-
sculum obtinerent, et statim prolati testes sunt. Hii
sunt Ardericus de Vico de Turre , et Obertus de
Mantello, qui coram ipsis consulibus et ipso Re-
dulfo et Uberto, ut statutum erat, iuraverunt tactis
sacrosanctis evangeliis. Quo facto, ipse Redulfus et
Ubertus per se et fratrem suum sub pena centum
librarum finem de predicto pascuo fecerunt Landulfo
et Adelardo et sue parti, et de districta ita dixerunt,
si seniores de Viciola testes habent piendi sint,
qui vidissent supradictos massarios dedisse emen-
dationem suprascriptis dominis bis vel ter de illis
ofensis, que ad placitum gastaldionis solent perti-
nere, et nominarent ofensas et personas, exceptis
ofensis de castellantia et vicinitate, presente vide-
licet Adelardo nomine eorum et in etate constituto
et consentiente , et ipsi domini postea iuraverunt
cum duodecim iuratoribus inter parentes et vasallos,
quod per triginta annos predictomm hominum quiete
tenuerint, obtineant. Quod si defecerint, pars Lan-
dulfi iurare debet, quod predicti seniores de Viciola
prefatam districtam habere in predictos homines
non debent, et ita per iuramentum, quod fecerant
de sequendo, utrique parti preceptum est atendere.
Factum est hoc in civitate Cummo, anno ab incar-
natione domini nostri Iesu Christi millesimo cen-
tesimo quartodecimo, mense ianuarii, indictione se-
ptima.
Interfuerunt Lanfrancus Curiolus, Ardericus de
Beccaria, Oto de Sala, Gaudentius de Fontanella,
Azo de Gravadona, Bertarus de Quadri, Rogerius
de Ograna, Rogerius de Sala, Bertramus de Theatro,
Adam de Quadri, Girardus de Sala, Tedaldus de
sancto Placio, Enricus de Domace de curte, Ru-
sticus Cortese, Tedaldus de Domace. Sequenti vero
die fecit eodem modo linem de predicto Pascua
Mirofalus decanus vicinorum de Barbenno, sub pena
centum librarum , in manus Landulfi et Adelardi et
sue partis.
Interfuerunt huic fini Iohannes iudex, Opizo Caza,
Oto de Sala, Gaudentius de Fontanella, Rogerius
de Ograna, Rogerius Alfusi , Azo, Ardericus de
Beccaria, Eriprandus, Bregundius de Nepociano et
Villanus fdius eius, Enricus de curte de Domace.
Ego Anselmus sacri palacii notarius et causidicus
suprascripta sciens et videns supradicte rei geste
hanc noticiam scripsi, et inter prefatos consules
constitutus predictam sententiam laudavi.
1170, 20 giugno. •
Sentenza del console Pielro Brocco in una Ute
fra Uberto Isimbardi e Giacomo da MandeUo.
Orig. in Bibl. Ambros.
V. la nota al cap. VXVl degli Stat., part. ir. b
Anno dominice incarnationis milleximo centeximo
septuageximo , die iovis , qui est duodecimus dies
exeunte iunio , indictione tercia. Sentenciam dedit
Petrus Brocus consul cumanus conscilio Arnaldi de
Conca, et Ostachii Sicapanis, et Iordani Gambacurte
sociorum eius de lite, que sub eis agebatur inter
Ubertum Isembardi, et ex altera parte Iacobum de
Mandello. Lix enim talis erat : conquerebatur namque
predictus Ubertus de suprascripto Iacobo, ut sibi fa-
ciat cartam laude iudicis sui de duobus modiis blave,
quos habet fictum omni anno in alodio in Campo,
et de sua porcione decime in montannia, et de sua
porcione terre de Cixino, et de quarta parte mansi
de Sorlano, quam tenet ab heredibus quondam Ar-
naldi de Cantone, de quibus rebus dicit cum eo se
fecisse mercatum pro precio de libris quatuordecim
et solidis sex denariorum novorum, quos ei se sol-
visse afirmat, et se esse missum in possessione su-
prascriptarum terrarum. Insuper et dicebat Iohan-
nem filium Bolgari de Fontanella, et Fidelem qui
dicitur de Sorlauo, inde dedisse sentenciam condem-
pnantem ipsum Iacobum, ut faciat cartam laude iu-
dicis suis de suprascriptis rebus suprascripto Uberto.
Ad hec predictus Iacobus respondebat dicens se
sentenciam predictorum arbitrum contradixisse, et
ab ea ad consules cumanos apellasse ; quare dicebat
ipsam sentenciam sibi nocere non debere. De mer-
cato confitebatur quod ipsum mercatum fecerat de
suprascriptis rebus cum suprascripto Uberto, sed
defendebat se quod eius cartam facere non debebat,
quia minor erat etate vigintiquinque annorum quando
ei vendidit, et quia eciam res vendite meliores erant
duplo iusti precii; quare dicebat se iniuste grava-
tum predicta sentencia. Ad hec predictus TJbertus
respondebat dicens : revera predicta sentencia ad
consules cumanos apellata fuit, sed est firmanda ab
ipsis consulibus, quia iuste et legaliler data fuit:
nec enim confitebatur ipsum Iacobum fore minorem
etate tempore vendicionis, sed ipsum esse maiorem
vigintiquinque annorum aserebat, et dicebat supra-
scriptas res non esse meliores duplo iusti precii,
quod se iurasse dicebat precepto predictorum ar-
bitrum, sicuti in carta noticie continebatur. Ad pro-
bandum quod suprascriptus Iacobus esset minor,
suos introduxit testes, quibus nulla data fuit fides.
Ad probandum quod esset maior, predictus Ubertus
suos introduxit testes, scilicet Adam de Forzonico,
et Silvester de Dubino, et Anselmus de Forzonico,
qui sic dixerunt : Silvester dixit : ego scio quod
Iacobinus filius quond. Anselmi de Mantello, qui
modo habet placitum cum Uberto, erat natus tunc
a Cosi correggasi nella nota 1 i al capit. Lxvi , ove per errore n
atlribui la dala 18 gennaio a qoeslo alro.
b Qnesto documento e il segnente sono altresi un» preziosa illoslr»-
zione degli stalult dei consoli di giuslizia, dandoci essi uo'ioiagin<"
aisai viva del modo, con cui erano condotte allora le caose e redalle
le sentenzc, che cunlenevano un compendio della corsa procedur».
Digitized by
Google
38i
DOCUMKVTI
382
temporis, quo Mediolanenses erant in obsidione mon-
tis de Bellaxio ; et pater eius fuit in montem illum
tunc temporis, et habuit quendam bonum equum;
et iUe interrogatus quomodo scit, dixit bene quod
suus vicinus erat. Adam de Forzanico idem. An-
selmus de Foraancgo idem. Insuper predictus Ia-
cobus introduxit testes, quod suprascripte res erant
meHores duplo iusti preeii, quibus nulla data fuit
fides. Ad probandum quod non essent meliores, pre-
dictus Ubertus suos introduxit testes, quibus simi-
Jiter nulla data fuit fides. His visis et auditis , pre-
dictus Petrus talem dedit sentenciam, ut si testes
predicti Uberti, qui dixerunt de etate, iuraverint
sicut testificati sunt, firmavit sentenciam predicto-
rum arbitrum, et condempnavit predictum Iacobum,
ut faciat predicto Uberto cartam vendicionis supra-
scriptarum rerum in laude iudicis sui, sicut in carta
sentencie noticie date a predictis arbitris contine-
tnr; et postea in die iovis, qui est in medio mense
lulii proximo veniente, predicti Adam de Forzanego
et Silvester de Dubino in presencia Arialdi de Vita,
et Alberti Oldradi, et Arialdi Galeri, et Iacobi de
Aliasco ante consules iamdictos iuraverunt sicut
testificaverunt, et sic (inita est eausa. Data est hec
sentencia Cumis. InterfueruAt Guilielmus Advocatus,,
et Ugo de Soave, et Bertramus Brocus, et Lam-
bertus de Turri, et Nox de Lancade, et Martinus
de sancto Benedicto testes.
Ego Wido notarius sacri palacii rogatu supra-
scripti Petri Procci hanc noticiam tradidi, et scri-
l>endam dedi et subscripsi.
Ego Daniel iudex hanc noticiam rogatu VVidonis
notharii scripsi.
1177, 26 febhraio.
Sentenza dei consoli di giustizia di Conio
a favore dei canonici di s. Eufemia Jlsola.
Dal Cod. Mouti iu Bibl. Ambros.
f. anclie la nola sul Giuramenlo di culunnia.
Anno dominice Incarnatioois niilleximo centesimo
septuagesimo septimo, tertio die exeunte mense fe-
hruarii. Sententiam dedit Iohannes Susanus consul
cumanus conscilio et parabola Ospini Canis et
Arialdi Coxe atque Anselmi de Castello socioruot
siiorum, de lite que sub eis- vertebatur ex uiia parte
inter canonicos sancte Eufemie, et ex altera parte
Otonem de Soldino de Lalio. Lis qiudem talis erat :
conquerebatur namqne predictus Oto de SoJdtno
de Lalio de canonicis s. Euphemie snprascriptis ,
dicendo ut sibi dimitterent metlietatem terre, que
fuit Scaridi fratris suprascripti Otonis, quia dicebat
suprascriptam terram ad se pcrtinere debere ex ul-
tima voluntate fratris sui Scaridii , qui ordinavit ut
tota tera aua, queiacet in burgo de Insula sub turri,
ut esset mea et fratris mei Petri, si veniremus abitare
ipsam teram. Ita tamen ut ego et frater meus Petrus
daremus omni anno canonicis s. Eufemie pastum
uaurn, si ipsam teram tenCre voluerimus, et si ipsam
relinquere maluerimus, disposuit suprascriptus frater
meus Scaridus, ut ipsa tera deveniat in virtutcm et
potestatem suprascripte ecclesie s. Eufemie ; ita ta-
men ut ipsi canonici suprascripte ecclesie faciant
quolibet anno in aniversali suprascripti Sicardi fra-
tris mei pastum unum nobis, ad quod pastum de-
bent esse duo nostri propinqui. Motlo autem cum
sim paratus medietatem suprascripte tere- tenere et
pastum pro mea parte facere, dico medietatetn predi-
cte tere mihi restitui de iure debere. Ad hec canonici
suprascripte ecclesie, scilicet doui, Ato atque dom.
UJjertus et Rolandus, facto sacramento caluumie ex
utraque parte, ex parte suprascripte ecclesie sic re-
spondebant, dicentes ipsam teram dimittere ei non
debere, quia asserebant predictum Otonem de Soldino
de Lalio atque Petrum eius fratrem de tera predicta
et omni iure, quod habebant in ipsa tera, et de pasto
supradkto ipsi Atoni ad partem suprascripte eccle&te
finem fecisse pro anime sue mercede, et quia etiam
ipse Ato ex parte predicte ecclesie dedit quadraginta
solidos denariorum novorum ipsis fratribus pro pre-
dicta fine tere et predicto pasto. Ad hec predictus
Oto respondebat dicens: se predicte fini a fratre
suo et filio facte non interfuisse , nec eam ratam
postea habuisse; quare dicebat sibi obesse de iure
non debere. E contra predicti canonici ex parte
predicte ecclesie dicebant ipsum Otonem cum fratre
suo Petro suprascriptam finem fecisse, quod o&tendit
per pubhcum instrumentum , in quo continebatur
predictum Otonem et Petrum germanos de predictis
rebus finem fecisse, ut supra legitur : quod instru-
mentum sibi obesse non debere dicebat predictus
Oto, alegans ipsum instrumentum falsum fore, quod
visus est probare per testes, qui non snnt admnsi.
Ipsi vero canonici allegabant ipsum instrumentuu
verum esse, et nulla falsitate compositum r quod
credendum fore aseverabant, tum quia iUud instfu-
inentum sine ulla vituperatione in aliqua parte sui
apparebat; tum quia per notarium bone et integre
opinionis factum fuerat predictum instrumentum ;
qui notarius in nulla scriptura facienda reprensi-
bihs vel diffamatus reperitur, tum quia etiam non
est credendum viros religiosos falsitatem debere
componere, nec pro magna re, nedum etiam pro
parva. His visis et dUigenter inspectis, predictus
Iohannes Susanus consciho et parabola predictorum
sociorum talem protulit sententiam , videlicet cre-
dens predictum instrumcntum ex supradictis racio-
nibus verum esse , maxime cum ex parte predicti
Otonis nihil probatum fuit, ex quo falsitatis suspicio
oriretur , absolvit predictos canonicos ad partem
predicte ecclesie ab omni peticione ipsius Otonis,
nec dueUum de falsitate ipsius instrumenti debere
fieri pronunciavit , quia ipsum instrunientum omni
suspicione carere visum fuit. Et sic finita est cansa.
Data est sententia in consolaria de Cumis. Inter-
fuerunt huic sententie Insulanus de Ortonoro et
Girardus de Canova, atque Ato Pelegrinus et Io-
hannes de Castello , lordanus de Stazona et Adam
Brocus, Guhelmus de Verano, Gaudencius de Fon-
tanella. De servitoribus Montanarius Scancius, et
Andreas Abisotera et Iohannes Scenosus atque Bol-
garinus.
Ego Iohannes iudex predictam sententiam dedi T
et hanc noticiam scribi rogavi et subscripsi.
Ego Rogerius iudex predicti Iohannis rogatu huic
sententie interfui et hanc noticiam scripsi.
1195, 8 giugno.
Envico VI' imp. esime il monaslero dtJcquufredda
dal giuramenlo di calunnia nei giudizii.
Copia autcolica sincrona in Bihl. Ambros.
V. la nola iul Giuramrnto di cithnnia.
Henricus sextus diviQa faventc clementia. ronira-
norum imperator seinper augustus et rcx Sicihe.
Benignitas imperialis excellentie favoreni gratie sne
personis religiosis et locis divino cultui manciipatis
tanto clementius accomedare consuevit, qnanto hoc
1S
Digitized by
Google
383
illi gratius esse cognoverit, per quem omnium iura
regnorum et feliciter sumuntur et potenter guber-
nantur. Ad noticiam itaque universorum imperii
nostri (idelium tam futurorum quam presentium
pervenire volumus, quod nos divini amoris intuitu,
et ad peticionem (idelis nostri Iacobi venerabilis
abbatis sancte Marte de Aqua frigida, ipsummo-
nasterium sancte Marie cum universis personis et
rebus ac possessionibus eidem monasterio pertinen-
tibus in nostre maiestatis protectionem recepimus,
confirmantes eidem monasterio s. Marie quicquid
tenet in territorio Lenni et Insule et in Val-
telina et in Bulgaro grasso , et decimam de Cire-
mari et cunctas possessiones et universa bona ,
que predicto monasterio pertinere dignoscuntur ,
ubicumque fuerint constituta: hoc imperiali aucto-
ritate addentes et districte precipientes , ut nulla
omnino persona a predicto Iacobo abbate vel a "
fratribus eiusdem monasterii, aut eorum successo-
ribus in causis suis sacramentum calumpnie exi-
gere audeat vel recipere , a quo sacramento ca-
lumpnie scilicet abbatem Iacobum et fratres suos
et eorum successores sepe dicto monasterio per-
tinentes perpetuo liberos esse volumus et absolutos.
Statuimus igitur et imperiali sancimus edicto, ut
nulla omnino persona alta vel humilis , ecclesiastica
vel secularis, contra hanc nostre mnnificentie pa-
ginam divalem venire audeat, vel eam aliquo modo
violare. Quod qui facere presumpserit, nostre ma-
iestatis indignationem se noverit incursurum, et pro
pena xx libras auri compositurum, mcdiam partem
camere nostre , reliquam partem iniuriani passis.
Datum apud Clavenam anno dominice Incarnatio-
nis mcxcv, indictione xni, vi idus iunii.
Ego Girardus iudex autenticum huius exempli
sigillo domini Henrici romanomm imperatoris et
Sicilie regis sigillatum vidi et Jegi, et ut in eo
continebatur , sic in isto legitur exemplo , extra
plus minusve litteras.
Ego Traversus iudex hautenticum huius exempli
sigillo domini Henrici Romanorum imperatoris si-
gillatum et Sicilie regis vidi et legi, et sic in eo
conlinebatur, prout in isto legitur exemplo, preter
litteras plus vel minus.
Ego Arialdus iudex autenticum huius exempli
sigillo domini Henrici Romanorum imperatoris et
Sicilie regis sigilatum vidi et legi, et ut in eo con-
tinebatur, sic in isto legitur exemplo, extra litteras
plus minusve.
Ego Arialdus iudex hoc exemplum ex auteutico
dom. Henrici Romanorum imperatoris et regis Si-
cilie sigillo sigillato exemplavi , et ut in eo conti-
nebatur , ita in isto legitur exemplo , preter plus
minusve litteras.
1198, 10 agosto.
// capitolo della chiesa metropolitana di Milano
ed il comune di Como compromettono la loro
lite suUa giurisdizione di Gnosca a due arbitri.
Dal Codice Mooti in Bibl. Ambros.
V. la nota sui Consoli.
In nomine Domini : anno dominice Incarnationis
mcxcviii, die lune, decimo mensis augusti, indictione
prima. Promiserunt et guadiam dederunt et eorum
omnia bona pignori obligaverunt dom. Iacobus me-
diolanensis ecclesie archidiaconus et dom. Petrus
eiusdem ecclesie archipresbiter, nomine et ex parte
iamdicte mediolanensis ecclesie ac totius capituli,
APPENDICF 384
ibi astantibus et laudantibus atque consentientibus
nec non ratum et firmum habentibus doua. Aldone
Crivello, dom. Ugone de Ozano, et dom. Uberto Lento,
et dom. Iustamonte de la Turre, dom. Guillielmo de
Rizillo, dom. Tacio de Lampugnano, dom. Ugone
de Cardano , dom. Petro Menclotio atque dom.
Girardo de Basilicapetri ordinariis iam dicte medio-
lanensis ecclesie, in manu Bertari de Carrobio atque
Iohannis Rusche consulum cumanorum de com-
muni, et ad partem ipsius communis de Cumis,
ita quod attendent et observabunt, et omnes fra-
tres iamdicte mediolanensis ecclesie attendere et
observare facient omnia precepta, unum seu plura,
que ei fecerint Oto Cendadarius et cum eo Iohannes
de Papa, unus in concordia alterius, arbitri abutraque
parte in concordia electi, videlicet pro audire eorum
sententiam tam interlocutoriam quam etiam defi-
nitivam, tam de possessione quam de proprietate,
et pro venire ad terminos seu terminum ab ipsis
arbitris constitutos, et pro omnibus faciendis, que
fuerint necesse in illa causa. Nominative de di-
scordia, que modo vertitur inter iamdictara medio-
lanensem ecclesiam ex una parte , et ex altera
commune de Cumis , videlicet de hominibus me-
morate mediolanensis ecclesie habitantibus in loco
de Niosca; et si hoc, ut supra legitur, non atten-
derint, et omnes fratres suos attendere et observare
non facient, promiserunt eidem Bertario et Ioanni
ad partem communis eorum civitatis daturos libras
centum tertiolorum. Unde ita per omnia attendendi
extiterunt fideiussores et debitores obligando omnia
sua bona pignori , ut quisque in solidum possit
conveniri dom. Guiscardus de Arzago et dom. Al-
bertus Amiconus, predicte mediolanensis ecclesie or-
dinarii. Versa vice similem securitatem et compro-
missionem sub iamdicta pena fecerunt prefati dom.
Bertarius et Iohannes ex parte comunis de Cumis
in manu predictorum dom. archidiaconi et archipre-
sbiteri ad partem totius capituli suprascripte ecclesie,
ita quod per omnia, ut supra legitur, attendent et
observabunt, et attendere et observare facient com-
mune eorum de Cumis ; unde ita per omnia ob-
servandi et attendendi extitit fideiussor et debitor
Iohannes Rusca de Cumis, qui fideiussores et de-
bitores se et sua bona omnia pignori obligaverunt,
ut perpetuo obligati et ipsum commune remaneat
etiam officii depositione; et hec compromissio tali
tenore et ordine facta fuit, ut si aliquo casu aliquis
iamdictorum arbitrorum afiuerit propter infirmi-
tatem aut alium quemlibet futurum et accidentem
casum, quem Deus avertat, quod alius iudex Joco
illius subrogetur, qui de ipsa causa cognoscat; et
ita ut non liceat alicui illarum partium a iamdictis
arbitris appellare nec ullo modo contradicere, nec
possit inter se obiicere, quod illa causa debeat ven-
tilari in civitate Mediolani propter compromissum
ibi factum, sed ubicumque ipsis arbitris placuerit,
debeat ipsa causa terminari et deffiniri, et que causa
etiam decidi amodo ad festum beati Martini debeat,
nisi remanserit in concordia partium ; et renuntia-
verunt ipsi domini archidiaconus et archipresbiter,
et iamdicti dom. Guiscardus et Albertus omni ec-
clesiastico privilegio et iuri , quo ullo modo se
defendere possent, quatenus dicerent se non teneri
de suprascripta pena pro ecclesia, quia sic inter
eos convenit. Actum subtus porticum predicti dom.
archidiaconi, et unde due carte uno tenore rogate
sunt scribi. Interfuerunt Arialdus Vicecomes, Ugo
de Camerario, Iacobus Guaxatus, Guastacomes de
la Turre, atque Arnaldus de Canturio testes.
Digitized by
Google
385
DOCUMKNTl
386
Ego Guillelmus Cagapistus sacri palatii notarius
et dom. Henrici imperatoris missus tradidi et ro-
gatus scripsi.
Ego Iacobus de Porta monasterio notarius.
Ego suprascriptus Guifredus Curiolus notarius.
Ego Iacobus filius Arialdi Greci notarius.
Ego Arialdus Guitus notarius.
1198
Convenzionifra i consoli di Milano e quei di Como,
intorno alle rapine ed ai debiti veciproci delle
due citta.
Dal Cod. MoDti in Bibl. Ambros.
V. U note ai eapit. XLn e CXCVIl , part. I.
In nomine Domini, anno dominice Incarnationis
nuUesimo centesimo nonagesimo octavo, indictione
prima. In palatio consulatus Mediolani. Consules
communis et iustitie illius civitatis nomine com-
munis et totius universitatis totius civitatis et vir-
tutis seu iurisdictionis Mediolani ex una parte, et
ex altera Iohannes Rusca et Bertarus de Carrobio
consules communis Cumarum, et cum eis Iohannes
de Ripa eiusdem civitatis ad hoc legatus sive am-
baxator nomine communis et universitatis totius
communis et iurisdictionis vel virtutis, statuerunt et
firmiter observandum decreverunt, ut si quis de
civitate vel virtute vel iurisdictione Mediolani pre-
dam aliquam vet violentiaui in aliquo homine ci-
vitatis vel iurisdictionis aut virtutis Cumarum fecerit,
consules Mediolani teneantur raptorem seu predo-
nem cogere ad ipsius rei restitutionem faciendam;
si vero res ablate perierunt vel depredate fuerint,
ita quod haberi non possint, debeant ipsi predonem
cogere in pecunia numerata ad restitutionem fa-
ciendam rei extimationis sub iuramento tamen illius,
cuius fuerint res ablate, facta tamen taxatione a
iudice, si iudici ipsi visum fuerit taxatiohem facere;
et e converso idem per omnia et eodem modo versa
vice teneantur et debeant iacere consules Cuma-
rum de rebus ablatis et depredatis hominibus ci-
vitatis vel virtutis aut iurisdictionis Mediolani. Item
statuerunt et firmiter observandum decreverunt, ut
si quis civitatis vel virtutis aut iurisdictionis Me-
diolani alicui civitatis vel iurisdictionis aut virtutis
Cumarum pecuniam dare debuerit, teneantur con-
sules Mediolani ipsum debitorem vel (ideiussorem
cogere ad solutionem solummodo in pecunia nu-
merata faciendam, nisi ipsi creditori placuerit de
rebus illius debitoris accipere; et e converso versa
vice per omnia simili modo teneantur et facere
debeant consules Cumarum hominibus civitatis et
virtutis aut iurisdictionis Mediolani. Preterea sta-
tuerunt et firmiter observandum decreverunt, ut. si
quis civitatis vel virtutis aut iurisdictionis Mediolani
aliquem hominem vel personam, que nomine alte-
rius possideat , causari vel convenire voluerit de
aliqua possessione vel iure alicuius hominis vel
persone civitatis aut virtutis vel iurisdictionis Cu-
marum, possit colonus illius rei , sive ille qui rem
ipsam nomine alterius vel ius aliquod tenuerit, do-
minum suum scilicet illius rei, de qua fit causa,
nominare in iudicio, ita tamenquod domiuus illius rei,
dequa fit causa, non teneatur rationem exhibere vel
facere, aut in iudicio stare de re ipsa, nisi sub con-
sulibus sue civitatis ; e converso statuunt, ut si quis
civitatis aut virtulis vel iurisdictionis Cuinarum ali-
quem hominem vel personam causaverit de posses-
sione aliqua vel iure alicuius hominis vel persone
civitatis vel iurisdictionis Mediolani aut virtutis,
possit colonus illius rei, sive ille qui rem ipsam vel
ius aliquod tenuerit, dominum suum scilicet ilhus
rei , de qua fit causa , nominare in iudicio , ita
tamen quod dominus illius rei, de qua fit causa, non
teneatur rationem exhibere vel facere, aut in iudicio
stare de re ipsa, nisi sub consulibus sue civitatis.
Ego Rogerius de Gatto notarius et domini Hen»
rici imperatoris missus et communis Mediolani scriba,
iussu consulum communis Mediolani scripsi.
Ego Lanfrancus de Concorezo dom. Henrici im-
peratoris notarius hoc exemplum ex authentico
exemplavi, in quo continebatur ut in isto legitur
exemplo, extra literas plus minusve.
Ego suprascriptus Iacobus Grecus notarius exem-
plum huius exemplaris ex authentico exemplari
vidi et legi, et sicut in eo continebatur etc.
Ego Iacobus de Porta monasterio etc. \
Ego suprascriptus Guifredus notarius etc.
Ego Arrialdus Guitus notarius fil. q. Vegii etc.
1201, 15 aprile.
Trattato di pace tra la citta di Como
ed il borgo di Bormio.
Dal Cod. Mooli in Bibl. Ambros. ; pubbticato in parte dal Rovelli
V. It note ai capit. LXUl, CCXCIV e CCXCVII , part. I degli Staluti.
In nomine Domini nostri Ihesu Christi. Tenor
pacis et concordie facte inter homines de Cumis
ex una parte, et ex altera homines de Burmio
talis est.
In primis itaque hec facere debent homines et
comune de Burmio hominibus et comuni de Cumis,
videlicet quod amodo in antea omni anno in festo
s. Andree dare et solvere debent comuni de Cumis
in civitate cumana libras quinquaginta bonorum im-
perialium pro fodro et carizio " et muro fossato, et
pro omnibus aliis condiciis et oneribus iudiciariis,
que homines cumani postulant et postulare possent
ab ipso comuni de Burmio suprascripto comuni de
Cumis. Item homines de Cumis debent venire tribus
vicibus in anno in loco de Trexivio b facere rationem
hominibus cumane civitatis et eius virtutis de omni-
bus causis et discordiis, de quibus querimonia pro-
posita fuerit sub consule vel potestate Cumarum vel
sub alia potestate , que electa fuerit per comune de
Cumis, et non sub alia potestate , qui consules seu
potestas Cumarum debent iurare iudicare secundum
leges et ius et bonuin usum Lombardie, et in causis
ille qui perdiderit, debet solvere denarios xn novos
de unaquaque libra , et ille qni vicerit , denarios vi
de unaquaque libra , et omnes ille iudicature debent
esse comunis de Cumis: ct si aliquis de Burmio
fuerit condemnatus solvere alicui persone cumahe
civitatis et eius episcopatus, habens mobilia, tenea-
tur solvere de mobilia in loco Trexivii. Item non
debent homines de Burmio accipere aliquem pro
habitatore, qui non sit de iurisdictione Cumarum,
et non debent facere societatem neque concordiam
cum aliqua persona seu loco vel alia civitate sine
consensu et parabola comunis de Cumis , et salvare
et gubernare et guardare debent homiues de Cumis
a Forse era la servilu della somroioislraiione dei carri, oh'era pur
detla cariagium.
b In una carta del 13 ottobre 13)1 son nominali due capilani di
quel castello: « Doin. Speranlins de Pino el Guillelinus de la
>< Turro de Mendrivio capilanei castri Trixivii, niissi et vice
• dom. Pulri Soracii vicarii Vallis Telliue, mandat prccipiendo
» per queinlibet servitorem hoc preceptum et«. »
Digitized by
Google
387 APPENDICE
et eius virtutis, et mediolanenses et sue virtutis et
suos amicos in personis et rebus et omnibus suis
negotiationibus, eundo et redeundo per locum et
virtutem Burmii sine aliquo pedagio vel tholoneo,
et stratas et vias tenebunt securas per totam suam
virtutem hominibus cumanis et mediolanensibus et
eorum virtutis et suis amicis; et turrim de Serra-
valle debent homines de Burmio sive comune de
Burmio dare et consignare in virtute comunis de
Gumis, fociendo ex ea quicquid comuni de Cumis
facere placuerit , neque homines de Bunnio debent
facere neque esse in facto vel consilio, ut ipsa turris
exeat de virtute comnnis de Cumis, et si exierit,
bona fide dabunt operam ut revertatur in comune
de Cumis, et prede et sacchi et damna data et
debita liquida, que prede et sacchi et damnn data
et debita liquida fuerint, potestatibus restituantur;
et de his, de quibus inter partes fuerit discordia,
debeant potestates predicte de Cumis et consules
dicere rationem , ut supra dictum est. Item homines
de Burmio debent facere solutionem de mobilia,
et comune de Burmio de terris et de domibus
extimatis similiter facere solutionem, ut dictum est,
in loco Trexivii. Item comune de Burmio dare
et solvere teneatur Anselmo Pigocii de terris et
domibus, que extimate fuerint vel in solutum date,
ipsi Anselmo in loco et territorio de Burniio et
• eius virtutis tantum quantum extimate fuerunt vel
in sohitum date, si ipsi Anselmo placuerit, et donum
ipsorum denariorum sive usumfructum ipsarum ter-
rarum extimatarum predictum comune de Burmio
ipsi Anselmo dabit in eleclione ipsius Anselmi. Item
homines de Burmio de terris et domibus ecclesia-
rum et hominum cumane civitatis et eius episco-
patus teneantur dare et consignare ipsis ecclesiis
et hominibus de Cumis et eius episcopatus omnia
ficta et reditus, que tenuerunt et non solverunt, et
iu se- remanserunt usque hodie; et comune et ho-
mines de Burmio debent promittere et obiigare
omnia sua bona comuni de Cumis se attendere, ut
supra et infra legitur; et consul seu potestas de
Gumis, qui vel que fuerit pro predictis placitis et
causis tenendis, debent habere a comuni de Burmio
in unaquaque vice libras sex denariorum nostrorum,
quas comune de Burmio debet eis dare in una-
quaque vice qua iverint, ut supra legitur. Item
homines de Burmio debent destruere et removere
totum illud opus et edificium, quod fecerunt et factum
est ad balneum de Burmio ", preter ipsum balneum
et ecclesiam que est ibi , et domos qui sunt ipsius
ecclesie, et de cetero ipsi de Burmio nec aJiquis
pro eis nullum opus nec edificium ibi facere debent,
neque ab ipso balneo in iosura , neque ad pratum
Gastaldi ullam forciam vel obstaculum facere debent,
nec ab una parte Abdue nec ab altera in monte nec
in plano ; et si aliquis ibi fecerit aliquam fortiliciam
■ A qneslo borgo pare ch'abbiano dato il nome i bagni stessi, cbia-
mandosi Borms in lirolese il bagno caldo, come la nota cilla
di Baden cosi denominofii da'suoi bagni. Delfantica riDomanza
delle terme di Bormio e prova uoa lettera di Cassiodoro, in cni
scrivendo a nome del ro Teodardo al conte Vuinvsiado, desti-
nato al governo di Pavia in ricompensa de' sooi fedeli servigi,
ma affetlo da podagra, gli concede la facolta di recarsi alle acque
di Bormio: « Limosae podagrae snbita inundatione complutos,
» aqnas Bormias potins siccativas salatarssqne hnic ipecialiier
» passioni velle te petere postnlasti Utere igilnr aqnis
» illis primum potn delinitoriii, deinde tbermarum exbibitionibus
« siccativii • (lib. X, ep. 39). Una legge dello statoto di Bor-
mio incominciato nel secolo xn vieta ai borgbigiani il freqnen-
tarli nei meii di giugno, loglio ed agosto, onde ne avessero
maggior agio i forastieri.
388
vel obstaculutn, homines de Burtnio Lona fide ve-
tabunt et dabunt operam ut non fiat et removeatnr,
et faciant scire consules vel potestatem Cumarum
qui vel que pro tempore fuerint , preter quod
dominus Egeno " possit meliorare castrum suum, si
ei placuerit; et castrum de Burmio dare debent
comuni de Cumis guarnitum et disguarnitum , si
ipsum comune de Cumis ipsum castrum petierit
eis, et stratam seu viam a Burmio in iosum usque
in vallem de Fino debeant bene aptare et aptatam
tenere omni tempore, ita quod carra posstnt ire
cum onere et sine onete. Item teneantur homines
de Burmio venire ad exercitum seu ad.hostem in
servicio comunis de Cumis et eius episcopatus usque
ad Terxivium, si comune de Cumis eis preceperit,
et facere debent vivam guerram ad focum et ad
sanguinem ilii et omnibus personis de Burmio, qui
noilent iurare audire, attendere et observare pre-
cepta consulum cumanorum seu potestatis, qui vei
que pro tempore fuerint, et hanc pacem et con-
cordiam; et omni qninquennio debent recttperare
sacramenta huius pacis et coneordie ducentutn ko-
mines meliores de Burmio in laude comotm de
Cumis vel eius missi, qui iurare debent sic at-
tendere et observare in omnibus et per omnia, et
ratura et firmum habero et tenere onmi tempore
hanc pacem et concordiam, ut supra legitur.
Preterea "Vitalis de Cultan decanus de Bormio,
Vitalis Andrianus, Laurentius de Ferrario , Iohanoes
Fidelis, Gervasius Alberti, Iohannes Godenzani,
Iohannes Gareldani, Vitalis Zanoran ser lohannis,
Vitalis Besosani , Iohannes Folia , Anricus Grigorii,
Vitalis Grillioni , Confortus frater Grillii , Vitalis
de Clerico, Iohannes tle Cierico, Iohannes Grtl-
lioni , Sceselia Iohannes filius Laurentii , Vitalis
Laurentius eius frater, Vitaiis Raimundi, Sanacius
Lombardi, Vitalis Donatelli, Vitalis de Sancto Vitale
Tosacii, Vitalinus Crescentini, Laurentius Andriani,
Laurentius de Monaco , Iohannes Vitalacii , Zana-
cius Nanus, Vitalis lohannis Vitalts, Iohannes Gras-
soni, Laurentius Cavaletus, Martinus Ocani, Za-
nacius de Dominico Mariolo, Iohannes ser Gperti,
Iohannes Lngesendi, Ubertus Borconi Gislani, Mar-
tinus de la Grosina, Iohannes Sondalini, Martuuw
de Ortis, Anricus Benedicte, Laurentius Raimundi,
Redulfus Domini, Augustus Florini, Laurentim
Secundi Uberti, Laurentius Diviciani Grassus, Io-
hannes Malbergucci , Mafeus Gislani , Martinu»
Paiolus, Laurentius Orsetacii, Iohannes Lorentani,
Laurentius de la Crosina, Iohannes Gulacii, Laa-
rentius Laurensacii, Sedinacius Menegoldus, Iohan-
nes Cortenei, Redulfus Moscani, Iohannes Alberti,
Rusticus de Albese, Vitalis Mengardi, Laurentius
Orelii , Vivianus filius Monachi de sancto Martia»,
Abundinus Vitalinus de Curte, Iohannes de la Sti-
viala, Iohannes Pilicius, Vitalis Biilianus Vetra-
gnelli, Iohannes Laurenzacii, Iohannes Cavagnoni,
Protaxius de Sancto Romano , Adamacius de la
Cultan , Iohannes Bonus ser Rotnani , Vetrus de
la Vale, Lafrancns de Abese, Iohannes Romani,
a Un allroEginone di Val Veoosta e nomioato in un alto di cessione
di due terre fatla alia cbiesa di S. Eufemia d'Isola nel novembre
1131 in Tirano: « Per lignum qnod in suis tenebat manibus
» Artemanns homo dom. Eginonis, per sententiam qnam dede-
» runt lohannes presbiter oficialis ecclesiae s. Stephaai de loco
» Maze, el Tedaldus iudez raissi dom. Eginonis de Valle Venu-
» sta, elc. finem et rcfutacionem fecit a parte S. Fumie dc
•i cunctis illis peciis de terra , que scriple sunt in carta vendi-
» cionis, quam ostenderunt domino Eginoni ct nominatis *t-
» bitrii etc. »
Digitized by
Google
38 9
DOCUMENtl
390
Martinus Laurenzacii, Vitalis de Sorlavia, Scederinus
Ferrarius, Adam Orsoni, Iohannes filius Laurentii
Follie, Iohannes Vectoral, Iohannes Canale, Lau-
rentius Suaroli , Lotensius Bessus , Iohannes Se-
ctumpicinum, Vitalis de Rubeo, Iohannes Mado-
culus, Mafeus de Laurencia Maiorani , Vitalis filius
Iohannis Menegacii, Laurentius Ianiani, Donadus
de Zocco, Paganus Martini Pagani, Vitalis de Ma-
riola , Iohannes Fogaroli , Iohannes Madocola , Lau-
rentius Iohannis Vitalis, Bonus de Casa, Vitalis
Cavaleti, Damianus Telzani, Vitalis Zacius , Iohan-
nes Trema, Secundus Securanoctem, Iohannes I-
mizus, Iohannes Nectorus, Iohannes Soletus, Lau-
rencinus Securanoctem , Vitalis Secundi , Iohannes
Pastelli, Iohannes Gitelli, Stevanus de Saxello, AI-
bertus de Bullio , Andriolus Vitalacii , Andreas Man-
tuani, Redulfus Florini, Secundus Mazuchus , Iohan-
nes Gega, Adam Sederani, Veitrus Sederani, Petrus
Bocolini, Iohannes Formica, Ottobonus de Perla,
Vitalis Ronzoninus, Amadeus filius Iohannis Nanni,
Redulfus de Filiastro, Iohannes Ronzonini, Lau-
rentius Follia, Vitalis de Menexe, Sabatinus de
Reoxdio, Vehtus Mariolus , Vitalis Blandonus, Lau-
rentius Rozolinus, Vitalis Pariolus , Laurentius Bo-
nomi, Vitalis Bonomi, Lazarus Tognirolus , Vitalis
de Iohanne Guilizoni, Iohannes de Rubeo, Vaninus
filius Secundi Dominici, Vitalis Iohannis Simonus,
Iohannes Bonus ser Redulfi, Bonizo Iohannacii Ga-
reldi , Otho Zanarii Iacobus de Richelda
Bornini, Vitalis de Laurentio Bastardi, Iohannes
Divictani Cazelinus, Vitalis Ragaxalis, Otho Bastardi,
Martinus Alderici magister Laurencius
Ruxani, Vitalinus Rocus, Iohanninus de Burmio,
Laurentius filius Pedardi, Iohannes Tancius, Tc-
maxius Fidelis, Vitalis de Ortis, Petrinus Moroni,
Iohannes Bonifredi , Bonizo Albizacii , Iohannes Me-
negacii, Protaxius Menegacii, Redulfus Pascalis,
Iohannes Bastardi, Ventus Lombardi, Iacobinus
filius Vitalis Poxonani, Vitalis Madocus, Giroldus
Platus, Vitalis Occani, Vannes Druxa, Albertinus
Grassoni, Iohannes Capramolza, Redulfus Balesterii,
Ambrosius Balesterius, Vitalis Tarchini, Martinus
Zeneci, Vitalis Guidani, Vitalis de Curte, Vitalis
Garaldi, Albericus Saraxini, Lorencinus Ferrarius
de Cocto, Abondius Paiolus, Dominicus Mariolus,
omnes predicti de Burmio ex parte comunis de
Burmio promiserunt obligando omnia eorum bona
pignori in manu domini Arialdi de Lucino ", domini
Guifredi Bognoni, dom. Michaelis de Canova, dom.
Petri de Cantono, dom. Ardizoni Broci, consulum
comunis de Cumis, ad partem ipsius comunis, et
iuraverunt ad sancta Dei evangelia, ut supra legitur,
omni tempore attendere et observare in omnibus
et per omnia, et audire et attendere omnia pre-
cepta consulum seu potestatis Cumarum, qui pro
tempore fuerint, et insuper promiserunt quod fa-
cient alios suos vicinos ita iurare et promittere et
obligare et firmare hanc cartam, sicut ipsimet fe-
cerunt.
Iste vero sunt res, quas debent facere homines
et comune de Cumis versus homines et comune de
Burmio , videlicet quod homines de Burmio debent
ire et esse salvi et securi per totum episcopatum
Arialdo da Lucioo fu ambascialore di Como con Gualderico
Sescalco a Federico Barbarossa in Torino dopo la rolla di I.e-
gnano, onde ottenere da lui la rcscissionc del Uallalo convennlo
coi Milanesi per la redcnzione dei molti Coinaschi rimasti pri-
giooieri nel combattimcnlo, e sottrarsi allc dure condizioni clie
i vincitori areano per esss» imposto.
cumanum, sicut alii homines episcopatus cumani,
et tale bannum dabitur illis, qui oilenderent hominibus
de Burmio in rebus vel in personis , tamquam
offenderent aliis hominibus cumani episcopatus, et
talis vindicta accipietur de illis, qui offenderent ho-
minibus de Burmio in rebus vel in personis, tam-
quam offenderent aliis hominibus cumani episcopa-
tus, et largam stratam et largum mercatum debent
habere homines de Burmio per totam Valleintelli-
nam sine aliquo pedagio vel tholoneo : et si homi-
nes de Burmio vellent venire Cumum pro aliquo
mercato, debent homines cumani dare eis tale mer-
catum, quale darent aliis hominibus cumani epi-
scopatus ; et de rationibus , quas facere debent ho-
minibus de Cumis, et quos homines de Cumis debent
facere hominibus de Burmio, non debet nocere
hominibus de Burmio bannum imperatoris , nec
bannum comunis de Cumi», nec parabula aliqua
data a comuni de Cumis vel ab eius misso ; et ho-
mines de Cumis tenentur facere rationem hominibus
de Burmio in loco Trixivii de omnibus prediis (et)
sachis factis usque hodie, vel que de cetero fient homi-
nibus de Burmio. Item et de placitis continuis item
tenentur facere eis rationeni in eodem loco de omni-
bus hominibus, qui fuerunt capti ab anno uno pro-
xime supra preterito, excepto de iniuriis et com-
positione iniuriarum ipsorum hominum captorum ,
et homines de Cumis non debent recipere aliquem
hominem de Burmio pef habitatorem in Cumis vel
in episcopatu cumano, nisi per parabulam comunis
de Burmio; et ille libre l imperiales, quas comune
de Burmio debet dare omui anno comuni de Cumis,
et ille res et rationes, quas comune de Burmio
debet dare comuni de Cumis pro omni condicio,
quod comune de Cumis eis peteret vel petere posset,
ut in hac carta continetur, debet facere comune
de Burmio comuni de Cumis pro omni condicio,
quod comune de Cumis eis peteret vel petere posset ;
et hec predicta esse et fieri debent ita ut supra
legitur, salvo honore et ratione domini episcopi de
Coira et dom. Egenonis Advocati et dom. Gabardt
et eius heredum , rata tatnen manente predicta con-
cordia, et salva concordia , quc fuit facta iuler co-
mune de Cuniis et quondain dom. Egenonem patrem
doin. Egenonis et dom. Gabardt. Item teneatur comune
de Burmio tenere blavam ita, ut non ducatur extra
locum de Burmio et suain virtutem, nec extra e-
piscapatum cumanum : et si comune de Cuinis vo-
luerit habere suum nuncium in loco de Burmio ad
distringendam blavam, quod habeat, si voluerit, et
missus sive nuncius comunis de Cumis debeat iurare
sic attendere, ut supra legitur, omni tempore pa-
rabula comunis palam in concione cumana , et ob-
ligare debent consules comunis de Cumis sic atten-
dere, ut supra legitur, omni tempore; quod sacra-
mentuin debet recuperari omni decennio, et hoc
sacramentum debet fieri in presentia nuncii comunis
de Burmio, si ipsum comune de Burmio voluerit.
Hec tamen omnia supradicta ita teneantur, salvo
iure dom. episcopi cumani, quia nihil de suo iure
remittit dom. episcopus cumanus pro hac concordia.
Insuper predicti dom. Arialdus de Lucino el Gui-
fredus Bognonus, et dom. Michael de Canova et
dom. Petrus de Cantono, et dom. Ardicio Brocus
consules comunis de Cumis nomine et cx parte
ipsius comunis promiserunt obligando omnia bona
ipsius comunis erga supraseriptos de Buruiio ad
partein coniunis dc Burmio omni tempore , ut supra
Jegitur, attendern et observare , et quod facienl
alios socios suos consules cumanos et credentiam
Digitized by
Google
3 9 i
APPENDICE
3qa
cumanam hanc cartam firmare, ut supra legitur,
quia sic inter se convenerunt Actum in loco de
Greco supra.
Predicti de Burmio, qui professi fuerunt se in
nulla captione sed in sua potestate esse, et predicti
consules cumani hanc cartam ut supra fieri roga-
verunt : unde due carte uno tenore fieri rogate sunt.
Factum est hoc, ut supra, anno dominice Incarna-
tionis mcci , xv ex. mense aprili indict/ mi.
Interfuerunt ibi Rogerius de Becaria, Petracius
de via de "Vico, Anricus Piper, Onrigonus . . . . ,
Robertus de Puteo, Tadiolus de Piro et Martinus
tubator, et Rolandinus de Aliano rogati testes. -
Postea vero sub eadem incarnatione et indictione
et eodem mense ultimo die, in civitate cumana super
solarium comunis de Cumis, in presentia Alkerii de
Turri, Sigibaldi de Piro, Anrici de Sabiono, Girardi
de Rondenario, Guidoti de Bregnano, Arnoni Pe-
ganalli, Petri Mule et aliorum multorum testium,
Iohannes Nanus, Laurentius .de Curte, Vitalis Fre-
teni, Laurentius de Tirano, Secundus Menegacii,
Vitalinus Osoni, Iohannes Imicus, Laurentius filius
Dominici Marioli, Gervasius eius frater, Gregorius
Sederani, Protaxius fil. Iohannis Foliani, Iohannis
Coradinum, Manginus Connus, Iohannes Antoni ,
Robertus fil. Bonici iurisperiti, Vitalis Rusinellus,
Mafeus Iudalicii, Martinus Siricus, Iohannes Moltan,
Vitalis Pitadinus , Lanfrancus Gafoyrus , Gufredus
de Ortis, Vitalis Malguarnitus, Dominicus Saussus,
Gervaxius fil. Iohannis Grassi, Iacobus deClerico,
Iohannes Olzellus Manzentus, Vital de Sireto et
Iohannes Bonus Martiniani , omnes de Burmio hanc
cartam et pacem et concordiam firmaverunt in manu
predictorum consulum ad partem comunis de Cumis,
et ratam et firmam omni tempore habere et tenere
promiserunt, obligando sua bona pignori. Insuper
iuraverunt ad s. Dei evangelia, ut supra legitur,
omni tempore in omnibus et per omnia attendere
et observare. Ibique statim dom. Iohannes Caza,
dom. Ubertus de Turri consules comunis de Cumis,
et Iohannes de Vitale Rusca, et Rogerius de s. Be-
nedicto, et Andriotus Anfuxii , et Monacus de Vita
consules cumani de iustitia, nomine et ex parte
comunis de Cumis obligando bona ipsius comunis
pignori, et consilio et parabola credentie cumensis
convocate ad sonum campane, firmaverunt et ratam
et firmam habere et tenere omni tempore promi-
serunt predictam pacem et concordiam in manu
Iohannis Nanni missi comunis de Burmio ad partem
comunis de Burmio. Insuper Arialdus Pulenta ser-
vitor comunis de Cumis , parabola suprascripto-
rum consulum ex parte comunis data iuravit ex
parte comunis de Cumis , ut supra legitur , at-
tendere ex.voluntate suprascriptorum de Burmio ibi
confitentium se in nullo vinculo, sed in sua pote-
state fore.
Ego Guido de Canova notarius hanc cartam et
totum, ut supra legitur, tradidi et subscripsi.
Ego Iacobus de Porta monasterio notarius supra-
scriptum autenticum etc.
Ego suprascriptus Iacobus Grecus notarius au-
thenticum etc.
Ego Guifredus filius q. ser Uberti Curioli nota-
rius etc.
Ego Arialdus Guitus notarius fii. q. Vegii Guiti hoc
exemplum ex authentico, iussu suprascripti dom. Gui-
lielmi de Pusterla cumane potestatis exemplavi, et
sic in eo continebatur, ut in isto legitur exemplo,
extra litteras plus minusve.
1202 , 25 marzo.
Frammento di giudicato " in una lite fra la chiesa
metropolilana di Mttano ed il comune di Como
intorno alla giurisdizione sul casteUo e sutta
villa di Gnosca e Gorduno.
Dal vol. I Vtt. Monum. neli'Arohmo com. di Como,
e Cod. Monti in Bibi. Ambros.
V. la nota al captL 11 , part. I degli Statuti.
Anno dominice Incarnationis mccii die lune, qui
est septimus dies exeunte mense martii, indictione
quinta. Cum controversia foret ex una parte inter
dom. Iacobum mediolanensis ecclesie archidiaconum
nomine et ex parte ipsius mediolanensis ecclesie ac
eiusdem ecclesie capituli , et ex altera parte comune
de Cumis, de illis hominibus de Niosca, qui sunt
massarii memorate mediolanensis ecclesie habitan-
tibus in loco Niosse, utrique parti placuit ipsam
controversiam committere sub dominis Ottone Cen-
dedario de Mediolano, et Iohanne de Papa de
Cumis, factis hinc inde securitatibus et promissio-
nibus standi eorum arbitrio, videlicet ab ipso dom.
Iacobo archidiacono nomine et ex parte ipsius me-
diolanensis ecclesie et eius capituli in manibus
Iohannis Rusche et Bertari de Carrubio consulum
cumanorum de comuni ad partem ipsius communis
de Cumis recipientibus , et versa vice ipsis consu-
libus ex parte iam dicti communis securitatem et
promissionem facientibus in manum iamdicti domini
Iacobi archidiaconi ad partem prefate mediolanensis
ecclesie et eius capituli, ibi quoque astantibus, pre-
sentibus et laudantibus ac ratum habentibus quani-
pluribus de confratribus eiusdem archidiaconi or-
dinariis iamdicte mediolanensis ecclesie, sicuti in
carta compromissi super hoc facti scripta et tradita
per Guillielmum Cagapistum notarium civitatis Me-
diolani continetur. Quibus ita peractis, prenominati
dominus Otto Cendedarius et dominus Iohannes de
Papa arbitri voluntate partium statuerunt , ut utra-
que pars tam super possessorio, qnam super pe-
titorio in ipsa causa procedat sine preiudicio ali-
cuius partium , salvo commodo possessionis ei qni
inveniretur possidere, et sic lis contestata est sub
ipsis arbitris, prout in quodam scripto hinc inde
facto continetur. Que iamdicta controversia talis
erat : dicebatur enim nomine et ex parte ipsius co-
munis de Cumis et pro ipso comuni quod ecclesia,
que est fundata inter castrum de Niosca et ipsum
castrum, et tota villa et locus Niosce et Gorduni,
et omnes homines ipsorum locorum tam massarii
iam dicte mediolanensis ecclesie , quam alii homines
habitantes in ipsis locis Niosce et Gorduni, sunt de
sacra et crismatc et episcopatu et iurisdictione Cu-
marum, quod asserebatur ex parle ipsius comunis
de Cumis , quod iamdicta ecclesia castri de Niosca
fuit consecrata per quondam dominum Ardicionem
Cumane ecclesie episcoputn ab annis septuaginta su-
pra, sicut in attestationibus eorum apparet. Item per
multos testes probatur ex parte suprascripti comunis
de Cumis omnes homines de Niosca et de Gorduno,
tam massarios predicte mediolanensis ecclesie quam
• QuesU sentenza, cbe si ba in copia completa nell*arcbivio comunale
di Como {Vet. Monum., T. I), mentre il cod. Ambros. non no
offre cbe nna parle, fu dai due arbitri prononciaU io farore di
Como, col concorso di Giovanni del Pero comaseo ed Arnoldo
di Cantu, in palatio monasterii s. Victoris de Meda. Secondo )'apo-
grafo comasoo esss e in data del 26 febbraio : rn kat. marlii, »»
sembra erronea.
iilB
•A
i
tit
»1
'{
Digitized by
Google
3g3
alios fore et esse de sacra et iurisdictione cumensi,
et officiatos fore ministerio romano in suprascripta
ecclesia castri de Niosca a sacerdotibus romanis,
foctis per episcopum cumanum per annos septuaginta
quinque et plus, et per annos sexaginta, et per annos
quinquaginta, et per annos quadraginta, et per annos
trigintaquinque et per triginta annos, et per annos
vigintiquinque , et per annos viginti, et per duo-
decim annos, et per presens tempus etc. recipien-
tibus a sacerdotibus romanis, etc.
1203, ... febbraio.
* Statuti pattuiti fra il comune di Alebio ed il mo-
nastero <f Acquafredda pel taglio delle legna nei
boschi comunali.
Carta orig. in Bibl. Ambros.
V. la nota sulle Comunante, col. 308.
In oomine Domini. Breve ordinamenti positi per
comune de Adelebio et de Rovole in concordia ao-
mini Rogerii abbatis monasterii s. Marie Aque fri-
gide et Ottobonis de Ecclesia et Carnevare de To-
rexella tale est, quod nulla persona ipsius vicinie
nec ipsius monasterii, nec de gentilibus • abitantibus
in suprascripta vicinia, debeat incidere super comune
de Alebio et de Rovole arborem castaneam nisi
stropam b sine fraude, a sasso de Ardona inzosum,
et a sentero de Averto inzosum, et a doso Conpo-
sturo inzoso, et a valle Cauria inzosum, et a sentero
de Usugio inzosum, et a supra mota de Planca in-
zosum usque in Madriasco; et qui contra hoc fecerit,
solvat pro banno solidos quinque, nisi fuerit para-
bola illorum, qui super hoc fuerint ordinati per
suprascriptum comune et dominum abbatem et
gentiles ipsius terre habitantes et per ipsum comune ;
et si qua persona ipsius vicinie inciderit arborem
castaneam super divisum, nisi fuerit parabola illius,
cuius fuerit, solvat pro banno in unaquaque vice
solidos quinque, nisi foret folia de vergolis c , et hoc
sine fraude. Item si qua persona ipsius vicinie inci-
derit super comune arborem castaneam et arbores de
bedoliis * et de goris ■ et de albaris r et de coluris *
et de rigalis fe ante capras, solvat pro banno in
unaquaque vice solidos tres. Item si qua persona
ipsius vicinie inciderit de videza de , donec
venerit festum s. Michaelis omni anno, si fuerit
in die, solvat pro banno solidos v, nisi fuerint frasce
de erpexi 1 velde ligare vasa, et excepto pueri minores
decem annorum; et si fuerit in nocte, solvat pro
banno sol. xx , que videcia 1 debet incidi per unum
hominem pro fogore, et monasterium per novem
■ JVee dt gentiiibus - persooe diverse dai yicioi, e di migtior condi.
tione od i nobili.
• Stnpa - ritoiie, legame di vimine o verga rilorta. Stroppa dicesi
aaeora ae! dialeUo toscano nell' isteaao senso, e viene dal latino
stroppus, fascia.
< Vergolis - vetta del eorreggiato. Questa parola pno leggersi anehe
ugolis, ma mon ne troverei il significato.
« Bedultis - betnlle.
< Goris -. vetriee, vinco, albero piegherole a foglie obloaghe, e serve
a legare e afar eeate. Una specie di viaco deUo gorra e eecennata
da Pietro de'Creteensi, V. 63.
< AHaris . alberelle.
f Coktrie - noccinola.
■ Forte iugalie - ritorte o correggc di legno, delle comunemenle
giongla, cbe tervivano a legare U giogo alle coroa de'buoi.
Ora tali attreaai son fatti con atriaee di cuoio.
> Erptxi - forse i vimini e tterpi ehe iegaii insieme a modo di
fatciae terviano di erpice, che eosi falto slromenlo ohianiati ora
ttrasdno.
I fideeia pare tia il sermento, ramo secco o verde reciso daHa vile.
DOCUMENTI 3^4
homines. Item si qua persona ipsius vicinie inciderit
de busco de comuni , causa vendendi extraneis per-
sonis, nisi solo modo vicinis ipsorum locoruin et
monacis et gentilibus abitantibus in ipsa vicinta,
solvat pro banno in unaquaque vice solidos quinque,
excepto ligna de pezo et de tellio ", et illa persona
que traeret ligna vetita extraneis personis vel Jigna
incisa per extraneos homines in suprascripto husco,
solvat pro banno in unaquaque vice denarios xli.
Si qua persona ipsius vicinie tenuerit bestias extra-
neas ultra duos dies, solvat pro banno solidos v,
et cavalli conceduntur tenere tantum hic ad sanctum
Georium prosimum, si tenuerit in vicinia Adelebii
et de Rovole, et omnis persona suprascripte vicinie
abeat virtutem pro fogore donandi per annum suo
amico carum unum de lignis de foco. Et canetum
sit tensuin omni anno usque ad festum omnium
sanctorum , et si qua persona acciperet infra ipsum
terminum de suprascripto caneto, solvat pro banno
sol. v; et hoc bannum et statutum debet servari
usque ad duodecim annos proximos. Si qua persona
ipsius vicinie miserit focum super comune sive super
divisum, ita ut comune buscum ardeat, solvat pro
banno sol. x, excepto in alpino de supra, et illa
persona, in qua inventum foret per bannitores de
lignis * castaneis, que credent esse incisa super co-
mune, non dabitur ei fides tuendi se, nisi osfcn-
deret ubi incidiset foris de predicto busco : et ban-
nitores qui iurant, iurant accipiendi illis qui fecerint
contra suprascripta banna, nisi foret sive faceret pa-
rabola illorum , qui super hoc forent constituti ; et
comune suprascriptum infra quindecim dies, ex quo
ceciderint suprascripta banna, ut supra legitur, nec
reddent eis ipsa banna , ita ut vadant ad proficuum
illius qui ceciderit, que banna debent esse medietas
comunis, et allia medietas bannitorum. Et si visus
fuerit a bannitore, non dabitur ei fides tuendi se,
et si visus non fuerit a bannitore et acusatus fuerit
bannitoribus, racio cognoscatur laude consulum. Et
bannitores iurant bona fide et sine fraude custodire
suprascriptas res, et curare bona fide et accusare
illas personas, que contra hoc fecerint, et si quis
extraneus inciderit de suprascripto busco et inventus
fuerit , non dimittent portare ligna ; et iurant quod
non habeant accusare alliquain personam odio, nec
dimittant benevolentia quando acusent. Factum est
millesimo ducentesimo tertio, mense februario, in-
dictione sesta.
Frater Niger et Angellus de Serra et Asperus
de Rovole, positi ex parte domini Ugerii abbatis et
ex parte gentilium et ex parte comunis de Adelebio
et Rovole super hoc negotium, concedunt domino
abbati et fratribus suis ducendi per annum Aque fri-
gide duos scavatios e de borris de focco et carra duo
de circulis, et concedunt eis ducendi Aque frigide
de omnibus lignis de diverso, causa operandi in do-
mibus de ipso monasterio, et similiter de tignis de
comuni causa operandi in ipsis raansionibus sive
domibus sine fraude : et concedunt unicuique fogore
de vicinia de Adelebio et de Rovole vendendi extra-
neis personis sex carra de borris 4 et fascium unum
a Ligna de pezo tt de tellio. Forse il pezzo o pino «elvttico, e H
tigtio. La eorteecia nacerata di qnesfnllimo ael eemateo ei aea
a legare i traloi, a terare le eommesaaee deiie barebe od a far
funi da pescalore.
b Bannitoret de lignis castaneit sembra che corrispondessero alle mo-
derne gnareie foreslali.
e Scavatios - voce vallellinete , usata per indieape uaa speeie di
barca, deriyaate prebabilaente da svnfa, aavicella.
d Borris - tronchi di alberi.
Digitized by
Google
3 9 5
de circulis • sive vicinis suis, extimata illa sex cara per
illos qui super hoc erunt constituti, et nullus debet
menare illa ligna foris de la terra, donec non forent
extimata ab illis personis super hoc constitutis ; et
qui menaret donec non forent extimata, solvat de-
narios xx pro banno pro unoquoque carro, et qui
incideret perticas de fo * causa faciendi focum, solvat
pro banno solidos x ; et conceditur de videcia acci-
piendi ad faciendum stropam, et ad ponendum super
colum de bovibus et sine fraude.
Et ille homo vicinie de Adelevio et Rovole, ex-
cepto de gentilibus, qui visus fuerit comedere vel
bibere in taberna Adelebio in hoc anno, solvat pro
banno in unaquaque vice solidos v de denariis
novis, et omnia sunt de denariis novis.
1203, 6 maggio.
Sentenza del console di giustizia di Como Alberto
de Voe in una causa fra il monastero di s. Fau-
stino in Campovico ed alcuni di Ardenno, aventi
pretese sui feudi di quello.
Dal Cod. Monti in Bibl. Ambros.
V. la nota € al capit. J degli Statuti dei Consoli.
Anno dominice Incarnationis milleximo ducen-
teximo tercio, die martii, sesto die intrante madio,
indictione sesta. Super controversia , que vertebatur
sub Alberto de Voe consule cumano de iusticia et
sociis, ex una parte inter dominam Anestaxiam
abatissam monasterii s. Faustini de Insula agentem
nomine ipsius monasterii, et ex altera doniinum
Pelavexinum de Ardenno, et Iordanum et Pelegri-
num fratres filios ipsius Pelavexini, et Morandum
et Montanarium et JNigrinum et quemdam alium
fratrem suum , qui dicuntur de Ardenno,
que talis erat : petebat nainque predicta abbatissa
quatinus predicti de Ardenno non inferant nec in-
ferri faciant aliquam vim vel molestiam nec aliquam
exactionem servientibus ipsius monasterii , neque su-
persedentibus et masariis ipsius monasterii , qui
tenent et laborant nomine ipsius monasterii terras
et sedimina ipsius monasterii in loco et territorio
de Gampovico in monte et plano, nec pastum nec
albergariam c nec aliquid nomine districti vel alterius
exactionis a massariis ipsius monasterii, qui sunt
in Campovico, exigant nec exigere debeant per se
nec per suam subinissam personam, sed eos ser-
vientes et masarios ipsius monasterii ipsam abbatis-
sam nomine ipsius monasterii quiete tenere et pos-
sidere permittant, dicens ipsos de Ardenno nullum
ius habere in ipsis massariis suis de Campovico,
nec super terris ipsius monasterii reiacentibus in
territorio de Campovico; et predicti de Ardenno
dicebant se habere et habuisse et habere debere
de iure et consuevisse habere predicta omnia iura
super terris et masariis suprascripti monasterii de
Campovico : quod nixi fuerit probare per testes, qui
in hac causa non fuerunt admissi. Unde predictus
Albertus deVoe consul cumanus de iusticia, conscilib
et parabola domini Lanfranci de Via, et Iordani Greci,
et Botigie Broci, et Petri Lavizarii, et Ambrosii de
Carugo, et Bertari de Canonica sociorum suoruin,
talem dedit sententiam, videlicet quod visis racioni-
bus et atestacionibus et instrumentis et confessionibus
Circulis. Forse le ritorte.
Fb, cioe il faggio.
Jlbergaria chiamavaai 1'onerc inerenle ai vassallidi ospitare nello
proprie case i loro sigoori.
APPENDICE 3 9 6
utriusque partis, et diligenter inspectis, condem-
pnavit iam dictos omnes de Ardeno barbanos » et
nepotos, ut amodo in antea non molestent nec in-
quietent, nec molestare nec inquietare debeant
iam dictam dominam abbatissam et ipsum monaste-
rium nec eius subcetrices et servientes ipsius mo-
nasterii, nec earum nuntios , nec earum masarios seu
supersedentes terrarum suprascripti monastehi s.Fau-
stini de Campovico, nec de eius . territorio neque
per albergariam nec per destrictum , nec per aliquam
exactionem, seu pastum facere nec extorquere, seu
aliquam violentiam eis facere nec inferre eis de
cetero debeant. Et sic finita est causa. Data fuit
hec sententia Cumis in ecclesia s. Iacobi. •
Predictus Albertus de Voe consul cuinanus de
iustitia hanc cartam noticie scribere rogavit.
Interfuerunt ibi testes dominus Arialdus et Ia-
cobus Vicedomini , et Anricus de Via, et Comes de
Lavelo, et Ubertus Grecus, et Iohannes Lilia; de
servitoribus Pelegrinus de Rondanario et Gualdri-
getus de Cernobio.
Ego Rogerius de Pnteo notarius hanc cartam
noticie iussu et parabola suprascripti Alberti con-
sulis scripsi, et interfui et subscripsi.
1204, 4 novembre.
Atto eretlo in concorso di Nicolao giudice ed as-
sessore del vescovo di Como Guglielmo della
Torre di Mendrisio, e di Oprando abate di s. Sim-
pliciano in Milano ecc. in una causa vertente
fra tarcivescovo di Milano e il monastero di
s. Fauslino.
Carta orig. in Bibl. Ambros.
V. la nota sui Savii, col. 266.
In nomine Domini : anno dominice Incarnationis
niilleximo ducenteximo quarto, die iovis, quarto die
intrante mense novembre, indictione octava. Mco-
laus iudex civis cumanus et assessor domini Guilelmi
Dei gratia cumani episcopi , delegati a domino In-
nocentio summo pontifice ad cognoscendum sub
ipso et donno Oprando abbate monasterii sancti
Simpliciani de Mediolano, similiter delegato et a-
juncto eidem episcopo a iam dicto summo pontifice,
de causa et super causa, que sub eis vertitur ex
delegatione ipsius summi pontificis ex una parte inter
Annastaxiam abbatissam monasterii s. Faustini de
Insula, agentem nomine ipsius monasterii, et ex
altera dominum Phiiipum Dei gratia Mediolani ar-
chiepiscopum, venit ante iam dictum donum Opran-
dum abbalem et Passaguerram ■ iudicem Mediolani
■ Barbanus, voce barbarica , lo atesso che xio ; e tattavia in uso ia
alcuni dialelli lombardi.
b Qnesto Passaguerra era giudice e console di giustizia in Milano
nel 1307, secondo una carla di quell'anno, da lui firniaU. Di
lui parla il papa Innocenzo III in una lettera del 1198 alParci-
veecovo di Milano Filippo da Lampugnano a proposilo di una
lile, che verleva Cn da' tempi di Milone fra 1'arcivescovado e il-
monastero di s. Donato in Sesto Caiende , nella quale era pro-
euratore di Filippo appunto questo Passaguerra, da lui spedito
a Roma. Pare lo stesao che si vede firmato come teslimonio in
una senlenza di Milone arcivescovo nel 1190 a'3 di marao, e in
un diploma dell' imp. Enrico VI nelfagosto 1 196 ia favore del
monastero di s. Ambrogio in Milano, in qualita di giudice /«•
perialis aulae. Per avere awersalo il papa in occasione di un
decreto pontificio poco favorevole alf areivescovo nella cauw
succitata , fu da iui scomunicato , come appare da due leltere
pontificie all'arcivescovo ed ai consoli di Milano, ma ne fu poi
aasolto. Non so se sia lo stesso Passaguerra ch'era della famigl»
di Pozzonero, che essendo nel 1177 giudice e console de'nego-
zianti di Milano, decise nna lite nata tra Armano Cavacqua di
*
Jii
ifl
Jf
DigitizecT by
Google
397
eiusque assessorem in hac causa, dicendo se paratum
esse pro et ex parte iam dicti domini episcopi
cumani ire ad sapientes alicuius civitatis, ad quos
et concorditer ellegerint ire, capere conscilium de
tota predicta causa, secundum quod continetur in
libello dato et porecto eidem domino archiepiscopo
et eius sindico a iam dicta domina abbatissa s. Fau-
stini, et secundum quod continetur in declaracionibus
et exposicionibus factis et scriptis de predicta causa
sub iam dictis delegatis eorumque assessoribus, licet
ipse Passaguerra discors fuisset sub iudicibus Pla-
centie in accipiendo" conscilio de ipsa causa cum
predicto Nicolao, dicendo ipse Passaguerra quod
nolebat accipere conscilium de ipsa causa, nisi tantum
super peticione fructuum, et super officio iudicis et
delegatorum proposito a sindico predicte abbatisse
ad restitucionem possessionis vel quasi rex, de quibus
agitur, et non super alliis capitulis, que in predicto
libello et declaracionibus et exposicionibus supra-
scriptis continebantur ; ipse vero Nicolaus, sicut a-
serebat et dixit coram predicto abbate et me Uberto
notario, dicebat quod ex tunc voluit et volebat et
hodie paratus erat accipere conscilium super pre-
dictis omnibus capitulis, que in predictis libello et
declaracionibus et exposicionibus continebantur, vel
saltim super hoc dubio voluit et volebat conscilium
accipere, utrum esset conscilium accipiendum a sa-
pientibus super omnibus predictis capitulis que di-
cebat, an tantum super suprascriptis duobus capitulis,
que dicebat Passaguerra, secundum quod sapientibus
melius visum fuerit conscilium esse dandum et iu-
dicadum. Iterato coram me Uberto notario et in-
frascriptis testibus iamdictus Nicolaus pro se et
nomine et ex parte iam dicli domini episcopi cu-
mani petiit et requisivit a iam dicto donno Oprando
abbate ibi astante (et) presente, quatinus super
hoc dubio miteret iam dictum Passaguerram ibi
presentem astantem ipsum Passaguerram, et eidem
Passaguerre ibi presenti similiter petiit et dixit, ut
cum ipso Nicolao ad sapientes alicuius civitatis,
ad quos concorditer ellegerint ire, veniret capere
conscilium de predicta causa, utrum consulendum
et iudicandum sit de omnibus suprascriptis capitulis,
que in predictis libello et declaracionibus et expo-
sicionibus continentur, an tantum super predictis
duobus capitulis, scilicet super peticione fructuum,
et super restitucionem possessionis vel quasi rex ,
de quibus agitur, secundum quod a sapientibus
melius visum fuerit conscilium esse danduin et iu-
dicandum , tam in petitorio quam in posscssorio
iudicio, quam etiam in omnibus suprascriptis ca-
pitulis, que in predicto libello et suprascriptis de-
claracionibus et expositionibus continentur, asserens
ipse Nicholaus super omnibus esse eonsulendum et
iudicandum , cum non reperiatur ipsaiu abbatis-
sam nec eius sindicum per aliquam eliectionem nec
per aliquas sententias sive precepta iamdictorum
DOCUMENTI
delegatoruin nec eonun assessorum aliquod subsi-
dium sive auxilium vel capitulum sibi exclusisse nec
remisisse vel pretermisisse de illis capitulis, que in
predicto libello et predictis declaracipnibus et expo-
sicionibus continentur. Iam diclus vero donus O-
prandus abbas simul cum ipso Passaguerra respondit
et dixit eidem Nicolao, quod non miteret nec mitere
debebat ipsum Passaguerram, nec ipse Passaguerra
ire debebat capere et accipere conscilium de piedicta
causa, nisi tantum de predictis et super predictis
duobus capitulis, que dicit Passaguerra, scilicet super
peticionem fructuum et super restitutionem posses-
sionis vel quasi rex, de quibus agitur, et non super
alliis- capitulis, que in predictis libello et declaracio-
nibus continentur, et in suprascriptis exposicionibus
dictis et scriptis sub predictis delegatis et eorum
assessoribus ; quia valde videbatur eis absurdum
revocare in dubium quod per eos erat stabilitum.
Actum in civitate Mediolani in curia domus supra-
scripti Passaguerre, in qua ipse Passaguerra inhabitat.
Interfucrunt ibi testes donus Aldo Buzo monachus
suprascripti raonasterii s. Simpliciani, et Paganusde
Meda subdiaconns suprascripti monasterii s. Simpli-
ciani, etProtaxius Guerzius custos ipsius monasterii
s. Simpliciani , et Bolietus servitor sive scutifer
suprascripti Passagnerre , et Arnaldus de LiernO
servitor cumanus.
Ego Obertus de Osteno notarius predictis omni-
bus interfui, et rogatus a predicto Nicolao iudice
hanc cartam tradidi et scripsi.
1205, 12 novembre.
Immissione in possesso di alcuni beni in territorio
d Isola, di proprieta di Zigalardi Laveselio, fatta
dagli estimatori di Como in favore di Guidone
Giudice, creditore verso il suddetto.
Copia siocrona aotenlica in Bibl. Anrbfos.
V. lanota sugli Stimalori , col. 29T, td il capit. CXXXV degli SCatuti, part. II.
Anno dominice Incarnationis milleximo ducente-
ximo quinto,die sabbati xn intrante mense novembre,
indictione nona. Coram Tedeo Azario et Sescalco
de Curognora • consulibus cumanis de iustitia,Vegius
Guitus et Iordanus Guerra extimatores comunis de
Cumis ex officio sibi a comuni de Cumis commisso,
et iussu et parabolla seu auctoritate iam dictorum
consulum dederunt et tradiderunt Guidoni iudici
de Canonica de rebus, que fuerunt quondam Ziga-
lardi Levexelli eiusdem civitatis, nominatim de me-
dietate duarum peciarum terre et sedimen Unum
totum insimul tenencium, reiacentium in territorio
de Insula ad locum ubi dicitur ad Novellum ....
illius Guidonis estsedimensuprascriptum; cuicoheret
a mane alia medietas iamdictarum terrarum exti-
matarum Guilielmo Alberici hodie per infrascriptos
extimatores, a lneridie via Regine b , a sero hospitalis
Monza ed Uberlo arciprcte di quel borgo, e che si soltoscrissc
come lestimonio in ailra senlenza del 1182, pronunciala per
delegazione pontificia da Piclro vcscovo di Luoi, e da Tedaldo
vescovo di Piacenza, in una grave controversia insorla allora
fra l'arcivescovo Algisio ed una delle principali basiiiche della
citla. Egli fu che accompagoo l'imp. Enrico VI sino a Como
nella costoi parlenza per la Germania, insieme ai consoli Ado-
bado Bullrafo, Alberto da Lampugnano, Guidoiie da Vimcrcato
e Manfredo dnl Pozzobonello. F11 giudice e coiisole di Milano
anche ncl 1195 con Bcnnone Curlo, Albcrto da Lampugnano
suddetto, Guglielmo Calzagrigia, Guizardo dclla Puslerla, Nazaro
Viscontc e Gigollo la Mairola. Su questo Passagnerra si puo
vcdere un breve ponlificio aH'arcivescovo di Milano del 1.'!
agnslo 1 198 nel gia menlovato Cnd. Monli.
a Colognola, ora sobborgo S. Ageslno.
b La via. allora aspra e falicosa, che coslcggiava dal laUx ooetden-
lale il Lario e spingevasi fin so.1 MilaReso. E faroa cbe fosse fatla
coslruire dalla rcgina Teodolinda. Di poco dissimil» « quella
erano da noi tulle le vie pubblicke nelle ciUa e net contadi,
tranne le antiche slrade romane, assai poclie. Ui quelle delfalla
Italia e ricordata specialmoute quella. che per Uilono,. Como,
Lecco, Bergamo e Brescia cooduceva. al Veneto, oVeacritla nella
lavola geogralUa di Peutinger del seoolo 1114. EaM fu pencorsa
dagli imperatori rouiani Uecio, Adriano, 'FiUerio, OUaviano,
Giulio Cesare nei loro paesaggi por le nosKre contradts, allri-
menti dctla basilica o regia, ed cra la via galUca conw condu-
cente alla Gallia cisalpvna, e veuoe sorbata per inoUi sccoli,
per qitanlo. 1'aveano peraiesso le vuvastoai lilabartche. Essa
Digitized by
Google
3 99
de Insula *, et hoc in solutum pro libris octo et
solidis sex denariorum novorum pro sorte, qui re-
manserunt ad solvendum ex ilJis libris tredecim et
solidis sex denariorum novorum, de quibus supra-
scriptus quondam Zigalardus eidem Guidoni tene-
batur per breve unum atestatum, et pro libris tres
et solidis quatuor denariorum novorum Mediolani
bonorum pro guiderdone ipsorum denariorum; iu-
rante ipso Guidone se tantum guiderdonum pro
ipsis denariis aliis dedisse in laude consulum cu-
manorum de iustitia; et pro sol. quindecim minus
den. tres den. nov. pro expensis extimatorum et
extimacione facienda et solucione huius carte : ita
ut prenominatus Guido et sui heredes, et cui deinceps
dederit, habeat et teneat suprascriptas res extimalas,
ut supra legitur, et faciat exinde quicquid voluerit
sine heredum iamdicti quondam Zigalardi contradi-
ctione, una cum omnibus superioribus et inferioribus,
seu cum Onibus et accessionibus suis in integrum.
Que res iam antea extimate erant ipsi Guidoni
APPENDICE 4oo
in soiutum pro iam dictis denariis per iamdictum
Iordanum Gueram et Iacobum de Pissibus extima-
tores comunis de Gumis suo officio, iussu et pa-
rabolla Rogerii Rusce et Sescalci de Corognora
consulum cumanorum de iustitia, et Oldorinum
fratrem suprascripti Guidonis nomine et ad partem
illius Guidonis in possessione posueraht mense
octubris proximo preterito, xi die^intrante, dato
spacio xxx dierum heredibus iamdicti quondam Zi-
galardi luendi ipsas res si vellent, intra quod spa-
cium eas non exegerunt, nec ipsos denarios eidem
Guidoni solverunt •.
Prenominati vero consules et extimatores hanc
cartam fieri rogaverunt ut supra.
Interfuerunt Guifredus Bugnoni et Anrigacius de
Villa et Iohannes Viviani de Brienno testes. Actum
Cumis.
Ego Honricus Grimoldus notarius iussu supra-
scriptorum consulum et extimatorum hanc cartam
tradidi et scripsi cum suprascripta grosula.
mantenevasi dai municipii a spese e guardie comuni pel tratto
cbe a ciascano epetlaTa, e se ne trova qualche traccia talvolta
in alcuoe carte anobe delPxt e persioo del mv secolo.
■ Esisteva gia nel secolo xii 1'ospitale di S. Maria Maddalena dlsoia,
di padronato dei Giovii, da essi fondato verso il millc nel luogo
di Slabbio ora dctto Uspcdalelto , e serviva di ricovero ai
poveri cd ai pellegrini. Se ne ha memoria in una carta del
26 loglio 1191 appartenonlc gia alla cbiesa di S. Eufcmia
d'Isola, chiesa plebana, portanlc atto di vendila di decitna ad
essachicsa, cd in allra dell'11 agosto delPislcsso anno, ch'e una
cessionc di beni falla dal comune di Ossuccio al mouastero di
Acqaafredda, in cui nell' indicazione dclle cocrenze lcggesi:
« a nulla hora lerra liospitalis insulae ». Parimenti una seulenza
del 15 gennaio 1192 di Anselmo Raimondi, vcscovo di Como,
tronca una lite vertente fra alcuni canonici di S. Eufemia ed
Isolano diacono dell'ospila)e stesso. Qucsflsolano e rammentalo
anchc ,n un atto dcl 21 dicembrc 1192: « Insulanus de hospitali
» de Stabio ex parte ipsius bospilalis etc. » Cosi si ha purc allra
memoria di quel luogo pio in una traosaziono avvcnula il 12
giugno 1178 fra il monastero d'Acquafrcdda e 1'ospitale d'Isola
intorno ad una strada, su cui erano nale conteslazioni fra le
rUorVn 1'" PermUla di beDi faUa V * Ki-e» 0 ,S3 6 >»
s AmhT° m0naSler ° di S - Benedell ° e •■o.pifto
1 tro ri r qUeSl ' alU Si hanD0 nc,la Bib,iolcc * Ambrosiana.
> S labio L? ereU ° " 15 W " 0 1,93 " in curia b— Pifli- do
deV comraenU '^TT* ''^ 1 uale 8on ° una P a "°
m\ dai fratelll Rn T ' D ,g0,a ' Vendula »' 8 a P»'«>
• ho S p ilalia l M ai G, ZTl CaD f diCOa, °' -^'^eridiJ
«datto da cLZrl., "™ >U nel 1192 »"» ohie.a romana,
*-*., tom. v ! 8 C 9 er ' eDe ° * "P or,a, ° d *' »«™t°ri
«oldi milanesi all' aDno . ^ 8 "™ P ° r CeM0 ad CM » ***** dodici
--^S^tptaTn Vant ^ 0 ?''' DUali ° uel di Bia -
h °>Pi«>U Blanlone l 0 ann ™ d, nn „ arabolino a „ a s Sc(|e ;
«»' «onte F raele „ e , «n um marabotmum . quello
«»■•. dalla q U4le pren ° rn " eSe ' col,a chiesa dedicata a S . Gia-
del « .g 0s , 0 m^Zl^TT' C ° me " Ppare da ona «««»
C,,a "> dal Quadri ' r °« 8 d » Marco di CIano no(aio
SZ di Sorico, ereHo '£ J T*"'
VaV s ? car,a dei ^ S M93 Sav c:; e ' seco, ° ™' e n °-
. d ' Save «veano diril (o di i anDcssa >i «hiesa, sn
• Ll v" PreSbvleri Oldon el d ; ' atr °r! 0 ' cui P»' «dettero
• *ir r »l7 ntiide S°ncot. m ad C,enc ' h0 ^'" «cclesie
• buSTti fra ' run> ""ornm Z nr 4Uamnartem > 1»»« ad partcm
• «ccleaian, 1 * !'"» «cclesii, de So "««w et aerv.entiun
" c cieaiam ~ ""' " co "«»ii« rf, iaervientium
' P r °ten, pore t Ve ' 8icnl d0 »- ep i conl feCil <1U0Dd » m
* 0n,Di iarri, 6r "' di »Po»ue r it e L 0,0,10 «*. aul ^
Pert,n «re p 0wil in d 8bCre P«"erant atU , ibi
P««"«cta eccl e » ia ^ e cichera
• hospitale . .. ., quam et quod edificavil et edificari fecitq. pre-
> dictos Litolfus ; et iterom do omnibus rationibus , iure ct
» actionibus, quas predicli komines habebant vel habere poterant
» aut eis pertinebant vel pertinere poterant in tota decimi Ae
» Azo et in tola portione totius decime de Quesero, et in tertia
> parte lotius decime de Corenzana et aliis rebus, quas q. pre-
» diclus Litolfus ipsi ecclcsie seu hospitali dedit atque reliqnit
• etc. » Eravi allresi qucllo di S. Maria di Lugano gia esislenle
nel 1233 e retto per alcun tempo dagli Umiliati ; allro in Val-
tellioa, detto dei Ss. Remigio e Perpelua presso Tirano, dircllo
da frati non legati ad alcun islituto religioso, o qoello di S.Maria
di Nesso, governalo dagli Umiliati.
In citla due eranvi gia nel scc. xii; de' piii antichi e piu ricclii
era quello di S. Lazzaro pe' malsani o lebbrosi, del quale esi-
stono notizie anteriori alla fine dcl sec. xil, cbe uoa carla del
30 sgosto 1193 nelfarchivio or di SanfAnna ce lo moslra gia
fondato e coslrutto in piclra. Ignoto e l'anno preciso della sb«
isliluzione, laciuta dal Giovio e dal Tiraboschi; ma uu documenlo
del 15 febbraio 1304 lo dice recentemente fabbricalo, cio cb«
forse avvcnne poco prima del 1193. Sulla facciala della sua
chiesa fu dipinta sul finire del sccolo xiv o ai primi del sec. iv
una danza della morle, illustrala non ha mollo da C. Znrdelli.
Era governato dagli Umiliali, ed una carta del 15 gennaio 1J65
dicc che una doppia famiglia di frati e di snore presiedeva a
quel luogo , che cessarono Ja quelPamministrazione in principio
dcl xiv sec, ed il govcrno di esso, che pcr difello di buona am-
minislrazione erasi dctertorato , passo ad un minislro dcpulato
dal vescovo. Altro ospitale era quello di S. Bartolorneo prcsso
Ja citla rctto dai Crociferi. Kcl 1206 trovasi gia fondato )o spe-
dale di S. Giuliano, a cui presiedeva 1'abate del monsstero m
erelto, e d» una carta dcl 1280 si ha chc dirigevalo uoa snora
ed alcnni frali, societa di pie persone viventi vila religiosa m
abito sccolare solto la dirczione di un superiore ecclesiaslico.
L'ospizio e la chiesa di S. Vitale pe* poveri e pellegrini fu fon-
dato dai fralelli Giovanni ed Ohbizzone Caccia e da Silvia loro
madre verso il 1220, che co' loro discendenti vi ebbero il p«-
tronalo in perpctno ; ncl 1339 nc aveano la direzione gh
Umiliati, cbe non luDgi lencvano casa; Uguccione di Pollenzoda
Tresivio, che abbraccio quell'or<liue, arricchi quell'ospitalc col a
donazione de' proprii beni. All'istesso sec. xlil pare debba atlri-
bnirsi la fondazione altresi dcll*altro ospitale di S. Martino i
Zezio, govcrnato esso pure da Umiliati e soggetlo al P» 1 ' 0 " 0
della catledrale. Ben. Giovio attribuisce al vescovo Guglielm 0 *
Torre 1'erezione di quello di S. Silvcslro, dello poi diS An ni ^
amministrato dai frali dell'islilulo di S. Antonio di ^""^
snssidiato con elemosine chc da essi raccoglievansi. B * .
del 1293 rammenla altresi nn altro ricovcro, delto di *>•
8011
All'epoca della fusione dei molti ospcdali sparsi ne ia ^ ^
sobborgbi, anlorizzala da papa Paolo H d<>P° la ffl£la ^ ' elli
per formare 1'altuale ospizio maggiore , esistcvano an ^ g £
intilolati a S. Biagio, S. Gotlardo, S. Lconardo, i>. u
S. Maria Nuova della Cosia, de' qnali forse a ' cuu ' Cb aocamc olo.
nei secoli xiii o xiv , ma di essi piu non nmane a c^u^ ^ a ggiu-
L'altra meta dei beni, di cui e parola in qucsla ^ 3 ^. 'j^u.j.pro-
dicata a Guglielmo Alberici creditore veiso gl^ e ™ duC ,|tre
priato Zigalardo per la soinma di lire 5 e ss. ■ uss0 anoc-
di 1. 4 e sa. 7 e I. 3 ss. 9, con carta r > nia«o «»
Digitized by
Google
«
4»i
DOCUMENTl
1205 , 30 dicembre.
jTendita d'una casa con corte ed ovto nel luogo
detto il Broletto, fatta da Arnoldo Caligno al
vescovo di Como, che ne lo investe poi per feudo.
Dal Cod. fet. Monum., vo). I, nclCArcli. com. di Como.
V. la nola sut Brolo vescovile, col. 350.
Anno dominice Incarnationis millesimo ducente-
simo sexto, die veneris, qui fuit penultimus mensis
decembris, indictione nona. Quia pro quibusdam
rebus territoriis reiacentibus in Cumis, ubi dicitur
in broleto in civitate Gumarum , quas Arnoldus fdius
q. Bertrami Caligni et sui maiores habebant et te-
nebant et recognoscebant per feudum ab episcopo
et ecclesia cumana, commune de Cumis eidem Ar-
noldo dare debeat libras centum denariorum no-
strorum, et quas res ipsum commune eidem Arnoldo
adsignandas et terminandas hominibus cumani epi-
scopatus electis habitaribus • ad construendas domos
pro sue voluntatis arbitrio acceperat; et tandem ha-
bita et facta estimatione et taxatione, dare debebat
eidem Arnoldo predictas libras centum, quas idem
Arnoldus dare debebat in scontro seu contracambio,
que in vice et loco predictarum rerum de broleto
habere et tenere atque recognoscere ramentum, quod in ipsis fecerit expendendo, ut supra
fecerit, ex concordia habeat, teneat atque recoguoscat
per feudum ab episcopo et ecclesia cumana in signo
et vice predictarum rerum de broleto. Quas vero
casas cum suis pertinentiis, iura et actiones pro-
mittit ipse Arnoldus omnia sua bona pignori obli-
gando pro se et suis heredibus eidem domino epi-
scopo ad partem et utilitatem cumane ecclesie de-
fendere et guarentare ab omni homine omni tempore,
iure et actione in penam dupli pro suo dato et facto,
et ab uxore sua et eius fdiis cum suo pignore et
dispendio, sine damno et dispendio et interesse
prefate cumane ecclesie ; et pro hoc facto et ven-
ditione ipse Arnoldus habuit et recepit, sicut dixit
et confessus fuit oinni occasione remota, illas libras
centum nostrorum, quas predictuin commune sibi
dare debebat pro predictis rehus de broleto , et
quas libras centum denariorum nostrorum dedit et
solvit, ut supra legitur, in pretio iamdictarum ca-
sarum, curtis et orti, ut supra legitur. Preterea
ipse Arnoldus promisit omnia sua bona pignori ob-
ligando prefato domino cumano episcopo ad partem
cumane ecclesie, ita quod quam citius poterit sine
fraude in relevandis et edificandis predictis casis
expendere de suis denariis usque ad libras viginti-
quinque denariorum nostrorum, ita ut illud melio-
debebat ab episcopo et ecclesia cumana, idem Ar-
noldus ipsas libras centum volens habere a predicto
comnuun , et ex ipsis scontrum seu contracambium
comparare, que ab episcopo et ecclesia cumana loco
et vice predictarum rerum de hroleto cumano suis
heredibus habere et tenere atque recognoscere de-
beat, quasdam domos cum curte et horto reiacentes
in Cumis in la Cruce de portaTurri ab Arderico Isaci
et Guillelmo eius filio, atque Iohanne fratre supra-
scripti Arderici , pretio librarum centum unius de-
nariorum nostrorum coinparavit, sicut in quodam
instrumento acquisti a me Arderico tradito conti-
netur, in pretio quarum librarum centum unius
solvendo ipse Arnoldus dedit et solvit, sicuti dixe-
runt et confessi fuerunt , predictas libras centum
denariorum nostrorum. Quapropter his ita peractis,
prefatus Arnoldus fecit datum et venditionem ad
proprium de predictis casis cum curte et horto,
et cum his oninibus pertinentiis et utilitatibus reia-
centibus in Cumis in Ja Crucc de porta Turri, sicut
eas comparaverat a predictis Ardcrico et filio et
lohanne eius fratre, in manu domini Guillelmi Dei
gratia cumani episcopi ad partein et utilitatem cu-
mane ecclesie; quibus casis cuin curte et horto
coheret a mane Guidonis de Turri, a meridie via,
a sero via, a monte illorum de Cassarigio, et in
parti Saceti de Trecallo; et eundem dominum epi-
scopunt ad partem cumane ecclesie posuit in sui
locum de predictis casis, curte et horto, et omnia
iura, rationes et actiones personales et reales, utiles
et directas sibi coinpetentes in ipsis et pro ipsis
rebus eideni ad partem cumane ecclesie cessit et
dedit, ita ut in eius locum sit predictus dominus
episcopus seu ecclesia cumana de predictis rebus,
et amodo in antea ipsas res, iura et actiones habeat
et teneat, et exindc faciat una cum superioribus et
inferioribus, seu cum finibus et accessionibus suis
iii integnun iuris proprietarii nomine sine ipsitts et
eius heredum contradictione, pactum ut ipse Arnol-
dus et sui heredes masculi ipsas casas , iura et a-
ctiones cum omtii melioramenlo, quod in ipsis casis
legitur, usque ad libras vigintiquinque denariorum
nostrorum aut amplius, si eum contigerit aut suos
heredes per aliqua tempora in melioramenta faciendo
predictarum casarum a predicta quantitate librarum
vigintiquinqtte superius expendere, id ipsum melio-
ramentum universum, quod fecerint aut facere con-
tigerit ipse aut eius heredes, ex concordia habeant
et teneant, et habere et recognoscere debeant ipse
et eius heredcs masculi simul cum predictis casis,
curte et orto per feudum ab episcopo et ecclesia
cumana , sine ipsius domini episcopi et eius succes-
sorum contradictione : et ibi predictus Arnoldus ad
abundantem cautelam iuravit ad sancta Dei evan-
gelia se maiorem esse vigintiquinque annis, et qttod
presentem contractum de omnibus ratum et firmum
habebit et tenebit per omnia tempora. His ita ce-
lebratis, prefatus dom. episcopus confitens ecclesiam
in hac parte conditionis melioris incrementum su-
scepisse et habuisse pro iamdiclis libris centum
denariorum nostrorum, quas commune de Cumis dare
debebat pro predictis rebus de broleto, ut supra
legitur, investivit predictum Arnoldum per fetidum
de suprascriptis casis cum curte et horto et suis
pertinentiis ; ita ut ipse et sui heredes mascuh de
cetero ipsas casas cum curte et horto et suis per-
tinentiis et melioranientum totum, quod in ipsis
fecerit reedificandis et relevandis, habeat. et teneat
et recognoscat per feudum ab episcopo et ecclesia
cumana sine ipsius domini episcopi et eius succes-
sorum contradictione, faciendo exinde fidelitatem
manivam " cum episcopo. Unde plures carte unius
tenoris sunt rogate. Actum Cnmis super palatio
cumani episcopi.
Signa manuum prcdictorum, qui hanc carlam fieri
rogaverunt.
Signa manuum dom. Rogerii de Verano et Gui-
donis de Turri, et Iacobi de sancto Fideli, el Petri
de Cassenzano, et Iohannis Sescalci atque Ottonis
Panaterii testium.
Kgo Ardericus dc Mancafaxa noUnius ct iudcx
hanc cartam tradidi et subscripsi.
• Coir. arbilris
a Fidclitas maniva era 1'oinsggio ( rfslalo in ^inurcliio dal vassallo,
moltcndo lc niani in quclle dol suo signore.
Digitized by
Google
4o3
Ego Guilizo Kalignus notarius rogatu Arderici
de Mancafaxa iudicis et notarii hanc cartam scripsi.
Ego Ardericus , qui dicor Mancafaxa , notarius
et iudex authenticum instrumentum , cuius tenor
scriptus est ut supra in hoc quaterno, preter litteras
plus minusve tradidi et subscripsi rogatus per pre-
dictum Guilysonem, et ad maiorem evidentiam et
firmitatem huius descriptionis hic me subscripsi.
Arialdus Guitus notarius fil. q. Vegii Guiti hoc
exemplum ex authentico iussu suprascripti dom.
Guilielmi de Pusterla Cumarum potestatis exemplavi,
et sic in eo continebatur , ut in isto legitur exemplo,
preter literas plus minusve.
1211, 23 lugUo.
Transazione fra il vescovo di Como e t abbadessa
di s. Faustino , per la quaJe il primo rinuncia
ad alcuni diritti giurisdizionali sui possessi del
monastero, e taltra in compenso cede a lui una
vigna in Sorico.
Carta orig. in Bibl. Ambros.
y. la nota sugli Awocati delle chiese.
Anno dominice Incamationis milleximo ducente-
ximo undecimo, die veneris, octavo die exeuntis
mensis iulii, indictione quintadecima. Controversia
vertebatur ex una parte inter dom. Guilielmum Dei
gratia cumanum episcopum nomine et ex parte
cumane episcopalis ecclesie, et ex altera dominam
Anastaxiam abbatissam ecclesie et monasterii beati
Faustini, sive beati Iohannis de Campo de Insula *,
nomine et ex parte ipsius monasterii, de districto et
super districto b , quod predictus cumanus episcopus
affirmabat se et suos antecessores et ecclesiam cu-
manam habuisse et habere in terris et super terris
seu possessionibus ipsius nionasterii reiacentibus in
fundo et territorio de Campovico in Valtellina, et
in suis confinibus in pertinentiis et in massariis et
super massariis ipsius monasterii terras tenentibus
et collentibus in eodem territorio, tum ea ratione
quia dicebat quondam dom. Ardizonem cumanum
episcopum bone memorie predccessorem suum ipsius
districti possessorem invenisse, tuin ea ratione quia
districtum plebis de Ardenno et locorum eiusdem
plebanatus generaliter ad ecclesiam cumanam per-
tinet, vel ab ea descedit maxinie, cum comune
locus de Campovico in ipsa plcbe situs sit et
constitutus, et cum per ipsam dominam abbatissam
ex parte licet quod ipse dominus
cumanus episcopus, atque ipsius aliquis antecessor
vel ipsa ecclesia cumana non habuit nec habet di-
strictum neque ius aliquod districti in rebus terri-
toriis atque possessionibus predictis de Campovico
ad ipsum monasterium pertinentibus , neque in ho-
minibus et massariis ipsius monasterii ipsas terras
tenentibus et collentibus, quia firmiter asserebat
ipsas terras et possessiones cum omni districto
et honore et conditione in ipsum monasterium
devenisse ex dato quondam Arnoldi de Campo de
a Diilrutla nel 1169, in aeguito alla celebre guerra fra Como e
1'Isola Comacina, la chiesa ed il monastero delle BeDedeltine dei
ss. Fauslino ed Ensebio nelfisola slessa, le monache si trasfe-
rirono a Campo. Nelle loro carte pero si vede che qnel cenobio
si chiamava sovente coi nome anlico , ed avea ona casa mona-
stica a Campovico in Valtellina, ove possedeva case e terre, da
esso dipendente, chiamata essa pure di S. Giovanni di Campo.
Soleva ascrivere al suo ordioe in qnalita di renduti ossia laici
individtii e famiglie intere, con prestazioni vicendevoli.
• Ditirictus chiamavasi il diritto di esercitare giurisdizione su per-
sone o luoghi.
APPENDICE 404
Insula, sicut per pubblicum instrumentum ostende-
batur, in quem similiter Arnoldum allegabat easdem
res cum districto et honore devenisse, et sicut etiam
per instrumenta docebatur, ex dato Guiberti filii
emancipati de Caseti, qui fuit de Laude, habitatoris
civitatis Mediolani; et in quem etiam Guibertum
res predicte devenerant ex dato domini Lafranci
laudensis episcopi, sicut per aliud instrumentum
ostendebatur. Preterea ex ipsis rebus de Campovico
similiter pars affirmabat in ipsum monasterium
s. Faustini devenisse cum districto et honore et con-
ditione pro dato domini Anselmi abbatis ecclesie
et monasterii de Acqua frigida, sicut per quoddam
aliud pubblicum instrumentum apparebat. Quare
dicebat ipsum dominum cunianum episcopum sive
cumanam episcopalem ecclesiam iure non posse
nec iure debere predictum monasteriura s. Faustini,
seu servientes neque massarios ipsius monasterii de
predicto districto inquietare. Et cum super facto
iam dicti districti inter partes plurima tractata
fuissent, nondum questione predicta finita, placuit
demum partibus pro bono pacis ad convenitium et
transactionem venire. Quo circa iam dictus dominus
cumanus episcopus nomine et ex parte cumane epi-
scopalis ecclesie, ibi astante et laudante Iohanne
Sescalco ab eodem doraino episcopo in hac parte
advocato electo, fecit finem et refutacionem et
pactum de non petendo nomine transactionis, atque
datum et cessionem sui iuris in manu iam dicte
domine Anastaxie abbatisse suprascripti monasterii
ad partem et utilitatem ipsius monasterii et ecclesie,
nominative de toto illo districto atque de omni iure
districti, quod cumanus episcopus, sive cumana
episcopalis ecclesia habet vel habuit vel habebat
aut haberet, vel habere posset et poterat in rebus
et super rebus territoriis atque possessionibus ipsius
predicti monasterii in fundo et territorio de Campo-
vico, et in suis confinibus et pertinentiis reiacentibus,
et in hominibus aut super hominibus massariis eius-
dem monasterii in eodem territorio, terras ipsius
monasterii tenentibus et colentibus ; et insuper de
omni petitione et exactione, quam ratione etocca-
xione predicti districti ab ipso monasterio vel a
massariis eiusdem aliquo modo ipse dominus cumanns
episcopus vel eius successor pro ecclesia cumana
facere posset; et insuper de omni iure, ratione et
actione, quod et quara habet vel habebat vel ha-
beret vel habere posset pro ipso districto adversus
suprascriptum monasterium aut massarios ipsius mo-
nasterii, et super res et possessiones ipsius mona-
sterii in fundo et territorio de Campovico reiacentes:
et eandem dominam abbatissam insuper ad partem
iamdicti monasterii in suum locum et in locuro
cumane episcopalis ecclesie, laudante predicto ad-
vocato, posuit de iam dicto districto et de omni iure
districti, si quod cumanus episcopus et cumana ec-
clesia habet vel habuit vel habebat, vel haberet
vel habere posset et poterat in rebus et super rebus
atque possessionibus predictis de Campovico, et in
massariis et super massariis ad ipsum monasterium
pertinentibus in eodem territorio de Campovico, et
omnia iura , rationes et actiones personales et reales
utiles et directas , si que sibi competunt aut com-
petere possunt in iamdictis rebus et possessionibus
atque massariis ad ipsum monasterium pertinentibus
in eodem territorio de Campovico eidem domine
abbatisse ad partem iam dicti monasterii cessit et
dedit ; ita ut iam dictuin monasterium s. Fausttm
et servientes illius sint et succedant in omnem locum,
ius atque privilegium predicti domini episcopi et
Digitized by
Google
4o5 DOCUMENTl
predicte cumane episcopalis ecclesie de predicto
districto et de omni iure districti, quod vel si quod
a d cumanum episcopum et ecclesiam cumanam
competit aut competere posset et poterat in pre-
dictis terris et massariis ad iamdictum monasterium
pertinentibus in predicto loco et fundo de Campo-
vico, ita ut in ipsius domini episcopi et ecclesie
cumane de predicto districto atque iure districti sit
et succedat ad partem iam dicti monasterii; et a-
modo in antea omnes ipsas res territorias et mas-
sarios omnes ipsas omnes terras collentes in pre-
dicto loco et territorio de Campovico cum omni
districtu et honore et conditione, et cum omni iure
alio ipsa domina abbatissa et eius sorores et suc-
cetrices et cui dederint ex parte ipsius monasterii
libere habeant, teneant et possideant, et exinde
fociant quicquid voluerint sine ipsius domini episcopi
et successorum ipsius contradictione. Quod vero
districtum et ius omne districti, quod et si quod
eidem domino cumano episcopo vel cumane episco-
pali ecclesie competit et competebat , aut competere
posset et poterat in predietis terris et massariis,
prefatus dominus cumanus episcopus promisit, omnia
bona ecclesie cumane ipsi dom. abbatisse ad partem
cumane ecclesie pignori obligando pro se et suis
successoribus, defendere et guarentare eidem domine
abbatisse et eius succetricibus et cui dederint ab
omni homine omni tempore tantum pro suo dato
et facto, et pro dato et facto cumane episcopalis
ecclesie cum suo pignore et dispendio, et sine
damno, dispendio et interesse predicte dom. abba-
tisse et sororum et succetricium ipsius aut predicti
monasterii. Eo acto et expressim dicto in predicta
fine et contractu, et sub ea forma et modo, scilicet
ut iam dicta dom. abbatissa et eius sorores et ser-
vientes de cetero non aceipiant neque ius habere
debeant ex iam dicto contractu aliquo modo re-
cipiendi aliquam personam de Campovico districta-
bilem cumani episcopi seu cuinane episcopalis ec-
clesie, seu stantem et habitantem in fundo et
territorio de Campovico, nisi omnino supradictis
terris ad districtum pertinentibus cmnani episcopi fiat
integraliter supersedens et massarius ipsius mona-
sterii. Et pro predicta fine et refutatione alque
pacto de non pctendo, dato et cessione nomine
transactionis factis, ut supra legitur, et quasi in
concambio seu scontro districli, quod et si quod
habebat vel haberet vcl habere posset in predictis
et possessionibus et in hominibus et super homini-
bus ipsas colentibus ad ipsum monasterium perti-
nentibus in predicto fundo et territorio de Cam-
povico, predicta dom. Anastaxia abbatissa iamdicti
monasterii, presentibus, consentientibus et confir-
mantibus dom. Eugenia prioressa et dom. Agatha ,
consororibus et monachabus ipsius monastcrii, no-
mine et ex parte ipsius monasterii, ibi similiter
presente, laudante et aprobanle Comitte de Lavello
ab eadem dom. abbatissa et eius sororibus in hac
parte advocato electo, dedit et tradidit ad proprinin
in uianu iamdicti domini episcopi ad partem et
utilitatem predicte cumane episcopalis ecclesie pe-
ciam nnam vinee iuris prefati monasterii reiacentem
in fundo et territorio de Surico non procul ab
ecclesia s. Vincencii, ubi dicitur . . . . , cum suis
omnibus pertinenciis et coherenciis et utilitatibus,
et cum omni alio iure sibi competenti in ipsa pecia
vinee. Cui pecie coheret a mane . . . . a meridie
a sero a uioiite .... Que vero
pecia vinee tenetur et laboratur per Petrum Scla-
vum, et pro qua etiam vinea dal et dare consuevit
4o6
annualiter fictuales solidos quadraginta denariorum
novorum. Et ipsum domin. episcopum ad partem
cumane episcopalis ecclesie in suum locum et in
locum predicti monasterii posuit de predicta petia
vinee, et omnia iura, rationes et actiones perso-
nales et reales, utiles et directas sibi et predicto
monasterio competentes in ipsa et super ipsa et
pro ipsa petia vinee eidem domino episcopo ad
partem et utilitatem cumane episcopalis ecclesie
cessit et dedit; ita ut in ipsius dom. abbatisse et mo-
nacharum atque predicti monasterii ipse dominus
cumanus episcopus locum sit et succedat de pre-
dicta petia vinee, et amodo in ante^a ipsam et iura
et actiones habeat et teneat ipse et sui successores
ex parte et ad partem cumane episcopalis ecclesie,
et exinde faciat una cum superioribus et inferio-
ribus, seu cum finibus et accessionibus suis in in-
tegrum iuris proprietarii nomine quicquid voluerit
in loco et scontro predicti districti, sine ipsius do-
mine abbatisse et eius succetricum contradictione.
Quam vero peciam vinee et iura et actiones pro-
miserunt ipsa dom. abbatissa et consorores ibi pre-
sentes omnia bona predicti monasterii pignori
obligantes ipsi dom. episcopo ad partem et utilita-
tem predicte cumane episcopalis ecclesie pro se
et suis sororibus et succetricibus ab omni homine
omni tempore,iure et ratione defendere etguarentare
sab obligo et pena dupli , et pro suo dato et facte,
et pro dato et facto ipsius monasterii cum suo
pignore et dispendio, et sine dampno et dispendio
et interesse suprascripte cumane episcopalis ecclesie,
et quod facient firmare sorores absentes aut sa-
niorem partem sine alio precio et dato, et sine
dampno dom. cumani episcopi. Et ad invicem ipse
dom. episcopus ipsi dom. abbatisse ad partem su-
prascripti monasterii, ut stet et intret possessionem
suprascripti districti, et ipsa domina abbatissa ex
parte iamdicti monasterii ipsi domino episcopo, ut
stet et intret possessionem suprascripte pecie vinee,
licentiam et auctoritatem dederunt. Et se insuper
ipsa domina abbatissa constituit se tenere et pos-
sidere ipsam vineam nomine cumani episcopi, quo-
usque cumanus episcopus ipsius possessionem cor-
poraliter intraverit, et ut cautius sit. Insuper fecit
et constituit presbvterum de Surico suum nunlium
ad inducendum Bertarum Domadracum, quem ipse
dom. episcopus suum nuntium constituit, in corpo-
ralem possessionem suprascripte petie vinee. Quia
sic inter eos convenit. Actum Cumis super lobio
novo palacii ipsius dom. episcopi. Unde due carte
unius tenoris sunt rogate Cumis (scribi?).
Signum manuum predictorum omnium contraen-
cium, qui hanc cartam fieri rogaverunt ut supra.
Signum manuum Guiberti archipresbiteri de Me-
naxio, et dom. Petracii de Fontanella canonici cu-
mani, et presbiteri Ruberti capellani dom. Guillelmi
cumani episcopi, et magistri Guidonis de Garavate,
et Bertari Domadraci, et Guifredi de Cagnio, et Ade-
laidi de Novazano et Guibertinide Surponte testium.
Ego Ardericus de Mancalaxa notarius et iudex
hanc cartam tradidi et snbscripsi.
Ego Ubertus Stellinpeclus notarius rogatu su-
prascripti Arderici de Mancafaxa iudicis scripsi.
1211, 23 ottobre.
Trallato di pace tra Como e Bormio.
Dal Cod. Vet. ftlonuiit., \ol. I, ncll'Atcli. com. di Como ,
c dal Cod. Mooti in Bibl. Ambrns.
V. le note ai capit. LfX e CCSLf dtgli Staluti dti Coutnli.
In nomine Domini nostri lesu Christi : anno
Digitized by
Google
4°7
APPENDICE
4o8
dominice Incarnationis millesimo ducentesimo unde-
cimo, die dominico nono exeunte mense octubri,
indictione decimaquinta. MafeusMaioranus castaldus
de Burmio, et Iohannes Grillioni decanus loci et
communis de Burmio, nomine et ex parte com-
munis et loci de Burmio et totius universitatis
ipsius comunis et loci de Burmio, consensu, para-
bola et voluntate ser Rainaldi de Burmio, Vitalis
de Cultan et Iohannis Iudicis , Gervaxii Alberti et
Zanatini Marioli, et Boni GriUtoni , Oprandi et
Guifredi fratrum fil. q. ser Loterii de Burmio,
Iohannis Benagie et Vitalis Zarionni , et Uberti de
Bullio, et Gulielmini fil. suprascripti Rainaldi , et
Guifredi de Bullio , Laurentii Fugaroli , Vitalis An-
driani, Uberti Foliani, Conforti Grillioni, Iohannis
Mori et Vettri Grassoni, Gervasi Mairoli et Vetrini
Musacii , Iohannis Gairoldani atque Protaxii Maio-
rani omnium vicinorum iamdicti loci de Burmio
in pubblica vicinantia ad infrascriptam finem fa-
ciendam publice convocatorum, fecerunt tam pro
comuni et universitate iam dicti Ioci, quam qui-
libet iam dictorum vicinorum pro diviso finem et
refutationem et remissionem atque perdonationem
totius sui iuris et pactum de non petendo in manu
Pate Lavizari, missi et procuratoris ad hoc consti-
tuti a domino Ottone de Mandello Cumarum po-
testate, nomine et ad partem et utilitatem comunis
de Cumis et omnium personarum et hominum cu-
mani episcopatus et districti et iurisdictionis cu-
mensis, qui conveniri possent de infrascriptis ma-
leficiis et iniuriis et factis et rebus et damnis datis
et illatis, nominative de omnibus illis incendiis et
casarum rupturis et agressionibus et iniuriis et
homicidiis et guastis et rebus ablatis et datis seu
illatis, et maleficiis omnibus datis vel illatis iam-
dictis hominibus de Burmio, tam pro comuni quam
pro diviso iam dicti loci, tam in personis quam in
rebus, ab hominibus de Cumis et eius districti et
episcopatus et iurisdictionis, tam pro comuni ipsius
civitatis, quam pro diviso cumane civitatis et epi-
scopatus et districti et iurisdictionis cumane. Item
generaliter de omni iure et actione, si quod et si
quam iamdicti homines de Burmio tam pro comuni
quam pro diviso habebant seu habere poterant ad
petendum contra iam dictum comune de Cumis et
contra omnes homines et personas episcopatus et
iurisdictiohis de Cumis, occasione vel ratione iam-
dictorum maleficiorum et incendiorum et agres-
sionum et iniuriarum et damnorum illatorum et
datorum, ut supra legitur in quolibet capitulo,
ita ut amodo in antea non liceat iamdictis homi-
nibus de Burmio nec pro comuni nec pro diviso
nec eorum heredibus agere nec causam presumere
contra suprascriptos homines et personas de Cumis
pro comune de Cumis, nec contra aliquam per-
sonam vel personas iamdicte civitatis et episcopatus
cumani pro diviso nec in personis nec in rebus
eorum de iamdictis homicidiis et incendiis et ca-
sarum rupturis, et in omnibus aliis, que superius
leguntur in quolibet capitulo in toto vel in parte,
sed omni tempore tacitos et contentos tam pro
communi quam pro diviso stare et esse, ut supra
legitur in quolibet capitulo, promiserunt in penam
totius damni et interesse, et pro iamdicta fine et
refutacione et pacto de non petendo et remissione,
receperunt iam dicti castaldus et decanus ad partem
communis et hominum et universitatis de Burmio
tam pro comuni quam pro diviso iam dicti loci
finem et refutacionem et pactum de non petendo
a predicto Pata , misso et procuratore iamdicte
potestatis, de omnibus homicidiis et hominibus captis
et captionibus factis vel illatis a comuni de Burmio
vel pro diviso de Burmio in homines de Cumis et
eius episcopatus et iurisdictionis cumensis. Quia sic
inter eos convenit. Actum Burmii. Iamdicti castaldus
et decanus consensu et voluntate suprascriptorum
vicinorum hanc cartam, ut supra legitur, fieri ro-
gaverunt. Interfuerunt testes Iohannes Buxius de
Menaxio, et Robacius Zegnonus et Petrinus de
Perlasca , et Bertraminus Rugius ambo de Cregnolia
de Cumis, et Galarius de Gallarate, qui stat Cumis
in domo Adamoni Greci, et Lormanus canonicus
ecclesie sanctorum Protaxii et Gervaxii de Burmio
et Albizo de Veza, et Menexe Delnarius, et VitaUs
Otonis, et Vitalis Gozius et Iohannes Imize, omnes
de Burmio, et Adaminus Rector de Bellaxio.
Postea vero die lune octavo exeunte mense o-
ctubri, indictione xv, in presentia Iohannis Buzi
de Menaxio , et Redulfi Bonacii de Grosso , et
Laurencini Iohannis Vitalis et Iacobi Scuderii de
Burmio testium rogatorum, Ranzus de Burmio pro
se et nomine et ex parte communis et hominum
de Burmio fecit pro se et pro comuni et univer-
sitate hominum de Burmio finem et refutacionem
et remissionem et pactum de non petendo et per-
donationem totius sui iuris , ut supra legitur, omni
tempore ratam et firmam habere et tenere promisit,
omnia sua bona pignori obligando. Actum Burmii.
Ego Girardus cognomine de Cumis notarius hanc
cartam tradidi et subscripsi.
Ego Girardus cognomine de Cumis notarius filius
q. domini Martini de Cumis authenticum instrumenti,
cuius tenor descriptus est in hoc quaterno, preter
literas plus minusve tradidi et scripsi, et ad ma-
iorem evidentiam et corroborationem huius descri-
ptionis hic me subscripsi.
Ego Arialdus Guitus fil. q. Vegii Guitti hoc
exemplum ex authentico, iussu domini Guilleimi
Cumarum potestatis exemplavi, et sic in eo con-
tinebatur, ut in isto legitur, preter literas plus
minusve.
1214 , 15 luglio.
II collegio degli Umiliati di Campo vende altabba-
dessa di s. Faustino tutti i suoi beni a Lavedo,
terrUorio dlsola.
Carta orig. in Bibl. Ambros.
Anno Domini nostri Iesu Christi milleximo du-
centeximo quartodecimo, medio mense iulii, indi-
ctione secunda. Cartam venditionis et traditionis
ad proprium fecit fra Petrus domus et colegii Pa-
tarinorum ■ sive Humiliatorum de Campo de Insula,
parabola et consensu Martine et Eugenie et Pacis
II Fiamma {Chron. mai., c. 764) ed il Sigonio (dc Regno Jtaliae)
derivano il nome Patarini da qaello del lnogo ore i rifornu-
tori solerano tenere le loro conferenze, detto ona volU Palaria,
ora ria dei Patari. Secondo Landolfo Sen. , lib. III, e. 8. 9,
cbiamavasi Patalia ia nnova regola che ti voleva imporre al
clero milanese ; e secoodo Arnolfo si appellavano dal volgo iro-
nicamente Patarini qoclli che predicarano la rifbrma dei coslami.
U nome di Palarini propriamente davasi a qnei che professavano
il manicheismo, ed e singolare che esso siasi applicato anche ai
calloliei, che predicavano la riforma nel senso inteso dalta corle
di Roma, e difendevano le ragioni della chiesa romaoa. Aeapo
di questi verso ia meta del secolo n era in Hilano Aotelino <»
Baggio preta cardinale della metropolitana, cbedivenne legaU» pos-
lificio, poi papa col nome diAlessandro II (V.Berger.Oiao» -Tfl.)-
TJna setU di PaUrini chiamavasi de' Comisli , da Como, coae
alcuni vollero.
La riforma predicaU da quelli cba apparUaevane alla soeiela
Digitized by
Google
4*9
DOCUMKRTI
4 10
lald,
et Paciencie et Agaexie sororum eius et suprascripte denarioruni novorum, qui fuerunt de precio illarum
domus , nomine et ex parte et utilitate ipsius domus rerum territoriarum de Logo datarum et venditar
et colegii de Campo, in manibus domine Anastaxie rum per Pasaguado Stopa et Petro Guinifredo. Et
abbatisse monasterii s. Faustini de eadem Insula, quas terras suprascriptas de Lavide debet tenere
recipientis ad partem et utilitatem ipsius monasterii et habere suprascriptum monasterium loco et vice
et sororum presentium et futurarum , nomiaative cambii illarum rerum territoriarum de Logo usqml
de omnibus suis rebus territoriis cultis et incultis,
qnas habent et eis pertinebant in territorio de Ia-
sula, in loco ubi dicitur in Lavide ■, cum suis
pertinentiis et utilitatibus et cum omni iure sibi
pertinentibus in ipsis rebus territoriis: est eis a
mane suprascripti monasterii, a meridie lacus, a
sero filiorum Beldiei de Campo, a nulla hora via
ad tantum, quantum prendent suprascripte libre
decem et octo. Qui denarii fuerunt dati et solutt
in utilitate suprascripte domus et colegii fdiabus
Bartholomei fratris ipsius Petri et ugxoris sue pro
iure et dote sua, quando se diviseruat ab ipsa domo
et colegio. Et ibi coram me notario et testibu* su-
prascripte venditrices parabolam dederunt ipsi Petro
Et eam ad partem monasterii in suum locum pc- fratri suo ponendi in possessionem et tenutam su-
suit, et omma mra, rationes et actiones reales et
personales, utiles et directas eis pertinentes in ipsis
et pro ipsis et super ipsis rebus territoriis cessit
et dedit, ita ut amodo in antea in eorum loco
sint suprascripta abbatissa et monasterium et so-
rores et succetrices, et cui dederint predictas res
territorias cum superioribus et inferioribus, seu
cum finibus et accessionibus suis in integrum iure
proprietario nomine quicquid voluerint, sine supra-
scriptorum venditorum et eorum successorum con-
tradictione. Et promiserunt insuper suprascripti
venditores pro se et suis successoribus obligando
sua bona pignori, et bona domus et colegii supra-
scriptis emptricibus et suis succetricibus et cui de-
derint, suprascriptam venditionem, iura et actiones
defendere et guarentare ab omni homine omni
tempore, usu et ratione in pena dupli , et si pro
eorum dato et facto et suprascripte domus et colegii
tantum suo pignore et dispendio, sine dampno et
dispendio suprascriptarum emptricium et suarum
succetricium et cui dederint. Et pro pretio el so-
lutione predictarum remm territoriarum recepit
suprascriptus fra Petrus et sorores eius ibi co-
ram me notario et testibus libras decem et octo
PaUlia, detli Patarini o PaUlini, e da *. Arialdo, mirava a ridurre
il clero alfosservanza de'snoi doveri, combattendo specialmente
la simonia ed il concabinalo. II loro nnmero, solto U direiione
di qocl santo edi Erlembaldo Cotta, aecondo Arnnlfo, erasi asaai
accresciuto nelle ville e nci sobborghi ed io alcane cilta , anche
in mezzo alla corruziooe allora dominanle, e grande stima pro-
fessavasi a qne'due daMoro scguaci e da molti signori d llalia.
Poi questo nome di PaUrini pass6 ad una setta di eretici
piu comunemenle detti Colarini , chc professavano il manicheismo
con altri errori dei Guostici , spregiaodo il clero, di cui oon
riconoscevaoo laulorila spirituale ne il ministero, e condan-
oando il matrimonio: ma con tulto cio per molto tempo si die
quel nome promiscuamente ai buoni cattolici ed agli eretici,
finche alla fine rimase a questi soli. II cardinale di Vilry, che
jcrisso rerso l'anno 1340, parlando degli Uuiiliali, diceva che essi
erano divenUli si lerribili agli erelici chiamati PaUrini , che
qaesti non osavano piu comparire avanti di loro, anzi alcuni
aveauo confessati i propri errori e ravvedutisi , abbracciarono
1'ordine e la regola di quelli (Iacobus Vilriae , Hislor. occident.
cap. 18).
Oggi Lavedq, promontorio non lungi dalClsola Comacina. II Tira-
boschi eoumera ben trentadue case di Cmiliati net comasco
Humiiiat. Mon., disa. VII, p. II), alle quali il Quadrio ne aggiunge
qoalcbe altra \ ma il primo, mentre accenna alla casa di Campo,
segnendo un calalogo dell'anno 1344, dice essergli essa aflatto
ignoU: credei qnindi opportuno di riportare questo documento,
che vieppiu prova 1'esistenza di qnel cenobio, che secondo ogni
probabilita ebbe fine nella soppressione generale dell'ordioe chiesU
da s. Carlo, ed ordinaU da papa Pio V con bolla 7 febbraio 1570.
In un registro membranaceo, scritto ncl 1298 a'giorni di frale
Goidolto maeslro generale, trovasi l'enumerazione di molte case
dell' ordine , ed accenna che in quella di Campo non v'erano
che tre sorelle (Tiraboscbi, vol. III): il piu numeroso era
quello di Borgovico snperiore, che eonleneva 19 frali e quatlro
ancelle addetu alie monacbe, il cui namero non si polc leggere
dsllo itorico di queH'ordinc.
prascriptas emptrices suprascripte terre. Quia sic
inter eos convenit. Actum sub porticu s. Iohannis
de Campo.
Interfuerunt ibi testes ser presbyter Lafrancus
et ser Crottus clerici de Insula, et Iohannes de
Garvario, et Iunius de Masinate ambo de Lenno
rogati.
Ego Bartholomeus Barbarinus notarius ac missu*
domini Ottonis imperatoris interfui et rogatus
scripsi.
1216, 23 aprile.
II podesth. di Como e eccUato dall arciprete dei
decumani di Milano a rispondere di alcune usur-
pazioni commesse da Comasclu di beni appar-
tenenti alfarciprete di Monza.
Dal Cod. Monli in Bibl. Ambros.
V. i capit. CCXL t CCXCVll degli Statuti dci Contoli.
JVobili et strenuo viro Lanfranco capitaneo Co-
mensium potestati totique civilatis comuni Loda-
rengus decumanorum Mediolani archipresbiter licet
indignus, in vero Salutari salutem. Litlera» domini
pape recepimus, tenor quarum hic est :
Innocentius episcopus servus servorum Dei. Di-
lecto filio archipresbytero decumanorum Mediolani
salutem et apostolicam benedictionem. Querelam
modoetiensis archipresbiteri recepimus continentem,
quod cives cumani et quidam alii cumane diecesis
super ecclesia de Biserono spectante ad ipsum pos-
sessionibus et aliis rebus iniuriant eidem. Quocirca
per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus
convocatis, et auditis hinc inde propositis, quod
iustum fuerit, appellatione remota decernas, faciens
quod decreveris, per censuram ecclesiasticam fir-
miter observari. Testes autem qui fuerint nomi-
nati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint ,
per censuram eandem cogas veritati lestiraonium
S>rebere. Datum Laterani 111 idus februarii, ponti-
icatus nostri anno xvni.
Quapropter vobis manditmus, quatenus aut cum
supra memorato archipresbytero amicabiliter con-
veniatis, aut tertia feria post festum beati Georgii
aliquem sufficientem responsalem mittere debeatis,
qui petitionibus dicti archipresbiteri, ut iuris ordo
postulat, respondere possit ac debeat.
Anno dominice nativitatis milleximo ducenteximo
sextodecimo, die sabati , octavo ante Lal. madii,
indictione iv. Cum Iacob dictus Fidelis, burgi Mo-
doetie ; semel, bis, tertio, visitasset hospitium pote-
statisCumarum,ut ei porrigeret suprascriptas litteras
dom. Lodarengi decumanorum Mediolani archipre-
sbyteri , et eum nullo modo invenire potuisset ,
dedit et representavit easdem litteras cereo sigillo
signatas dom. Ambrosio deTrecio assessori eiusdem
51
Digitized by
Google
4»
APPENDICE
4>a
dom. Lanfranci capitanei potestatis. Actum Cumis
in palatio predicti potestatis.
Interfuerunt Rogerius de Mozo civis pergamensis,
et Atto Vesdominus et Guazina Rusca cives Cu-
marum, atque Melzotus Morigia, et Petrus fil. q.
Iohannis de ser Caniali testes rogati.
1218, 30 settembre.
Sentenza arbitramentale di Lanfranco arciprete di
s. Eufemia tflsola in una controversia tra il
comune dOssuccio e il monastero di s. Benedetto
per Vuso di \aC alpe e dalcuni boschi.
Carla orig. in Bibl. Ambros.
V. la nota stdlt Comunanxt, a col. S08.
In nomine Domini nostri Iesu Chisti, millexiino
ducenteximo xvw, ultimo die septembre, indictione
septima. Super lite et controversia, que erat inter
monasterium s. Benedicti de Insula et dominum
Benedictum abbatem eiusdem monasterii et fratres
et capilulum illius monasterii ex una parte, et ex
altera parte comune et vicinos et consules de Usutio
de Insula, scilicet Zobium de Campolungo et
Ugonem de Perlana, sub domino Lanfranco archi-
presbytero ecclesie s. Eufemie de Insula , cuius
precepta et ordinamenta ambe partes audire et ob-
servare compromiserunt, sub pena et obligo libra-
rum decem denariorum novorum , sicut in carta
compromissi a me notario tradita et scripta mani-
feste continetur, statuit et precepit predictus dom.
Lanfrancus archipresbyter sub predicto obligo et
pena, ut alpis de Auragio, de qua vel pro qua
controversia inter eos vertebatur, tensaretur " et
custodiri et tensari debeat ab omni homine et ab
omni persona per predictas ambas partes et per
omnes alias personas, que habent partem in ipsa
alpe, omni anno a festo omnium sanctorum ultra
usque ad xv dies intrante ianuario, et ab eo tem-
pore ultra possint ipsam alpem pasculare et uti
frui usque ad quaftum diem exeunte februario, et
a quarto die exeunte februario ultra usque ad quar-
tum diem intrante iunio debeat ipsa alpis custodiri
et tensari et nullo modo pasculari ; et a predicto
quarto die intrante iunio usque ad festum omnium
sanctorum possint pasculari et uti frui cum bestiis
suis predictam alpem cum calderis suis seu caldera h .
Ita tamen quod ille persone, que prius voluerint
ascendere ipsam alpem et pasculare post predictum
quartum diem, habeant et habere debeant calderam
unam duodecim sestariorum lactis de suo lacte et
non de lacte extraniarum personarum, que non
habent partem in ipsa alpe. Item statuit et precepit
prefatus dom. archipresbyter consensu et voluntate
predicti dom. abbatis et confratrum eius, ut iam-
dictum monasterium et capitulum et abbas debeant
et teneantur stare et esse et permanere in tensa c
simul cum vicinis et universitate et comuni de
Usutio predicte alpis de Auragio, ut supra dictum
• Tauarelur. Taua e voce comasca, equivalente alPimpedire J'nso
del bosco, il.far legne: ttnt significa ancbe bosco privalo, o di
cui e proibito ii taglio al padrone. Negli statuti forestali di Bormio
•ra scritto : « nemus de Hariolis sit tensum ;. . . . residuum dictt
> bnscbi a tagliata facta nuper sit tensum (cap. 7 e 58 ). »
% Caldera. S'intendono qui le caldaie adoperate negli nsi pastorecci.
In nna carta del 1350 relaliva a quesle si legge: « Hec snnt
» bestie et res derobate In primis bestie grosse dlxiii et
• viginti aeptem et dimidiom centenarium bestiarum minutarum,
• et conchas xiv et calderam nnam araminis, el magnam quan-
» litatem formagii, bnturi et mucarparnm. •
c In ienia, alla guardia.
est, et buscorum et pratorum et camporum, et ea
omnia custodire et tensare debeant, sicut custo-
dientur et tensabuntur per vicinos et universitatem
et comune de Usutio ; hoc tamen addito, quod
vicini et comune seu universitas de Usutio possint
de ipsis buschis seu nemoribus tensis incidere et
accipere ligna ad utilitatem comunis de Cumis, vel
si eis preciperetur per comune de Cumis vel eius
nuntium, ut ligna darentur vel deferentur alicubi
que necessaria vel utilia forent comuni de Cumis
vel si facerent expensas pro defensione et guaren-
tatione suprascripte alpis vel buscorum et aliarum
comunantiarum predicti comunis et universitatis de
Usutio, .vel pro controversia seu causa, quam inde
aberent vel moveretur ab aliis personis aut contra
alias personas, que non habent partem in predictis
nemoribus et alpe aut aliis comunantiis.
Quia sic inter eos convenit ut supra : unde plures
carte in uno tenore fieri sunt rogate. Actum In-
sule ; salvo iure meliorandi omni tempore. Inter-
fuerunt testes ser Bregoncius de Castello, et Ubertus
Rumus, et Ogerius de Casalicio, et Gixalbus Bilia-
mus, et Lafrancus Barbarinus, et Omnebonus de
Lafrore, et Petrus de Castello, omnes de Insula
rogati.
Ego Bartholomeus Barbarinus notarius ac missus
dom. Otonis imperatoris interfui, et rogatus ut supra
tradidi et scripsi.
1220, 3 lugUo.
Convenzioni conchiuse fra Artuico V mosta e Cor-
rado Bagnolo vicario di Lodorengo Martinengo
podesta di Como, ed altri legati.
Dal vol. I Vel. monum. nell'Arch. di Como.
V. la nota sugli Eitimatori, e quella al capit. CCLXXXVllI, part. I, col. SS7.
In nomine Domini nostri Iesu Christi anno do-
minice Incarnationis milleximo ducentesimo vige-
ximo , die veneris , tercio intrante mense iulii ,
indictione octava. Dominus Curadus de Baniollo
iudex et vicarius domini Lodorengi de Martinengo
potestatis Cumarum, et dominus Luterius 61. q.
item dom. Luterii Rusche, et Arialdus fil. q. dom.
Anselmi Pigocii, cives cumani ambaxatores et le-
gati comunis de Cumis, nomine et ex parte ipsius
comunis de Cumis, gratiain faciunt dom. Artuicho
fil. q. dom. Egini de Macio de Venosta, scilicet
ut placita et cause, que tenebantur et teneri de-
bebant in loco Trixivii inter homines de Burmio
et homines de Cumis, debeant teneri et fieri dein-
ceps in loco Tirano, secundum quod fiebant in
Trixivio. Item si aliqua extimacio fieret in loco
de Burmio pro debito , quod aliquis homo vicinus
de Burmio dare teneretur alicui homini de Cumis
vel eius episcopatu pro indiviso, et ipsum comune
de Burmio distringeretur per aliquam rationem,
ut ipsas terras extimatas teneret vel laboraret, detur
ei, cui extimate fuerintpro ipso comuni, omni anno
fictum tantum denariorum xn pro qualibet libra
et non plus. Item debent habere finem et remis-
sionem dom. Artuichus et sui homines de omm
iniuria et maleficio et dampno dato in persona et
rebus Bertarii, qui dicitur Brenta, fil. q. dom. Ali-
prandi Paixii Lambertengi de Vico, et Martini fil.
q. dom. Ottonis Malladobati de Vico obsidis su-
prascripti Bertarii. Et eandem finem debent liabere
homines de Burmio, qui ceperunt dictum Bertarum;
et similiter debent habere finem de captione Al-
berti Beccarii de Plurio. Item debent habere finem
Digitized by
Google
4i3 DOCUMENTI
dom. Artuichus et sui hoinines habitantes ultra
alpem maiorem de omni iniuria, maleficio et damno
dato ab eis hominibus de Cumis usque ad hodier-
num diem. Et preflicti Cumani debent habere finem
de omni iniuria et damno dom. Artuicho et suis
hominibus usque hodie. Item Bormini debent ex-
trahi de omni banno, quod eis dedit dom. Lote-
rius fil. q- dom. Alberti Rusche de Cumis tunc
potestas ipsorum Borminorum; et de banno dato
eis, qui non redierunt ad carcerem sive presonem
comunis de Cumis. Quia sic inter eos convenit.
Actum in loco Tirani palam in platea. Predicti
vero dom. Curadus et Loterius et Arialdus et dom.
Artuichus hanc cartam in quolibet capitulo , ut
supra legitur, fieri rogaverunt. Unde plures carte
unius tenoris rogate sunt fieri. Interfuerunt ibi testes
dom. presbyter Rizardus fil. q. Magistri Pagani ,
qui stetit in Baradello •, archipresbiter ecclesie et
canonice s. Protasii et Gervasii de Burmio, et dom.
Gabardus fil. q. dom. Egini de Macio de Venosta,
et ser Millus fil. q. ser Egini de Clorno, et ser
Eginus fil. ser Olderici de Basegonii de Lot., et
Girardus fil. q. ser Bertoldi de Marmurola de Mal.,
et ser Albertus fil. q. ser Onrici de Soxe , et ser
Petrus fil. Andree de Soxe, et dom. AJbertus fil.
q. dom. Albrici Vicedomini , et Alcherius fil. q. al-
terius dom. Albrici Vicedomini, et dom. Anricus
(11. q. dom. Iohanis Piperis de Vico, et dom. Iohanes
fil. q. dom. Guillelmi de Beccaria, et ser Martinus
et ser Romedius fratres filii q. ser Guilielmi de
Mandello de Bellaxio, et Petrus fil. q. ser Attonis
capitaneus de Stazona, et ser Iohannes fil. q. ser
Iacobi dePino de Bellaxio, et ser Albertus fil. q.
Orlapani de Bellaxio, et ser Bertarius fil. q. Do-
madraci Lambertengi, et Rogerius eius filius de
Vico, et Nicolaus fil. ser Iohannis Rusche cumani
cives; de servitoribus Pata fil. q. Vestiti Lavizarii,
et Iordanus fil. q. Petri Raimondi de Vico, et Gi-
rardus fil. q. Guillelmi Orlapani de Bellaxio, et
Agiolfus fil. q. Daniardi notarius, et Atto fil. q.
Girardi de Beccaria , qui ambo habitant Tirani.
Isti fuerunt pro notariis : Continus fil. q. Guillelmi
de Vico notarius de Cumis , et Gixlandus fil. q.
Ugerii de Berriana de Menaxio notarius, et Landulfus
fil. ser Strimidi de Gomani de Bellaxio notarius,
et Gilbertus fil. q. item Gilberti de Clurio notarius.
Ego Ottobonus de CoJdrario notarius hanc car-
tam tradidi, interfui et scripsi.
Ego OttoJjonus fil. q. Boccacii de Colderario nota-
rius hanc cartam tradidi, etscribi roguvi et subscripsi.
Ego Arialdus Guittus notarius fil. q. Vegii Guitti
hanc cartam rogatu suprascripti OttoJjoni de Cal-
derario notarii de Cumis scripsi.
1220, 3 luglio.
Concordia fra il podesth e comune di Coino,
e Corrado Fenosta.
Dal vol. 1 Vel. Monum. sopra citalo.
V. la nota al capit. CCLXXXrttl , part. /, tol. SS7.
In nomine Domini nostri Iesu Christi Anno do-
minicelncarnationis millesimo ducentesimo vigesimo,
■ Queslo maestro Pagano, di nazione ledosco, fu pndesta di Como
nel 1163, messovi da Federico I allato ai consoli elelli dalta
ci(ta,ondo rappresentasse 1'aulorila imperialo e conlrobilanctasse
il potere del comune. Ei tenne la sua residenza ncl Baradello,
c d'indole rapace cd inumaoa sequestro ai Milanesi tutli i red-
dili cbe raccoglievano dalle loro lerre sulTogro comasco, appro-
priandoli a se stesso, non ostante i replicali reclami di quelli
alPimperalore, a'»uoi minislri ed a lui slesso. I»i lui e parola
nella nota sul Pode.sta.
4«4
die veneris, tertio intrante mense iulii, indictione
octava. Pactum et concordiam fecerunt inter se ex
una parte dominus Artuichus fil. q. dom. Egeni de
Venosta ; ex altera parte dom. Conradus de Baniolo
iudex et vicarius dom. Lodorehgi de Martinengo
Cumarum potestatis, et dom. Loterius fil. item q.
dom. Loterii Rusce, et dom. Arialdus fil. q. dom.
Anselmi Pigocii cumani cives, ambo legati et am-
baxiatores suprascripti communis de Cumis, nomine
et ex parte ipsius suprascripti communis. Ipse vero
dom. Artuichus constituit se militem communis de
Cumis, et iurare quidem debet ipse dom. predictus
Artuichus salvare omnes homines cumanos et omnes
homines cumani episcopatus et districtus, personas
et res ubique, et specialiter in tota sua iurisdictione
et virtute, et in tempore guerre habitare debet
ipse dom. Artuichus in Cumis in propria persona,
et non cum familia, nisi ei placeret, et servire et
adiuvare dictum comune de Cumis ipse dom. Ar-
tuichus cum tribus aliis militibus ; ita quod sint
quattuor, sua persona connumerata in eis, ex quo
ei fuerit denunciatum per mensem unum ante , sci-
licet a nunciis comunis de Cumis ; et si eius per-
sona haberet tale et tale impedimentum, quod non
esset ei possibile habitare civitatem cumanam, tunc
debet dare bonum et idoneum scontrum pro sua
persona. Item quando cives cumani dederint fodrum,
dare debet fodrum ipse dom. Artuichus pro libris
duo millia nostrorum Mediolani, secundum eum
modum, quo cives cumani dederint de substantia
sua, et quacumque vice dederint. Item si quis homo
cumanus vel aliquis alius de iurisdictione cumana
vel districtu conquestus fuerit de ipso dom. Artuicho,
facere debet ei rationem in laude duorum hominum,
unum quorum eligere debet ipse dom. Artuichus
infra tres hebdomadas, ex quo requisitus fuerit ab
eo , qui cum eo litem habuerit , et alium eligere
debet ille, qui de eo querimoniam fecerit, qui duo
electi iurare debent bona fide terminare et difinire
ipsam discordiam per sententiam, vel si placuerit
ambabus partibus per concordiam, et hoc infra
duos menses post ceptam litem; et dicere debent
sententiam secundum ius et consuetudinem cumani
episcopatus, et si non concordarent ipsi duo arbitri,
eligere debent unum bonum hominem sine suspi-
cione mali , cuius consilio stare debent , et hoc
facere debent in loco Terxivii ; et predicta dicta
sunt exceptatis vassallis, qui se conquesti fuerint
de feudis, facere eis debet rationem sub curia sua r
et infra tres ebdomadas eligere debet pares curie,
qui litem definiant post duos menses post ceptam
litem. Item dabit operam bona fide ipse dom. Artui-
chus, ut (si) homines et comune de Burmio vel di-
visio de Burmio facerent guerram comuni de Cumis,
bona fide prohibebit eos, et de predicta guerra ad-
iuvabit comune de Cumis cor.tra ipsos Burminos,
ex quo ei denontiatum fuerit infra tres hebdomadas
per commune de Cumis vel per eius nuntios. Item
sententie, que dabuntur inter ipsum Artuichum ex
una parte, et ex altera homines de Cumis , bona
fide debet attendere et observare ipse dom. Ar-
tuichus per sacramentum , si adversa pars , cum qua
litem habuerit, iuraverit attendere sententiam inter
ipsos datam. Item ipse dom. Artuichus conveuit,
quod non impediet ecclesias cumanas vel alios ho-
mines de Ctimis vel de episcopatu vel de districtu
vendere vel alienare terras et possessiones et decixnas,
quas habent in Burmio et in sua virtute , scilicet
hominihus de Burmio vel alie persone, salvis ratio-
nibus , quas habet ipse dom. Artuichus ; et pro
5»
Digitized by
Google
4 15
APPENDICE
4i6
predictis attendendis et adimplendis obligavit pignori
ipse dom. Artuichus omnia sua bona pignori, que
habet in episcopatu cumano, suprascripto dom. Cu-
rado recipienti ad .partem et utilitatem comunis et
universitatis de Cumis, sub pena mille librarum de-
nariorum bonorum imperialium, et post penam com-
positam , debet dicta concordia stabilis et firma
Eermanere , et hec omnia debent attendi et observari
inc ad xxv annos proxime completos : et ex parte
predicti communis de Cumis debent infrascripta fieri
dom. Artuicho, scilicet quod potestas cumanus vel
consules cumani debent facere iurare servitorem
suum palam in concione cumana salvare dom. Ar-
tuichum et suam familiam et suas res in toto epi-
scopatu cumano insua virtute, tamquamsuum militem
et bonum civem et bonum vicinum , et turri de Ser-
ravalle remanente in communi de Cumis, sicut modo
est. Item dabit operam commune de Cumis, quod
homines de Burmio stent in pace cum dom. Artuicho,
et si rebellarent ipsi Bormini ipsi dom. Artuicho,
scilicet quod nollent ei facere suas rationes, et ei
facerent guerram, commune de Cumis dabit eis
bannum infra tres hebdomadas, ex quo commune
de Cumis fuerit requisitum , nec de ipso banno ipsos
Borminos extrahet sine voluntate ipsius dom. Ar-
tuichi; et commune de Cumis faciet eis guerram,
donec predicti Burmini habuerint guerram cum pre-
dicto dom. Artuicho, si requisitum fuerit a dom. Ar-
tuicho, nec cum eisdem concordiam faciet, donec
predictus Artuichus faceret guerram cum eis ; et sic
ut supra legitur, in omnibus et per omnia in quo-
libet capitulo, et sub predicta pena librarum mille
imperialium, suprascriptus dom. Artuichus corpo-
raliter iuravit ad sancta Dei evangelia, et cum eo
dom. Fredericus fil. q. dom. Frederici . . . . et dom.
Armanus fil. q. dom. Anrici Oguhni de Malle epi-
scopatus Corie sui milites attendere et facere, et
cum eo attendere et observare in integrum , et nullo
modo nec aliquo ingenio contra hoc venire. Quia
sic inter eos convenit. Actum in loco Tirani palam
in platea. Predicti vero dom. Conradus de Baniolo,
et Loterius Rusca, et Arialdus Pigocius, et predicti
dom. Artuichus et Fredericus et Armanus hanc
cartam et alias quamplures eiusdem tenoris ut supra
in omnibus et per omnia in quolibet capitulo (ieri
rogaverunt. Unde plures carte unius tenoris rogate
sunt fieri. Interfuerunt dom. presbiter Rizardus fil.
q. magistri Pagani, qui stetit in Baradello, archipre-
sbiter ecclesie et canonice ss. Protasii et Gervasii de
Burmio, et dom. Gabardus fil. dom. Egini de Macio
de Venosta, et ser Millus fil. q. ser Egini de Clorno,
et ser Egenus fil. ser Oldrici Basegoni de Lot. , et ser
Girardus fil. q. ser Bertoldi de Marmurola de Mal. . . . ,
et ser Albertus fil. q. ser Honrici de Soxe, et ser
Petrus fil. q. ser Andree de Soxe, et dom. Aribertus
fil. q. dom. Albrici "Vicedomini , et dom. Anricus
fil. q. Iohannis de Piperis de Vico, et tlom. Iohannes
fil. q. dom. Guillelmi de Beccaria, et ser Martinus
et ser Remedius fratres fil. q. ser Guillielmi de Ba-
radello de Bellaxio, et ser Petrus fil. q. ser Atonis
capitanei de Stazona, et ser Iohannes fil. q. ser
Iacobi de Pino deBellaxio, etser Albertus fil. q. Orla-
pani de Belaxio , et ser Bertarius fil. q. Domadraci
Lambertengi , et Rugerius filius eius de Vico , et
Nicoletus (11. Iohannis Rusche cumensis civitatis, et
Gradus fil. q. Guillielmi Orlapani de Bellaxio. De
servitoribus Pata fil. q. Vestiti Lavezarii, et Iordanus
fil. q. Petri Raymundi de Vico, et Atto fil. q. Girardi
de Becaria; et Agioldus etc.
Ego Otobonus fil. ser Bochini de Colorio hanc
cartam tradidi et interfui.
1222, 10 marzo.
Compenso fatto dal comune di Como rfe' danni
sqfferti da due negozianti esteri, stati derubati
delle loro mercanzie presso Monte Sordo.
Dal \ol. I Vtt. Manum. nell'Arch. di Como.
V. il capit. cccrm , part. II deqli Statuti
e la nota tui Consoli dei mercanti, col. 375.
In nomine Domini omnipotentis. Anno dominice
Incarnationis milleximo ducenteximo vigeximo se-
cundo , die iovis , decimo intrante mense marcii ,
indictione decima. Adelardus filius quondam item
Adelardi de Perdeomo de Lilia, et Robertus fil. q.
Bernardi de Novem mercatis, ambo de Lilia, epi-
scopatus Tornadi de Landa, fecerunt finem et re-
missionem et pactum de non petendo domino Ni-
colao de Andito fil. q. domini Gulei de Andito
cumane potestatis, recipienti ad partem et utilitatem
comunis de Cumis et omnium hominum tocius iu-
risdictionis Cumarum, nominative de omnibus illis
pannis et peciis pannorum et caligis et omnibus
rebus ablatis, que et qui panni et calige ipsis aut
ipsorum vectoribus seu victuralibus ablate fuerunt ,
et ablati et depredate seu rapte de episcopatu Cu-
marum in strata publica iusta montem Surdum », et
specialiter de petiis tredecim et dimidia pannorum,
videlicet de peciis sex camelini de Lilia , et de peciis
septem blavete de Ypera, et de peciis duahus ver-
gatorum Belvaxii , et de paribus duodecim caliga-
rum sagye de Brugia, et de omni ipsarum rerum
omnium extimacione , et de omni dampno et di-
spendio facto et habito pro ipsis pannis et rebus
ablalis, et de omni eo, quod a predicto comuni de
Cumis vel ab hominibus et personis iurisdictionis
Cumarum petere vel exigere possent aliquo iure
vel modo pro predictis rebus ablatis , aut causa vel
occasione vel ratione ipsarum rerum ablatarum.
Preterea iamdicti Aderlardus et Robertus fecerunt
datum et venditionem atque cessionem suprascripto
domino Nicholao potestati Cumarum nomine et ad
partem comunis de Cumis recipienti de omni iure,
ratione et actione realibus et personalibus, directis
et utilibus, quod et quam ipsi Aderlardus et Ro-
bertus simul vel divisim habebant vel habere po-
terant , et eis aliquo modo vel iure competebant
vel competere poterant adversus raptores et depre-
datores predictarum rerum, ct collegas et sequentes
et receptatores eorum , et contra quemlibet ipsomm
pro prediclis pannis et rebns ablatis, et eorum et
earum extimacione, et pena et dampnis et dispendiis
et causa seu occasione alicuius pene et rapine. Et
insuper ipsum dominum Nicolaum poteslatem no-
mine et ad partem suprascripti comunis de Cumis
posuerunt in suum locum de predictis pannis et
rebus ablatis et eorum omnium exstimatione et
pena et dampno ; et eidem domino potestati no-
mine et ad partem suprascripli comunis de Curois
cesserunt et dederunt atque mandaverunt omnia
sua iura et omnes suas rationes et actiones reales
et personales, utiles et directas, que et quas ipsi
Aderlardus et Robertus comuniter et divisim ha-
bebant et habere poterant, et eis et cuilibet eo-
rum competebant vel competere poterant pro
■ Montesordo e frazione del comone di Cermenale a breve dtslania
di Como in amena posizione.
l
Digitized by
Google
I
4i; DOCUMENTI
predictis pannis et rebus, et exstiinacione et pena et
dampno adversus suprascriptos raptores et depre-
datores predictarum rerum, et collegas et sequentes
eorum et receptatores et contra quemlibet eorum,
et adversus omnem personam mediolanensis iuris-
dictionis et cumane, et cuiuslibet alterius iurisdi-
ctionis, que de predictis et pro predictis fuit cul-
pabilis, vel posset causari vel conveniri. Et promi-
serunt, omnia sua bona pignori obligando, eidem
domino Nicolao potestati stipulanti nomine et ad
partem suprascripti comunis de Cumis predicta
omnia defendere et guarentare ab omni homine
omni tempore pro suo dato et facto tantum cum
suo pignore et dispendio : renunciando nove con-
stitutioni et omni iuri et auxilio et legibus et pre-
scriptioni fori, profitentes et dicentes se nullam
aliam cessionem nec finem nec remissionem fecisse
alicui persone de predictis rebus nec earum exsti-
macione, pena nec dampno. Et quod predicte res
sibi ablate sue fuerunt, et quod de ipsis nullum
datum et cessionem fecerunt alicui persone, et
valent libras centum denariorum bonorum impe-
rialium ; et ita attendere, et ita verum esse, ut
supra legitur, ad sancta Dei evangelia iuraverunt.
Etde predictis omnibus contenti et confessi fuerunt
predicti Adelardus et Robertus se recepisse et ac-
cepisse a dominis Petro Albrici et Ottobono de
Turlino, et Pocobello de Adilla ministris et cane-
variis comunis de Cumis nomine ipsius comunis de
Cumis, de voluntate et parabola ac precepto atque
mandato prenominati domini Nicolai potestatis Cu-
marum Iibras nonaginta et septem minus iniperiales
duodecirn denariorum bonorum imperialium, renun-
ciantes auxilio et exceptioni non numerate pecunie,
et omni alii iuri et auxilio eis competenti. Quia sic
inter eos convenit. Predicti vero Adelardus et Rober-
tus hanc cartam fieri rogaverunt, ut supra legitur.
Actum in palacio novo Cumarum.
Interfuernnt ibi testes dominus Martinus de s. Be-
nedicto filius q. dom. Rogerii de s. Benedicto, et
dom. Guillelmus fil. q. ser Guilizonis iudicis, et
Vita fil. Iohannis de Robasacho, el dom. Guillelmus
fil. q. ser Buschi de Novezano, et Curadus fil. dom.
Iacobi Advocati, et Tornaventus fil. q. consulis Gri-
moldi, et domini Ferracanis de Caselli et Iacobus
4i8
1223, 27 dicembre.
Engeleschus iudices et assessores dom. Nicolai de
Andito potestatis Cumarum. Et pro notariis adfue-
runt ibi Petrus fil. q. ser Baronis Lurati de Cumis,
et Poccobellus fil. q. ser Rogerii Malladobati de
Vico, et Peracha de sancto Fidele fil. Cavalci de
s. Fidelle, et Guifredus fil. q. Iohannis Cossie ,
omnes de Cumis.
Ego iamdictus Guifredus Cossia notarius interfui
et subscripsi.
Ego Ardericus Mancafaxa notarius et iudex et
scriba pallacii comunis de Cumis hanc cartam tradidi,
et scribi rogavi et subscripsi.
Ego Castellus notarius fil. q. Bcrnardi de Bre-
giano iudicis de Cumis hanc cartam scripsi rogatu
suprascripti Arderici de Mancafaxa.
Ego Ardericus, qui dicor de Mancafaxa, notarius
et iudex autenticum instrumenti , cuius tenor descri-
ptus est in hoc quaterno, tradidi et scribi feci meo
rogatu per predictum Castellum, et ad maiorem
eyidentiam et corroborationem huius descriptionis
hic me subscripsi.
Ego Arialdus Guittus notarius fil. q. Vegii Guitti
hoc exemplum ex hantentico, iussu domini Guillelmi
de Pusterla potestatis Cumarum exemplavi , et sicut
ui eo continebatur, ut in isto legitur exemplo etc.
Pagamento di sussidio imposto alle chiese di Como
in favore del clevo di Pavia •.
Carla orig. nell'Arch. Diplom. in Milano.
V . la nota tullc Monete,
Anno dominice Incarnationis millesimo ducente-
simo vigesimo tertio, die v exeunte mense dicembri,
indictione xi. Contentus et manifestus fuit omni
occasione et exceptione remotis dom. Martinus fil.
q. dom. Gizonis Avocati archidiaconi cumane maioris
ecclesie accepisse nomine suprascripte ecclesie et
ecclesie cumane episcopalis et omnium aliarum ec-
clesiarum, tam civitatis cumane quam cumani epi-
scopatus, a dom. Petro fil. q. dom. Iordani Gam-
bacurte de Cumis, monaco ecclesie et monasterii
s. Abundii siti prope cumanam civitatem, libras lxxxvi
et den. vi den. nov. sive libras xliii et den. iii imp. b
nomine suprascripti monasterii pro sua parte et
parte eidem monasterio s. Abundii incisa, expen-
sarum factarum per ecclesias cumani episcopatus
presbiteris et clericis civitatis Papie et episcopatus
papiensis omni occasione remota. Et quos denarios
ipse dom. Martinus dedit et solvit dom. Iohanni
Rusce in solutum denariorum, de quibus dom. Crotto
bergamensis et dom. archidiaconus predictus et alii
ministri cumane vallis et episcopatus cumani eidem
dom. Iohanni nomine suprascriptarum ecclesiarum
dare tenebantur omni occasione remota. Et insuper
promisit ipse dom. archidiaconus faccre dom. cu-
manum episcopum et alias ecclesias cumane vallis
et civitatis et cumani episcopatus stare tacitas et
contentas cum suo pignore et dispendio in hac
confessione. Quia sic inter se convenerunt. Actum
Cumis in ecclesia maiori cumana, etc. etc.
1226, ... luglio.
Diploma delVimp. Federico II diretto ai Comaschi
suoi aderenti, col quale pone al bando delVimpero
le citth della Lega Lombarda a lui ribelli.
Dal Cod. Vtt. Monum., vol. I nell'Arch. munic. di Como.
V. la noia tulle Prescrizioni.
Fridericus Dei gratia Romanorum imperator
semper augustus, Ierusalem et Sicilie rex. Vene-
rabili episcopo, clero, potestati, consilio totique
communi Cumarum fidelibus suis gratiam suam
et bonam voluntatem. Expectavimus hactenus ut
a )n una storia mss. di Pavia del Bossi leggesi clie nel 1293 il ve-
scovo Fulco tbbt travagli cnlla citla, e il Campi concorda con
lui dicendo che i Pavesi comuiiscro molti eccessi in pregiudiiio
della liberla ecclesiastica , per cui incorsero nelle censure ; ed
aggiungo cbe un breve pontiGcio de' 15 fehbraio di quell'anno
delego il vescovo di Parma ad assolverneli , purchc riparassero
i danni gravisaimi recali alle cliiese , ma che fecero proporre
certa maniera di soJdisfarc, che non piacque al ponteuce ; e
ch' inoltre allro breve dato a' 5 di luglio aulorizzo il cardinale
Gualla vescovo di Vercelli a proporre un componimenlo , che
esso pure non ricsci.
11 Bossi, nel suo mss. sui vescovi pavesi, afferma che nel 1444
Fulco conlinub ad aver travagli colla cilla, ed in conferma di
cio il Campi, appoggiato ad nn breve di papa Onorio dei 40
novembce, dice che qnel vescovo ed il suo clero si Irovavano
in quelCanno in esilio. Cerlamente in sussidio di quesli e in
riparaziuni alle chiese fu levata una lassa.o collelta sulte cbiese
e snl clero comasco, e assai probabilmente anche su quello delle
altre cbieso circoslanli.
b Alle moncte comasche dcscritle nella nola 15, part. 1, aggiungo ora
quella di Lolterio Rusca, cbe dorainb in Como verso ta mela
del secolo xm , vedula da ftoberto Rusca , ed avcntc la ieg-
genda : Loleriut Rusca Cnmi Hominus.
Digitized by
Google
4«9
Lombardi coniurationis illicite, quam conlra nostrum
et imperii honorem quodam elationis spiritu conspi-
rarunt, et desipuerunt nequiter in insipientia cordis,
rescipiscentes ab errore ac resumentes animum fi-
delem, viam perfidie non tenerent ; sed ecce quod
dolentes dicimus, adeo pertinaciter obstinati sunt
in reprobis siiis viis, qui nec verba salutis accipere
nec conversionis tramitem agnoscere voluerunt. Qui
manifeste contra Deum et romanam matrem eccle-
siam, catholice fidei et totius ckristiani nominis le-
sionem, contumeliam crucis et ignominiam imperii
graviorem ad impediendum generalem curiam pro
reformatione pacis , extirpanda heretica pravitate ,
et terre sancte negotio celebrandam temerariis au-
sibus excessissent ; nam cum eorum indemnitati pro
transitu regis filii nostri et principum, qui ad eam-
dem curiam veniebant, cavere voluerimus, ut de-
cebat, per venerabilem portuensem et sancte Ru-
fine episcopum apostolice sedis legatum, ierosoly-
mitanum patriarcam, archiepiscopos, episcopos, et
per magistrum domus theutonicorum in Ierusalem,
quos ad eosdem Lombardos apud Mantuam sepius
misimus, nunquam obstinata protervitas eorumdem
ad humilitatem et patientiam nostram , ad preces et
monita potuit concepte iniquitatis proposito decli-
nare. Qui per inhonestas et indecentes petitiones
in depressionem honorum et nostrorum iurium nos
ad inconveniens deducere molirentur, qui cum
maiestatem nostram et dignitatem imperii penitus
dedecent, ac super eisdem petitionibus consilium
predictorum Ierusalem patriarche, archiepiscoporum,
episcoporum, principum et aliorum imperialis aule
procerum quereremus, per eos nobis extitit dissua-
sum, ut ad tam illicitas petitiones non deberemus
astringi, sicut in generali scripto consilii per eos-
dem prelatos solempniter facto plenius continetur.
Preterea dilectus princeps noster hildesemensis epi-
scopus, uti per apostolicas literas est comissum,
utque dominus apostolicus nos, regein filium no-
strum, imperium et regni iura, honores et rationes
nostras, pro eo quod onus assumpsimus terre sancte,
sub beati Petri et sua protectione susceperat, in
perturbatores honorum nostrorum et iurium excom-
municationis in personas et interdicti in terras
sententiam ferret, quolies a nobis existeret requi-
situs, citavit eosdem, et assignato eis termino, quo
ad satisfaciendum nobis de commissis excessibus
ad presentiam nostram venirent, eos inducere apo-
stolica auctoritate non potuit a via erroris, in quam
duentes deviaverant, revocare. Nos quoque
per litteras nostras universis et singulis eorum in-
iunximus peremptorium terminum, ut ad sequentem
diem festi s. Iohannis indicentes eisdem
quod se de commissis satisfacturos excessibus et in-
iuriis nostro conspectui presentent, qui pertinacius
contempserunt ; super quibus consultati patriarca
predictus ceterique prelati, nec non principes et
proceres nostri, iudices curie nostre ac plnres alii
sapientes , si possemus et deberemus ex dignitatc
nostra pro tam gravibus iniuriis et offensis pro-
cedere contra eos , tamquam contra reos cri-
minis lese maiestatis in personis et rebus, et spe-
cialiter ad imponenda banna et privationem omnium
iurisdictionum tam civilium quam criminalium, tam
voluntariarum quam contentiosarum, regalium da-
tionum, feudorum, donationum, privUegiorum, iu-
diciorum, iudicatus, tabellionatus , missorum regis
et omnium honorum potestarie et consulatus, mo-
netarum , et privationem etiam omnium eorum ,
que possent eis ex pace Constantie universis aut
APPENMCE 4ao
singulis provenire, et eorum omnium, que ab ini-
perio seu a dom. Frederico imperatore avo nostro
seu a patre nostro imperatore Henrico, aut ab aliis
imperatoribus predecessoribus nostris, seu a nobis
tenent, habent seu possident, tenuerunt et habue-
runt seu possederunt, nec non in aliis animad-
vertere contra eos, ex communi deliberatione et
approbato consilio nos id debere ac posse concor-
diter providerunt, sicut moralia eorum scripta consilii
manifestant. Sed paciencia nostra non destitit, quin
ad eorum conversionem nostra intentio libentius
converteretur ; permisimus enim predictum venera-
bilem episcopum portuensem apostolice sedis le-
gatum convenire cum rectoribus, quin potius perver-
toribus eorundem, qui cum apud villam Marcarie
formam quamdam pacis invenirent, et de communi
assensu civitatum coniuratarum existerent appro-
bata, redactam in scriptis per venerabiles medio-
lanensem archiepiscopum, mantuanum, brixiensem
episcopos alatrinum domini pape et subdia-
conum et capellanum, et fratrem Guaiam de ordine
predicatorum nostris nunciis obtulerunt; que cum
nobis representata fuissent, nos ad supplicationem
et instantiam prelatorum, licet instarent principes
ex adverso, quod non deberet recipi talis forma,
peticioni tamen et forme oblate pacis adeo humi-
liter acquievimus , ut mirabile fieret universis quod
illum , quem imperialis celsitudo deposceret , in
nobis animum non viderent; sed cum diem eis pre-
fixerimus atque locum , in quibus venire deberent
pacem, quam ad Marcariam obtulerant, impleturi,
nunciis nostris ad eos ducendos euntibus , sicut
venire pro pacis adimplendis debuerant, non ve-
nerunt, sed variantes propositum et affectum potius
illud quam velle satisfacere videbantur, sicut singula
sub sigillo et testimonium prelatorura, qui inter-
fuerunt, plenarie continentur, neque Lombardi con-
iurationis eiusdem super tanta possint insolentia et
illatis nobis et romano imperio iniuriis insultare, dic
sabbati xi presentis mensis iulii, xiui indictione
apud burgum S. Donini in maiori ecclesia solemni
et generali curia venerabilium archiepiscoporum ,
episcoporum, principum et aliorum procerum no-
strorum congregata , residentibus nobis et assistente
nobiscum venerabili Ierusalem patriarca, presente
quoque nobilium iudicum curie nostre et virorum
prudentium et populi multitudine infinita, Jitere san-
ctissimi patris summi pontificis super delegatione
dicto hildesemensi episcopo contra participantes
nostrorum bonorum et iurium iam commissa in
publicum sunt deducte. Quibus solemniter recitatis,
perlectis quoque et expositis scriptis dom. patriarche
et omnium tunc presentium prelatorum sub sigillis
et testium (7) eorumdem, per quas et eisdem hilde-
semensem episcopum , qui auctoritate mandati apo-
stolici posset in eiusdem coniurationis Lombardos
procedere ; et qui nos iuxta dignitatis nostre fa-
stigium animadvertere et banna imponere deberemus
pariter et possemus , providere consultabant. Ex-
posita quoque ultima forma pacis, quam implere,
sicut apud Marcariam convenerant, denegarunt, ve-
nerunt (?), hildesemensis episcopus in civitates con-
iurationis et societatis illicite, videlicet Mediolanum,
Mantuam, Veronam, Vincentiam , Paduam, Tervi-
sitnn , Bononiam , Faventiam , Brixiam , Laudani ,
Vercellas, Alexandriam, et ceteras civitates coniura-
tionis eiusdem ac fautores eorum, auctoritate aposto-
lica suum est officium executus , excommunicationi
personas et terras interdicto supponens,prelatosquo-
que civitatum ipsarum apostolica fretus auctoritate
Digitized by
Google
4ai DOCUMENTI
prohibuit, ne communicarent cum eisdein, sed
evitent eas et faciant exactius evitari, et divina
sibi officia interdici. Dicto igitur delegato suum
officium exequente, nos stipati principibus nostris
tam ecclesiasticis quam mundanis de communi de-
liberatione ac sententia eorumdem principum no-
strorum, et aliorum romani imperii procerum in
eadem curia residentium , iudicum quoque curie
nostre ac plurium sapientum, ex auctoritate nostra
et imperii pronunciavimus et condemnavimus omnes
civitates ipsas in personis et rebus, et omnes ha-
bitatores earum et districtuum et episcopatuum
suorum in banno imperii posuimus, et nostros et
imperii bannitos et hostes denunciavimus , et tam-
quam reos criminis lese maiestatis privavimus tam
universos quam singulos omni iurisdictione tam
civilium quam criminalium, tam voluntariarum quam
contentiosarum, dationum, feudorum, donationum,
privilegiorum , regalium , honorum omnium , offi-
ciorum , iudicatus , tabellionatus et missorum regis,
potestarie , consulatus et monetarum ; privavimus
etiam singulariter predictas civitates et cives earum
iis omnibus, que possent eis ex pace Constantie uni-
versis et singulis provenire , ac ceteris omnibus ,
que ab imperio seu a predictis avo et patre nostro
et alifs predecessoribus nostris dive recordationis
augustis seu a nobis tenent, habent seu possident,
aut tenuerunt, habuerunt seu possederunt. Item
privavimus valvasores et capitaneos ab honoribus,
et specialiter ab honore capitaneatus et vavasoratus,
ut de cetero non possint dici nec nominari capitanei
nec valvasores, et prohibemus ipsis et aliis, ne de
cetero ad tales vel ad alios honores ascendant. Item
privamus a statutis, quod statuta non faciant, facta
cassamus, et quod si de cetero fecerint, ipso iure
inania et irrita censeantur. Item privamus eos
omnibus legiptimis actibus , ita quod nec habeant
ius testandi, testificandi , alienandi, succedendi ex
testamento vel ab intestato, nec capiendi ex causa
donationis inter vivos vel causa mortis vel iure co-
dicillorum vel alio quolibet modo , et quod ipso
iure perpetuo sint infames; pronunciantes quoque
et presenti sancientes edicto , ut omnes fautores
eorum , qui civitates et loca , vel ceteri , qui eis
de cetero auxiliari vel associari presumerent , vel
alii qui de predictis civitatibus in potestatem, con-
siliarium , assessorem assument , eidem condemna-
tioni et banno et privationi subiaceant. Scholas et
studia ab eisdem civitatibus statuimus et iubemus
perpetuo removenda , doctores et scolares , qui
contra presentem constitutionem nostram in eisdem
civitatibus atque locts docere, legere vel audire
presumpserint, perpetua infamia adnotantes, et ab
advocationis , iudicatus , tabellionatus officiis et ho-
noribus et legiptimis actibus privantes eosdem. Sta-
tuimus insuper, ut quicumque ipsos predictos ban-
nitos et hostes nostros et romani imperii oIFenderit
in personis et rebus , indemnis inde habeatur , et
nullo unquam tempore possit vel debeat ab aliquo
conveniri. Quare universitati vestre firmiter preci-
piendo mandamus , quatenus omnes civitates pre-
dictas et habitatores earinn tamquam nostros et
imperii romani bannitos hostes habeatis et denun-
cietis amodo et teneatis, facientes presentis condemna-
tionis formam per totum districtum et episcopatum
vestrum solemniter publicari; ipsos autem in per-
sonis et rebus capere intendatis , negotiaciones et
mercationes etstratas perdistrictum el posse vestrum
eis penitus inhibentes, et interdicentes civibus et
mercatoribus vestris ne participent, vel mercimonia
/[•11
aut aJiqua negotia exerceant cum eisdem. Quod si
presumpserint , supradictis penis et bannis se no-
verint subiacere. Datum apud burgum Sancti Do-
nini, anno dominice Incarnationis millesimo ducen-
tesimo vigesimo sexto, mense iulii, xun indictione.
Ego Rovolus notarius de la Rovole fil. q. Bru-
gnoli de la Rovole de Cumis, hoc exemplum ab
authentico seu privilegio rescripto sigillo munito
suprascripti dom. Frederici Romanorum imperatoris
exemplavi, et iussu dom. Bertoldi marchionis de
Folemberg* potestatis Cumarum, etde mandato im-
periali eiusdem civitatis et eiusdem circumstantiis
capitanei generalis scripsi et subscripsi , et sicut
in eo continebatur , ita et in isto legitur , preter
litteras plus minusve.
1239, 15 febbraio.
Lettera responsiva deltimp. Federico II a Masnerio
Borgo podesta di Como e capitano , concedente
alcune grazie , e negantene altre.
Dal Cod. Vtl. Monum., vol. I, nell'Arch. com. di Como.
V. la nota lulle Prtscriiioni.
Fredericus Dei gratia Romanorum imperator sem-
per augustus, Ierusalem et Sicilie rex, Maxherio de
Burgo potestati et capitaneo , consilio et comuni
Cumarum fidelibus suis gratiam suam et bonam
voluntatem. Capitula, que per nuncios et ambaxa-
tores vestros latores presentium nostro culmini trans-
misistis , benigne inspeximus et intelleximus dili-
genter. Et ecce vobis ad singula respondemus :
primo videlicet de adventu nostro ad partes ipsas
in estate futura proxima vel missione dilecti filii
nostri Henrici regis Turrium et Gallure. Noveritis
quod quantumcumque dormiant alii vel dormitent,
cor nostrum tamen circa nos subditos et fideles vos
precipue, qui inter omnes alios pro fide et devo-
cione imperii exposuistis hactenus et exponitis cot-
tidie viriliter vos et vestra, prout frequens relatio
Bertoldi de Fohenburg dilecti consanguinei nostri
et fidelis dudum capitanei et potestatis Cumarum
disseruit , et effectus subsequens operum dilucide
demonstravit, vigillat incessanter. Volentes namque ,
sicut firmi propositi nostri est, condescendere volis
vestris, ecce eundem filium nostrum ad partes ipsas
cum copioso exercitu duximus permittendum , ut
propterea nobis in omnibus via : nos
postmodum devicta civitate Faventie , que Iaborat
amodo continue in extremis , sine mora qualibet
ad extremam desolacionem Mediolani et nostrorum
aliorum rebellium una cum eodem rege filio nostro
tam finaliter quam imperialiter subsequamur. Qui
autem in custodiis castrorum et aliis expensis
et oneribus estis multipliciter agravati , pelentes
super hiis vobis de imperiali gratia provideri, nostra
provisio sic providit : ut omnia bona bannitorum
et subsidia ecclesiarum districtus Cumarum usque
ad felicem adventum nostrum in ipsis partibus, qui
erit citius quam credatur, ut tunc plena provisio
vobis fiat in recompensationem expensarum et pre-
dictorum onerum, vobis cedant. De vallibus quoque
belliniana et lebentina, quas concedi vobis suppliciter
pOstuIastis, quousque ad adventum nostrum ipsas in
nostris manibus disponimus retinere, (et) excellencie
nostre placet ut omnes proventus illarum ad manus
suprascripti Masnerii de Burgo capitanei etpotestatis
■ Io altri atti dell'istesso impcratore qoesto podosta c oominato
Bertoldo di Fohcmbnrg.
Digitized by
Google
4a3
Cumarum fideli nostro deveniant pro speciali cu-
stodia Bellinzone. De privilegiis et concessionibus
concessis singulariter et universaliter revocandis ,
donec illuc venerimus , omnem effectum et exe-
cutionem ipsorum duximus suspendendum in antea,
qualiter de his fieri debeat plenius provisuri. De
provisione vero Riverie et de Leuco noveritis, quod
nos de prudentia et fidelitate Smaliada de Beliotis
de Cremona fidelis nostri confixi, ipsum illuc loco
nostri duximus destinandum, de cuius persona cre-
dimus et tenemus, quod predictis terris tam provide
quam utiliter sit provisum. Quod autem ultimo pe-
tivistis, ut videlicet predictum Masnerium de Burgo
fidelem nostrum potestatem vestrum capitaneum
Cumarum et circum adiacientium terrarum , sicut
prefatus Bertoldus marchio de Fohemburg fuerat
a nostra maiestate statutus , ordinare et statuere
dignaremur, nos vestris supplicationibus inclinati,
eundem Masnerium de Burgo capitaneum Cumarum
et terrarum circa adiacientium, sicut idem marchio
a nostra maiestate ordinatus extitit, duximus sta-
tuendum, mandantes ut capitaneatus officium amodo
ad honorem et fidelitatem nostram, salutem vestram
et exterminium rebellium nostrorum ad mandatum
nostrum debeat fideliteret efficaciter exercere. Datum
in obsidione Faventie, xv februarii, xiv indictione.
Ego Rovolus notarius fil. q. Brugnoli de la Ro-
vore de Cumis hoc exemplum etc.
1239, 22 agosto.
Lettera di Federico II imp. a Masnerio Borgo
podesta di Como in risposta a molte dimande di
privilegi e grazie da lui fatte a nome della citta.
Dal Cod. Vet. Monum., vol. I, delfArcb. com. di Como.
V. la nota sulle Prescrizioni.
Fredericus Dei gratia Roraanoruin imperator sem-
per augustus, Ierusalem et Sciscilie rex, Maxnerio de
Burgo potestati Cnmarum et circum adiacentium
partium sacri imperii capitaneo generali fideli suo
gratiam suam et bonam voluntatem. Fidelitatis tue
litteras solita benignitate recepimus , et ipsarum
continentiam intelleximus diligenter, tuum studium
in nostris serviciis comendantes. Quod autem si-
gnificasti nobis per eas de bonis ecclesiarum ac
proditorum ac rebeliium nostrorum Mediolani con-
cessis dictum comune • Cumarum non recollimus, nec
nostre voluntatis existit per te bonis ipsis in dispen-
dium et gravamen ipsius comunis alicui fecimus
gratiam, sicut tibi pridie per alias litteras nostras
scripsisse meminimus , et si fieri gratiam in pro-
prietate contigerit, comune ipsum a percipiendis
proventibus iuxta concessionem prehabitam cessare
volumus vel carere , cum a specialibus personis
optenta ob intuitu devocionis eomm, et ob spe-
cialem fidem Cumarum comune nostra munificentia
liberalis eis prodesse deputetur ad proprium , ut
et communi ipsi, cuius et ipsi pars sunt, de con-
cessis et percipiendis proventibus non preiudicet
vel obsistat, ubi non videantur alias tempore, quando
suo incerto statu rogante tam possessionem quam
proprietatem iuste suis usibus vendicasse, priusquam
processu temporis proventus ipsos comunis Cumarum
duximus concedendos. De filio vero Guazini Rusche
et alio, qui apud Papiam detinentur captivi, et sicut
scripsisti , sic discurrunt per civitatem ipsam , qui
• Corr. dicto commnni. £ mti oscaro il senso di tulto qnesto pe-
riodo, io cui sembrano ommesse od emte non poche parole,
eio che si riscontra in molti documenti del codice. -
appehdice 424
non caplivi videntur , sed liberi , ecce scribimus
Marino de Ebulo sacri imperii a Papia superius
capitaneo generali fideli nostro , ut ipsos , prout
honori nostro expedire viderit, in arctiori carcere
faciat custodiri. Super eo insuper quod suplicasti
culmini nostro pro Peracha de Puteo fideli nostro,
nos ad requisicionem Mathei fratris eius fidelis
nostri , qui presens est in exercitu noslro , ordi-
nabimus de eo quod honori nostro videbimus expe-
dire. De mittendis illuc militibus pro defensione
fidelium nostrorum de Cuimis , tibi recolimus re-
spondisse , quod cito disponimus securum , tran-
quillum et pacificum statum fidelium nostrorum de
Cumis in omnibus procurare. Et ut animus tuus
et comunis Cumarum ac ceteri fideies nostri ipsarum
parcium optata debeant iocunditate letari, scire te
volumus quod illius gratia, qui gressus nostros di-
rigit, et feliciter, proutvult, cuncta nobis succedunt
prospera , et advocalum contra rebelles nostri et
imperii istarum parcium nostro imperio vindicanms
et cottidie subiugamus , nec est qui nostre possit
obsistere maiestati; que tibi significamus ad gaudium,
ut per te ad noticiam fidelium nostrorum de Cumis
et partium ipsarum perveniant ad letitiam , quia
de nostris fidelibus successibus semper optant. Quare
fidelitati tue preciptendo mandamus , quatirius iu
serviciis nostris et circa ea omnia , que nostrum
respiciunt commodum et honorem, fideliter sis stu-
diosus, quod istos et fideles nostros fortius animes
et confirmes, ut studium fidei tue in conspectu no-
stro ex opere de bono in melius contendatur. Datum in
castris prope Columpnam xxn augusti, xiv indictione.
Ego Rovolus notarius fil. q. Brugnoli de la Ro-
vole de Cnmis hoc exemplum ex autentico seu pri-
vilegio sigillo cereo suprascripti domini Frederici
Romanorum imperatoris munito exemplavi, et iussu
dom. Maxnerii de Burgo potestatis cumane, et de
mandato imperiali eiusdera civitatis et eorum cir-
cumstantiis capitanei generalis scripsi et subscripsi,
et sicut in illo continebatur, prout in isto legitur,
preter litteras plus minusve.
1239, 21 settembre.
Guglielmo ser Azzone giudice e vicario di Guglielmo
Soresina podesta di Como vieta al podesta cflsola
ogni molestia contro il monastero d 'Acquafredda
per alcuni pascoli sui monti di Sala e Colonno.
Carta orig. in Bibl. Ambros.
V. le note snlle Comunanze , capit. CCXC dtgli Stat., part. 1.
Mccxxxix , die veneris , xxi mensis septerabris.
Dominus Guilielmus ser Azonus iudex et assessor
et nunc vicarius domini Guilielmi de Surixnia cu-
mane potestatis prononciavit in eo et super eo, quod
dictus assessor dederat in mandatis Anselmo Bur-
lando servitori, ut eius precepto preciperet Otto-
bono de Insula potestati comunis de Insula nomine
ipsius comunis , ut non impediret dominum Gi-
rardum de Aquafrigida nomine nionasterii de Aqua
frigida inducendo et menando omnes bestias, quas
ipse dominus Girardus nomine dicte domus de Aqua
frigida ducere vellet in monte de Columberis, et spe-
cialiter peccoras eiusdem monasterii, ut in quodam
scripto precepti facto per Barozium de Canova no-
tarium et scribam pallacii sub incarnatione mccxxxix
die iovis nono intrantis septembris (continetur). Item
super eo, quod idem assessor dederat in niandatis
Contino Donexio servitori, ut eius precepto pre-
ciperet suprascripto Ottobono nomine eiusdem
comunis et singulis et universis vicinis eiusdem
n
"u
ii
Digitized by
Google
4a5 DOCUMENTI
comunis, ut non molestarent nec perturbacionem
aliquam facerent nec fieri facerent jde bestiis, quas
dictus dom. Girardus nomine monasterii de Aqua
frigida , seu confratres et capitidum eiusdem mo-
nasterii duxerant vel duci fecerant , et specialiter
oves eiusdem monasterii in monte de Sala et de
Columbera et de Golonno , nec ipsas bestias re-
moverent nec removeri facerent de ipsis pasculis;
et si que espulse sunt vel remote ab eo tempore,
quo ducta fuerunt in dicto monte ,' in suum pri-
stinum statum reducerent , et eas ibi permittant
sine ulla molestia, ut in quodani alio scripto factb
per me infrascriptum Rogerium de Cazanore no*
tarium et scribam pallacii sub incamatione mccxxxix
die lune xn intrantis mensis septembris, quod ditta
duo precepta facta per suprascriptos servitores ex
precepto eiusdem assessoris habet pro simplici re-
quisitione , et ea precepta pro simplici requisi-
tione tantum habeantur. .Preterea predictiiS as-
sessor et nunc vicarius precepit districte per sa-
cramentum et sub pena banni librarum decem
denariorum novorum eidem Ottobono potestati no-*
inine eiusdem comunis, quod non faciat foreiam nec
violenciam nec molestiam, nec preter hanc aliquam
eidem fra Girardo nomine dicti monasterii de Aqua
frigida et ipsi monasterio de rebus et bonis eiusdem
monasterii et confratrum , quas et que tenent et
possident, seu tenebant et possidebant usque ad
tempus predictorum preceptorum et cuiuslibe t eorum,
vel que eorum nomine tenentur et possidentur,
seu que tenebantur et possidebantnr usque ad tempus
ipsorum preceptorum , tanr de terris et pasculis ,
quam de bestiis et aliis rebus; ita quod per aliquam
inductionem, quam fecisset ipsum monasterium vel
fieri fecisset de bestiis, occasione ipsorum prece-
ptorum vel alicuius eorum, nullum fiat preiudicium
ipsis comunibus.
Unde duo interfuerunt ibi testes domini Ala-
manus de Crescenzano et Arialdus de Crolamonte.
Ego Rugerius de Cazanore notarius et scriba
pallacii predictis interfui, et iussu suprascripti asses-
soris scripsi.
436
Re. tlen. xim *.
1239, 28 novembre.
L'imp. Federico II conferma a Berloldo marchese
di Folemburgh il grado di capitano di Como ,
auiorizzandolo a sottomeltersi i beni dei Milanesi.
Dal vol. I Vet. Monum. in Arch. di Como.
V. la nota sulle Prescrizioni , col. 339.
Fredericus Dei gratia Romanorum imperator
semper augustus, Ierusalem et Sicilie rex, Bertoldo
marchioni de Folemburch dilecto consanguineo et
fideli suo capitaneo Cumamm gratiam suam et omne
honum. Cum ad defensionem nostrorum fidelium ,
qui in tua iurisdictione consistunt, pro restaurandis
et conservandis iuribus nostris et imperii, et iustitia
II notaio, ollemperando ai capiloli c e ci degli Slatuti dei contoli,
appose in calce all'atto da lui rogalo la nota dello stipendio che
a lui compeleagli in qusllordici denari , cni dichiara aver rice-
vnto. Cosi pure a pie' d'ao atto 15 dicembre 1195, conaervato
nella Bibl. Ambros. ed anteriore a questi duc capitoli, col qnale
Pocobella del fu Bono Breglia d'Ossuccio, vedova di Parente
Gallo di Riva di Lemna, vende ad Aldone abale di a. Benedetlo
io Pieve d'Isoia alcnni beni in terrilorio d'Ossuccio, sta scrillo:
" den. xi » , iodicsiione della competenza cbe speUava ad Ugo
gindice, che rogd queM'islromenlo.
facienda in exterminium ct desolationem mediola-
nensium rebellium et proditorum nostrorum te im-
perialem capitaneum Cumarum duxerimus sta-
tuendum, ut eo melius et potentius predicta omnia
facere valeas et implere , quo erga te senseris et
intellexeris nmrtificentie nostre gratiam amphari,
preter auctoritatem et potestatem tibi traditam,
devotioni tue de speciali gratia concedimus et li-
beraliter confirmamus , ut omnes terre mediola-:
nensium, que sunt in iurisdictione Cumarnm et in
circumstantibus Jocis , seu possessiones , que tuo
studio et sejlicitudine ,. vel aliorum nostrorum fi*
delium ad rtostrum et imperii ius et proprietatem
contigerit rev.ocafi, integre sub tua iurisdictionc et
capitaneatu subsistant, Ut in hiis illam iurisdictionem
exerceas, quam debqs in aliis tue iurisdictiom$
castris , .villisi) term ; ' : et possessionibus exercere.
Ad huius autem nostre constitutionis et confirma-
tionis memoriam et rohur in posterum valiturum,
presentes litteras exinde tibi fieri , et sigillo ma-
iestatis nostre iussimus communiri. Datum Rome
anno dommice Incarnationis miUesimo ducentesimo
trigesimo nono , vigesimo octavo, novembris , xm
indictione.
Ego Rovolus notarius fil. q. Brugnoli de la Ro-
vole de Cumis exemplo ex authentico etc.
1240, , ... maggio. .
Federico II imp. dona ai Comaschi Porlezza, Tellio
e la Valsolda, dapprima soggetfa alla chiesa di
Mila.no, in benemerenza della loro fedelta.
Dal vol. I Vel. ttonum. \
V. la nota tulle Pretcrizioni , eol. 339.
Fredericus Dei gratia Roinanorum imperator etc.
Cesareis accedit titulli et honoris fidelium merita
providentia principis liberaliter intuetur, et eos in
bonis rebellium ampliat, presertim qups pro fide-
litate sua et imperii quamplura constat perso-
narum et rerum dispendia pertullisse ; sic enim
colletantur emeriti se favoris imperialem gratiam
assecutos, et id sibi premio meruisse virtutis, quod
ad vindictam et iacturam hostium eis aquiritur et
acrescit. Hinc est itaque , quod presentis scripti
serie notum fieri volumus universis tam presentibus
quam futuris, cumanos fideles nostros de sua fide
ac servicio confidentes devotas preces nostro culmini
porrexisse, quatenus plebem Porleze, Valem Soldi,
Tellium, et ea que sunt in districtu cumano ad ec-
clesiam mcdiolanensem spectancia, que propter
communionem hostium et manifeste perditionis fa-
cinus, quod precipue persone tam publice quam
private , que sunt et dicuntur ecclesia , ex lese
maiestatis crimine commississe noscuntur , ad no-
strum et imperii demanium iuste susceptionis titulo
fuerant devoluta, sibi concedere dignaremur. Nos
igitur attendentes dampna et pericula civitatis cu-
mane , que pro fide nostri nominis substinuerunt
ab inimicis Mediolani et sustinent incessanter, per-
sonas et omnia bona eorum ad honorem nostri no-
minis exponentes, predictam plebem, Vallem Soldi,
Tellium , et ea que sunt in districtu cumano ad
ecclesiam Mediolani spectancia, eidem civitati cu-
mane et universis civibus duximus ex imperiali
auctoritate de favore nostri culminis concedenda,
cum omnibus tenimentis et pertinenciis eorundem,
ut de cetero ipsorum possessione , iurisdictione ,
rationibus , iuribus et ceteris , que ad predictam
ecclesiam pertinebant, gaudeant et fruantur, salvis
53
Digitized by
Google
4^7 APPENDICE
in omnibus et per oninia mandato et ordinatione
nostra, imperiali iustitia et servicio, sicut per ean-
dem ecclesiam imperio debebantur. Ad huius autem
nostre concessionis memoriam et robur perpetuo
valiturum, presens privilegium fieri iussinius, ma-
iestatis nostre sigillo munitum. Huius rei testes sunt
B. Panormilanus, Iacob Capuanus et Tarentinus
archiepiscopi , taurinensis, ravelensis et casertanus
episcopi, Fr. filius regis Castelle, T. comes Acer-
rarum^ Guido comes de Lomelio, Opitio de Caneva
nova papiensis, Bertramus de Petra, et Guillelmus
Georgius ambaxatores comunis Papie et alii quam-
plures. Acta sunt hec anno dominice Incarnationis
milleximo ducenteximo quadrageximo, mense madii
xui indictionis, imperante domino nostro Frederico
Dei gratia serenissimo hnperatore Romanornm sem-
per augusto, Ierusalem et Sicilie rege invictissimo,
anno imperii eius vicessimo, regni ierosolimitani
quintodecimo, regni vero Sicilie quadragesimo tertio
feliciter amen. Date apud Capuam anno, mense et
indictione suprascriptis.
Ego Rovolus notarius de la Rovole fil. q. Bru-
gnoli de la Rovole de Cumis hoc exemplum ex
hautentico seu privilegio rescripto etc.
1240, 25 settembre.
Federico II imp. comferma ai Comaschi i privilegi
anteriori, e dh ad essi notizia delVassedio da lui
posto a Faenza , presa la quale, promette di re-
carsi tosto a Como.
Da) vol. I Vtl. Monum.
V. la nota tvllt Prescritimi.
Fredericus Dei gratia Romanorum imperator etc.
Potestati et consilio et comuni Cumarum fidelibus
gratiam suam et bonam voluntatem. Inmensa fides
et devocio singularis , quas ad divum Fredericum
augustum avum nostrum memoratum recollendo
inviolabiliter observastis, tam altas sui radices trans-
misit et hereditavit in posteros, tam ferventi zelo
in sui et suorum memoria corpora vestra et corda
firmavit, ut felici tempore nostro inter vires et
impetus hostium , qui infinita pericula , per innu-
mera metus et spei discrimina transeuntes ad am-
plexum imperii et recognitionem dominationis an-
tique et nomini et honori nostro personas et animos
intrepide traderetis, postponentes illariter quicquid
posset in rebus accidere, quicquid in personis ca-
sualiter eveniret, ut solius constancia fidei prepon-
deraret effectui, et omnem eventum et sequencium
rerum turbinem superaret fidelis et concors una-
nimitas voluntatis. Nos autem predicti avi nostri
recordes inclite vestigiis inherentes, qui vos et ci-
vitatem vestram privilegiorum , honorum et liber-
tatum beneficiis liberaliter ampliavit, ea omnia
vobis duximus alacriter confirmanda, tanto merita
vestra continuis prosequi disponentes augmentis,
quanto per mortes et carceres dominationem nostram
avidius assumpsistis. Ergo gens hereditarie fidei ,
populus inter fideles ecclesie solus in iniuriam et
in Mediolani positus et plantatus ab eorum
insidiis vobis cavete propensius, qui, sicut audi-
vimus, non terrores et minas, que in vestram non
cadunt audaciam, frustra inferunt, non frequentibus
intentant incursibus, ut ad eorum perfidiam possint
vos , quod avertat Dominus , revocare , nunc pro-
missiones et blandicias oiferunt ut seducant cum
reverentia, nec fidei parcerent, nec rerum copiis
indulgerent, si vestram constanciam, sicut temptant
4a8
et sui doloris cumulum invenitmt , inconcussam
valeant promissionibus , vel aliquo federe fictionis
ab incommutabili fidei nostre quomodolibet alterare,
confidimus (?) tam in verbis quam insidiis, ab inven-
tionibus perfidorum vos constanter et viriliter iuxta
solitum apponatis, quod nihil aliud elaborant, nisi
quod potestatem habeant in vobis ad vindictam,
quam contra vos sciciunt, de eis iustius in vestris
manibus reservatam , sicut decepti desipiunt , de-
seviret. De nobis autem certos vos esse voluuuis
et plenarie confortatos, quod necessitatis vestre con-
tinuati rumores felicem adventum nostrum ad vestrum
subsidium et succursum in Italiam maceranmt
ita quod in Romaniola venientes, et civitate Ravenne
subacta, Favenciam in transitu vie positam et nostris
serviciis adversantem non vidimus omittendam , quin
obsesam artius circumquaque et bellicis machinis
et propugnaculis procul dubio expugnatam proximo
bellatorum aggressu intendamus instancius obtinere,
et sic in antea via viribus et ferro parata, per rectum
iter Lombardie versus partes ipsas proposuimus
properare , ut resuujpta de hostibus ultione , qui
contra vos acriter debachantur , statum in tran-
quillitatem debitam reformemus, universos et sin-
gulos vestrum beneficiis et honoribus ampliantes.
Vos igitur in fidei robore consistentes ad receptionem
nostram devotissime vos paretis, resistentes magna-
nhniter comunibus inimicis, quia citius quam cre-
datis, expectatione celeris adventus nostri iocundos
plenarie vos reddemus. Datum in castris in obsidione
Favencie, xxv septembris, xiv indictione.
Ego Rovolus notarius filius q. Brugnoli dc ia
Rovole etc.
1240, 21 dicembro.
Leltera responsiva di Federico II aUa citta di Como
in relazione ad alcune domande fattegli di pri-
vilegi e grazie.
Dal vol. I Vet. Hfonum.
V. la nola tulle Prttcritioni.
Fredericus Dei gratia etc. Conscilio et comuni
civitatis Cumarum fidelibus suis gratiam suam et
bonam voluntatem. Rogerium de Cazanore nuncium
vestrum fidelem nostrum ad maiestatis nostre pre-
senciam destinatum solita benignitate recepimus,
et ea que coram nobis ex parte vestra proposuit,
satis audivimus diligenter; ad que vobis taliter re-
spondemus : ut castrum nostrum Sesse , quod ad
honorem et fidelitatem nostram et imperii nomen
et statum vestrum pacificum et in proditorum con-
fusione nostrorum diligenter voluimus custodiri, re-
ceptis per Masnerium de Burgo potestatem vestrum
fidelem nostrum ydoneis obsidibus a capitaneis Sesse,
qui castrum illud actenus tenuerunt, ut ipsum ad
requisitionem nostram vel ordinatorum nostrorum
curie nostre sine quaiibet contradictione resignent,
detis eis illud ad tenendum et custodiendum ad
fidelitatem nostram et imperii, quos obsides receptos
ydoneos Cremonam mitti mandamus, Raynaldo de
Aquaviva sacri imperii a Papia inferius usque Mu-
tinam vicario generali et potestati Cremone fideli
nostro salubriter assignandos, cui de recipiendis
et custodiendis eis nostrum beneplacituur per spe-
ciales Htteras destinamus. Super expensis vero fa-
cientlis in antea super custodia montis Cineris,
castri et burgi Bilizone et circumstancium parcium
volumus, ut universitates et comunia Belligni et Le-
ventine vobiscum pro equalibus porcionibus conferant
Digitized by
Google
439 BQQtfJUHTl
ad , hoc, ui vos, qui &iahbaJas apecwU prerege-
tjta gaudetis, et qm «errarum ipsarem custodjM*ra
pro henore nosfcro et iwperii tailerastis , levaroen
eompetens ia etsdem expen&is et laboribus senciatia*
qnam coUacionem ad requisicionem et ordinationcra
predicti Masnerii fideiis nostri volumus fieri, cui
super hoc mandabum nostrum dirighnus per nostras
Etteras speeiaies. Milites autem et baUstarios, qui
Hiorari debent in Cumis pro oustodia civiUtis et
Bostrorum rebeihom necumento teutonicos esse vo-
hmus , de quorum excerpta milicia speciatiter con-
fidenciam gerimus et habemus , quod expeosas et
emnia necessaria habebunt oontiaue et sine deiectu
qaofibet, prout mandavimus Conrado karissimo fibo
aostro in Romanorum regera eiecto et regem hiero-
sohontanum, beredi et .omcialibus nostris, qui man»
datum nostrum sine defectu quoHbet exsequentur,
et prout rerum necessariarum vobis deiectu non
sit custodia diligens , et proditores nostri , quos
persequi desideramus instancius, ab ipsorum continuis
afihctiontbus non respirent. De faoto Leuci eteiusdem
rrvere, Behgne et Leventine ecce scribimus lobanni
de Andito capitaaeo et ipsarum terrarum recto-
ribus, quid pro earum sahibri custodia sint facturi.
Qmbus ad requisitionem eorum prestabdtis auxUium,
consihum et favorem, qualiter mandatum nostii
culminis exequantur. De possessionibus, iuribus et
creditis ecdesiarum , hominum et universitatum
Mediolani, que sunt in civitate Cumarum et iurisdi-
ctione sua, et dari vobis pro subsidio civi tatis eiusdem
a nostra munificentia peciistis, vobis taliter respon-
demus, quod iam mandavimus predicto Masnerio
fideli nostro , ut omninm bonorum predictorum pro-
veatus percipiat, in civitatis Cumarum custodiis et
commoditalibus expendendos. Exequutioni autem
privilegiorum nostrorum indultorum specialibus per-
sonis civitatis ipsius, quorum revocationem ad no-
stram magnificentiam postulastis, ad petitionem ve-
stram decrevimus snpersedendum ad presens , nec
aUcai concedemus. De eo vero, quod plebs Mandeli
ad commune vestrum pleno iure pertinere dixistis,
et licet nobis ad presens non obedmnt, ut tenentur,
a persecutione iuris, nostri contra ipsos ob honorem
nostrum et imperii abetinetis, petondo vobis a ma-
iestate nostra concedi, ut taciturnitas ipsa non officiat
iuri vestro, piacet nobis ut nuUum in antea super
hoc pmucbciuin nobis taciturnitas inroget, nec pro*
pterea vestris .privilegiis et iuribus derogetur. De
mUitUras autem vestris, qui nobiscum in exercitu
commorantur, quos remitti ad propria postulastis,
noveritis quod cum disponat veracitas nostra visi-
tare magnifice partes ipsas ob tracta victoria Fa-
ventie, quam obtenturi procul dubio sumus in brevi,
tunc revertentur ad propria cum felici nostri cul-
minis commitiva. Datum in obsidione Faventie xxi
decembris, xiv indictione.
Ego Rovolus notarius fii. q. Brugnoli de la Ro-
vole de Cumis etc
1247, 10 marso.
Pace fra Como e Bormio.
Dal Cod. Monli in BiH Ambro».
y. U note tui Militi * sugli Ambauiatori.
In nomine Domini. Anno dominice Incarnationis
mUlesimo ducentesimo quadragesimo septimo , die
iovis, decimo die intrante martio, indictione quinta.
Hec est concordia et compositio facta et celebrata
•t inviolabiliter omni tempore observanda in omnibus
4*>
iafmcttptis capJtults per dom. Gtfardum de, $■ "VitaJe
m*li*em dora. Roiandi de dom- Gqidone BoveregaJ
Cumanorum potestatis ambaxatorem pro cooumini
de Cumis, et cum eo dom. Turobomem de Fonta-
nella, Adam de Aliasca, Nigrum de Puteo, Iohasmera
AUmci, Simoaem Ficci, Fidelera de s> Fidele, Att-
dream Ftoum , Andream de Aliasca, Martinum Gre-
cum , Peterecum Gambactam, Arialdura ser Lau-
rentii de Lucinq , lobaraaera de Piro , Thoqaaiium
Rrochum, Anseiraum Pigocium atque Girardum
Guaraapanem, omnes ambaxiatores coajmunis dc
Cunus pro ipso communi de Cumis ex una parte,
et ex altera per Iohannem ser Rainaldi, et Vitale»
Maneram, et Burmiutn Zanticinum, et Ioianaem Ger-
vaxii Alberti, et Gervaxium Alberti , et Mammu*
Zazonum, et Albertum de Ranzo, et Iohannem Zanu-
cium Marioli, et Albertum de Benocha, et Albertum
de Cultuyra, et Albertum Segundinacium et "Vitalem
Marielum de Burmio, omnes nomrne etvice com-
munis et hominum de Burmio et per ipsum com-
mune de Burmio, ipsis de Burmio volentibus stare
ad mandata communis de Cumis. Quam concordiam
et compositionem, ut infra legitur, predicti omnes
de Burmio, qui erant in terra de Burmio, attendere
et observare onwj tempore iuraverunt, et quod
ipsum commune aUendet et observabit ad sancta
Dei evangelia, infrascripto me Girardo ordinante,
promiserunt omnia sua bona et dicti communis et
omnium personarura de Burmio pigaori obligando
predictis dom. Girardo et ambaxiatoribus de Cumis
ad partem ' communis de Cumis , videlicet quod
commune et homines Burmii attendent et obser-
vabunt omni tempore communi de Cumis , salvo
honore dom. Advocati, secundum qupd continetur
in veteri pacto de facto dom. Advocati inter com-
mnne de Cumis et commune de Burmio; et salvo
quod non cogantur facere rationem hominibus de
Cumis, nec de eius episcopatu hinc ad annum unura
proximum, sed deinde in antea debeant facere ra-
tionem ad Tiranum et non alibi, sicut antea fac&rt
consueverant de talibus et simUibus questionibus ,
de quibus cognoscitur ih civitate cumana. Item quod
predictum commune de Burmio et homines ipsius
communis dabunt et solvent omni anno in S. Martiao
communi de Cumis libras centum imperiaies, sive
hbras ducentas denariorum nostrorum, eo paeto
et ea cohditione, quo et qua commune de Burmio
dare soiebat suprascripto communi libras centum d*y
nariorum nostrorum, sicut continetur in veteri pacto.
Item quod commune et homines de Burmio debent
exire de omnibus bannis et affidati sint in ere et
persona; Ulud idem fiat de hominibus de Pusclavio.
Item quod exeant de banno Mainerius de Terxivio,
et Mondus Carnegrassa, et Sprendinus frater eius,
et Trassetus de Grossabuto , et Lafranchinus de
Montanea de Grosso , et Iacobus de Quadrio dt
Ponte, et Faxadinus de Nebiallo, et Gaifus de P&-
gienado , et quod teneatur commune et homines
Burmii accipere potestatem de Cumis taiem et illum,
quem elegerit et dederit de cetero in perpetuum
rector communis de Cumis, qui fuerit pro tempore
per commune de Cumis, et quod dare debeant
tantum xii obsides et non plures de meltoribus et
maioribus dicte terre de Burmio, et ad voluntatem
eommunis de Cumis. Que predicta omnia predicti
dom. Girardinus et ambaxiatores communis de Cumis
nomine et vice communis de Cumis iuraverunt ad
s. Dei evangelia attendere et observare predicta
omnia in quolibet capitulo, et quod ipsum commune
de Cumis attendet et observabit omni tempore
54'
Digitized by
Google
43t APPEMMCE
predicta omnia et singula predictis Iohanni ser Rai-
noldi et Gervaxio Alberti ordinantibus predictum
sacramentum, et etiam ordinaverunt et promiaerunt
prediotis de Burmio recipientibus nomine et ad
partem dicti communis de Burmio , omnia bona
dicti communis de Cumis pignori obiigando , atten-
dere et observare predicta, ut supra legitur. Actum
in campo de Burmio subtus castellum ; unde plures
carte uno tenore fieri sunt rogate.
Interfuerunt ibi testes Albricus Vicedominus ,
Iohannes de ia Turre de Bellaxio, et Martinus de
la Turre, et Salia servitor, et Masgius servitor, et
Marchixius de Solzago servitor ; et pro notariis
adfuerunt Bertrameus de Alebio ; et Carnevarius
Lavizarius , et Garianus Gastigiola de Cumis.
1248, 30 aprile.
Sentenza di sei giudici in favore del monastero
di s. Abbondio imputalo di ribeUione e feUonia.
Carta orig. in Arch. Diplom.
V. U nott tulle Prescrizioni e tui Maltsardi, part. I.
In nomine Domini. Anno dom. Inc. mccxlviu,
die mercurii secundo exeuntis aprillts, indictione
septima. Super acussaciontbus et inquixicionibus
hinc retro factis per quatuor et quatuor inquixitores
et inquixitoribus et sex et per sex' inquixitoribus
et inquixitores rerum malexardorum comunis de
Cumis de monasterio et capitullo s. Habondii Cu-
marum et pro habate dicti monasterii, qui vocatur
dom. AHbertus de Cassella, et de dono et pro dono
Martino Capiliata monacho ipsius monasterii, occa-
xtone quod debuerat ivisse ad partem inimicorum
et rebelium imperii et comunis de Cumis, et inde
banum seu bana recepisse , et de quo banno dictus
abas est exemptus, et in quo banno dictus donus
Martinus adhuc est ; in quibus acussacionibus et
denonciationibus continebatur, quod deberet facere
fieri pervenire omnes fructus et gaudimenta spe-
ctantes et pertinentia dicto dono Martino Caviliata,
qui olim wit monachus dicti monasterii, quia est
proditor imperii et banitus comunis de Cumis, et
quod facere fieri deberet pervenire in comuni de
Cumis ficta et gaudimenla et prebenda dicti ha-
batis, faciendo dari terciam partem accusatori.
Super quibus acussacionibus dicti doni Martini
dom. Iohannes Azarius et Iacobus Pazus et socii
eorum tunc quatuor per comune de Cumis super
inquirendis et exigendis rebus malexartorum et
bannitorum imperii et comunis de Cumis inquixi-
verant per testes et alios, et audiverant alegaciones
et raciones el iura alegatas et alegata coram ipsis
et infrascriptis sapientibus consiliariis per dom. Guil-
lelmum de Novezano tunc sindicum comunis de
Cumis et pro comuni de Cumis ex una parte , et
ex altera dom. don abatem nomine dicti monasterii
et pro ipso monasterio , seu dom. Romedium de
Porta sindicum ipsius monasterii nomine eiusdem,
et eciam consilium receperant a dom. Petro Ca-
riollo et Arialdo de Crolamonte iudicum causarum
coactorum per dom. Girardum Lupum tunc Cu-
marum potestatem in camera super ipso consilio
dando, in quo consilio conlinebatur et continetur
ipsum monasterium et capitulum absolutum esse
a predicta et de predictis; et postea cum ipsi
quatuor distulissent prononciare, dictus Girardus
Lupus tunc cumanus potestas dixit et protestatus
fuit in presencia testium, quod inquirendo et co-
gnoscendo cum predictis quatuor de iuribus comunis
43 3
de Cumis , habito conscilio dietorum dominbrum
Petri et Arialdi iudicum , invenisse et cognovisse
et conscilium ab ipsis recepisse nichil exigere de-
bere nec posse a predicto dom. habate nec a mas-
sariis. eiusdem, nec de bonis et reditibus ipsius
monasterii tam de preteritis quam de futuris, et
eciam secundum dictum conscilium dictonun iu-
dicum, habito conscilio eciam dominorum Petroboni
Bociallis et Guillelmi Aymoni iudicum ipsius po-
testatis , tunc ita statuit et prononciavit, sicut cou-
tinetur in . quadam carta atestata . inde facta per
Petrinum de Lierne tunc scriba pallacii comunis
Cumarum. Et insuper quibns acussacionibus dicto-
rum habatis et Martini, et sentenciis postea dom.
Baldesaris de s. Fidelle et Albertus de Canturio et
socii tunc quatuor constitutis per comune Cumarum
super predictis rebus malexartorum inquirendis et
exigendis , similiter inquixiverunt per testes et alio
modo, et audiverunt iura et alegationes tam ex
parte sindici comunis de Cumis, quam ex parte dicti
monasterii simul cum dom. Guidone de Canturio
et q. Ferro de Castellino iudicibus cumanis, quos
habuerunt pro consiliandis eis super predictis. Et
conscilium inde receperunt simile ut supra, sicut
in eodem conscilio continetur, super quibus plura
precepta facta fuerunt per q. Mangiapane et per
alios assessores, qui deberent. defmire et pronon-
ciare. Unde dom. Iohannes Panellus preceptor et
Petrus Pigocius et Arioldus de Crollamonte et
Gazonus de Aliasca , et Anselmus de Salice , et
Ardericus Arigentus de la Turre de Mendrixio, sex
inquixitores et cognitores predictarum rerum et
bonorum malexartorum et banitorum . comunis de
Cumis, inquirendo super predictis omnes concor-
diter tam ex offtcio sex , quam ex autoritate eis
data per consilium cumanum, visis omnibus pre-
dtctis rationibus et iuribus, confirmaverunt senten-
-ciam datam et prononciationem per predictum dom.
Girardum Lupum, et conscilia habita hinc retro
a predictis dom. Petro Cariollo et Arioldo et Gui-
done et Ferro super predictis, et confirmando pre-
dicta omnia ad maiorem cautellam absolverunt dictum
monasterium et abatem, sive predictum dom. Ro-
medium sindicum ipsius monasterii nomine ipsius
monasterii et capituli, et bona ipsius monasterii
presencia et futura, et per eum ipsum monasterium,
capitulum et abatem et bona ipsius monasterii,
dicendo etiam et ordinando, quod nihil debet exigi
a predicto monasterio nec a massariis eiusdem mo-
nasterii nec a capitullo ipsius. Data fuit hec sen-
tentia in .domo Anrici Burigocii, ubi predicti dom.
sex morantur pro comuni de Cumis.
. Testes ibi fuere Pigocius Fica scriba suprascri-
ptorum dominorum sex, et Piperata et Vistidellus
servitores dictorum sex. Unde plures sentencie ro-
gate sunt fieri.
Ego Barocius de Canova de Cumis notarius et scriba
suprascriptorum dominorum sex hanc sententiam
tradidi et scripsi, et interfui de voluntate et iussu
suprascriptorum dominorum sex, nulo contradicente.
1248, 29 novembre.
Ratifica fatta dal Consiglio generale di Como
della pace conclusa con Arluico Amasia ei Bormiesi.
Dal vol. I Vtt. Manum.
V. la nota 75, part. I.
In nomine Domini. Mccxlvih die dominico, xxix
mensis novembris, indictione septima. Cum iusta
Digitized by
Google
433
DOCCMENTl
434
formam Utterarum cesaree ntaiestatis placuisset
comuni et consilio comunis de Cumis paces et con-
ventiones veteres factas et cellebratas inter comune
de -Cumis ex una parte, et dom. Artuichum de
Amazia et comune de Burmio ex altera sub anno
Incarnacionis mccxlvi supra confirmari et ibrro-
borari debere, dum tamen dictus dom. Artuidhus
primo satisfecisset dom. Conrado de Venosta de
suis iuribus ; cumque idem dom. Conradus sepe et
sepius et hodie maxime in generali consilio cumano
publice protestatus fuisset sibi satisfactum fuisse
ad plenum per ipsum dom. Artuichum de omni suo
iure, et se esse in concordia cum eodem dom. Ar-
tuicho, dom. Manuel de Horia et eius districtus
sacri imperii vicarius in publico et generali consilio
civitatis Cumarum in pallacio Cumarum ad sonum
campane more solito congregato et convocato pro
infrascriptis omnibus adimplendis de voluntate ex-
pressa universi consiKarii nullo discordante, in quo
eonsilio erant numero cc et plures, et ipsi consi-
Karii cum eo confirmavit et confirmaverunt et ap-
probaverunt in manu dom. Alkerii Vicedomini;
recipienti nomine et ad partem dicti domini Ar-
tuicni et Gervaxii Alberti et Martini Zizonis sin-
dicorum comunis de Burmio, recipiencium suo no-
mine et nomine et ad partem comunis et singularum
personarum, secundum quod continetur in instru-
mento conventionum et pactuum veterum factarum
et cellebratarum inter dictum comune de Cumis
ex una parte, et predictum dom. Artuichum et
dictum comune de BurmiO ex altera, omnes paces
et conventiones et pacta et gratias factas et cele-
bratas et approbatas per ipsum comune de Cumis
dicto dom. Artuicho et dicto comurti de Burmio
a predicto tempore mccxlvi supra, et queque sin-
gula in omnibus et per omnia continentur in ipsis
instrumentis pactuum et conventionum factarum et
celebratarum et approbatarum per comune de Cumis
seu per ambaxatores comunis de Cumis, et dom.
Gonradum de Baniollo iudicem et tunc assessorem
(lom. Lodorengi de Martinengo; et sic attendendi
predictus dom. Manuel et cum eo predicti consiliarii
nomine et ex parte comunis de Cumis predicto dom.
Alkerio nomine et ad partem predicti dom. Artuichi,
et predictis sindicis nomine et ad partem dicti co-
tnunis de Burmio et hominum et personarum sin-
gularum de Burmio; et sic adtendere et observare
ad maiorem cautellam Dionixius tubator et preco-
nizator comunis de Cumis de voluntate dicti dom.
Manuelis et tocius predicti consilii nomine dicti
comunis super animas consiliariorum ibi presencium
iuravit corporaliter ad sancta Dei evangelia , et
versa vice dictus dom. Alkerius nomine dicti dom.
Artuichi, cuius procurator est specialis pro infra-
scriptis et suprascriptis omnibus, et dicti Gervaxii
et Martini sindici dicti comunis de Burmio nomine
comunis de Burmio similem in omnibus et per omnia
promissionem , confirmacionem et approbacionem
fecerunt dicto dom. Manueli recipienti nomine et
ad partem comunis de Cumis, prestito a predictis
dom. Alkerio et sindicis iureiurando corporaliter,
adtendere predictas omnes paces, conventiones et
obligationes veteres factas inter predictum comune
de Cumis ex una parte, et dictum dom. Artuichum
et comune de Burmio, et queque singula in om-
nibus et per omnia, que continentur in instrumentum
pactuuin et conventionum factarum et celebratarum
et approbatarum per ipsum comune de Cumis seu
per ambaxatores comunis de Cumis, et suprascri-
ptum dom. Conradum de Baniolo iudicem et tunc
assessorem dieti potestatis. 'Actum in pallacio Cu-
marum. Unde plura instrumenta rogata sunt fieri.
Interfuerunt ibi testes dom. Anselmus de Porta
monasterio, et Ambroxius de Curte lil. q. dom. AI-
brici de Curte de Vico de Cumis iudices et asses-
sores dicti vicarii , et Anselmus de Orcho fil. q
et Iohannes de Piro fil. q. Guillelini de Piro de Cumis,
et Iohartnes Gatus servitor, tubator et preconizator
comunis de Cumis. Et pro notariis fuerunt Mar-
tinus Grecus, Nicolaus Spatarius et Iacobus de Car-
della, omnes scribe pallacii comunis de Cumis.
Ego Paganolus de Olzate notarius et scriba pal-
lacii Cumarum hautenticum huius exempli vidi et
legi etc.
Ego Albertus de Via notarius et scriba etc.
1253, 14 aprile.
Deliberazione del consiglio comunale, per cui al-
cuni monasteri vengono dispensati dal concorrere
col clero secolare al pagamento (f un fodro di
lire quattromila .imposto al clero comasco.
Carta orig. in Arcb. Diplom.
V. la Prtfazione a pag. 4 e la nola sul Consiglio Comunale.
In nomine Domini. In regimine domini Bernar-
dini de Cornezano potestatis cumane, m.ccliii, die
lune xiv intrante aprilli, ex precepto ipsius dom.'
Bernardini potestatis cumane coadunatum est con-'
silium in pallacio comunis Cumarum more solito
ad sonum campane convocato, in quo conscilio dictus
potestas proposuit coram dictis consciliariis quid sit
tacturum super eo, quod religiossi viri et religiosse
persone, videlicet fratres de Aqua frigida, de Ron-
denario de domo •, et de domo fratris Guillelmi de
Vico nollunt solvere fodrum eis impoxitum per
clerum cumanum, dicendo quod sunt exempti, et
nihil habent facere cum clero cumano quantum ad
fodrum solvendum, quod est eis impoxitum per
comune de Cumis auctoritate cuiusdam statuti, et
quod est de voluntate consilii cumani quod debeant
solvere aliquod fodrum, nisi de mente et intelectu
emendatorum statutorum fuit, quod aliquod debeant
solvere de fodro clero cumano impoxilo ex forma
statuti, in quo conlinetur quod clerici Cumarum
solvant comuni de Cumis libras quatuor millia ;
lecto capitulo ibi ad intelligendum, quod sic incipit :
Item quod omnes clerici cumane civitatis et districtus
teneantur et debeant dare et solvere, et dari et
solvi facere comuni de Cumis iibras quatuor millia
etc. , si ipsi de conscilio inteligunt dictum capi-
tullum habere locum snper clericis secularibus et
religiosis personis, an super clericis secularibus
tantum, dominus Andreas Fica primo surgens con^
suluit quod religiosse persone domorum de Aqua
frigida, de Rondenario, de fratre Guillelmo, de
Torello et dc Doragio absolvantur a fodro, et quod
clerici Cumarum solvant fodrum cis impoxitum, et
non persone religiosse suprascriptarum domorum,
nec allii religiossi sub ipsis domibus existentes.
Dominus Marchixius Stelimpectus consuluit, quod
dicti religiossi penitus absolvantur a fodro comunis
de Cumis suprascripto, ct quod alii clerici debeant
solvere ipsum fodrum et non ipsi religiossi. In refor-
matione cuius conscilii placuit fere omnibus quod
dicti religiossi de Aqua frigida, de Rondenario, de
domo fratris Guillelmi, de Torello et de Doragio,
et omnes persone habitantes in ipsis religionibus
a Corr. de domo do Rondeoario.
Digitized by
Google
435
436
et sub ipsis existentes peaitw» sint absotuti a dicto
fodro Ubrarum quatuor miUia, et quod albi clerici
solvant ipum fodrum; et quod potestas et familia
eius pemtus sint absoluti de statuto clericorum de
solvendo ipso fodro. Et non inteligunt ipsi de con-
scilio statutum habere locum in predictis religiossis
et contra predictos.
In quo conscilio fuerunt centura quinquaginta et
plus; et si quod statutum obviaret, absoivuat dictiun
potestatem et familiam eius.
Interfuerunt ibi testes Bertrameus Ponzilionm,
et Vallus de la Burella, et Gressembenus tubator.
Ego Ardericus Rusca notarius et scriba pallacii
comunis de Cumis hoc exemplum ex publicis qua-
ternis consciliorum comunis de Cumis exemplavi et
scripsi, et in publicam formam reddegi.
1254, 21 ottobre.
Giacomo Mohani vende a Belgiovanni del Pero
un titolo di credito co*retativi interessi, da tui
prqfessato verso il comune di Como.
Carta orig. in Arct. Diplom.
y, U note sulla Carta moneta t tulle Preicrizioni.
In Cbristi nomine. Anno a nativitate eiusdem
mUlesimo ducentesimo quinquagesimo quarto, die
martis duodecimo exeunte mense octubris, indictione
xai. Iacobus fil. q. ser Ioannis de Molzano de Cumis
nomine et titulo venditionis nominis et actionum
posuit in suum locum et statum et ius universum
dom, Beliohanem fii. q. dom. Bertrami de Piro
de Cumis, nominative de sol. xxvm et dimidio den.
nov. sortis, et de solidis xxxxvi et den. m pro usuris
cursis et preteritis occasione predictorum denariorum
usque hodie, de quibus dom. Iohannes de Raude
tuoc cumanus potestas de consensu et voluntate
omnium credenciariorum existentium in pailacio
comunis de Cumis, nomine et ex parte comunis de
Cumis, promisit omnia bona comunis de Cumis
pignori obhgando Arnulfo de Mazio de Cumis ad
partem Albertini de Petro de Michele de Bregniano,
quos denarios dictus potestas confessus fuit se ei
dare debere et ad solvendum remansisse ex illis
denariis, quos habere debebat pro solidis exercitus,
qui ivit in episcopatu Brixie ad preces comunis Me-
diolani, qui Albertinus cesserat iura et actiones ser
Iohani fil. q. ser Ley de Molzano de Cumis suprascri-
pto de predictis denariis sortis et usurarum, secundum
quod apparet per duo instrumenta, scilicet unum
principale debiti et aliud cessionis, quod instru-
mentum ipsius debiti traditum et imbriviatum fuit
perGuUielmum de Leuco notarium sub Incarnacione
mccxxxviu, die mercurii ultimo mensis -iunii, indi-
ctione undecima,et eius rogatu scriptum per Iohannem
Bonvinum, et instrumentum cessionis traditum et
scriptum fuit per Petrum de Vertemate notariuro
de Ioco Vertemate fil. q. item Petri 6er Beroldi
de Canturio sub Incarnatione mccxxxviui, quarto
die intrante marcio , indictione xil Item de omnibus
usuris et expensis que de cetero fient et current,
et eidem dom. Beliohani dictus Iacobus dedit et
cessit et mandavit omnia inra et omnes actiones,
raciones reales et personales etc. etc. Insuper dictus
Iacobus promisit omnia bona sua pignori presentia
et futura obligando ipso dom. Beliohani defen-
dere et guarentare predicta omnia et singula supe-
rius vendita, data et cessa et mandata ab omni
persona, colegio et universitate omni tempore, et
qued faciet ipsum nemen boanm et facile ad exi-
gendura, sicut capit soddos duos den. aov. pro qua-
Fibet Ubra in anno. Et hec faciet ipse Iacobus »ub
peais et expensis, et sine daoapnis et expensis dicti
dora. Beliohanis etc. Actum Cumis inborleto cumauo.
Interfaenmt ibi testes ad hoc rogati et vocati dom.
Simcto fil. q. dom. Iohannis Rusce de Cumis, qui
dicebatur Gezius etc.
Ego Morestinus de Brivio notarius etc
1257, . . . lugUo.
Jnventario ddle oocupaaioni fatte dal comune di
alcune porzioni di terre adiacenti «i torrenU
Cosia e Valdttsi per regolmte (alveo dei medesimi.
Dal vol. I Vtl. Bfonum.
V. la nota al eapit, CHXXXTI , part. II.
La nomine Domini , anno currenti miUesiiB»
ducente&imo quadragesimo septimo, mense iulii,
indictione xv, in pobestacia doeaini Daoixu CriveUt
potestatis Cumarum.
Liber uemorialis terrarum occupatarum per co-
mune de Cnmis causa faciendi lectum Coxie et
quantum est amplum, et esse debet ipsum lecuua
Coxie per raensuram zitabe sex pedum ad pedeia
regis Liprandi , et mensurata fuerunt precepto dicta
potestatis per Ugonem Mazalem notariura Cumaruu
et mensoratorem terre, presentibus ibi domino
Petro Oldrado et Anboniq de Sancto Benedicto de
quatuor examinatoribus comunis de Curais, et Coraite
de Bernate, et Lafranco qui dicitur Carolus cai-
garius de Vico, ancianis populi cumani, et Guil-
leimo de Manchafaxa notario et scriha quatuor exa-
minatorum comunis de Cumis, et Comitte de Nexio
servitore cumano et Mada magistro de Cumis. —
In primis de terra dominorura Luterii et Iohamus
fratrum fiUorum q. dom. Rugeiii Rusche de Comis
occupata fuit pertice octo et tabulle decem et pedes
quatuor; et mensurata fuit per octo partes, ut iafra
legitor. Prima quarum parcium , videlicet area que
est in capite orientaJi dicte terre usque ad zitatas
duodecim in longo fuit tabule sedecim, computando
citata una pro dampno terragii, quod fieri debet
in ipsa terra ; et lectum Coxie est ibi amplum zitadis
septem et pes unus, non computatis terragiis in
ipsis zitadis septem et pede uno,mensurando ipso le-
ctum in capite dictarum zitadarum sedecim, que
fuerunt in longitudine, et est ipsa pars prima terra
vineata. Secunda pars, que est similiter terravineata,
ab Ula prima parte inferius usque ad zitadas duodecim
in longo fuit tabule duodecim etdimidia,computando
zitata una pro damno terragii, quod fieri debet in
ipsa terra; et est ibi amplum lectum Coxie, scUicet
per mediam portam molandini domini Parixii de
Stazona, zitate novem minus pede uno, non compo-
tatis terragiis in ipsis zitatis novem minus pede uno.
Tercia pars, que est similiter terra vineata, ab Ula
secunda parte inferius usque ad zitatas viginU in
longo fuit tabuie viginti, computando zitata una pro
damno terragu, quod fieri debet in ipsa terra; et
est ibi amplum lectum Coxie zitade novera, non
computatis terragus in ipsis zutatis novem, sci-
licet mensurando ipsum lectum in capite dkU-
rum zitatarum viginti, que fuerunt in longitudine*
Quarta pars, que est simUiter terra vineata, ab ilU
tertia parte inierius usque ad zitatas octo in hro-
gitudinem fuit tabulle novem, computando zitata
una pro dampno terragu , quod fieri debet in ipsa
terra ; et est ibt amplum lectiun Coxie zitate decem,
Digitized by
Google
43;
non computatis terragiis in ipsis zitatis decem ,
scilicet mensurando ipsum lectum in capite dicta-
rum zitatarum octo, que fuerunt in longo. Quinta
pars, que est similiter terra vineata, ab illa quarta
parte inferius usque ad zitatas tredecim in longi-
tudine, fuit pertica una et pes unus, computando
zitata una pro dampno terragii, quod fieri debet
in ipsa terra in ipsa mensura ; et est ibi amplum
lectum Coxie zitate duodecim, non computatis de
terragiis aliquid in dictis zitatis duodftcim, scilicet
mensurando ipsum lectum in capite dictarum zita-
tarum tredecim, que fuerunt in longitudine. Sexta
pars, que est terra laborativa et non vineata,
ab illa quinta parte inferius usque ad zitatas duo-
decim in longitudine fuit pertica una et tabuie
novem et pedes tres, computando zitata una pro
damno terragii, quod fieri debet in ipsa terra in
ipsa mensura ; et lectum Coxie est ibi amplum
zuttatis quatuordecim , non computando aliquod de
terragiis in dictis zittatis quatuordecim , scilicet
mensurando ipsum lectum in capite dictatum zi-
tatarum duodecim , que fuerunt in longitudine.
Septima pars, que est terra laborativa et non
vineata, ab illa sexta parte inferius usque ad zitatas
duodecim in longitudine fuit pertica una et ta-
bule duodecim, computando zitata una pro damno
terragii, quod fieri debet in ipsa terra in hac
mensura ; et lectum Coxie est ibi amplum zutate
quindecim minus pedibus duobus, scilicet mensu-
rando ipsum lectum in capite dictarum zittatarum
duodeciin, que fuerunt in longitudine. Octava pars,
que est similiter terra laborativa et non vineata,
ab illa septima parte inferius usque ad zitatas
viginti unam et dimidiam ia longitudinem fuit per-
tice due et tabulle tres et media, computata zi-
tata una pro dampno terragii, quod fieri debet in
ipsa terra in ipsa mensura ; et lectum est ibi
atnplum zitate quatuordecim absque terragiis, sci-
licet mensurando ipsum lectum in capite dictarum
zitatarum viginti unius et medie, que fuerunt in
longitudine. Soma mensure dicte terre vineate dicto-
rum dominorum Luterii et Iohanis fratrum est
pertice tres et tabulle novem et pedes septem.
Soma mensure terre laborative et non vineate supra-
scriptorum fratrum est pertice quinque et tabule
novem. Et sic soma somarum mensure tocius pre-
dicte terre tam vineate quain laborative non vi-
neate suprascriptorum fratrum est pertice octo et
tabule decem atque pedes quatuor.
De terra vero Alpini filii q. ser Lafranci de
Saxello de Cumis occupata fuit per predictum
comune de Cumis pertice tres et tabulle octo
minus pedibus tribus. Et mensurata fuit in sex
partibus, ut infra legitur. Prima quarum partium,
videlicet a terra cerba comunis de Cumis, que est
in capite orientali dicte terre , usque ad zitatas
viginti octo in iongitudine fuit tabule quindecim et
pedes duo, computata zitata una pro damno ter-
ragii , quod terragium fieri debet in ipsa terra pro
defensione Coxie ; et lectum est ibi amplum
Coxie zitate decem et dimidia, non computando
aliquod de terragiis in ipsis zitalis decem et dimi-
dia, scilicet mensurando ipsum Jectum in capite
dictarum zitatarum viginti octo , que fuerunt in
longitudine. Secunda pars ab illa prima parte in-
ferius usque ad zitatas quatuordecim in longitu-
dine fuit tabule septem , computando zitata una pro
damno terragii, quod fieri debet in ipsa terra pro
defensione Coxie ; et lectuin Coxie est ibi amplum
zitate undecim et dimidia , non computando aliquod
DOCUMENTI 43*
de terragiis in ipsis zitatis undeciin etdimidia, sciiicet
mensurando ipsum lectum in capite suprascriptarum
zitatarum quatuordecim, que fuerunt in longitudine.
Tercia pars ab illa secunda parte inferius usque ad
zitatas triginta sex inlongitudinefuit tabuiequindecim
et pedes novem, computando zitata una pro damno
terragii, quod fieri debet in ipsa terra pro defen-
sione Coxie; et lectum Coxie est ibi amplum zit-
tatis undecim, non computando aliquod de terragiis
in ipsa mensura, scilicet in ipsis zittatis undecim,
videlicet mensurando ipsum lectum in capite supra-
scriptarum zitatarum triginta sex, que fuerunt in
longitudine. Quarta pars ab illa tercia parte inferius
usque ad zitatas viginti in longo fuit tabule decem
seplem et dimidia, computando zittata una pro damno
terragii, quod fieri debet in ipsa terra pro defen-
sione Coxie ; et lectum Coxie est ibi amplum zitatis
quindecim, nan computando aliquod de terragiis
in ipsis zitatis quindecim, videlicet mensurando
lectum ipsius Coxie in capite suprascriptarum zita-
tarum vigintiquinque, que fuefunt in longitudine,
usque ad cantonum vinee, quam Redulfus Paterius
tenet a comuni de Cumis. Quinta pars ab illa quarta
parte inferius usque ad zittatas undecim et pedes
duos in longitudine fuit tabule et pedes
quatuor, computando zitata una pro damno ter-
ragii, quod fieri debet in ipsa terra pro defensione
Coxie; et lectuin Coxie est ibi amplum zitate decem
novem, videlicet mensurando lectum ipsius Coxie
in capite dictarum zitatarum undecim et pedum duo-
rum usque ad cantonum vinee, quam tenet Redulfus
Paterius et Otto Beccarius a cumuni de Cumis, qui
cantonus est prope stratam de fiumine aperto. Sexta
pars, scilicet ab illa quinta parte inferius usque
ad zittatas viginti unam in iongitudine, sive usque
ad cantonum muri sediminis dicti Aiptni de Saxello,
est tabulle tredecim, computando zittata una pro
damno terragii, quod fieri debet in ipsa terra pro
defensione Coxie ; et lectum Coxie est ibi amplum
zittatis viginti septem, mensurando sive incipiendo
mensurando per mediam vineam Porri de Piro
usque ad ortum domus, quam tenet Albertus de
Bonfilio tornitor perinphitiosim amonacis s. Abondii,
non computando aliquod de terragiis in ipsis zittatis
viginti semptem. Item fuit inventum lectum Coxie
amplum in inicio mensure dictarum zittatarum viginti
unius usque ad terram de s. Protaxio monachorum
s. Abondii zittatis xxvn, non computando aliquod
de terragiis, que fieri debent pro defensione Coxie
in ipsis zittatis xxvn. Soma mensure tocius predicte
terre, que est vineata, suprascripti Alpini est pertice
iii et tabulle octo, minus pedibus tribus.
De terra monasteri s. Laurencii Cumarum fuit
occupata per comune de Cumis, causa faciendi lectum
Lavalducis, pertice quatuor et tabule viginti una et
pedes undecim et medius,etmensuratafuit inquatuor
partibus, ut infra legitur. Prima quarum parcium
fuit cassina cum area, que erat cohoperta in cul-
mignia et murata undique, que erat prope curtem
dicti monasterii, et fuit per testam coequatis zu-
tatis iin, et per longum zitate vm et pedes duo, et
capit tabulle octo et pedes iiii ; et iectum Val-
ducis fuit repertum amplum iusta stratam, per quam
itur a porta s. Laurencii ad ipsum monasterium ,
zitatis novem et pedes duos. Item repertum fuit
amplum ipsum lectum, mensurando a cantono me-
ridionalli domus curtis dicti monasterii usque ad
murum ortorum domini Rubei Bugnoni, zittate quin-
que et pedes duo et onzie quatuor. Secunda pars,
que est iusta dictam primam partem versus meridiem,
Digitized by
Google
43 9
usque ad ziltadas duodecini in lohgitudine fuit
tabule novem et pedes septem et medius, et fuit
per testam seplentrionalem, scilicet iusta terram,
ubi erat dicta cassina , zitade tres et pedes duo et
niedius, pertestam meridionalem zitade tres; etlectum
dicte Vallis ducis fuit repertum amplum ibi zitade
quinque et onzie novem , scilicet mensurando ipsum
lectum in capite dictarum zitatarum duodecim, que
fuerunt in longitudine, non computando de miiris
circumstantibus ipsi lecto aliquid in hac mensura.
Tercia pars, que est a dicta secunda parte superius,
usque ad zittatas xxini in longitudine fuit pertica
una et tabula una et pedes x, et fuit per testam septem-
trionalem zittatas tres, et per testam meridionalem
zitate v et pedes ni et onzie vm ; et lectum dicteVallis
ducis fuit repertum ibi amplum zittatis vn et pedes
duo et onzie octo , scilicet mensurando ipsum lectum
in capfte dictarum zittatarum xxiiu, qui fuerunt in
iongitudine , non computando de muris circumstan-
tibus ipsi lecto aliquod in hac mensura amplitudinis.
Quarta pars, que est a dicta tercia parte superius
usque ad zittatas xxxxim et pedes unum, fuit pertica
una et tabulle xxin et pedes vi et dimidium, qui
fuit per testam septentrionalem zittatas v et pe-
des in et onzie vnr, per testam meridionalem zit-
tatas iii ; et lectum dicte Vallis ducis fuit repertum
ibi amplum zittate quatuor et pedes quinque et
onzie octo, scilicet mensurando ipsum lectum in
capite dictarum zittatarum xxxxnn et unius pedis,
qui fuerunt in longitudine, non computando de muris
circumstantibus ipsi lecto aliquid in hac mensura
amplitudinis. Et sic soma mensure tocius predicte
terre campive cum dicta cassina suprascripti mona-
sterii s. Laurencii est pertice tres et tabulle decem
octo et pedes quatuor, non computatis muris circum-
stantibus dicto lecto Vallis ducis.
Item ultra viam, per quam itur a porta civitatis,
scilicet a porta s. Laurencii ad s. Iullianum, fuit
occupatum de terra dicti monasterii, super qua in
Sarte erat domus heredis quondam Verzarini de
lodoetia et heredis quondam Martini Ravizie, per-
tica una et tabulle quatuor et pedes xi et medii,
et fuit per testam zittate quinque , scilicet pro
qualibet testa et per longum fuit zittate xxni et
pedes unus ; et sic debet esse et permanere lectum
dicte Vallis ducis zittate quinque omni tempore. Et
sic soma tocius terre occupate per comune de Cumis
eidem monasterio causa faciendi et aptandi dictum
Jectum Vallis ducis est pertice quatuor et tabulle xxi
et pedes xi et medius.
De terra campiva domini episcopi Cumarum sive
episcopalis ecclesie Cumarum , que tenetur per ho-
spitale s. Antonii, fuit occupata per comune de
Cumis pertica una et tabulle vi causa faciendi
lectum dicte Vallis ducis. Et mensurata fuit tan-
tum in parte una , ut infra legitur : et iacet iusta
terram monasterii S. Laurencii, que fuit pro qua-
libet tcsta zittate ni et per longum zittate xxxx, et
lectum dicte Vallis ducis fuit ibi amplum zittate v
et pedes duo et medius, scilicet mensurando ipsum
in capite dictarum zittatarum xxxx iusta testam
meridionalem dicte terre occupate , et non compu-
tatis muris circumstantibus ipso lecto. Et sic soma
tocius terre occupate per comune de Cumis de
terra predicta, causa faciendi dictum lectum dicte
Vallis ducis est pertica una et tabulle sex.
De terra ecclesie s. Marie Mayoris de Cumis fuit
occupata percomune de Cumis, causa faciendi dictum
lectum dicte Vallis ducis, pertice vn et tabule viui
et pes unus. Kt fuit mensurata in septem partibus,
A.PPENDICE 440
ut infra legitur : prima quarum partium , videlicet
a terra campiva hospitalis s. Antonii sive cumane
episcopalis ecclesie usque ad zittatas xxvni, ut supra,
versus meridiem in longitudine fuit pertica una et
tabulle lin , et fuit per teslam septentrionalem zit-
tate tres, et per testam meridionalem zittate iv
minus onziis tribus; et Iectum Vallis ducis supra-
scripte fuit ibi amplum zittate vi et onzie «, sed
mensurando ipsuni lectum in capite dictarum zitta-
tarum xxxii 4nsta testam meridionalem dicte terre
occupate, non computatis muris circumstantibus
dicto lecto in predictis mensuris. Secunda pars iusta
dictam primam partem versus meridiera, que est
usque ad zittatas xxxvu in longitudine, est pertica
una et tabulle vm et pedes 111 ; et fuit per testam
septemtrionalem zittate iv minus onziis tribus, et per
testam meridionalem zittate ni; et lectum dtcteVallis
ducis fuit ibi amplum zittate v et pedes duo, scilicet
mensurando ipsum lectum in capite dictarum zitata-
rum xxxvii, que fuerunt in longitudine iusla testam
raeridionalem , non computatis muris circumstanti-
bus dicto lecto in predictis mensuris. Tercia pars,
que est a dicta secunda parte superius, et iusta
dictain secundam partem usque ad zittatas duo-
decim, est tabulle xiv et onzie vi , et fuit per testam
septemptrionalem zittate 111 , et per aliam zittate vi
et pedes duo ; et lectuin dicte Vallis est ibi amplura
zittate viii et pedes duo et onzie due, scilicet
mensuraftdo ipsum lectum in capite dictarum zilta-
tarum xn, que fuerunt in longitudine, non compu-
tatis muris circumstantibus dicto lecto in predictis
mensuris. Quarta pars, que est iusta diclam ter-
tiam partem et a dicta tercia parte superius, usque
ad zitatas duodecim in longitudine est similiter
tabulle xiv et onzie vi, ct fuit per testam septem-
trionalem zittate vi et pedes duo et onzie due, et
per testam meridionalem zittate 111 ; et lectum dicte
vallis ducis est ibi amplum zittate v et pedes duo,
scilicet mensurando ipsum in capite dictarum zitta-
tarum xn, que fuerunt in longitudine, non com-
putatis muris circumstantibus dicto lecto in pre-
dictis mensuris. Quinta pars, que est iusta dictam
quartam partem superius, usque ad zittatas lxxii
in longitudine est pertice n et tabulle v, et fuil
per testam inferiorem iusta dictam quartam partem
zittate iii, et per aliam testam superiorem similiter
zittate m ; et lectum dicte Vallis ducis fuit ibi amplum
zittate v, scilicet mensurando ipsum lectum in capite
dictarum zittatarum lxxii, que fuerunt in longitu-
dine, non computatis muris circumstantibus dicto
lecto in predictis mensuris. Sexta pars, que est
iuxta dictam quintam partem superius, usque ad
zittatas xxix in longitudine est tabule xxi et pedes ix,
scilicet in qualibet testa fuit zittate iii, et lectum
dicte Vallis ducis fuit ibi amplum zittate v et pedes
unus, scilicet mensurando ipsum lectum in capite
dictarum zittatarum xxvim, que fuerunt in longi-
tudine, non computatis muris circumstantibus dicto
lecto in predictis mensuris ; et est vinea rompada
ipsa sexta pars. Septima pars, que est iuxta di-
ctam sextam partem et a dicta sexta parte superius,
usque ad zitatas xn in longitudine est tabule xui,
et fuit per transversum zittate iv et pedes duo ; et
lectum dicte Vallis ducis fuit ibi amplum zittate n,
scilicet mensurando ipsum lectum ubi est amplior in
ipsa septima parte; et est ipsa septima pars terra
vineata et rompada. Et sic soma tocius predicte
terre tam vineate quam campive dicte ecclesie
s. Marie Mayoris de Cumis, occupate per dictum
commune occaxione faciendi dictum lectum dicte
Digitized by
Google
44'
DOCUMliSTl
443
Vallis ducis , est pertice septem et tabulle novein
et pes unus.
1259 , 1 dicembre.
Jrbitramento dei consoli della credenza di $. Am-
brogio in MUano allo scopo di sedare le turbo-
lenze insorte in Como fra i Vitani ed i Busconi.
Dal toI. I Vtt. JUonum.
V. la nota sullc Preicrixioni , col. 340.
In nomine Domini. Anno dominice Incarnacionis
millesimo ducentesimo quinquagesimo nono, die lune,
primo die mensis decembris, indictione tertia. Cum
dom. Arigacius de Terzago potestas civitatis et
communis Cumarum in illa civitate suum regimen
equaliter exerceret, et varicationes et robationes
et diversa fierent in episcopatu cumano et prope
civitatem per maiefactores et robatores stratarum
et bannitos de maleficio, et ea occasione dictus
dom. potestas misisset milites et familiam suam,
videlicet dom. Girardum Tigniosum et Merlium de
Terzago milites et collaterales suos, et plures alios
de familia sua pro eis malefactoribus et bannitis
capiendis et puniendis pro merito dictorum iustitia
mediante, et ex ipsis malefactoribus tres cepissent,
quos captos ducebant in fortiam potestatis et com-
munis de Cumis, et abstulissent per vim malefa-
ctores dictos predictis mtlitibus et familie poteslatis
per homines illius civitatis armata manu contra
dictos communis et potestatis civitatis Cumarum,
inferentes nihilominus illi ablatores multas iniurias et
contumelias predictis militibus et familie potestatis,
et etiam ex eis quosdam vulnerassent, et ea occa-
sione ortus fuisset rumor maximus in civitate pre-
dicta , et partes ilhus civitatis cucurrissent ad arma,
et hussent sub armis parate hostiliter preliari; et
propterea dictus dom. Arigacius cucurrisset una
cum dom. Rugerio de Leuco iudice suo extra
borletum Cumarum pro faciendo discedere eos ab
armis, volens partes illas ponere in quiete, et multi
homines iilius civitatis proiecissent plures lapides
versus eum , volentes ipsum potestatem et iudicem
percutere, et fugassent eos usque ad portam borleti;
et ipsis de causis et multis aliis intervenientibus
non obtemperassent homines illius civitatis preceptis
potestatis, sed potius facerent contra preceptum
potestatis ipsius, ita quod non poterat aliquid de
suo regimine exercere, et multe rapine et maleficia
fierent in civitate et episcopatu cumano per male-
factores; et inter hec cessante regimine ipsius pote-
statis, percussus foret dom. Girardus Tignosus miles
ipsius potestatis de pilloto uno in capite et graviter
vulneratus super lobia hospicii illius potestatis, ipso
ludente ad tabulas; et item ea de causa ambaxia-
tores destinati fuissent in illa civitate cumana per
dom. Martinum de Ia Turre ancianum populi Medio-
lani et pro ipso populo Mediolani, videlicet dom.
Ambrosium Zuchalongam et Petrum Pillossum et
Crottum Linguam et Faxollum Mironum, pro sedandis
illis discordiis et invenienda inter eos concordia de
predictis , et postulassent dicti ambaxatores nomine
dicti dom. Martini et nomine societatis credentie
sancti Ambrosii ab illo dom. Arigacio et a iudicibus
et militibus suis , ut se committerent in dictum dom.
Martinum de la Turre ancianum populi Mediolani
ct in societatem credentie s. Ambrosii Mediolani ,
et hoc tam de regimine illius civitatis et feudo
illius potestatis, quam de iniuriis sibi illatis et familie
sue occasionibus suprascriptis ; et predictus dom.
Arigacius cum dom. Rugerio de Leuco et Guidone
Natino et Rugerio de MarUano iudicibus suis, et cum
dom. Girardo Tignoso et Merlo de Terzago militibus
suis, super predictis et occasione predictorum com-
misissent se arbitrio et abitramento dom. Martini
de la Turre et societatis credentie s. Ambrosu de
attendendis preceptis illius dom. Martini et societatis
predicte super predictis et predictorum occasione,
pena librarum decem miltium apposita, ut conti-
netur in instrumento uno compromissi tradito per
Albertum de Pedelago notarium hoc anno, die . .
Et postmodum dicti ambaxatores postulassent supra-
scripto nomine a parte Vitanorum, ut se commit-
terent in predictum dom. de la Turre, et societatem
predicte credentie de predictis et predictorum
occasione, et ipsa pars se commiserit suprascripti
dom. Martini et predicte societatis credentie arbitrio
et arbitramento tam de regimine quam de iniuriis
illatis et feudo; ut per aliud instrumentum plene
patet factum per ipsum notarium hoc anno, die . . . ,
pena apposita suprascripta. Et subsequenter dicti
ambaxatores suprascripto nomine postulassent a parte
Rusconorum, ut similem facerent commissionem, et
se commisissent ut supra, ut patet per aUud instru-
mentum per ipsum notarium hoc anno, die
Et post hec ipsa societas credentie, celebrato con-
silio generali super predictis definiendis et eligendis
dictis arbitratoribus, qui cum dicto dom. Martino
deberent et possent super predictis precipere et
arbitrari, et statutum esset reformatum in eo consilio
generali credentie, quod sex consules illius socie-
tatis deberent esse electi pro curando et tractando,
ubi eis videretur, circa illa negotia illius dom. Ari-
gacii , et omnium aliorum negotiorum civitatis
Cumarum; et postquam per illos consules foret
provisum et ordinatum illud, quod illis videretur
super illis negotiis , quod non possent aliquid com-
plere de predictis, nisi prius reductum fuerit coram (7J
per consules illius societatis, ut secundum quod iUi
posse placuerit, fieri et arbitrari deberent per illos
consules, qui fuerunt ad ipsum potestatem , id quod
per illos consules, qui ibi fuerint, arbitramentum sit
validum et firmum sit et obtineat firniitatem ; qui con-
$ules in voluntate illius consilii credentie deberent et
possent precepta et arbitrainenta facere super pre-
dictis et predictorum occasione suprascripto dom.
Martino , ut per ipsam reformationem consilii plene
patet scriptam per me Arnoldum de Bolzano nota-
rium iliius societatis hoc anno die mercurii quinto
die ante calendas decembris. Id circo predictus dom.
Martinus et predicti consules, videlicet dom. Redulfus
de Medda, et Ambrosius Ferrarius, et Mafetus de
Vimercato, et Manfredus de Aliate, et Andriolus
Ciavena, et Rufa de Madiis, et Guillielmus Columbus,
et Ambrosius Zuchalonga , et Gasparus de Gexate ,
et Redulfus de Cassate, et Bonizo Bellenzonus, et
Nazarius Ugorinus, et Paxius Baffa, et Martinus
de Varadeo, et Marchixius Sclanzius, et Aldo Cerda,
et Bullius Pavarus , et Mainfredus de Garbagnate ,
et Vivianus Cotturinus, et Fassius Malamusca, et
Ugizanus Zitadinus, et Ivicolinus Matonus, et Gui-
dotus de Arvate , et Girardus de Lizana , et Petrus
Pilliosus, et Mainfredus Carbonus , et Martinus
de Albajrate, et Petrobellus Lingua, et Albertus
Manziacus consules societatis credentie s. Ambrosii,
congregati ad postam in hospitio predicti dom.
Martini de la Turre, volentes satisfactionem fieri
de illatis ipsi potestati et familie sue et feudo eius-
dem , et partes ipsas ad compositionem et pacem et
tranquillitatem reducere, habita diligenti deliberatione
55
Digitized by
Google
443
et provisione super predictis, preceperunt , sta-
tuerunt et providerunt et arbitrati fuerunt, quod
dictus dom. Arigacius debeat dimittere et dimittat
regitnen illius civitalis Cumarum , et ab illo regimine
discedere. Item voluerunt et arbitrati fuerunt ipsi
consules , quod dom. Martinus de la Turre sit et
esse debeat potestas civitatis et districtus Cumarum
a festo s. Ambrosii prox. fut. in antea usque ad
annos quinque proxime futuros, et habeat pro suo
feudo et familia sua libras quatuor millia sexcentum
tertiolorum omni anno seu quolibet anno. Item
preceperunt et arbitrati fuerunt, quod commune
ipsius civitatis Cumarum dent et solvant, et dare
debeant eidem dom. Arigacio libras mille tertio-
lorum de bonis denariis factis pro feudo illius po-
testarie, et hoc infra dies quindecim post sacra-
mentum futuri potestatis, et quod infra illos dies
quindecim proximos dent et dare debeant soldos
sexaginta tertiolorum in denariis factis ipsi dom.
Arigacio pro quolibet die, sive nomine eius in iila
civitate per aliud tempus dierum quindecim , quibus
stare debet ipse vel nuncius eius in ea civitate pro
illo feudo recipiendo; ita tamen quod in eo feudo,
sive in predictis libris mille computentur illi denarii,
quos recipit ille dom. Arigacius pro feudo suo. Item
preceperunt et arbitrati fuerunt, quod commune
tpsius civitatis dent et dare debeant ipsi dom. Ari-
gacio libras duo millia trecentum tertiolorum monete
mediolanensis , quos denarios teneatur predictus
potestas solvisse hinc ad festum pasche maii proxime
futurum pro omnibus iniuriis illatis illi dom. Ari-
gacio et iudicibus et militibus suis et familie sue,
ita tamen quod de predictis libris duobus millibus
trecentum tertiolorum habere debeat ser Girardus
Tegniosus miles dicti dom. Arigacii libras quinque-
centum tertiolorum de primis denariis, quos recipiet
ille dom. Arigacius, et hoc commune et potestas
et civitas precise teneantur. Item preceperunt et
arbitrati fuerunt, quod illud commune illius civi-
tatis Cumarum satisfaciat illis duodecim soldateriis,
qui ibi steterunt cum illo dom. Arigatio de volun-
tate consilii illius civitatis , et hoc de illo feudo quod
recipere debent ab ipso communi ad computum
imperialium duodecim pro quolibet die per illud
tempus et per quod ibi steterunt, et infra dies octo
proximos.Item preceperunt et arbitrati fuerunt, quod
potestas futurus civitatis Cumarum teneatur precise
et sine tenore , et in suo sacramento addatur, quod
precise et sine tenore teneatur et debeat illam
solucionem facere illi dom. Arigacio et aliis de
omnibus suprascriptis, et supradicta omnia attendere
et observare et complere precise et sine tenore
debeat et teneatur. Item preceperunt et arbitrati
fuerunt, quod omnia predicta precepta et arbitra-
menta et instrumenta debeant poni et ponantur in
statutis civitatis Cumarum, et quod pro statutis ha-
beantur et teneantur, ita quod troncha et precisa sint
et esse intelligantur, et quod de eis non possit peti
nec dari parabola per consilium vel per arengum,
nec per aliquam ecclesiasticam vel secularem per-
sonam. Item voluerunt, statuerunt et arbitrati fue-
runt, quod turris parva filiorum q. Alberti Rusche,
que est super beccarias, destruatur et destructa
teneatur perpetuo, taliter quod sit equalis cum domi-
bus que sunt subtus illam turrim, et hoc facere
fieri teneaturpotestas communis Cumaruminfra men-
sem unum introitus sui regiminis ; ita tamen quod
damnum illius turris restituatur predictis filiis q.
Alberti Rusce de ere communis de Cumis , secundum
quod extimabitur per bonos homines et legales
APPENDICE 444
electos per potestatem vel per alium voluntate per
dictum potestatem. Item quod pars de Vitanis possil
libere edificare super pedem turris que appellatur
de Morada, et eam elevare ad libitum suum •. Item
voluerunt, preceperunt et arbitrati fuerunt, quod
potestas teneatur et debeat quascumque personas,
collegia et universitates, que habent vel tenent,
vel quorum essent domus que fuerunt q. Fiote
beccarii, que est penes turrim predictam de Morada,
compellere facere fieri venditionem in manu illorum,
quos voluerit pars de Vitanis, recipientes nomine
partis predicte de Vitanis, hinc ad kalendas madii
proxime futuras; et hoc cum illis solemnitatibus,
que desiderantur in venditionibus iure communi
vel consuetudinario, ipsis de Vitanis vel aliquibus
nomine eorum solventibus predictis personis, collegio,
universitati, que haberent seu reperirentur habere
partem vel aliquod ius in predicta domo, libras tre-
centum nostrorum, et quod ipsis de Vitanis solven-
tibus predictas libras trecentum, teneatur predictus
potestas inducere partem Vitanorum vel illorum
vel illos, quos voluerit dicta pars, in possessio-
nem vacuam corporalem et tenutam predicte do-
mus. Item preceperunt et arbitrati fuerunt, quod
potestas communis Cumarum teneatur facere fieri
mpllum, sive mollum unum, videlicet mollum qui
appellatur molus Lavizariorum, ad expensascommunis
Cumarum, et hoc in eum modum, in quem levatus
et edificatus est alius molus, qui est subtus domum
episcopi, in arbitrio potestatis Cumarum, ita quod
teneatur facere incipi illud opus hinc ad medium
mensem martii, et compleri usque sive ante kalendas
ianuarii futuras post predictum mensem martii.
Item quod potestas communis Cumarum teneatur
compellere quascumque personas, collegia et uni-
versitates, que habent partem vel dominium vel
quasi in turri, que appellatur turris de Aliasca,
que est super ripam lacus, facere venditionem illis,
quos voluerit pars de Vitanis» de predicta turri cum
solemnitatibus , que de iure communi vel consue-
tudinario desiderantur in venditionibus, ipsis de
Vitanis vel aliquibus nomine ipsorum solventibus
predictis venditoribus idoneam extimationem, secun-
dum quod dicta turris extimabitur per bonos et
idoneos viros ; quam venditionem teneatur potestas
facere fieri hinc ad kalendas madii proxime futuras,
vel antea in arbitrio potestatis; et quod ipsis de
Vitanis solventibus predictam extimationem, teneatur
predictus potestas introducere partem Vitanorum
vel illum vel illos, quos voluerit dicta pars, in
possessionem vacuam corporalem et tenutam dicte
turris. Item quod de condemnacione facta tem-
pore regiminis dom. Guidonis de Pedrasancta tunc
potestatis Cumarum de dom. Conrado de Venosta et
de Vallo Azario et de consortibus partis Vitanorum ,
que condemnatio dicitur fuisse facta de libris quat-
tuor millibus dccl , et que dicitur fuisse facta inique
ad petitionem partis Rusconorum, restituantur de
ere communis Cumarum parti Vitanorum tria millia
nostrorum, de quibus libris tribus millibus distri-
buantur ad utilitatem illorum, quos voluerit eligere
illa pars de Vitanis. Infrascripti sunt qui fuerunt
condemnati, et quibus debet restitui medietas illarum
condemnationum , videlicet dom. Conrado de Ve-
nosta libras ducentas tertiolorum pro medietate
sue condemnationis, et dom. Conraao fil. Henrici
Lavizarii, et Vallo Azario, el Vianixio Pigocio, et
» Cf. i capit. cdxv « i dae aeguentt degli Statuli, * la nol» IP.
part. II.
Digitized by
Google
445 DOCUMENTl
Petro de Salicibus, et Bona Partifice , et heredibus
q. Solliani Axarii pro quolibet eorum libras ceatum
pro restitutione medietatis illius condemnationis,
et Anselmo Pigocio libras vigintiquinque pro me-
dietate condemnationis predicte, medietas quarum
librarum trium miilium tertiolorum debeat esse
soluta binc ad kalendas madii proxime futuras, et
alia medietas hinc ad kalendas decembris pro-
xime sequentes. Item cum olim commune et ho-
mines civitatis Cumarum infrascriptas iniurias. fe-
cissent, ut dicitur, Brexano de la Porta filio q.
dom. Hospini de la Porta de Vertemate civitatis
Mediolani, et inter cetera destruxissent radicitus
castrum de Vertemate et turres quattuor, que erant
in illo sedimine, et sedimina plura, que erant in
illo castro in loco de Vertemate, et accepissent ei
malo modo et ordine et contra iuris ordinem bestias
quattuordecim de cornu, et modios septuaginta
sicalis et formenti, et modios octodecim leguminum,
et plaustra sex vini, et dextreram unam brunam,
que valebat Ubras octuaginta; item et plaustra qua-
draginta vini, que erant in brocha, et centenaria
trecentum feni , que erant in illo castello , et modios
octoginta millii et panici, que erant in terris et snper
terris illius Brexani, et boves quattuor et vaccas
quatuor cum vitulis tribus, et panzeras septem, et
muita utensilia domestica; et item cepissent perso-
naliter dominam Petram uxorem illius Brexani , et
Marchionem fratrem naturaiem illius Brexani, et
quandam sororem eius minorem annis decem, et
quemdam filium illiusBrexani minoremannis duobus,
et totam familiam eius, que erat numero sexdecim,
eteos captos detinuissent a kalendis septembris usque
ad medium aprilem exinde subsequentem; et acce-
pissent lectos et crossinos et vestes a dominabus,
et multas alias res pertinentes ad dominas suas ,
et fecissent stare terras et prata et buscos iliius
Brexani, seu dominorum Goppe de Birago, qui habebat
datum ab iilo Brexano, guasta et guaste per annos
tres proxime preteritos; et amputassent cuidam fanti
illius Brexani seu amputari fecissent pedem unum,
et ipsos Brexanum et amicos suos occasione illius
Brexani posuissent in multis bannis maieficii , et eum
fecissent expendere contra iuris ordinem, tenendo
eum et amicos suos captos quod in cibo et potu,
quod in testibus, quod in notis, quod in diversis
causis, et multas et innumerabiles iniurias eidem
Brexano et amicis suis fecissent, et predictis occa-
sionibus lites et discordie orte fuissent inter com-
mune et homines de Cumis usque ad libras octo
miliia, ut in carta inde facta continetur, et multas
alias iniurias fecissent ipsi Brexano et amicis suis;
predicti domini pro bono pacis et concordie, et
volentes sedare discordias vertentes inter commune
et homines de Cumis ex una parte, et dominum
Brexanum et amicos suos ex altera, et volentes
finem imponere litibus, fecerunt infradicta precepta:
In primis preceperunt et arbitrati fuerunt, quod
per commune et homines de Cumis predictus Bre-
xanus et omnes homines, qui occasione illius Bre-
xani bannum receperunt, eximantur de omnibus
bannis eis datis hinc retro sine aliqua prestatione.
Item commune et homines de Cumis permittant et
permittere debeant ipsum Brexanum quiete et paci-
fice tenere et possidere predictum castrum et sedi-
«uoa et terras cultas et incultas iacentes in loco
et territorio de Vertemate taies ut modo sunt; ita
quod de ©is facere possit suam voluntatem tam in
edificando quam aiio modo. Item quod pax liat
•nter commune et homines de Cumis e\ una parte.
44<i
et dominum Brexanum et agnatos et amicos eius
ex altera, et quod eam debeant in perpetuo ob-
servare. Item quod ipsi Brexano pro restitutione
predictorum omnium, et omnium iniuriarum per
commune et homines de Cumis factarum , commune
ethomines de Cumis dare debeant ipsi Brexano libras
duo millia tertiolorum , ex quibus denariis habere
debeat libras quinquecentum tertiolorum in primis
sex mensibus regiminis illius potestatis , et alie libre
quinquecentum in aliis sex mensibus illius regi-
minis, et reliquos denarios habeat per annum
proximum futurum sequentem. Item quod potestas
teneatur non cognoscere nec cognoscere possit de
aliquo maleficio facto a die compromissi, sive pre-
conizationis facte voluntateet precepto ambaxiatorum
Mediolani retro ; salvo quod si esset aliquis forensis,
qui non esset de civitale vei districtu Cumarum,
possit et debeat et teneatur predictus potestas co-
gnoscere secundum ius, et hoc quantum ad restitu-
tionem rerum et bonorum restituendarum et resti-
tuendorum de robariis faciendam omnibus remediis,
quibus meiius fieri potuerit secundum ius ; et specia-
liter de roi>aria facta Mainfredode AHate et hospitibus
suis, et Mainfredo Carbono et hospitibus suis,
et Ambrosio de Cassate et Petro de Massalia, ei
hoc secundum ius ; et hoc non obstante instrumento
finis facte per ipsum Mainfredum de Aliate vel alium
nomine eius; que questio illius Mainfredi de Aliate
debeat esse definita hinc ad kalendas ianuarii pror
xime futuras, vel ad kalendas februarii sequentes;
et similiter alie questiones predictorum debeant
definite esse hinc ad kalendas martii proxime futuras.
Item preceperunt et arbitrati fuerunt, quod potesta»
debeat habere secum toto tempore sui regiminis
vigintiquinque soldaterios bene armatos et guarnitos,
qui habeant unum capitaneum, et qui soldaterii
liabere debeant de ere communis de Cumis omni
die imperiales quattuordecim pro quolibet, et capi-
taneus habeat duplum. Item quod poteslas com-
munis Cumarum teneatur precise facere fieri restitu-
tionem in denariis numeratis dom. Arialdo dicto
Crollamonte de omnibus damnis et guastis et robarhs
eidem datis et factis eidem dom. Arialdo post pre-
conizationem factam pro precepto ambaxatorum
populi mediolanensis, seu compromissa facta in eos
ambaxiatores, seu in sententia credentie citra, et hoc
ab iiiis, qui dederunt iliud damnum, et qui fecerunt
predicta guasta et robarias , et hec facta extimatione
per bonos homines et legales vel partes eiectas per
ipsum potestatem hinc ad kaiendas martii proxime
futuras, que damna et guasta satis manifeste
illis esse facta, qui erant in civitate
Cumarum post compromissa facta. Item quod po-
testas communis Cumarum teneatur precise satis-
fieri ser Beltramo Columbo patri q. Mainfredi Co-
lumbi de condemnatione de libris quinquaginta
una et dimidia vel idcirca, de ipso q. Mainfredo
inique facta quando erat pro assessore dom. Mar-
tini de la Turre tunc potestatis Cumarum, et de
quibus ipse q. dom. Mainfredus habet concessionem
a communi Mediolani de libris centum tertiolorum,
et hoc teneatur precise facere hinc ad sanctum
MichaeJem proxime futurum. Item quod dictus
potestas habeat arbitrium in omnibus maleficiis et
in omnibus fortiis civitatis et totius districtus
Cumarum, et in accipiendis obsidibus de civitate
Cumarum et eius districlus ad totum suum velle,
et in recuperanda pecunia pro satisfaciendis omnibus
predictis, non obstante aliquo capitulo; ita quod si
aliquod capitulum obstaret huic. statuto, ipso iure
50
Digitized by
Google
447
sit cassum et irritum, et non habeatur per factum.
Item quod ipse dom. potestas nec aliquis de sua fa-
milia possit nec debeat sindicari vel conveniri aliquo
tempore occasione alicuius condemnationis ; hoc
addito et intellecto, quod si acciperet ipse vel aliquis
de sua familia de ere communis de Cumis ultra
quod concessum est eidem , vel si reciperet pecuniam
ab aliqna singulari persona vel universitate civitatis
vel districtus Cumarum pro condemnationibus iniuste
faciendis vel pro condemnationibus remittendis (?).
Item quod potestas communis Cumarum teneatur
infra mensera unum ab introitu sui regiminis dare
et solvere de ere communis de Cumis Arialdo de
Bolzano notario libras duodecim tertiolorum in
denariis numeratis pro scripturis et preceptis ordi-
namentis presentis occasionis suprascriptis, et pro
aliis diversis scripturis factis per eum cum consulibus
credentie in predictis negotiis. Item quod Albertus
de Pedelago notarius habeat a communi de Cumis
libras octo tertiolorum pro cartis compromissorum,
quas fecit in civitale Cumarum cum ambaxiatoribus
populi Mediolani , et qtiod potestas teneatur ei
iacere dari illos denarios infra mensem unum. Item
preceperunt et arbitrati fuerunt, quod ipsi arbitri
in se renuncient semper omni tempore ius arbitrandi
et interpretandi in predictis et quolibet predictorum,
et in omnibus aliis ad totam eorum voluntatem
et omni tempore. Item quod Guizardus Baraterius
de Canturio et omnes eius fratres debeant extrahi
et canzellari de omnilms bannis communis de Cumis,
in quibus sunt aliqua occasione, absque ulla presta-
tione. Item dixerunt et preceperunt et arbitrati
fuerunt, quod predictus dom. Martinus potestas
Cumarum possit libere venire ad civitatem Medio-
lani, quoties voluerit et necesse foret pro negotiis
faciendis credentie s. Ambrosii et populi Mediolani,
absque ulla licentia postulanda a communi Cumarurn,
si de eius non fuerit voluntate.
Que omnia suprascripta et singula predicti arbitri
preceperunt debere attendi et observari per com-
mune et homtnes civitatis et districtus Cumarum
et per partes de Rusconibus et de Vilanis, sub pena
in compromissis apposita secundum formam et teno-
rem predictorum preceptorum.
Actum in hospitio dom. Martini de la Turre,
presentibus dom. Acursio Cutica , et Zanebello Ma-
nera, et ceto Culdirario et Zanobello Ferrario
et Alyano de Cremona, et pluribus aliis civibus
mediolanensibus testibus ; et pronotarii Nazarius ser
Ugonis, etRedulphus deMeda,et Girardus de Sizana.
Undeplurainstrumenta uno tenore debeant etpossint
fieri per me notarium , et sic preceperunt.
1260, 20 agosto.
Precetti di due giudici, che intimano il sequeslro
ad alcuni comuni.
Apografo in Arcli. Diplom.
V. lc nott ai capii. CLXXVl t CCLV degli Statuli dei Cotuoti,
ed il capit. CCLXXKIH , part. II.
In nomine Domini. Anno dominice Incarnationis
millesimo ducentesimo sexagesimo, die iovis decimo
tertio exeunte augusto. Dom. Acursus Cutica iudex et
vicarius dom. Martini de la Turre cumane potestatis
firmavit et corroboravit parabolam unam datam dom.
rev. Guillelmo Lavizario monaco monasteri s. Abundii
cumani nomine ipsius monasterii, cuius sindicus est,
et similem parabolam et licenciam eidem dicto nomine
dando et precepta faciendo, tenor cuius parabule
APPENDICB 448
et licencie talis est: mcclx die martis xvn mensis
augusti. Domini Anselmus de Olzate et GuiHelmus de
Guilizono iudices, et socii eorum arbitri causarum
vertentium inter Mediolanum et Cumum, dederunt
et concesserunt plenam parabolam et licentiam
dom. don Guillelmo Lavizario monacho monasterii
s. Abundii Cumarum nomine et ad partem monasterii
et capituli s. Abundii, cuius sindicus est, accipiendi
et robandi et contestandi ubicumque in episcopatu
et in civitate Cumarum et civitatis et comitatus
Mediolani cum servitoribus ipsorum arbitrio vel cum
aliis servitoribus de bonis et rebus infrascriptorum
comunium, locorum et singularum personarum ipso-
rum comunium et cuiuslibet ipsorum, videlicet
comunis et hominum comunis de Bionio, et comunis
et hominum et singularum personarum de Barza,.
et comunis et hominum et singularum personarum
comunis de Almio et de montis vallis Vedasche, et
de bonis et rebus Ariberti de Campazto de Monte,
et de bonis et rebus Ianuarii de Bionio et Marchixir
et Iacobi et dom. fratrum et sororum Ianuarii
suprascripti , et de rebus et bonis Martini Maliagoni,
et de bonis et rebus Lafranci de Iohanne Longo,
et de bonis et rebus Guillelmi et Alberti fratrum
et filiorum Iacobi Menamello de Lozia , et de bonis
et rebus Antiqui de Ahnio et Folzete de Almio
de Loza, et de bonis et rebus Ivani 'fil. q. ser
Raimondi de Sexa: et hoc usque ad quantitatem
lib. l nov. pro quolibet comuni et qualibet singulari
persona dictorum locorum et cuiuslibet ipsorum et
dicti Ivani, similiter ad eorum et cuiuslibet eorum
expensas, et eciam capiendi personaliter et in carce-
ribus detinendi homines et personas dictorum com-
munium et cuiuslibet eorum usque ad predictam
quantitatem librarum l pro quolibet eorum utriusque
iurisdictionts Mediolani et Cumarum , et a quaiibet
singulari persona et dicti Ivani similiter; et hoc ex
eo quia dicta comunia et quodlibet eorum et supra-
scripti nominati et dictus Ivannis preteriti sunt in
banno dicti monasterii de predictis quantitatibus.
Insuper mandat precipiendo predictis comunibus
et cuilibet singulari persone dtctorum comunium
et dicto Ivano, ut se pacifice et quiete et sine
aliqua contradictione dimittant depredari et accipere
et contestare de bonis eorum et cuiuslibet eorum
et dicti Ivani, et etiam capi et detineri usque ad
predictam quantitatem, ut supra in parabola conti-
netur. Insuper mandat precipiendo per hoc presens
scriptum omnibus comunibuset singularibus personis
utriusque iurisdictionis circumstantibus per quinque
milliaria, ut dent et prestent auxiiium et iuvamen
predicto dom. Guillelmo seu alicui misso dicti
monasterii ad depredandum et derobandum per
dicta comunia et singulares personas et omnes nomi-
natos et dictum Ivanum , et ad capiendum et dero-
bandum usque ad predictam quantitatem ut supra
sub pena et banno lib. l nov. pro quolibet comune
loci, et Iibr. xxv pro quolibet consule, et libr. x nov.
pro qualibet singulari persona. Item mandat preci-
piendo per hoc presens scriptum cuilibet comuni
utriusque iurisdictionis et cuilibet singulari persone,
ut non dent nec prestent auxilium nec iuvamen,
nec defendant predicta comunia et singulares per-
sonas comunium nec dictum Ivanum, quominus
derobenturetdepredenturet capianturet detineantur
usque ad predictam quantitatem, ut supra in parabola
continetur ; aiioquin predicti arbitri darent et conce-
derent eidem dom. Guillelmo nomine dicti mona-
sterii seu aliquo misso ipsius monasterii plenam
parabolam et lieentiam accipiendi et derobandi
Digitized by
Google
s
,f
Jjf
0
0
449
ubicumque de bonis et rebus omnium illorum comu-
nium et singularum personarum, et etiam capiendi
personaliter, in carceribus deducendi et detinendi
usque ad predictam quantitatem, ut in parabola
continetur, qui contra predicta et quodlibet predicto-
rum fecerit et venerit, et non attenderit cum efFectu.
Ego Guillelmus de Guilizono arbiter inter Medio-
Iflnum et Cumas hanc parabolam una cum supra-
scriptis arbitris dedi et subscripsi.
Ego Anselmus de Olzate arbiter inter Mediolanum
et Cumas hanc parabolam una cum suprascriptis
arbitris dedi et subscripsi.
Ego Guido Gallerius notarius arbitrum hanc pa-
rabolam iussu suprascriptorum arbitrum subscripsi.
Ego Gazanus fil. Altermi de Sexto notarius supra-
scriptorum arbitrum subscripsi.
Predicta facta per suprascriptum dom. Acursum
locum habeant in episcopatu Cumarum.
Ego Viventms de Olzate notarius et scriba pal-
tacit iussu sdprascriptorum arbitrum scripsi.
1260, 24 novembre.
Deliberazione del consiglio del comune intortio alla
ntoneta, con cui i Bormiesi doVeano pagare a
Como lire 200 convenute in altri trattati.
Dal vol. I Vet. Monum.
V. la nota sulle liontte comasche.
In nomine Domini. In regimine dom. Martini de
la Turre Cumarum potestatis anno currente mille-
simo ducentesimo sexagesimo, die martis, vigesimo
quarto mensis novembris, indictione quarta. Con-
gregato consilio generali per sonum campane more
solito convocato in palacio comunis de Cumis, in
quo quidem consilio dom. Accursius de Cutica iudex
et vicarius dom. potestatis proposuit quod sit facturus,
et quod placet ipsi de ipso consilio, si commune
et homines de Burmio deberent et teneantur solvere
communi de Cumis in quolibet anno vel libras centum
tantum, vel libras ducentum tantum preteriti tem-
poris vel futuri. Dom. Lafrancus de Carugo primo
surgens super facto dictorum de Burmio consuluit,
quod debeant solvere communi de Ciunis libras
ducentum denariorum nostrorum pro quolibet anno
tam preteriti temporis quam futuri. In reformatione .
et summa consilii placuit maiori parti dicti consilii,
quod commune de Burmio debeat et teneatur
solvere communi de Cumis pro quolibet anno libras
ducentum denariorum nostrorum tam de tempore
presenti quam preterito. Interfuerunt ibi testes Al-
bricus Cavadinus et Antonius de Zeronico scribe
pallacii, et Manuellus servitor communis de Cumis.
Ego Gasparus Manual notarius fil. q. ser Arderici
Manual de Cumis hoc exemplum ex libro consiliorum
communis de Cumis exemplavi, ut in isto legitur
exemplo preter litteras plus minusve.
1261, 23 marzo.
Ricevuta di pagamento
di fodro imposto al clero comasco.
DOCUilENTI 4 5 <>
canonicus ■ exactor fodrorum olim impositorum clero
cumano, que nondum sunt exacta, habuisse et rece-
pisse a dom. Ariberto abbate monasterii s. Abundii
Cumarum Hbras xvh et sol. vn et den. rn, solverite
nomine et ad partem dicti monasterii et conventus
etc, scilicet lib. xv et den. xxvn pro parte eidem
monasterio contingenti de fodro imposito ipsi clero
cumano occasione dom. archiepiscopi ravenatis tunc
in Lumbardia legati, occasione fodri duoruni militum
de Apulia, et solidos xlv pro fodro virginum de
Veneciis *, in qua quidem confessione promisit dictus
dom. presbiter Advocatus, omnia sua bona eccle-
siastica et mundana pignori obligando presencia et
futura, suprascripto dom. abbati recipienti nomine
et ad partem dicti monasterii et conventus se starej
esse et permanere omni tempore tacitum et con-
tentum, et facere stare tacitam et contentam quam-
libet aliam personam suis dampnis et expehsis- dicti'
monasterii et eonventus , et sub pena tociiis dampni
et interesse solempniter in stipulatum deductum.
Actum in canonica cumana elc.
Ego Iohannes notarius cnmanus fil. q. Petri Maze
de Cumis hanc cartam etc.
1274 , 21 gennaio.
Carta orig. in Arch niplom.
V. la nota al capit. CCCXXXII degti Slaluti , part.
II
In nomine Domini. Anno a nativitate eiusdem
millesimo ducentesimo sexagesimo primo, die marlis,
decimo exeunte martio, indictione quarta. Contentus
et confessus fuit omni occasione et exceptione remota
dom. presbiter Advocatus de Advocatis cumanus
Napoleone della Torre podesta di Lodi
vieta ai Lodigiani ogni commercio coi Comaschi.
Dal vol. I Vet. Atomim.
V. la nota sulle Prtscrizioni.
In nomine Domini. Anno a navitate eiusdem mil-
lesimo ducentesimo septuagesino quarto, die domi J
ntco, vigesimo primo mensis ianuarii, indictione
secunda. Dom. Iacobus de la Clusa iudex et assessor
dom. Napoleonis de la Turre potestatis Laude, fecit
consciliutn generale in palacio comunis Laude ad
sonum campanarum et voce preconia more solito
congregari , in quo conscilio fuerunt Bonefacius de
Castello civitatis Cumaram, et Guarnerius de Men-
drixio servitor eiusdem civitatis, et specialis nuncius
ad infradicta. Qui Bonefacius locutus fuit in ipso
consilio dicens, protestans et denoncians nomine
et vice comunis Cumarum , quod pro comuni Cuma-
rum ordinatum est , quod quilibet civitatis et
episcopatus Laude precaveat a negociando et con-
trahendo cum hominibus civitatis et episcopatus
Cumarum; que si fecerit, suo periculo solo modo
et non comunis Cumarum faciant; et si malum vel
periculum eis evenerit, sibi solo modo et non comuni
Cumarum imputent. De quibus iussit idem Guarnerius
eidem Bonifacio notario nomine et vice comunis Cuma-
rum in ipso consilio fieri publicum (instrumentum?).
Qua denonciatione intellecta per ipsos de consilio ,
idem dom. iudex proposuit coram eis , et sibi dari
consilium postulavit: quid placet eis facere super
predictis. Ad que dom. Antonius Airoldus consuluit,
B Qucsti, oltre il canonicato nella caltedrale, copriya anche 1'arci*
pretnra di a. Giovanni di Honza verso il 1981.
k II legato, di cui qoi e parola, fu 1'arciT-acoTo Filippo Fontana
ferrarese, dapprima reacovo della sua citta natale, poi di Fi-
renze, indi Iraaferito a RaTenna. Di Ini dice PUghelli clie fu
aomo di somma prodenza, ed aesai stimati erano i snoi consigli ■
e la legazione gli fu conferita per abbattere Ezzelino, da cni
pero fu tradotto in prigione col vescovo di Brescia , e non poti
esserne liberato che sborsaodo grossa somma di denaro.
Sui dne militi della Poglia non trovai memoria alcnna nelle
storie comensi : forse erano condotlieri di ventura aisoldali dal
comune. Le vergini poi qui chiamate di Venezia, di la vennle,
formavano forse od aveano fondato in Como un nuovo mona-
stero, con regola non per anco fin allora introdotta.
Digitized by
Google
45*
APPKNUICE
4S 3
quod per civitatem et burgos Laude predicta denon-
ciatip publice voce preconia noocietur; et ad hoc
quod quilibet civitatis et distrietus Laude instructu»
Ht et BO precaveat diligenter ; quo consilio reformato,
fectis partitis fuerunt in concordia omnes consiliarii
w ipso consilio existeotes, «ecundura dictum predicti
doroini Antonii,
Ego QttobelJus de Tallentis notarius pallacii
civitatis Laude tunc scriba comunis Laude, ad coo-
sUia deputatus hiis interfui et subscripsi, et infra-
dicto notario scribere iussi et me subscripsi.
Ego Antonius de Trathate notarius pallacii civir
tatis Laude et tunc scriba communis Laude, e% libro
consiliorum civitatis Laude predictum conscilium ex-
traxi et me subscripsi.
Ego Iacobus de Cermenate notarius Cumarum
filius ser Fomaxii de ser Grasso de Cermenate de
Cumis bautenticum buius exempli vidi et legi sanum
et integrum et non viciatum , et sicut in eo conti-
nebatur , prout continetur in presenti exempjo per
me exemplato ex ipso autentico, et scripsi hoc anno,
dis lune xxix 4upraseripti roensis iaouarii-
1279,
marzo.
Unione delle principali pievi e terre del vescovado
di Como con quattro quartieri o porte della citta.
Dal vol. I Vtt. Monum.
V. la nota it » guella. (f Qlonio, part. I.
In nomine Domini. In regimine dom. Guillelmi de
Sycheriis potestatis Cumarum anno currenti mcclxxix
mense marcii. Quarterius de porta monasterio et
Vicum et Cernobium est in una facta cum plebe de
Grabedona, et plebe de Dugno, et plebe de Puscla-
vio , et plebe de Villa , et plebe de Tellio , et plebe
de Rippa sancti "Vitallis, et plebe de Porleza et
valle Soldi , et castellancia de Baradello. Quar-
terius de porta Salla est in una alia facta cum
plebe Bellaxii, et piebe Insulle, et plebe de Nexio
usque ad Zenum et usque ad Moltraxium et cum
loco de Moltraxio, et plebe de Burmio, et plebe
de Maze et Mendrixium et plebe Balerne, et con-
scilio Roene, et consciiio de Plaza, et conscilio
de Marsilianica usque intus Breziam, et Brunate
et Civellio et Ponzate et Camenago , et consillio
s. Martini , et Cavalasca et Vergoxia. Quarterius
de porta Turri est in una alia facta cum pjebe de
Menaxio, et plebe de Lenno, et plebe de Trixivio,
et plebe de Birizona, et plebe de Criviasca, et plebe
Agnii, et plebe de Ogiate, que instant infra con«
finia civitatis de ipsa plebe tantum. Quarterius de
porta s. Laurenci et Curgolia debet esse in una
ailia facta cum plebe de Clavena, et plebe de Somo-
lego, et plebe de Olonio, et plebe de Intellavo, et
plebe de Sondrio, et plebe de Berbenno, et plebe
de Ardenno, et plebe Lugani, et plebe de Fino,
que non stant infra confinia tantum. Que ordinata
fuerunt in hccxl in potestacia domini Bertoldi de
marchionibus de Hohemburgo potestatis cumane tunc.
1282, 21 marao.
Procura fatta dal comune di Como ad Arrigolo
tubatore del comune, per contrarre alleanza of-
fensiva e difensiva con Guglielmo marchese di
Monferrato , cogli articoli da pattuirsi.
Dal vol. I Vtl. Monum.
V. la nota sui Proeuratori.
In nomine Domini. Anno a nativitate eiusdem
miUesiraQ ducentesimo octuagesimo secuudo, dia
sabbati, vigesimo priroo naensis martii, radiction*
decima. In coosilio generali cororaunis Cumanun
convocato et congregato in palacio cornronms Cuma-
rum ad sonum campane roore solito, precepto dom.
Antonii de Langusco coroitis palatini de Lomello
potestatis Curoarum», predictus doro. potestas, et
curo eo universi credendarii eiusdem consilii &uis
nominibus etnomine cororaunis Curoaruro exequentes
formara et reformationera eiusdem consilii generalis
ibidera paulo ante facturo, fecerunt, constituerunt
et ordinaverunt suum et coromunis Cumaruro pro-
curatorem et sindicum ArrigoJum tubatorem com-
munis Curoarum ad proroittenduro et iurandum super
animabus predictorura credendariorum et communis
Cumarum, quod pars Rusconorum et coromunts
Cumarum attendent et observabunt illustri marchiooi
Montisferrati hinc ad decera auftos proxime futuros
infrascriptas leges et capituja, quarum tenor talis
est. In prirois quod predictus dom. roarchio habeat
et teneat pro inimicis universos universaliter et sin-
gulos singulariter tam in civttate quam in episcopatu
cumano, quos pars Rusconorum tenet et tenebit in
episcopatu cumano pro inimicis. Item quod Jjbere
commune Curoarum sibi de regimine providere
possit, duromodo sit regimen de amicis dom. mar-
chionis, partis Rusconorum et communis Cumarum.
Item quod se non intromittat de captivis de Bara-
dello, nec de aliquibus captivis, obsidibus et confinatis,
quos pars Ruscpnoruro et commune Curaarum habet
et habebit. Itera quod ipse dom. roarchio defendet
et adiuvabit dictam partem Rusconoruro in civitate
et in episcopatu curoano contra universos et singulos
inimicos partis Rusconorum, et quod faciet vivam
guerrara ad suuro posse ad voluntatem partis Rusco-
norum oranibus et singulis inimicis partis Rusconorum,
tam in civitate quam in episcopatu cumano. Item
quod non intromittet se de aiiquibus fortalitiis
communis Curoaruro, nec de fortalitiis alicuius spe-
cialis persone. Itero quod non imponet aliqua onera
vel condicia super communi Cumarum nec super
partem Rusconorum. Et e converso facere debent
hec commune Cumarura et pars Rusconorum dicto
marchioni, videlicet, quod sit in capitaneum civi-
tatis et iurisdictionis Cumarum hinc ad decem annos,
et debet habere pro suo salario in quolibet anno pre*
dictorum decem anqorum libras duo millia nostroru»
et non ultra. Item quod coromune Cumarum et pars
Rusconorura tenebit et habebit pro inimicis specia<
liter domuro de Ia Turre de Mediolano et universos
et singulos ultra Ticinum, quos dictus dom. nwrchio
tenet et tenebit pro inimicis. Item quod dictam
coraraune et pars Rusconorura habebit et tenebit
araicos pro amicis et inimicos pro inimicis extra
episcopatum curaanura illos, quos dom. marchio
habebit et tenebit pro amicis et pro inimicis citra
Ticinum et ultra. Item quod predictum conunune
Cumarura et pars Rusconorum iuvabit dom. mar-
chionem de guerra, contra quamlibet personam et
■ Secondo il Cavilelli {Annal. Cremon.) queslo podesla avea pre-
slalo aiulo all' arcivcscovo Otiooe netla ballaglia di Vaprio;
erra poi il Rovelli quando dice che egli coniinub nella sn»
carica solo aino al Sl marzo di quelfanno, in cui il marchesa
di Monferrato ottenne d'esser elelto capitano di Como, giaccht
i doe uffici gia csistevano simultaneameotc in persone distinte
con ispeciale giurisdizione ; d'altronde lo si vede ancora podesla
a' ib aprile , allorche il vescovo Giovanni degli Avvocali lo
comprese con molli altri nella sentenza di scomnnica, lanciai»
contro la fazione che miae a sacco il suo palauo e la eattedrsle
nel febbraio preeedente (V. il docum. eba segue). Qaalrhe
slerico lo chiama ancba eol nome di Riecarde.
Digitized by
Google
453 DOCUMENTI
universitatem citra Ticinuni; uitra vero Ticfnuiu
facient et iuvabunt ipsum dom. marchionem, sicut
facient communia Mediolani, Papie et Novarie, et
hoc pro rata sue facultatis. Item quod de observantia
omnium predictorum pactorum et capitulorum fiant
corporalia iuramenta tam per dom. marchionem
quam per partem Rusconorum et commune Cumarum ;
et generaiiter ad omnia alia et singula, que circa
necessaria viderint expedire, promittentes predictus
dom. potestas et predicti credendarii suis nominibus
et nomine communis Cumarum, obligando omnia
bona communis Cumarum mihi Ferrabovi notario
infrascripto stipulanti et recipienti ad partem pre-
dicti dom. marchionis, se ratum et firmum habituros
quicquid iuraverit et promiserit predictus Arrigolus
sindicusetprocurator communis Cumarum, sindicario
et procuratorio nomine communis Cumarum pro ipsis
credendariis et communi Cumarum. Interfuerunt
huic solemnitati pro testibus dom. Anricus de Cereto
comes palatinus de Lomello a , et dom. Rufinus de
Brondaliono protonotarii predicti dom. marchionis,
et Antonius de Zelonico, Vallolus de la ParoJa,
Laurenzolus de Interortolis, Ambrosius de Abiate,
Mazaporus Coparius, Lafrancus Rambertengus, et
Finardus Gattus, et Manuel de Curognola, ambo
tubatores communis de Cumis.
Ego Beltramolus de Albricis notarius de Cumis,
fil. quondam ser Beltrami Albrici de Cumis, hanc
cartam rogatu suprascripti Ferrabovis de Dorso
notarii et scribe pailacii et cancellarii communis
Cumarum scripsi ■.
1282, 25 aprile.
Giovanni Awocati e vescovo di Como scomunica
il podesta di Como e suoi aderenti, per aver
manomessi i beni episcopali.
Copia autentica in Bibl. Ambros.
V. la nota tulle Pretcrizioni.
Iohannes permissione divina episcopus cumanus
universis presentes litteras inspecturis salutem in
• QnesfEnrico da Cerreto pavese fa piu volte podesta di Novara,
ciee negli anni 1374-75-76-79-80-89-90, di Vercelli nel 1349
e nel 1260, e di Milano ne' primi sei roesi det 1379, allorche
col marcbese di Monfcrrato condussc a MoDza 1'esercito contro
i Torriani. Trislano Calco afferma che nel 1389 ei mirava a
rovesciare Ottone Visconti a vanlaggio dei Torriani stessi, se-
condo fa politica volubile di qne' di e sempre ; invece il Corio
opina cbe volesse far signore di Miiano il marchese di Mon-
ferrato. II casato dei conli di Lomello e assai anlico, trovandosi
memoria di nn Manfredo in una carla deJCanno 953 pubblicata
oeWHist. Patr. Manum. £ opinione di Giulini ( lib. LVII ) cbe
ancbe i conti di Langosco e di Cerreto formassero dapprima
on sol casato con quei di Lomello, col qual nnico nome allora
si chiamavano.
• Lalto formale di eleiione del marchese di Honferrato alfnfficio
di capitano di Como e nel Rovelli, Stor. di Como, T. II, pag. 383.
Ciovanni degli Avvocati da «anonico della cattedrale fn promosso
nel 1374 al vescovado di Como, snccedendo a Raimondo della
Torre promosso al patriarcato d'Aqnileia. La sna famiglia segaiva
la parte dei Vitani , ma egli in aegnito lasciatili , secondo il
vezzo di qnei lempi , parleggid pei Rusconi , cbe favorivano
Ottone Visconti arcivescovo di Milano, li coadiuvo nel gnerreg-
giare i Vitani, caltorarne i primati e demolirne lo forlezze. Ma
i Rusconi capitanati da Simone da Locarno e Loterio Rusca
inimicaroosi poi con Ottone, ed infierirono contro il vescovo di
lni fautore, ed espnlsolo dalla citla, ne incendiarono il palauo.
Egli rifugiossi a Milano, dove atette esule per quasi 10 anni,
e degli altri della sua fazione chi fn bandito, cbi preso. Ne lo
scomnniche, ne 1'interposizione dei Milanesi valsero a ricondurlo
alla sua sede , ove non pole enlrare che per opera di Matteo
Visconte nel 1393 ; ne stetle guari senza vendicarsi de'saoi
awersari , cui riesci ad espellere dalla citta , ed a ristabilire il
sopravvento de'Vitani. Poco dopo mori, il 15 febbraio 1893.
454
Domino. Intendentes per semitam recte iustitie
procedere contra impios et sceleratos viros Anto-
nium de Langosco comitem de Lumello, potestatem
civitatis Cumarum, assessores collaterales familiares
suos, et civitatis ipsius consiliarios et officiales
Symonem de Locarno, et Luterium Ruscham •, Sy-
momun Guifredacium, Papazonum Anricum, omnes de
OrelJo ; Symonum Guifredum, Fredericum Aldonem,
Guifredinum de Bocacio, Conradum ser Guifredi,
Grepum Alexandrum, omnes de Lucino, Bertarum
de Zezio, Petrum de Quadrio, Pelium Pazum,
Girardum Pazum , Iohannem Scazonum , Petrum
sine Deo, Rubeum et fratrem eius qui dicitur
Botta, Ubertus, omnes de Piro; Ayroldum de Cer-
menate, Balzarum Panzeram, Morandum Moronum ,
Iacomoium Adamolum fratres filios ipsius Morandi;
Bonapartem Grecum, Fomaxium eius filium, Ru-
gerium Grecum, Iohannem eiusnepotum, Franci-
num Pongam, Petrum Alberti Rusche, Grabulium
Ficham, Nicolam Ficam comitem de Aliasca , Ada-
molum eius filium, Bogium de Aliasca, Vegium
Beneduxium omnes de Aliasca; Beneduxium de
Geffa ; Benum de Orelo, Guillelmum de Guilizono,
Nicolam Andriolum, Iohannem forania sancta (?),
Francischinum eius filium, omnes de Prevosto, Gui-
fredum et Christianum de Agatapanis, Luterium,
Petrum, Rugerium fratres filios eius, Romerium , Al-
bertum, Brunaxium, Paganum, Filipum de Imblavadis,
Grecum,Turlinum,IohannemdeLafranco,Francinum
Rubei, Iohannem ser Zirii , omnes de Rusconibus,
Sozum Spezanavem, Fomaxium Oldradum, Dalfaui
eius filium, Bertrameum Raymondum, Romerium
de Puteo , Gaudentium de Pizanigo , Rugerium
Vicedominum, Aselmum de Brieno, Zanolum Ro-
merium, Girardum fratres de Castello de Arzegnio,
Oslachium Zenanum, Bolzanum, omnes de Bogiano,
Comitem de Lavelo, Raynerium et Honrigum eius
filium, Zonum, omnes de Fontana, Iacobum Po-
cobelum de Castello de Menaxio; Finolum Mala-
criam, Iacobum ser Casteli Malacria; Paruxium
Nigrum de Malacriis, AJbertum Malacriam , Symo-
nem , Beleucium , Martinum, omnes de Albericis,
Petrum de Albericis, Albertum Iudicem , Viventium
tonditorem, Mafeum de Bogiano, Romerium de
Morexe , Sozinum de Zelonico , Caravolium de La-
turre, Fomaxium eius filium, Galolum Frixanuui,
Guillelmum Leonum, Belolum Rubeum, omnes de
Interlignis, Adam Concesium de Via, Zirium Alber-
tum de Lambertengis, Aselmum Petrum de Gamba-
curtis, Carnevariutn Arivabenum, Ardizolum de Bro-
chonibus, Iacobum Brocum de Coloredo, Symonum
eius filium, Finibertum, Guilizetum, Iacobum fra-
tres de Brochonibus , qtii stant Coloredo , Guaspa-
rum capitaneum de Berbeno, Guilielmalium . . .
.... fratres filii Uberti Longi de Morbegno,
Godescum de Novazano, Brazolum de Laporla de
Mendrixio , Petracium Pancasium de Mandelo ,
Guifredum, Petrum, Acursium, Anrigetum fratres
de Vachanis, Antonium Turchum de Vachanis,
Martinum de la Pilla de Mezegrio, Florem de Cor-
nate, Beretam de Furno de Mezegrio, Aliolum de
Pino, Stephanum de Vacanis, Petrum Purixelam,
Iacobum de Bunzenigo , Iohannem de Brenta , Be-
latolum Bonadeum, Muttum fratres de Bonzanigo,
Iohannem Boni de Campo de Insula, Lafrancum
Loterio Rusca fu assnnlo podesla di Milano per gli ullimi sei mesi
delPanno 1379 (Rovelli, II, 353). Con Simone da Locarno ca-
pitanava nel 1383 la fazione Ruscona centro quella dei Vitani ,
a cui apparteneva il vescovo.
Digitized by
Google
455
APPENDICE
456
de Beroldo, Galiax de Caramatis, Tadeum Matum,
Redum de Balonio , Fomaxium qui dicitur Matana
de Vico, Iohannem de Stazona, Archipresbiterum
de Villa, Honrigolum de Stazona, Aymum Fera-
rium de Porta Nova, Graciolum de Pissibus,
Gogiacham Bonum de Paravexino, Mantelum de
Molteno, Girardinum de Nultengo, Iacobum de
Rozeno, Guasparum Alberiginum, Menum, Gal-
vaneum, Iohannem, Pasquarium, omnes de Ca-
menago , Antonium de Camenago , Andriolum Be-
lonum, Paulum Albertum, qui dicitur Tinelus,
Oldrinum, Guilelmum, Princivalum , Guasparinum ,
omnes de Birago, Zuchonum, Guifredinum de Ca-
stiliono, Salvadeum Calvaxinam de Ravena , Boldum
Boldonum de Belano, omnes Cumarum et diocesis
ipsius et diocesis etiam mediolanensis , eorumque
fauctores ob eorum graves et intolerabiles excessus,
quos nuper inhumane et nimis enormiter in nos
et ecclesiam episcopalem cumanam comiserunt,
congruam duximus eorum culpas et nostri processus
certitudinem per veritatis seriem prelibare, ut apud
ignaros excusationem iustam opponere non valeant,
et sententia nostra ius comitans (?) et pro me-
ritis retribuens apud Deum et homines commen-
detur. Nempe ob illorum de la Turre potentiam
prefato Symone de Locarno longis temporibus diro
earcere in civitate Mediolani recluso, et memo-
rato Luterio Ruscha cum pluribus aliis de parte
Rusconorum de civitate et diocesi cumana a pro-
priis expulsis, et in civitate Mediolani in diversis
partibus miserabiliter degentibus sibi prorsus pa-
tria propria. denegata, nos iusto compassionis motu
tam civitatem predictam, quam prenominatos et
fauctores suos in unitatis, pacis et quietis statum
reducere cupientes, non absque nostrum et nostro-
rum discrimine ad eorum liberationem curam no-
stram totaliter extendiraus, et omne sollicitudinis
et possibilitatis studium impendimus, quam dili-
gentius potuimus ; ita quod annuente Spiritus Sancti
gratia eos a cnrzere et exilio ad propria reduximus,
et statuin eis reddidimus pacificum et securum,
adeo quod restitutis sibi bonis suis, omnes cari
et potentes in civitate prenominata sicut umquam
hierant, habebantur, et civitatem predictam et omnes
omnino cives ipsius in unitatem et statum pacifi-
cum reduximus. Ipsi vero tantorum beneficiorum
ingrali, quamquam brevi temporis spatio benefacto-
rem agnovisse per quandam simulationis speciem
hostenderunt, ad contempta paulatim inquietanter
emergentes, et mala pro bonis reddere studentes,
nobisque invidentes, ac quaxi indignati quod a
nobis liberationem fuerant consecuti, contra nos
et ecclesiam Cumarum mala multa presumpserunt
caute et nequiter machinari, conando possessiones
ecclesie nostre invadere et violenter auferre, ac
alia multa nefanda, que evocare esset superfluum,
comittendo; hoc enim solum de novo comissum
eos sceleratos et habominabiles iudicavit. Nuperenim
per prefatum potestatem et supradictos omnes ho-
minum ingenti multitudine in civitate Cumarum a
diversis partibus congregata , procurantibus nobis
solummodo unitatem et statum pacificum civitatis,
ipse potestas et predicti omnes cum ea multitudine
armata manu in nos et familiam nostram in hospi-
tio episcopalis ecclesie comorantes, in civitate su-
pradicta tumultuosse et clamore grandi et orribeli
fecerunt insultum, seu fieri fecerunt, seu procura-
verunt, seu mandaverunt, seu ratuin habuerunt,
volentes nos et eos qui nobiscum aderant, caplioni
supponere aut neci; quod iuxta eorum dexideriuin
implevissent, nisi quia inde fugendo ad aiias partes
curavimus nos transferre ; et preterea volentes omnis
sceleris genus comittere, ignem in predictis domi-
bus ecclesie episcopalis circumquaque in diversis
partibus immiserunt, seu immitti fecerunt, seu pro-
curaverunt, seu ratum habuerunt, ob quem etrui-
nam per.eos factam quasi totum antedictum hospi-
tium est destructum , ecclesiam beate Marie Virginis
gloriosse crudeliter confregerunt , cardines seu can-
canos, ornata, sedilia exinde auferendo, pontificales
et sacerdotales pro divino celebrando ofitio, cruces,
aparatus, drapos altarium pulcherrimos, campanam,
libros, instrumenta, et alia iura et bona multa ec-
clesie rapuerunt : nos quampluribus quaxi innume-
rabilibus bonis nostris , que in illo invenerunt
hospitio, spoliantes. Post que omnia per aliquos
dies quidam etiam de diocesi Cumarum predictoruoa
sceleratorum et sequaces eorum auctoritate propria
iverunt per cumanum episcopatum ad possessio-
nes ecclesie episcopalis, ad castrum de Ardenno et
granciam de Somolego, ad canevam de Birizona,
et inde bladum et vinum in maxima quantitate,
vasa, animalia et aha mobilia plurima valoris ma-
ximi exportarunt, et predictum castrum de Ardenno,
et granciam prefatam de Somolego ignis incendio
combusserunt. Item etiam potestas quosdam de fa-
milia sua missit ad canevam de Lugano, et exinde
bladum et vinum, utensilia et bona muita mobilia
valoris mansi * abstulerunt. Cumque nos ob pre-
dictorum ingentem malitiam a castro sancti Petri,
quod est ecclesie episcopalis, ad quod reduxeramus
nos et familiam nostram, ivissemus ad civitatem
Mediolani, relictis in predicto castro sancti Petri
nunciis nostris pro gubernatione illius castri, pre-
dictus potestas cum pluribus aliis ex predictis ad
predictum castrum accedentes, illud castrum inva-
serunt, et eiicientes noncios nostros exinde quam-
plura bona mobilia exportarunt, idemque castrum
adhucdetinentoccupatum ; quidam etiamexpredictis
castrum nostrum de Pontegano bonis quampluribus
mobilibus spoliarunt, et iliud detinent contra pa-
ctum; et in summa nos et ecclesiam episcopalem
dampnificaverunt in viginti milibus iibrarum, ultra
dampnum datum in domibus per eos, et in instru-
mentis et iuribus episcopalis ecclesie, que eius
estimatione reciperent. Ad hec nobis in civitate
Mediolani manentibus, quidam ex predictis sacri-
legis canonicos cathedralis ecclesie nostre minis et
terroribus compulerunt congregare capitulum pro
recipiendis inibi filiis suis contra constitutionem
nostram editam in synodo congregata; qutdam e-
tiam predictorum quasdam ecclesias civitatis et
diocesis cumane nomine quorundam suorum cleri-
corum propria temeritate per violentiam occupa-
runt, possessoribus illarum ecciesiarum ab eisdem
violenter eiectis. Quorum omnium facinorum et
delictorum prenominati potestas, assessores sui iu-
dices eius Syinon, Luterius et ceteri, quorum no-
mina superius exprimontur, consciiiarii , officiales,
principaies fuerunt factores et actores et procura-
tores, seu eorum mandato seu conscflio seu opere
predicta omnia et singuia sunt comissa; propter
que predicti omnes et singuli velut raptores bo-
norum ecclesie, sacrorum violatores et ...... ■
et incendiarii ipso facto excommunicati indubitanter
a canone cognoscuntur. Unde cum prefati excessus
et facinora adeo sint notorii sive notoria, quod nulla
possint tergiversatione celari, el iniuriam ecclcsic
a Carr. iiiaximi
Digitized by
Google
457 DOCUMENTI
nostre et dampna tam maxima episcopatus dissimu-
lare aut equanimiter sustinere nequaquam et cle-
ricis conntvenlibus (?) valeamus, ne ex remissione
vindicle nos apud Deum inveniamur culpabiles, et
ut non fiant, qui nequam fiierant , nequiores ,
astantibus nobis discretis viris dominis Advocato de
Advocatis archipresbytero ecclesie modoetiensis me-
diolanensis diocesis, et magistro Zambello de Dexio
canonico ecclesie santi Iuliani ad Colloniam predicte
dtocesis, ac multitudine fidelium copiosa, nos ex
officio nostri debito et auctoritate qua fungimur,
predictos potestatem , assessores , et iudices et fa-
miliares Symonem et Luterium et omnes alios
predictos et quemlibet eorum , et oinnes alios cu-
iuscumque status et cuiuscunique civitatis et dio-
cesis, qni ad hec dederunt opem vel operam
diclo vel facto, impendendo consilium, auxilium
vel favorem publicum vel occultum, excommuni-
catos denunciamus : et iterum in hiis suprascriptis
ex premissis causis et ex earum qualibet excommu-
nicamus et excommunicatos publice nontiainus, et
eos tamquam excominunicatos et abominabiles ab
omnibus precipimus evitari ; civitatem quoque pre-
dictam cumanam et eius diocesim et earum eccle-
siam ecclesiastico supponimus interdicto. Ad hec
nos volentes tam animabus predictorum, quam
amissorum recuperationi , quantum cum Deo pos-
sumus, et iustitiam (?) providere, prenominatos po-
testatem , assessores , collaterales et familiares suos
consciliarios et offitiales civitatis Cumarum Symonem
et Luterium et omnes alios suprascriptos eoruni-
que fauctores requirimus, monemus et inducimus
attente (et) districte, eis qua fungimur auctoritate
mandantes ut infra decem dies tam nobis quam pre-
dicte ecclesie cumane de iuiuriis et dampnis per eos
nobis, ecclesie , capitulo illatos curent plenarie
satisfacere, et omnia castra, possessiones et alia bona
ct iura nostra et episcopatus predicti, que occupata
detinent, seu detinere per alios faciunt seu permit-
tunt, seu ratum habent, libere nobis seu nonciis
nostris dimittant, restituant et relaxent, et dimitti et
restitui faciant; infra quem terminum si negligentes
aut inobedientes extiterint, alium terminum decem
diemm immediate post terminum prescriptum eis
ad predicta facienda tantum prefigimus ; post quem
terminum si predicta non compleverint, tertium
terminum pro peremptorio aliorum decem dierum
proximorum post predictum terminum fviturorum
eis duximus assignandum; alioquin predictus po-
testas, assessores, sive iudices et collaterales et
familiares eius consciliarios ofitiales Symonem et
Luterium et ceteros supradictos et eorum fautores
in hiis scriptis excommunicationis sententia inno-
damus; et iterum civitatem et diocesim cumanam
et earum ecclesias ecclesiastico supponimus inter-
dicto. Item monemus primo, secundo et tertio et
pro peremptorio potestatem, iudices sive assessores
eius consciliarios officiales predictos ac prefatos
Symonetn et Luterium et omnes predictos et com-
mune Cumarum, et omnes et singulos homines
civitatis cumane et eius diocesis, ut de cetero nulla
onera vel munera realia, personalia seu mista ec-
clesiis vel clericis seu ecclesiasticis personis vel
bonts eorum imponant vel exigant seu recipiant
ingenio aliquo sive fraude, sed ab huiusmodi exa-
ctionis * desistant omnino, imposita cassent et
exacta rcstituant, alioquin omnes et singulos contra-
facientes in hiis scriplis excommunicationis vinculo
■ Corr. exaclionibus.
458
innodamus. Preterea monemus primo, secundo et
terlio peremptorie omnes et singulos suprascri-
ptos et universos alios civitatis et diocesis cumane,
noncios et familiares nostros in eundo vel morando
et redevmdo per civitatem et diocesim cumanam
pro nostris redilibus percipiendis, et aliis nostris
negotiis peragendis non impediant in aliquo vel
molestent, seu impediri faciant vel permittant quo-
minus possint fructus et reditus et proventus
nostros percipere , et nostra et ecclesie nostre
negotia peragere libere et secure : alioquin in con-
trafacientes in hiis scriptis excommunicationis sen-
tentiam promulgamus. Ut autem huius noster •
processus ad omnem ovnnium noticiam deducatur,
cartas seu membranas processum continentes eon-
dem in loco de Lomatio in ecclesia sancti Syri,
que est eiusdem loci cumane diocesis, appendi vel
affigi hostiis b faciemus, que processum ipsum
quasi suo sonoro preconio et patulo iudicio pu-
blicabunt ; ita quod potestas , iudices, consulles
et homines civitatis et diocesis cumane et ceteri
Tiomines, quos processus ipsi contingent, ullam
propterda poterunt excusationem pretendere, quod
ad eos taliter processus non pervenerit, vel igno-
rant eundem, cum non sit veresimile quod sit
quoad eos ignotum vel occultvvm, qvvod tam pa-
tenter hominibus publicattir. In cuius rei testi-
monium presentes per infrascriptum notarium scribi
et in publicam formam redigi iussimus, et noslri
insuper sigili appensione muniri. Lata fuit sententia
predicta per predictum dominum episcopum anno
Domini mcclxxxh, die sabati vi exeunte aprili, in-
dictione x in festo beati Marci evangeliste. Actum
in predicta ecclesia sancti Syri. Unde plura. In-
terfuerunt ibi testes predictus Advocatus archi-
Eresbyter modoetiensis , et magister Zambellus de
'exio, et presbyter Carnevarius capelanus dicte ec-
clesie , et Poccobelus de Zulino canonicus de Lenno,
et Albertus Guidoldus et Lantelmus Guidoldus et
Ardizonvvs clericus , omnes eivvsdem loci , et presby-
ter Ambroxius , et presbyter Mainfredus capellanus
ecclesie sancti Viti eivisdem loci de Lomatio, pre-
sente ibi etiam fidelium multitudine copiosa. Ego
Francinus Pasta de Galarate filius ser Iacobi Paste
de mandato domini episcopi et iussu eiusdem tra-
didi et scripsi , et in publicam fonnam reddigi. —
Ego Georgius de Binago notarius Cumarum filius
quondam Ambroxii de Binago hanc sententiam ex
sigellato et autentico exemplavi.
Ego Aliolus Ferarius notarius Cumarum filius
Anrici Ferrarii de Cumis hanc cartam ex exemplo
exemplavi.
1283, 21 maggio.
// consiglio generale di Como delega i giurisperiti
Guglielmo Guilizone ed Enrico dOlgiate a fer-
mare alleanza con Rodolfo re de 1 Romani.
Dal Cod. Monti in Bibl. Ambros.
V. la nota 38 sui Procuratori, col. ISjf.
In nomine Domini. Anno a nativitate eiusdem
millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, die ve-
neris vigesimo primo mensis maii, indictione un-
decima. Convocato et congregato consilio gcnerali
communis Cumarum ad sonum campane per vocem
preconiam, nec non per preceptum nostri Guil-
lielmi de Sorexina potestatis Cumarum in palalio
a Lcqc liic noslcr processus ad omnium hominum etc.
b Corr. osliis.
57
Digitized by
Google
4%
APPENDICE
46e
cumano morc solito pro hoc sindicatu faciendo,
nos potestas et nobiles cum credendariis eiusdem
communis, qui sumus due partes et plures totius
predicti consilii , presentes nostris nominibus et no-
mine communis et hominum Cumarum , facimus et
constituimus nostros et dicti commnnis et homi-
num Gumarum sindicos et procuratores et nuncios
dom. Henricum de Olzate et Guillielmum de Gui-
lizono ambos iureperitos de Cumis ad infrascripta
pacta et conventiones facienda inter venerabilem
in Christo patrem dom. Henricum basiliensem
episcopum, legatum, nuntium et ambaxatorem do-
mini nostri Rodulphi Romanorum regis incliti, no-
mine ipsius domini nostri regis ex una parte, et
commune et homines Cumarum ex altera, et ad
promittendum ipsi dom. episcopo recepturo nomine
et vice predicti dom. nostri regis et suorum suc-
cessorum et imperii romani , de ipsis pactis atten-
dendis et observandis predicto dom. nostro regi et
imperio romano, et ad obligandum nos credenda-
rios et consilium et bona communis et hominum
Cumarum iamdicto dom. episcopo vice predicti
dom. nostri regis et imperii romani successorum
eius de infrascriptis pactis et conventionibus atten-
dendis, seu de ipsorum observantia perenni, et ad
iurandum et faciendum ipsi dom. episcopo nomine
et vice prenominati dom. nostri regis et imperii
debitam fidelitatem in anima predictorum creden-
dariorum et comnumis et hominum Cumarum, et
ad iurandum de habendis ratis et firmis predictis
pactis et convcntionibus, et ea que fient per ipsos
sindicos occasione huius sindicatus ; et generaliter
ad omnia ea et singula gerenda et facienda et ex-
pedienda, qne cauta fuerint et expedierint in pre-
dictis et circa predicta ct eorum occasione, ad hoc
nos potestas et credendarii dantes et concedentes
ipsis dominis Henrico et Guillielmo sindicis et pro-
curatoribus communis Cumamm ad predicta omnia
et singula solemniter gcrenda et facienda et expe-
dienda liberum et generale mandatum, et liberam
et gencralem administrationem in prediclis et su-
per prediclis promittimus et convcnimus, obligando
omnia nostrorum credendariorum bona, et omnia
bona communis Cumarum presentia et futnra mihi
Ferrabovi notario infrascripto tamquam publice per-
sone solemniter stipulanti et recipienti ad partem
predicti dom. nostri regis et imperii romani , et
cuiuslibet alterius persone, cuia vel cuius intererit,
nos et commune et homines Ctimarum habiturum
et habituros hunc sindicatum, et quecumque oinnia
et singula acta, facta et promissa, obligata et ex-
pedita fuerint per ipsos sindicos ratione et occa-
sione huius sindicatus, rata et firma. Que quidein
pacta et conventiones sunt hec. In primis quod
commune et homines Cumarum teneantur et de-
beant impcrio romano et dom. Rodulpho regi Ro-
manorum dimittere et restituere oinnia iura ipsi
imperio romano, et dicto dom. regi de iure debita,
et quod teneantur iuvare et auxilium et consilium
dare, prouW de iure tenentur, predicto dom. regi
ad recuperandum et defendendum iura imperialia
a quolibet illicito detentore. Item quod prediclus
doin. episcopus legatus dicti dom. regis et eius
nomine teneatur confirmare et habere rata et firma
omnia et singula privilegia, pacta, indulgentias ,
gratias, sententias,prerogativas, specialitates et iura
cetera data et facta communi Cumarum ab impe-
ratoribus et regibus et eiusdem dom. regis et
dicti Rodulphi predecessoribus , vel ab eorum nun-
liis, prout de iure valent, et ca privilegia, pacla ,
indulgentias, gracias, sententias,prerogativas etcetera
alia iura, prout de iurevalent, predictus dom. rex
eidem communi Cumarum servare teneatur et con-
firmare teneatur, et predictus dom. rex etiam iu-
vare et auxilium dare dicto communi Cumarum
contra quascumque personas, collegia et universi-
tates, que vellent in aliquo prescriptorum contra
iustitiam ipsum commune Cumarum vexare. Item
quod commune et homines Cumarum teneantur et
debeant dare aperitionem viarum et stratas rese-
rare militie et genli predicti dom. regis, quoties-
cumque ipse dom. rex eas mitteret in Lombardiam,
et eam militiam et gentem recipere , in eis eundo,
morando et . redeundo subventionem in rebus vi-
ctualibus prestare, munitionibus et pecunia ipsorum
foro tamen congruenti, et etiam ipsi dom. regi,
quoties veniret in Italiam per districtum Cumarum,
semper nihilominus salvis omnibus iuribus iamdicto
imperio et cominnni Cumarum competentibus.
Interfuerunt presentes pro testibus traditioni
huius sindicatus Gualterius de Vaze , et dom. Ru-
beus de Belmonte, et dom. Cunradus de Porta,
et dom. Guillelmus de Pessina, Antonius Maernus,
et Tana de Licurti cives Mediolani et iudices in
regimine Cumarum, et dom. Spinus Sollarius et
Petrucius de Lonate similiter cives Mediolani, et
socii predicti dom. Guillelmi de Sorexina potestatis
Cumarum , et dom. Simon de Locarno , Ioseph Bu-
gonus, Bennus de Orcho, Guillelmus de Turre,
Gufredacius de Locarno, Itteradus de Locarno,
Gracius de Carcano, Paxius de Cantono, Petrns
de Leuco, Simon de Lucino, Arialdus de Cerme-
nate , Bertarius de Zezio iurisperitus , Paganus
Rusca , Iohannes de Spezanave , Iohannes Suvarus,
Rizius de Cantono, Paxius de Cantono, Albertus
de Vurio, Albertolus de Vurio, Guillelmus Guittus,
Albertus Iudex, Albertus Rusca, Albertolus Albri-
sius , Petrus dom. Lotherii Rusce, Ubertus de Pino,
Frassolus Mallacca , Romerius de Putheo, Gauden-
cins de Picinigo, Federicus de Putheo, Adam Gre-
cus, Iacobus Grecus, Alexander Grecus, Pelrus
Pazus, Petrinolus ser Lafranci Rusce, Iohannes scr
Lafranci Rusce, Martinus Maladobatus, Iohannes
Rambertengus , Bersanus Rambertengus, Bellolus
de Interligna, Iohannes de Bontate et plures alii
cives.
Ego Beltramolus de Albricis notarius Cumarum,
filius quondam ser Bertrami Albrici de Cumis, hanc
cartam sindicatus rogatu suprascripti Ferrabovis de
Dorso notarii scribe pallatii et cancellarii commu-
nis Cumarum scripsi.
1283, 14 novembre.
La rappresentanza del comune di Bulgaro Grasso
cede altabate di Acquafredda il diritto di nomitia
del podesth, dei rettori e consoli, non che del
cappellano del comune stesso.
Carta orig. in Bibl. Ambros.
V. la nota 75, part. /, e qutlla lul Monastero d' Acquafreida.
In nomine Domini. Anno dominice Incarnationis
millesimo ducentesimo octuagesimo tertio, die do-
minico, quartodecimo mensis novembris, indictione
duodecima. In presentia domini doni Azonis ab-
batis monasterii de Aquafrigida ordinis cisterciensis,
et doni Capelli Lavizii, et doni Ugonis de Vellio
monachorum dicti monasterii, et fratris Signoli
conversi dicti monasterii. In vicinea loci de Bur-
garo Grasso, congregata et convocata. vicinea et
Digitized by
Google
DOCUMENTI
4()2
viciuis ct aliis hominibus dicli loci , ad sonum ma-
hole niore solito, et etiam honiinibus dicti loci,
in parte citatis hostiatim spelialiter pro infrascriptis
negotiis et tractatibus peragendis precepto Castelli
filii quondain Pellegrini de Siforle et Uberti filii
quondam Savandi Boldoni consuluiu dicti loci eo-
rum nomiue, et nomine comunis et hominum dicti
loci. In qua vicinea aderant Otto filius quondam
Amizonis de Tallia, Bolgarolus filius quondam
Marzii de Barzago, Ragnus filius Pelri de Castelino,
Guasparctus filius Guifredi Alegranzii, Mazius filius
quonclam Finiberti de la Folia, Leo filius quondam
Afnrlati de Georgio, Arnoldus filius quondam U-
berti Buzele , Guillelmus qui dicitur Trinchalia de
Pesina de Lomatio , Martinus Mulinarius filius
quondam Alberti de Putco de Ccrmenate, et Ma-
fiolus filius quondam Ottonis de Siforte, omnes
vicini dicti loci de Burgaro Grasso insimul con-
gregati pro infrascriptis omnibus et singulis fa-
ciendis in platea comunis dicti loci. Dicti consules
proposuerunt coram dictis vicinis et hominibus
dicti loci et ipsa vicinea, quid placet eis statuere,
ordinare et providere de electione potestatum ,
rectorum , consulum et aliorum officialium facienda
in dicto loco, et ob maiorem utilitatein comunis
et honiimun dicti loci, et constituendi eis feudum
seu sallarium, et super tractando et invcniendo
inediutn et viam nominandi, postulandi, eligendi,
presentandi in presbiteros et capellanos ecclesie
s. Agathe dicti loci per tempora, cum vacat dictuin
heneficium presbitero et capellano . . . , quorum
nominatio, postulatio, electio et presentatio per-
tinet comuni et hominibus dicti loci: predicti omnes
vicini et alii homines et ipsa vicinea una cum
dictis consulibus, et ipsi consules una cum eis
eorum nomine et nomine dicti comunis et honiinum
dicti loci ob maioreni utUitatem comunis et ho-
minum dicti loci providerunt, statuerunt et refor-
maverunt, nemine discrepante, quod predictus dom.
abbas dicti monasterii, qui nunc est et pev teni-
pora erit, habeat plenam forciam et bayliam et
auctorilatem per ipsam vicineam et homines elli-
gendi et dandi perpetuo ad vqluntatem sui quolibet
anno potestatem, rectorera, consules et officiales
dicto comuni et hominibus, qui sibi videbuntur
ydonei et sufitientes; cl constituendi , ordiuandi
eis et cuilibet eorum feudum seu salarium, et no-
minandi et eligendi et postulandi et presentandi
beneficialem et capellanum ad ecclesiam suprascri-
ptam per tempora , quotiesconque vacaverit dictum
beneficiuin, beneficiali seu capelano illum , qui
videbitur ydoneor et sufficientior illi dom. abbati,
et qui dictus dom. abbas, qui nunc est et qni per
tempora erit, habeat plenam bayliam, forciam el
auctoritatem predicta omnia et singula peragendi
et faciendi, sicut dictum comune, vicinea et ho-
mines melius et plenius possent ; , qui consules et
vicini et ipsa vicinea dicti loci eorum nomine et
nomine comunis et hominum dicti loci exequendo
(lictam reformacionem et provisionem predicta con-
cesserunt, et dederunt predicto dom. abbati ibi
presenti eius nomine , el nomine cuiuslibet abbatis
dicti monasterii qui per tempora erit, seu ipsius
monasterii et capituli eiusdem, libertatem et bayliam
et auctoritalem predicta omnia et singula peragendi
et faciendi tam circa ellectionem potestatum et
rectoruni, consulum et officialium dicti loci, ct
constitutionein feiidorum seu sallarionun, quam circa
ellectionem , postulalionem et prcscnlalionem pre-
dictoriim bciieficialium et capcllanorum, cdicedentes
totaliter dicto dom..abati, qui nunc est et per tem-
pora erit, liberam et generalem administrationem
in predictis oiunibus et singulis, et circa omnia
predicta et singula, sicut dictum comune et vici-
nea et homines melius et plenius possent et po-
tuissent et potuerant aliquo tempore. Promittentes
predicti consules et vicini et homines dicti loci et
ipsa vicinea eorum nomine, et nomine comunis el
hominum dicti loci et cuiuslibet eorum, se ratum
et linnum habituros predictam bayliam, forziam
et concessionem in omnibus et peromnia, et non
conlraventuros, sub obligatione omnium suorum bo-
iiorum et cuiuslibet eorum. Ita quod predictus dom.
abbas, qui nunc est et qui per tempora erit, sit et
succedat in locum predictorum comunis et homi-
nuni et cuiuslibet eorum pro predictis omnibus
et singulis. Qui dom. abas ibi presens suo nomine
et nomine cuiuslibet alterius, qui per tempora erit
abbas dicti monasterii, predictam bayliam et aucto-
ritatein et concessionem et predicta et infradicta
omnia ct singula ad preces et instantiam et man-
datum ipsorum comunis et hominum acceptavit et
aprehendit. Renunciantes predicti consules et ho-
mines et vicinea eorum nomine, et nomine comu-
nis et hominum dicti loci et cuiuslibet eorum„
quod non venient contra predicta et singula, nec
petent restitucionem in integrum, nec alegabunt
dictam vicineam seu vicinos dicti loci non con-
scnsisse nec ibi fuisse maiorem partem vicinorum
dicti loci , nec aliquid aliud , per quod aliquo casu
possent contravenire in predictis et singidis, et
contra predicta et singula ; et renunciantes genera-
liter omnibus iuribus et auxiliis, unde possent ali-
quo modo vel ingenio tueri , salvis et reservatis
omnibus honeribus, conditiis et ordinamentis co-
munis Mediolani.
Actuin in predicta vicinea loci de Burgaro Grasso;
unde plura instrumenta eiusdem tenoris rogata sunt
fieri.
Tnterfuerunt ibi testes rogati et vocati Andreas
filius quondam Pinabelli Brage de Lomatio, et
Marchionus filius quondam Iohannis deAlbiolo, et
Bertramolus filius quondam Pellegri de Siforte de
Burgaro, et Guidolino filius quondam Pctri dc La-
ture de Burgaro Grasso.
Postea vero millesimo ducentesimo octuagesimo
quarto, die dominico, sextodecimo intrantis ianuarii,
indictione predicta, presentibus ser Leonardo filio
quondam ser Iordani Agazoti de Vertemate, qui
stat Cumis , et Lafranchino filio eiusdem ser Leo-
nardi, et Iohanne de Talamona familiare eorum,
testibus rogatis et citatis , Iordanus filius quondam
Petri de La Ture, et Pctrus filius quondam Day-
berti de Aronio, ambo vicini dicti loci de Burgaro
Grasso, dederunt el concesserunt dom. dono Ca-
pello Lavizio monacho monasterii supradicti, reci-
pienti nomine et ad partem suprascripti dom. aba-
tis, et etiam illius, qui per tempora erit abas illius
monasterii , plenam forziam , potestatem et bayliam
cligendi potestatem et rectorem seu consules et
presbytcmm et beneficialem eiusdem loci et ec-
clesie^ quem vel quos eidem domino abati placuerit
ad suam voluntatem , et feudum et sallarium ordi-
nandi ad suam voluntatem, secunduin quod pre-
dicli alii vicini dicti loci superius nominati fecerunt,
confirmando per eos omnia predicta et singula acta,
facta et proniissa per predictos vicinos superius
nominatos in omnihus et *per omnia. Et proinisse-
runt etiani, ut predicti superius nominati supe-
rius proinisserunt , ct renunciaverunt, ut superius
58
Digitized by
Google
463
renunciatum est in predictis oymibus el singulis, et
aprobando et ratiftcando predicta omnia superius
dicta, promissa et facta in.omnibus et per omnia.
Actum Cumis, in domo suprascripti ser Leonardi
de Vertemate : unde T plurcs.
Ego Fomasius de Vertemate notarius cumanus,
fdius ser Leonardi de Vertemate de Cumis, hanc
cartam rogatu suprascriptorum. vicinorum tradidi
et scripsi.
1286, 25 agosto.
Privilegio della cittadinanza comasca concessa dai
podestit del comune , del popolo e della parte
Buscona a tre fratelli di Lugano in ricompensa
dei loro servigi al comune.
Dal vol 1 Vtt. Monum.
V. la tiota al capil. CCLXXXVIII degli Statuti dei Consoli.
In nomine Doniini. Anno a nativitate eitisdem
millesimo duccntesinto octuagesimo sexto, die do-
minico, vigesimo quinto mensis augusti, indictione
decima quarta. Doinini Guido de Castilione cotti-
munis, Luterius Rusca populi, Albertus de Inter-
.ligna partis potestates, et cum eis domini Henricus
de Olzate, Pagantts de Lucino, Petrus Rttsca, Co-
mes deAliasca, Pocobellus deCastello, Zuchonus
Grecus, Romerius de Putheo, Simon Grecus, Al-
berlus Rusca, ,\icola de Orcho ct Otto Malcon-
ventus sapientes ad provisiones Cumarum, statue-
runl et providerunt ex auctoritate quam habent
per infrascriptum capituhun, qttod Luganolus , Za-
nolus et Ariginus fratres ftlii quondam Anrici de
Gurbono de Lugano ct descendentes ex eis de
cetero et in perpetuunt, ubi velint, ntorentur,
tractentttr et habeanlur ct teneantur per com-
mune Cutnarum ut cives et pro civibus cumanis,
non obstantc aliqtto statuto, provisione vel consilio
oonununis Cumarum huic provisioni contrariis ; et
hanc quidem provisionent et prerogativatn et gra-
tiam fecerunt eidotn Luganolo et fratribus eitts et
eorum descendentibus in renmnerationcm ct prc-
mium laboris ct periculi pcrsonarum et rcriim,
que sustinuerunt ipsi fratres Lttganolus , Zanolus
ct Ariginus in servicio et faciendo servicia com-
mttnis Cttmaruni dttrantc guerra coinmnnis Cu-
inarum et suorum rebcllium , et ut alii communis
Cumarum subiecti merito et exemplo huins pre-
rogative et gratic facte ipsis fiatribus occasione
servitiorum horum • per eos communi Cttmarum
in ipsius communis angustiis, ad servicndum com-
muni Cumarum animcntttr et accendantnr spirilu
promptiludinis et optimc voluntatis. ltem <juod
de cetero snper simili facto per potcsfatent Cu-
marutn nec pcr eius vicarium vcl acscssoreni nulla.
adntittatur petilio, r.ec fiat propoxilio nec con-
silium requiratur, et hoc attcndere et efficaciter
observare potestas et eius vicarius et assessor et
iudices teneantur sub debito iuramenti; cuius qtti-
dem capituli.tenor talis est : mcclxxxiv, xvi mensis
ntadii statutum cst, qttod potcstas communis Ctt-
marum, potestas populi et potestas partis cuui illis
sapientibus, quos apud sc vellent habere, habeant
auctoritatctn et plenatn bayliam statuendi et provi-
dendi et faciendi slatuta et provisiones super quo-
cutnque negotio , quod expediendum oceurreret co-
niuni Cumarum, vel utile foret,vel cxpedire videretur
pro utile el defcnsione slalus parlis Rtisconorum
• Corr. faclortim.
APPKNDICE 4fV,
et connnuuis Cutuarum, ila quod ipse provisipnes
et statuta, que per ipsos potestates et sapientes
facta fuerint, valida sint et firma, et ab omnibus
debeant observari.
Ego Bertramolus de Albricis nolarius Cumarum
filius quondam alterius ser Bertrami Albrrci de
Cumis, hanc cartam provisionis rogatu suprascripti
Ferrabovis de Dorso notarii et scribe pallacii, et
cancellarius communis Cumarum scripsi.
1292, 19 giugno.
Decreti delVabbate di Morimondo nella sua visita
del monastero & Acquafredda.
Carta orig. in Bibl. Ambros.
V. ta nota 34 sul Monastero d' Acquafredda , parl. //.
Anno Domini milleximo ducenteximo rionageximo
secundo. In festo beatorum martirum Gervaxii et
Protaxii. Nos . frater G. dictus abbas Morimundi
visitantes abbatiam Acquefrigide ftliam nostram,
(jue subscribuntur, statuimus inviolabiliter obser-
vari. In primis cum secundum beatum Bernardum
nichil in terris representet statum gerarcie celestis,
sicut alacriter strenue laudantium Dominum, ordi-
nantus quod monachi istius domus solito inelius
accurrant ad eeclesiam ad divinum officium cele-
brandum, et cum ibi fuerint, morose et devote
reddant ibi Deo vota sua, pausas debito modo
faciendo et viva voce cantando; qui contrafecerit,
in capitulo proclametur et ad presidentis arbitrium
corrigatur. Itein cum secundum sententiam sapientis
mors et vita sit in manibus lingue, et qui custodit
os situm , custodit animam suam, statuimus ttt si-
lentittm secundum formam ordinis in domo ista
tcmporibus et locis melius observetur, quod qui-
dem retroaclis temporibus non est factum, sicut
experientia didicimtts; quod si aliquis inventus fiierit
prevaricari, pcnam in diflinicionibus statutam pre-
varicatoribns absque misericordia iniungatur, nec
liceat alictti relaxare. Si quis autein ita viciosus
repertns fuerit, quod «ec monicione nec supra-
scripta pena velit corrigere, omni sexta feria ac-
cipiat disciplinam, et sit in pane et aqua. Si quis
autem improperia, blasfemias vel minas alicui fe-
ccrit vel dixerit, ad portam matris sue " mittatur,
ibi recepturus penitentiam , secundum quod ordo
voluerit, et nobis videbitur cxpedire. Item ctim
domtts Dei a sapientibus sapienter debeat mini-
strari, ordinamus quod ecclcsia reparetur, et cal-
deria una ematur, togalia una in infirmitorio con-
versorum, et quod frater Benedictus non comu-
nicct , quousque adimpleverit omnia supradicta.
Prohibemns etiam quod aliquis non faciat minu-
tioncm b . et specialiter mulierum , neque vadat pi-
scari, neque ad loca suspiciosa, neqtte exerceat
artem medicinc .sine abbatis sui licencia speciali.
Volunius etiam qtipd nulli detur licencia eundi extra
dotnuin , nisi pro evidenti utilitate vel necessitatc
domus. Item qttod rationes fratris Benedicti et alie
in capite duorum mensium coratn abbate ct con-
vcntu recitentur. Item taxamus nutnerum persona-
rum, quod de cetero nullus recipiatur, nisi de
nostra licencia speciali. Item sicut aqua extinguil
ignem, ita elemosina extinguit peccatum, ideoque
a Cioe, cred'io, alla porla del monaslero di Morimondo, del quale
quello d'Acqua/redda era nna figliazione.
b Minutio era detla ne) medio evo la cavala di sangue o salasto :
( gr. phlcbotomia ).
Digitized by
Google
4<>5 DOCUMENTI
ordinamus quod consueta elemosina ad portani
pauperibus erogetur, sicut debet. Hanc cartam vo-
lumus quater in anno coram onmibus recitari, ut
omnis negligencia propulsetur, et inexcusabiles ha-
J>eantur. Item volumus quod frater Raymundus
qtticquid habeat nec teneat, nec liceat
alicui persone afcre ab eo nec aliquid petere, nisi
niediante plena solutione " , cui provi-
deatur congrue in victu. Huic legi vplunjus dominum
abbatem subiaeere, et frater Andreas ^unc (?) omni
tempore dimittatur:
(Pendeva il suggello delVabbate, ora.mairilo).
1297, 29 aprile.
II monastero di s. Faustino di Campo riceve alcuni
individui ct ambo i sessi in qualitii di laici b , sot-
toponendoli aWosservanza dei relativi doveri.
Carta orig. in Bibl. Ambros.
• V. la nola tul Monaslero predello.
Iu nomine Domini. Anno dominice Incarnalionis
milleximb ducenteximo nonageximo septimo , die
dominico, tertio exeuntis mensis aprilis, indictione
decima. Doinina Agada e de Mendrixio prioria mo-
nasterii s. Faustini de Campo de Insiila, et domina
Foinaxia de Castelo, ambo monaehe dicti monasle-
rii, sindice et procuratores monasterii et capituli
eiusdem monasterii , videlicet domine Faustine ab-
balisse ipsius monasterii , et domine Iacobe de Via
de Vico, et dom. Anexie de JNovexano, et dom. •
Nestexie de Varena, et dom. Iuliane de Gixalbis
de Insula, et dom. Liberate de Vellio, et dom.
Savine de Castelo, et dom. Fomaxie de Castelo,
AW
• Queste lacune sono cagionate da raschialure nella carla.
k Una carta del 6 marzo 1398 ci fornisce piii d'un ragguaglio in-
torno alle parlicolarita dclla cerimonia usata in que'tcmpi nel
, riceverc i conversi de' monastcri. Sccondo quesla , 1' istesso
cenobio riceve i coniugi Arioldo o Bellacara, chn fanno ad esso
donazione di tutli i loro beni in lcrritorio di Sorgiale , a con-
diziooe pero che il monaslero usi misericoidia vcrso di loro, e
debba « providcre eos et solvere sua dcbita et guardare et
» salvare cos abomnibus condiciis el fodris comunisde Cumis; »
cio che le monache promellnno di fure , ritenendo quei devoti
« tamquam fralrem ct sororem seu conversum et conversam et
» familiares ; » dippiii, di dare « eis cotidianas distributionea
» lamqnam aliis dominabus monialihus, venendo ad standum ad
» ipsum monaslerium ; ct si vclent stare ad locum de Sorgiate,
» facerc eis totum quod debent tolo tcmpore vite suc » E i
nuovi conversi promisero al mcnastcro fede ed obbedienza e
caslila secondo la regola. La cerimonia si fece anche allora
nella chiesa di s. Colombano di Stanlcllo, ove a quanto pare
eravi un monastero figliale a quello di Campo, « cum candola
» accensa in manibus ipsorum Arioldi ct domine Bclacare, et
» cum pano altaris et cum libro misalis ipsius ecclesie, » dove
solevasi dare ai comersi 1'abito convcnienlc.
Tali conversi pero non facevano sempre donazione al convento
in cui enlravano. In un' allra carla del 4 diccmhre 1297, che
ci da notizia del ricevimento d'una intcra famiglia in qualila
, di conversi nell'istesso monaslero, non si lia cenno di donazione
alcuna.
1'n'allra accellazione di laici , marilo e moglie, fu falla il 19
novembre 1323 dalTabale di s. Abondio di Como nel monastero
di s. Martino di Serravallo da lui dipendenlc, il quale « inve-
» slivit (quei coniugi) Viventinm de Prato Gaslaldo et Florianam
» eius uxurcm dc victualibus ct alimentis hahendis amodo in
» ipsa ecclesia donec vixerint , slando et habilaudo ad ipsam
» ecclesiam honesle cum honeslis veslibus cl deserviendo eam ,
» et staarlo in obedienlia predicti dom. abbatis et sui succes-
» .soruni, et clerici sive presbiteri, qui staret a«l eandem eccle-
" siam , stando ipsi in obedienlia el vivcndo honeste et
» deserviendo ipsam ccclesiam. » Essi fecero conscgna di 5 tra
giumenle e vitelli, 48 pecore, 96 capre' e 9 suini del valore di
20 soldi imp , d'uo'asina, I" moggia di graoo e libbre 60 di' cacio,
due caldaie e soldi 24 imp. el de duabus trezis.
Agata della Torrc di Mendrisio, comc rilcvasi da altri documenli.
et dom. Cateline de Canis de Leno, et dom. Mal-
garite de Guardinsachis, et dom. Agade de Inte-
lavo, et dom. Colombe de Gixalbis de Spurano,
et dom. Liberinc de Nexio de Cumo, et dom.
Cicilie de Varena, et dom. Bertramine de MoIIa
de Insula, oranium monacharum dicti monasterii de
Campo de Insula, congregate ad capitidum in dicto
monasterio pro infrascriptis omnibus faciendis, ut
constat per carlam unam ipsius siudicatus inde a
me notario infrascripto traditam et scriptam pre-
dicta incarnatione et indictione die martis proxime
preteritum, qui fuit octavo exeuntis aprilis: pre-
dicte dom. Agata prioria et dom. Fomaxia sindice
et procuratores eiusdem monasterii s. Faustini ea-
rum noinine et nomine ipsius domine abbatisse et
predictarum monacharum, quarum sunt sindice, et
ipsius monasterii s. Faustini , receperunt per fratres
et sorores rendutos et ad modum fratrum et so-
rorum rendutorum. eiusdem dominabus monialibus
nomine dicti monasterii s. Faustini Adelaxiam uxo-
rem quondam Dominici de Cheinpo de Sorgiate de
MantelIo,.et Zaninum (ilium suum et ftlium quon-
dam Petri de Semolego, et Eganum et Romerium
et Iacobum fratres de ipso loco, filios quondam
Dominici de Chempo mariti suprascripte Adelaxie,
et Paxinam (iliam quondam dicti Dominici, parabola
et consensu dicti viri sui, et Bevenutam filiam quon-
dani suprascripti Dominici. Ita quod ipsi Adelaxia
et Zaninus et Eganus, Romedius et Iacobus et Pa-
xina et Bevenuta amodo stare debeant per rendutos
ad ipsum mohasterium et nomine dicti monasterii,
et facere oinnia que facere debent homines et mu-
lieres rendutos. Et ipse doniine monace sindice
nomine dicti capituli s. Faustini et capitulum eius-
dem inonasterii debeant et teneantur facere eis ren-
dutis totum id quod debent. Et que omnia fece-
runt ipse domine Agada prioria et domina Fomaxia
sindice nomine dicti nionasterii s. Faustini_ in ec-
clesia s. Colunibani de Mantello-coram dom. presby-
tero Alberto de la Bola do Cernobio oficiale dicle
ecclcsie aput altare,.et ibt titolati fuerunt, et eos
et eas receperunt habitum dicti monasterii per ren-
dutos ad ipsum monasterium.
Intcrfuerunt ibi testes ser Lafrancus, qui dicitur
Zufarellus Vicedominus, filius quondam Egani Vi-
cedomini, ct Prandolus filius quondam ser Cabrii
de Somagia de Travona, et Cafarinus de Mantelo
et Petrus et Nominatus fratres filii quondam Bo-
napartis de Lenno; et pronotariis Fomaxius filius
quondam Iohanuis de Careno; unde plures carte.
Ego Nominatus notarius filius quondam ser Ber-
trami de Vellio de Tremedio tradidi, et scribere
hanc carlam feci infrascriplum Petrolum.
Ego Petrolus notarius lilius Bonadagii Caramaze
de Tremedio hanc cartaiu rogatu supra nominati
notarii per eum traditain scripsi.
1297, 26 settembre.
// podesth di Como Uberlino Visconti rinuncia
ad una rata semestrale di suo stipendio in favore
dcl comune.
Dal vol. I Vet. Monumenta.
V. la nota sui Podesta.
ln nomine Domini. Anno doininice Incarnationis
inillesimo ducentesimo nonagesimo septimo , die
iovis, vigesimo sexto die mensis septembris, indi-
ctione undecima. Dominus Ubertus Vicecomes po-
testas Cumarum fccit et facit pactum de non pe-
lendo et de non agendo ultcrius, et tocms sui iuris
Digitized by
Google
appendic.f.
/|C>8
remissionem in manu mei Cristofori de Casate no-
larii infrascripti persone publice recipientis nomine
et ad partem communis Cumarum, de feudo seu
salario debito seu promisso ei per commune Cuma-
rum occasione potestarie predicti communis pro di-
midio anno finituro ad medium mensem ianuarii
proxime venientis, salvo quod in hac fine non com-
prehendatur remissio ei facta de additione ultra
salarium, si quam dicto cotnmuni facere voluerit ,
prout solet , renunciando exceptioni non facte finis
et predictorum non ita gestorum, eE probationi in
contrarium , quam quidem finem et remissionem
fecit araore et gratis communis Cumarum. Actum
in loco Somma coram Grassino filio item quondam
Grassi de la Porta de loco Somma pro secundo
notario. Interfuerunt ibi testes "Vavasor fil. q. Uberti
Busse de Vergiate civitatis Mediolani porte ver-
celline, et Pinolus fil. q. ser Uberti Incressi civi-
tatis Mediolani porte vercelline, et Lambertinus fil.
q. domini Otonis Amizonis civitatis Mediolani porte
nove.
Ego Cristoforus fil. q. Uberti de Casate civi-
tatis Mediolani porte vercelline notarius tradidi et
scripsi.
Ego Carolus de Cermenate notarius cumanus fil.
q. ser Bertrami de Cermenate de Cumis hoc exem-
plum ex autentico exemplavi et me subscripsi.
Verso la fine dcl sec. xiv.
1395, 13 maggio.
Privilegio pel monastero d Acquafrcdda.
Apografo in Bibl. Ambros.
V. la itota sul Monastcro stesso.
Reperitur ad cancellariam comunis Cumarum in
volumine magno statutorum dicti comunis in titulo
officii victualium civitatis et episcopatus Cumarum
sub rubrica xxn inlcr alia sic fore scriptum, vi-
delicet :
De parabula concedenda capitulo de Aquafrigida.
'item statutum est quod licitum sit . . . . potestati
Cumarum dare parabolam capitulo de Aquafrigida
per duas vices in anno tantum ducendi blavam, que
nasceretur super terris ipsius monasterii iacentibus
in Jocis et territoriis de Bulgaro • et de Cirimeto
et de Roncho suo novo, et blavam quam habuerint
confratres ipsius monasterii pro decima blave ipso-
rum locorum, sine aliqua solutione facienda pro
ipsa parabola, dicentibus ipsis confratribus. in verbo
veritatis se ipsam blavam nabuisse in predictis suis
terris, vel pro decimis terrarum ipsorum locorum
et territoriorum.
Ego Michael de Ferrariis comunis Cumarum can-
cellarius subscripsi. .
V. il documento gia allegato, concernente il dirilto d'Acquafrcdda
di eleggere il cappellano e il podesla ia quel eomnne, e coo altri
diritti acquisili sui beni, dei quali pcro non trovai memoria al-
cuna, clie si riferisca a Bulgaro grasso.
Condono di una multa di cinquanta lire, accordalo
da G. Gal. Visconti al comune di Morcote per
mancata consegna di pesci alla pescheria di
Milano.
Dal Cod. Monti in Bibl. Ambros.
/-'. la nola 36 agli Statuii, parl. II.
Nos dominus. Mediolani etc. , comes Virtutum
imperialis vicarius generalis. Supplicationem rece-
pimus pro parte comunis et hominum de Murchoe
tenoris huiusmodi , videlicet :
Illustri dominationi vestre humiliter exponitur et
reverenter supplicatur pro parte vestrorum fidelium
servitorum comunis et hominum loci de Murchoe
vestri episcopatus Cumarum, quod cum ipsi dicantur
et sint condemnati anno proxime preterito curso
mcccxciii die xx martii per dominum iudicem vi-
ctualium in libris quinquaginta tertiolorum pro eo,
quod non consignaverint pisces tempore quadra-
gesime in pischaria Mediolani, ad quam consigna-
tionem non tenentur vigore sententie alias late per
dom. Iacobum de Alba olim vicarium provisionis
Mediolani, dom. Christophorum de Bandellis tunc
iudicem victualium Mediolani et Georginum More-
sinum sindicum comunis Mediolani, iuxta commissio-
nem in eis factam per litteras dominationis vestre,
cum sint de episcopatu Cumarum , et habeant con-
signationem facere in Cumis. Verum cum ipsa con-
demnatio processerit ipsis non citatis, monilis, nec
auditis eorum defensionibus , dignetur clementia
vestra, que suos fideles subditos cum iustitia ex-
audit, committere cui placet in Mediolano, qui visa
tali sententia faciat talem iniustam condemnationem
de libris cancellari absque pena quarti et solutione
pecunie, sic quod non possint ullo tempore mole-
stari, habilo respectu quod si ipsi habuissent no-
titiam de tali processu, produxissent eorum iura f
et non fuissent condemnati.
Quare attentis litteris vicarii provisionum et re-
ferendarii comunis nostre civitatis Mediolani, no-
strisque magistris intratarum nostrarum super hoc
emanatis, presentium tenore mandamus universis et
singulis potestatibus, referendariis et rationatoribus
et officialibus nostris, ad quos spectat, quatenus
condemnationem librarum quinquaginta tertiolo-
rum de predictis supplicantibus factam pro piscibus
in piscaria Mediolani non consignatis quadragesimaii
tempore, de qua et prout in dicta supplicatione
fit nientio, de quibuscumque libris, filziis et scri-
pturis, super quibus scripta reperiatur, libere et
sine ulla prestatione pecunie cancellent et cancellari
faciant, sic quod eius causa nequeant aliqualiter de
cetero molestari. Mandantes etiam presentium serie
supplicantes eosdem non debere nec posse de ce-
tero tali occasione consignationis piscium aggravari,
nec aliqualiter molestari contra formam et tenorem
sententie pro ipsis superinde late, de qua in ipsa
supplicatione fit mentio. In quorum testimonium etc.
Datum Papie die xm maii mcccxcv, tertia indictione.
i Nicolaus Milanus.
FLMS STATVTORVM NO\ OCOMENSIVM.
Digitized by
Google
4:°
tk;..
tfl» ■
INDEX CAPITVLORVM
PAItS PRIOR
STATVTA CONSVLVM IVSTITIAE ET NEGOTIATORVM
n.
iii.
IV.
VI.
VII
VIII.
IX.
XI.
XII.
XIII.
XIV.
XV.
De sacramento quod facere debent consules XVI.
iusticie ante introytum sui consulatus col. 10
Sacramentum quod facere tenentur consules XVII.
negociatorum ante introytum sui consu-
latus 15
Sacramentum quod facere debet et tenetur XVIII.
quilibet officiallis ante introytum sui of-
ficii • 18 XIX.
De sacramento quod facere debet et tenetur
quilibet extimatorum ante introytum sui XX.
officii ib.
Sacramentum quod facere debet et tenetur
quilibet servitor cumanus ante introytum XXI.
sui officii 19
De hiis quibus potest cognosci diebus feriatis » ib. XXII.
De officio consulum iusticie, et quot esse
debent, et de eorum selario » 20
De quibus causis et questionibus cognoscere XXIII.
possunt consuies iusticie » 21
Ut consules iusticie nullo modo se intromittant XXIV.
de questionibus ascendentibus a solidis lx
infra, nec de causis, que sunt inter mer- XXV.
catores ib.
Ubi stare debent predicti quatuor consules pro XXVI.
iure reddeudo » ib.
Ut predicti consules iusticie habeant inter se
unum preceptorem, seu unum ancianum, XXVII.
qui sit de se ipsis » ib.
Ut campanella una ponatur sub palacio co- XXVIII.
munis de Cumis , ubi depictus erit leo, que
pulsari debet precepto preceptoris, quando
parabule et banna et allia exclamantur et XXIX.
fiunt » 22
Ut nullus predictorum consulum possit re* XXX.
cedere de bancho, donec suprascripta cam-
panella bis non fuerit pulsata ib.
Ut ille consul iusticie, sub quo bannum datum XXXI.
fuerit, debeat dare parabolam vel posses-
sionem 23 XXXII.
Quod nemo predictorum consulum iusticie
possit so intromittere de aliqua causa in-
cepta coram consocio suo » ib. XXXIII.
Ut predicti quatuor consules exerceant per
se tantum officium consulatus col. 23
Ut consules iusticie debeant bis in die
ascendere in bancho pro iure reddendo
in locis consuetis » ib.
Ut consules iusticie teneantur per se diffinire
causas, etc 24
Ut consules iusticie cumani proferant sen-
tencias infra certum tempus ib.
Utconsules iusticie teneanturin diebusiune
et mercurii audire causas placitare in
ftue » 25
Ut consules iusticie possint ponere bannum
comunibus et singularibus personis . . » ib.
Quot servitores habere debeant consules iu-
sticie sub se pro exclamandis bannis et
parabollis et aliis • ib.
De officio consulum negociatorum , et quot
sint, et de eorum salario » 26
Ubi stare debent consuies negociatorum ad
ius reddendum » ib.
De quibus questionibus et causis possint co-
gnoscere consules negociatorum ib.
Ut consules negociatorum non possint se in-
tromittere de causis, de quibuscognoscere
debent consules iusticie ib.
Ut consules negociatorum possint prestare
auctoritatem 27
Quod consules negociatorum debeant bis in
die ascendere in bancho pro iure red-
dendo ib.
De dampno non faciendo per consules ne-
gociatorum inter mercatores die iovis.» ib.
Quod consules negociatorum possint dare
possessionem et alia facere, sicut faciunt
consules iusticie ib.
Qualiter racio debeat fieri mercatoribus fo-
rensibus per consules negociatorum . . » 28
Qualiter consules negociatorum de causis
coram eis vertentibus dare debeant dila-
cionem ib.
Qualitet consules negociatorum determinent
Digitized by
Google
47 1 INDEX
causas, et cognoscant de causis sub eis
vertentibus eol.
XXXIV. Infra quantum (tempus) consules negocia-
torum comuniter debeant determinare
causas sub eis vertentes *
XXXV. Qualiter procedi debeat per consules nego-
ciatorum contra illos, qui uon venerint
ad causas coram eis
XXXVI. Qualiter banna et parabole eondi domum
et allia exclamari debent, et quibus horis
sub ipsis consulibus negociatorum ...»
XXXVII. Ut consules negociatorum habeant duos
servitores pro exclamandis parabulis et
bannis et aliis »
XXXVIII. Ut nullus consul cumanus iusticie et ne-
gociatorum possit ire ad aliquam amba-
xatam pro comuni de Cumis »
XXXIX. Ut consules cumani iusticie et negociato-
rum teneantur facere fleri simplicem
absolucionem de quantitate solidorum
lx novorum et in minori quantitate . . »
XL. De causis non dilatandis per consules cu-
manos iusticie et negociatorum •
XLI. Ut consules cumani iusticie et negociatorum
teneantur dare in scriptis sentencias a
sol. lx novorum supra »
XLII. Qualiter consules iusticie et negociatorum
debeant facere racionem forensibus . . »
XLIII. Quod consules cumani iusticie et negocia-
torum non possint habere nec petere con-
silium ab aliqua persona, nisi de parcium
voluntate »
XLIV. De consilio non dando a consulibus de
aliqua causa »
XLV. De parabola non danda per consules iusticie
et negociatorum nec per potestatem cu-
manum nec eius iudices alicui servitori
faciendi ultra xx ambaxatas »
XLVI. Ut consules iusticie et negociatorum non
possint placilare causas etc. in causa ap-
pellacionum »
XLVII. Quod poteslas et consules iusticie et nego-
ciatorum teneantur compellere illum vel
illas, quibus solucio fieri voluerit, etc. »
XLVIII. Ut consules iusticie et negociatorum non
proferant sentencias, nec dent possessio-
nem infra certum tempus ante exitum
sui officii »
XLIX. Ut consules iusticie et negociatorum non
possint dare dillaciones datas per prece-
dentes corisules »
L. Ut consules iusticie et negociatorum nichil
accipiant ab aliqua persona pro aliqua
auctoritate per eos prestanda »
LI. Quod consules cumani iusticie et negocia-
torum habitent in civitate cumana ...»
LII. Quod consules iusticie et negociatorum non
absentent se de civitate cumana. »
LIII. Qualiter denegari debent termini per coii-
sules cumanos iusticie et negocialorum »
LIV. Ut quilihet consul iusticie et negociatorum
se subscribant in sentenciis suis, si fuerit
postulatum
LV. Ut quilihet consul iusticie et negociatorum
de cetero possitper se darepossessionem •
LVI. Ut ille qui fuerit consul, possit conveniri et
convenire alium coram consocio suo . »
LVII. Ut consules iusticic et negociatorum possint
condcmpnare quamlibel personam in so-
liflis i.x novorum »
CAPITVLORVM ^
LVIII. Ut quilihet consul iusticie et negociatorum
28 habeat unum quaternum, in quo scribant
omnia cassamenta et firmamenta prece-
P torum col. 35
29 LIX. Quod duo homines unius parentelle non
possint esse consuies iusticie et negocia-
torum $
ib. LX. Ut consules iusticie et negociatorum tenean-
tur facere fieri simplicem condempna-
tionem de quantitate solidorum lx, et ab
ib. illa quantitate infra , 35
LXl. De sentenciis in quadernis scribendis per
scribaB consulum antequam proferantur,
30 et quod consules iusticie et negociato-
rum teneantur etc ,
LXII. Quod consules iusticie et negociatorum non
ih. possint facere aliquod preceptum in pre-
iudicium alicuius absentis, nisi ex magna
causa et evidenti
LXIII. De feria facienda ad Olonium in festo sancte
ib. Marie • ib,
LXIV. Quod unus consul iusticie vadat ad ipsam
ib. ferlam Ae Olonio a>.
LXV. De officio scriharum consulum iusticie, et
quot esse debeant 37
31 LXI. Ut predicti scribe scribere debeant omnes
scripturas et omnia acta, que pertinent
ib. ad offlcium consulum iusticie etc ib.
LXVII. Quot esse debent scribe consulum negocia-
torum ib.
LXVIII. Quod predicti quatuor scribe faciant omnes
ib. 8cripturas, que pertinent ad officium con-
sulum negociatorum » ib.
32 LXIX. Quod scribe negociatorum scribant omnes
parabolas eondi domum et banna, que
dantur et exclamantur sub consulibus
negociatorum ib.
ib. LXX. Quot esse debent scribe bannorum » ib.
LXXI. In quibus quaternis debeant scribi banna
et parabole eondi domum, et quot car-
ib. tarum et regarum esse debeant ipsi qua-
teroi » 38
LXXII. Quot accipere debent scribe bannoriun de
ib. quolibet hanno et parabola eondi do-
mum » ib.
LXXIII. Quot accipere debent scribe bannorum et ne-
gociatorum de quolibet banno non pre-
33 terito • ib.
LXXIV. Ut quilibet scriba bannorum et negociato-
rum scribant annum, mensem et diem
ib. in qualibet canzellatione banni ib
LXXV. Quod hanna et paraboie non scribantur nixi
inter regas » • ib.
ib. LXXVI. Ut primo scribantur parabole quam banDa,
et postquam banna fuerint scripta, nulle
ib. parabole scribantur » 39
LXXVII. Ut si plures requisiti fuerint in una cita-
34 cione, detur tantum unum hannum seu
una parabola eondi domum » ib.
ib. LXXVIII. Ut bannum fldeiussorum detur et scribatur
in uno quaterno et in eodem hanno cum
debitore ib-
ib. LXXIX. Si plures requisiti fuerint in una citacione,
et steterint in diversis parabus, detur eis
ib. bannum et parabola eundi domum, ubi
dari debuerit etc » ib.
ib. LXXX. Ut omnia banna et parabole eondi domum
scribantur divisim in tribus qualernis . » ib.
LXXXI. Ut scribe hannorum ct negociatorum non
canzellent aliquod bannum datum post
Digitized by
Google
k
ftf.
i.(r, ■
fc
*
4;3 PARS PRIOR
condempnationem, nisi de voluntate cre-
ditoris eol. 40
LXXXII. Ut quilibet scriba bannorum et negocialo- CVI.
. rum scribant causam in qualibet canzel- CVII.
latione cuiuslibet banni, per quam ipsum
canzelatar » ib. CVIII.
jjtXXUI. Qualiter banna pretereunt ib.
LXXXIV. Ut in omnibus banxris, que dantur homi-
nibua et comunibus civitatis et iurisdi- CIX.
ctionis comane, scribantur res et quan-
titas etc 41 CX.
LXXXV. Qudd in quolibet banno scribatur nomen et
cognomen banniti et ubi stat, et nomen
et cognomen illius, ad cuiua peticionem
datur » ib. CXI.
LXXXVI. Quot solvere debeat comuni de Cumis ille,
qui preteritus fuerit in banno • ib. CXII.
LXXXVII. Ut scribe bannorum et negociatorum te- CXIII:
neantur consignare banna preterita scribis
pignorum, et quot quaterni numerentur CXIV.
in presencia procuratorum » 42
LXXXVin.De officio scribarum pignorum, et qualiter
exemplantur ipsa banna ■ ib. CXV.
LXXXIX. Ut exempla bannorum valeant eciam si
quaterni non reperiantur » ib. CXVI.
XC. De officio scribarum ambaxatarum et quot
esse debent » fl).
XCI. Cuiusmodi scripture debeant scribi per
soribas ambaxatarum » 43 CXVII.
XCII. Ut sitin electione conquerentis sub con-
sulibus negociatorum , per quos notarios CXVIII.
scribi debeant eius requisiciones et pre- CXIX.
cepta ib.
XCIII. Ut scribe negociatorum et ambaxatarum de CXX.
qualibet requisicione scribant duo scripta
autenticata ib. CXXI.
XCIV. Ouantum scribe negociatorum et ambaxa- CXXII.
tarum accipere debent de ambaxata . . » ib. . CXXIII.
XCV. Ut scribe negociatorum et ambaxatarum
po6sint scribere aliquam ambaxatam, etc. CXXIV.
alicui persone, nisi fuerit presens 44 CXXV.
XCVI. Ut in qualibet ambaxata ponatur nomen et
cognomen conqucrentis et illius de quo CXXVI.
conqueritur, et quantitas pecunie etc. . » ib. CXXVII.
XCVII. Ut sit in ellectione conquerentis ponere cau- CXXVIII.
sam eius sub quolibet consule . • ib.
XCVIII. Ut scribe consulum iusticie et negociatorum CXXIX.
et ambaxatarum scribant nomen et co-
gnomen suum in quolibet precepto et CXXX.
preconizamento et requisicione » ib.
XCIX. Ut scribe consulum et negociatorum et am-
baxatarum in quolibet precepto et preco- CXXXI.
nizamento et termino scribant nomen et
cognomen illius, ad cuius flt etc ib. CXXXII,
C Quantum accipere debent scribe ambaxata-
rum et consulum iusticie et negociatorum
de infrascriptis scripturis • 45 CXXXIII.
CI. Ut scribe consulum iusticie et negociatorum
scribant in quolibet acto et in qualibet CXXXIV.
condempnacione et sentencia nomen ani-
mallis etc » 46
Ctt. Ut scribe consulum iusticie et negociatorum CXXXV.
et ambaxatarum debeant scribere pre-
cepta et preconizamenta et requisiciones CXXXVI.
sua propria manu ib.
CIII. Ut infTascripta acta et scripture inbrivientur CXXXVII.
in quaternis 47
CIV. ut infrascripti officialles sint tantum per CXXXVIII.
medium annum » 48
CV. ut qui habuerit vel fecerit aliquod officium, CXXXIX.
4:4
non possit habere aliud officium, nixi
undecim mensibus mediantibus . . . cai. 48
Determinacio officiorum • ib.
Ut suprascripti consules et scribe exa-
minentur » ib.
Quod potestas cumanus teneatur facere iu-
rare quemlibet predictorum consulum et
officialium » ib.
Ut predicta offlcia non possint fieri per
subpoxitam personam • ib.
Quod quilibet scriba vel offieiallis comu-
nis de Cumis scribat in flne cuiuslibet
sui scripti quantum recepit de illa scri-
ptura • ib.
Quod nulius bannitus vei remotus a flde
sit in officio • 50
Ut nulius interdictus habeat officium . . • ib.
Ut nullus possit esse scriba predictorum
offlciorum, nixi habuerit annos xvm. » ib.
Ut nuilus scriba, postquam intraverit et
facere inceperit aliquod predictorum of-
flciorum, mutetur • ib.
Ut nullus predictorum scribarum possit in-
tromittere se de alieno officio » ib.
Ut scripture, que pertinent ad suprascripta
officia, debent fleri per illos scribas seu
per aliquem eorum, qui predicta officia
iuraverit et fecefit 51
De officio extimatorum et quot esse de-
beant , ib.
Ut extimalores moderatas faciant expensas » ib.
Ut extimatores comunis de Cumis non ex->
timent, nixi facta prius denonciatione > 52
Quod extimatores possint extimare res non
consignatas » fl>.
De eodem vel quaxi ib.
De rebus extimatis que possint exigi etc . » ib.
De extimacionibus faciendis omnibus die-
bus ». fl).
De eodem vel quaxi 53
De cartis extimacionum, in quibus ponan-
tur dies et testis • ib.
De scribis extimatorum etc » ib.
De officio extimatorum etc 54
De penis servitorum intrancium borieti
sine infula rubea in capite • ib.
Quod quilibet servitor possit facere usque
ad xx ambaxatas 55
Ut nullus possit esse servitor cumanus,
nixi habitet in civitate cumana vel infra
confinia ib.
Ut servitores comunis de Cumis scriban-
tur in uno quaterno » ib.
Ut servitores cumani guarentent infra cer-
tum terminum predarum et captionum
et possessiohum 56
Ut servitores cumani precepta et preconi-
zamenta, que fecerint, guarentent. . . • ih.
Ut servitores cumanr non faciant aiiquam
ambaxatam. nec preceptum extra confi-
uia etc » 57
Ut servitores non poesint esse procurato-
res, nec accipere iura et actiones...» ib.
De penis iIlorum,qui faciunt requiri ali-
quem per aliquem, qui non sit servitor > ib.
De penis illorum, qui se faciunt servito-
res et non sunt • ib.
De penis illorum, qui faciunt requiri ali-
quem in servicio alicuius • ib.
Quod in quolibet guarentamento facto per
59
Digitized by
Google
58
ib.
ib.
59
ib.
ib.
4:5
aliquem servitorem scribaturannus.dies,
mensis et locus et contrata etc col.
CXL. De citacionibus predarum et captionum
faciendis infra certum terminum . . . . »
CXLL De eodem. vel quaxi »
CXLII. Quod notarii, qui faciunt et tradunt instru-
menta et cartas, ante tradictionem te-
neantur per sacramentum scribere no-
mina et cognomina contrahencium . . >
CXLIIL Ut quilibet notarius in quaiibet subscri-
ptione ponat nomen et cognomen eius
et patris sui . . . »
CXLIV. Ut prespiteri vel clerici non faciant cartas
. . nec instrumenta publica •
CXLV. De instrumentis imbriviandis in quaternis
per notarios.
CXLVI. Dt tabelliones cartas et instrumenta, quas
tradiderint, teneantur ipsas facere infra
duos menses
CXLVIL De statuto facto super contractibus et ultimis
voluntatibus , que fleri debent iu presen-
cia certi numeri testium et notariorum •
CXLVm. De illis qui remoti sunt ab officio tabel-
lionatus cum consilio Cumarum •
CXLIX. De provixione habita super notariis substi-
tuendis ad reflcienda instrumenta tra-
dita per notarios defunctos »
CL. Quod si aliquis iudex dictaverit contractum
aliquem, causari non possit •
CLI. De provixione habenda super cartis falsis
et tabeliionibus »
CLII. De penis scribarum non imbriviancium in
quaterais condempnationes ascendentes
ultra solidos xx novorum »
CLffl. De penis notarii nolentis se subscribere
in contractibus, quibus interfuit »
CLIV. De penis illorum qui fecerint cartas fal-
sas, et qui produxerint eas etc »
CLV. . De penis illorum qui cedunt iura de cartis
falsis »
CLVI. Quasi de simili et eodem. , » 65
CLVII. De penis iilorum qui produxerint falsos
testes
CLVIII. De penis rusticorum incidencium aliquam
arborem fructuosam »
CLIX. De penis rustici vendentis terram alicui,
nixi eam aquisierit ab ecclesia vel no-
bili etc
CLX. De terra vendita per rusticum massarium
restituenda per emptorem domino mas-
sarii »
CLXI. Si quis massarius appelatus fuerit a do-
mino de terra , quam dicat dominus de
suo massaricio esse »
CLXII. De eodem vel quaxi
CLXIII. De eodem vel quaxi
CLXIV. Ut nullus rusticus de cetero emat terras
generaliter sed specialiter • ib
CLXV. De massario volente relinquere massari-
cium etc »
CLXVI De terris, que stant guaste timore, labo-
randis per comunia etc
CLXVII. Quod collonus non possit accipere investi-
turam a duobus dominis de eadem re »
CLXVIII. Quod quilibet massarius volens relinquere
massaricium debeat denonciare domino
etc
CLXIX. Qualiter decima debet dari et prestari illis
personis, qui acceperint decimam ad col-
ligendum ab aliis personis
1NDEX CAPITVLORVM
CLXX.
4;6
ib. CLXXVI
ib. CLXXVII.
69
De cessionibus non acqnirendis ab iUig
qui non. sunt iurisdictionis cumane coL
CLXXI. De terris alienatis illis , qui non sunt iu-
risdictionis cumane ,
CLXXII. De comunanciis locorum non alienandis •
CLXXIII. Quod vendicione8 facte sub pacto luendi
ad certum tempus siut prorogate. ...»
CLXXTV. Quod omnes vendiciones facte sub pacto
luendi possint exigi ,
CLXXV. De donacione inter vivos facienda in pre-
sencia potestatis vel sni missi ,
De provixione habita per collegium super
facto donacionum ,
De emancipacione non facienda nixi in
presencia potestatis ,
CLXXVIII. Ut de qualibet emancipacione remaneat
scriptum unum in comuni de Cumis •
CLXXIX. Ut nullus minor xrv annis emancipetur •
CLXXX. Ut certa porcio detur emancipatis
CLXXXI. De expoliacione facienda in presenciapo-
testatis
Ut de qualibet expoliacione remaneat scri-
ptum unum in comuni de Cumis ...»
De interdicto postquam habuerit officium
comunis de Cumis, non prosit ei inter-
dictio •
De cartis dotis faciendis infra mensem
unum etc •
Ut nulla muUer nec eius heres , nec cui
dederit locum et iura , preferatur prio-
ribus creditoribus
CLXXXVI. De rebus dandis in solutum muUeri pro
dote sua
CLXXXVII. De eo qui consenserit fiUo suo accipere
uxorem, teneatur etc
CLXXXVIII.Ut donacio tercie vel quarte partis bo-
norum facte aUcui uxori a viro intelli-
gatur omni here aUeno deducto »
CLXXXIX. UtnuIlamuUersuccedat flliis nec ablaticis»
CXC. De successione prohibita matri et avie et
avo •
CXCI. Ut nuUus sit heres cum beneficio inven-
tarii •
CXCII. Si quis actenus fuerit tutor alicuius vel
curator, et non reddiderit racionem etc.»
CXCIII. De provixione facta super inventariis fa-
ciendis et consignandis etc »
CXCIV. De possessione data ut tedio effectus re-
cuperandis
CXCV. De iUo qui acceperit denominationem aU-
cuius rei etc •
CXCVI. Quod si aliquis protestatus fuerit se te-
nere aliquam domum, teneatur facere
securitatem etc »
CXCVII. Si aUquis, qui non sit subditus cumane
iurisdictionis, fuerit in iudicio nomi-
natus, teneatur fidem facere etc »
CXCVIII. Qualiter parabole intrandi in possessionem
per fortiam possint recuperari •
CXCIX. Ut ille qui fuerit missus in possessionem,
non possit aUenare res, de quibus data
fuerit parabola »
CC. Ut non detur de cetero bannum per pri-
mum preceptum occaxione evacuationis
terrarum »
CCI. Quod de his , unde est carta vel condem-
pnatio, fieri debeat preceptum et non
requisicio •
CCII. De condempnationibus non valentibus a
tribus annis in antea •
60 CLXXXIL
62 CLXXXUI.
ib. clxxxiv.
63 CLXXXV,
ib.
ib.
64
ib.
a.
ib.
ib.
66
ib.
ib.
ib.
67
ib.
68
ib.
ib.
ib.
74
ib.
ib.
75
ib.
76
ib.
ib.
ih.
77
ib.
78
ib.
ib.
79
ib.
80
ib.
ib.
69
70
ib.
■ J
ib.
*• i
72
& 1 m
ib. !
7i
ib.
31
ib.
ib.
Digitized by
Google
477
ccin.
CCIV.
ccv.
CGVI.
OCVII.
ccvin.
ccix.
ccx.
ccxi.
ccxii.
fcCXIH:
CCXIV.
CCXV.
CCXVI.
CCXVII.
cavin.
ccxix.
ccxx.
ccxxi.
CCXXII.
CCXXIII.
CCXXIV.
CCXXV.
CCXXVI.
cexxvn.
ccxxviii.
CCXXlX.
GCXXX.
CCXXXI.
GGXXXII.
ccxxxin.
CCXXXIV.
PARS
Quod de condempnaUono uon detur li-
beUus. ool. BO
De dHaekroe danda cenderapnsto 81
•Quod possit dari bannmn condempnato
infra annum sine requisicione • ib.
Be condempnato nen solvente ad termi-
nuin • ib.
•De poxite in banno per condempnacionem
guaHter exire possit ex ipso banno . . • ib.
De cendempnato in denariis numeratis
poxito in banaao quaUte* exire possit • 82
De fflo qui preteritus est in banno iuste
alSer qnam per condempnacionem.quod
possit procedi contra «utt, tamquam si
Iis «sset contestata • ib.
Quod postquara aliquis preteritus fuerit
in banno sub pactb capiendi, possit «i
denonciari • ib.
T)e contestamentis faciendis penes comu-
•uia de fructibus colligendis • 83
Ouipbssessionemhabueritdecretallem.infra
duos annos possit accipere corporalem • ib.
Quod rectores cuiusfibet hurgi vel loci
teneantur ostendere tierras etc • 84
•De penis illorum qui faciunt fabulam super
terram alicuius • •» ib.
De penis comunium qui precipiunt vicinis
suis, ut aen veniant «onqueri sub con-
sulibus cumanis • ib.
De eodem vel quaxi ib.
Ut sit in electione actoris placitare causas
vicinancie et fodri etc • 85
De fictis non petendis nixi de tribus an-
nis etc * ib»
De illis qui volunt producere testes in
aliquacausa, quodpossint accipereunum
tabellionem ad ipsos testes recipiendoH,
et averse parti liceat similiter accipere
unum alium quem voluerit , qui possit
stare ad ipsos testes recipiendos . . . . » ib.
Ut nulhis kannitus possit probare per
testes se extractum esse de banno. . . • 86
Ut nullus probare possit per testes in causa
depoxiti » 87
Ut nulla emptio vel vendicio rei immo-
billis probari possit per testes • ib.
Ut ultima voluntas probari non possit per
testes • ib.
Ut nullus probare non possit per testes
de fine facta in aliquo placito • 88
Ut nullns probari possit per testes de do-
nacione facta inter vivos • ib.
Ut nullus probare pdssit per testes de
sentenoia gentUUtatis » ib.
•Ut qui steterit in rusticinitate per xxx
annos, non possit probare de gentiUtate » ih.
Ut de quaUbet emancipacione et expolia-
cione probari non possit per testes . . • ib.
Ut nullus contractus mutui vel vendicionis
blade vel vini possit probari per testes » ib.
Ut omnes appeUacione» fiant et perveniant
ad pote6tatem cumanam vel iudices eius » ih.
De eodem vel quaxi 89
Ut appellaciones fleri possint a sentencia
diffinitiva possessionis lb.
Ut onmeB appeliaeiones fiant ad iudices
pallacii » ib.
•Ut (oppeUotiones) a sentenciis et preceptis
burgorum vel locorum fiant ad potesta-
tem etc. » ib.
47*
PRIOR
CCXXXV. 0«od «b interlocutoriis sentenriis pe«it ^
appeHari • " ' ' •
CGXXXVI. Ut de cetero flat ius de ommtms questio- ^
nibus et quantftatabns etc •
CCXXXVH. Ut omnes persone Tequisite possint con- ^
stituere procuratorem • •*
CCXXXVIH. Quod quilibet possJt esse procnrator aUe- ^
rfus sine satisdacione • • *
CCXXXIX. De ilUs qui habitent extra «onflnia, non
possmt constituere procnratorem babi-
tantera infra cenfinia etc • ib-
CCXL. Ut requisiciones fiant «lis, qui debent
requiri, vel demui sue • ib.
CCXLT. De expensis restituendiB illis, qui parabo-
lara eondi -domura habuerint • 91
CCXLII. De eodem vel quaxi • .» U>.
CCXLIII. De Ulo, qui requisitus fuerit ut veniat
facere raoionem aUcui et non venerit,
quod detur ei bannum. ...» ib.
CCXLIV. Utdeceteronondenturblaxmasedbanna» 92
CCXLV. De eo qai vult cedere de bonis » ib.
CCXLVT. Ut eranes , qui tenentur •eonBignare sua
bona, iurent proprio ore oonsignare ea,
nixi iusto Dei impeditnento ete , . » 93
CCXLVII. De iHo qui iurat consigntndi sua bona,
quaUter iu-rare-debeat, etde formacon-
signacionie. , . , m jb.
GCXLVIII. De creditoribus dubitantibus quod debito-
res sui non iuraverint consignare sua
bona, Ucet scriptum reperiatur eos iu-
rasse etc ,
CCXLIX. Quod creditor teneatur accipere pecuniam
a debitore, ne usure curant ultra certum
diem statutum ,
CCL. De usuris non solvendis ultra solidos duos
pro libra in anno § ^
CCLL De eodem vel quaxi " t
CCLIl. Ut comune de Cumis non det pro usuris
nixi 8olidos duos pro libra -j.
CCLIII. Be usuris usurarum non solvendis I V
CCLIV. De sacramento «alnmpnie non faciVndo» ib
CCLV. De preda oon facienda, nixi parabola no-
testatis vel consulum
OCLVI. Si quisveteveritpredam^a^Tie^itori ^
aolvat pro ;banno soUdoa vkin-ti „m ' .
cclvh. tt vffle ^ M 2£^- »
ser^ore TO ' ent ** )us *** depKdare sine
CCLXIL »**>^lm&'^£^----.* ib.
CCLXHL De eodem vel quari. "'* ib.
CCLXIV. Ut ebligaticqw ib.
^dus tantum valeat^ *******
partem£a c l afuerit,auani»™ Cuius
tecepisset. . ' qu * ntUla » ipsemet
CCLXV. ^^usaccipiat';^^^---.. 9$
pto facto bttclaUe
CCLXW. ^ullacauUoJ^- ib.
bisclattis .. WBH 8»«» val ea t pro
cclxvii. m ^uo .^ — — ..^. ^
»on toneat nec valeat ^ minori bus
" V ib.
60
Digitized by
Google
1NDEX. CA.P1TVLORVM
479
fCLXVIH Si aUquis filius familias vel aUia persona
CCLXVIII. JUJt^ ^ ann . s se obbUget g . ne
seusu patris vel curatoris etc eol.
m XIX De contractibus factis inter patrem laycum
et filiumclericum,quodnulliussintmo-
» ib.
menti .
rrLXX De eodem vel quaxi
CCLXXI. De filio obtigato vel condempnato cum
patre etc
CCLXXII. De restitucione non petenda a maiore xxv
annis ' "
CCLXXm. De dilacione danda filiis defuncti essendi
heres etc / " *
CCLXXIV. De questionibus, que sunt a solidis xx mfra,
diifiniendis * 101
CCLXXV. De obligatione facta in potestacia domini
Alberti Scacabarocii potestatis cumani
» ib.
ClC ..•••*•••»••"•"'
CCLXXVI. De stabulariis et cauponibus et alberga-
toribus, sive receperint sive non, qua-
liter teneantur et puniantur » ib -
CCLXXVII. De bannis non dandis clericis nixi de ma-
leficio ' 102
CCLXXVIII.De ofllcio fratrum qui sunt et erunt ad
dandas cartas comunis in solutum cre-
ditoribus etc - * ib -
CCLXXIX. De eodem vel quaxi
CCLXXX. De eodem vel quaxi • 103
CCLXXXI.
CGLXXXII.
CCLXXXIII..
CCLXXXIV.
CCLXXXV.
CCLXXXVI.
CCLXXXVII.
ccLXxxvin.
CCLXXXIX.
CCXC.
CCXCI.
CCXCII.
CCXCIII.
CCXCIV.
CCXCV.
CCXCVI.
CCXCVII.
48o
De eodem vel quaxi . . . col. 10J
De eodem vel quaxi ib.
De eodem vel quaxi 105
De eodem vel quaxi fo.
De eodem vel quaxi 106
De eodem vel quaxi » H)7
Ut dictum officium fiat ad expensas
comunis de Cumis » ib.
Quod quilibet, qui non est in facultate,
faciat se ponere » ib.
De eodem vel quaxi » 108
De precepto facto in absencia alicuius
persone, quod ponatur pro simplici
requisicione » ib.
De cessionibus non faciendis nec re-
cipiendis de aliqua causa » ib.
Usque ad quod tempus officium con-
sulum et oflicialium debeat durare » ib.
De tibro uno faciendo , in quo scri-
bantur quolibet medio anno nomina
et cognomina officialium • ib.
Quod victus victori condempnetur in
expensis » 109
De publicacione et confirmacione sta-
tutorum 2).
De prescriptionihus detrahendis » ib.
Iste sunt consuetudines approbate et
servande * **»
PARS ALTERA
STATVTA GENERALI A
1.
n.
m.
IV.
VI.
VII.
vui.
IX.
11.
XII.
Quod nnlla persona presumat facere ali-
quam conspirationem col. 123
De eo qui commiserit furtum, et in forcia
comunis Cumarum pervenerit » ib.
De eo qui commiserit tria furta vel ultra » 124
De furtis commissis a pluribus personis
puniendis in pecunia et in persona. » ib.
Quod nemo audeat capere aliquam perso-
nam iurisdictionis Cumarum , ut redi-
matur, nec ei ligare manus vel aliquod
tormentum inferre — » ib.
Quando potestas vel eius iudices possint
aliquem torquere vel questionibus sub-
ucere » 125
De eo qui offensionem fecerit alicui persone
non subiecte iurisdictioni Cumarum » ib.
De bannitis de maleficio captis per aliquod
commune burgi vel loci consignandis
communi burgi proximioris » ib.
Quod potestas possit et debeat inquirere de
furtis et robariis , que fient in futurum ,
sive facta sunt » 127
Quod liceat potestati compellere eius arbi-
trio latrones , fures , scacatores infama-
tos et suspectos, et receptores eorum
facere securitatem etc , . » ib,
Quod nullus tabernarius, hospes vel alia
persona presumat hospitari. aliquem
furem » 128
Quod nemo audeat facere veltractare aliquid,
quod damnum vel preiudkium faciat
communi Cumarum etc col. 128
XIII. Quod potestas teneatur contra quam-
libet personam inquirere de predictis
per tormenta et alios modos . . . . » 129
XIV. Publicatioinfrascriptorumstatutorum» ib.
XV. De preda facta de die in aliqua parochia
Cumarum , et de restitutione rerum
ablatarum •
XVI. Quod impunis sit quilibet vulnerans
aliquem de predictis malefactoribus
defendentem se ne capiatur » *&•
XVII. Quod de predictis penis non teneantur
vidue nec pupilli nec minores xv
nec maiores lxx annis »
XVIII. De forensi qui occupaverit aliquam for-
tiliciam vel castrum contra honorem
regiminis Cumarum * *^
XIX. De subdito cumane iurisdictioni , qni
occupaverit vel socius fuerit ad occu-
pandum aliquam fortiliciam . . . . » **'•
XX. De scriba maleficiorum, qui supra feu-
dum suum aliquid oecasione sui of -
ficii receperit, puniendo »
XXI. Narratio modi servandi per scribas ma-
leficiorum et caneve in cancellatione
bannorum et condemnatione ...» 131
XXII. De subscriptionibus cancellationum ali-
cuius banni faciendis a scribis officti
maleficiorum *
Digitized by
Google
XXIII.
XXIV.
XXV.
XXVI.
xxvn.
xxvm.
XXIX.
XXX.
XXXI.
XXXII.
XXXIII.
XXXIV.
xxxv.
XXXVI.
xxxvu.
XXXVIII
XXXIX.
XL.
XLI.
XLII.
XLIII.
XLIV.
XLV.
XLVI.
XLVH.
XLVIU.
XLIX.
PARS
Quod scvibe maleficiorum scribendo banna
inter unum bannum et aliud dimittant
tres lineas vacuas col. 131
De pecunia solvenda pro qualibet accusa
vel denunciatione, que porrigitur iudici
maleficiorum » 132
Quod pro qualibet accusa camparie detur
denarius unus . . . v . » ib.
Quod servitori maleficiorum pro accusis
et sacramentis, que prestantur et dan-
tur, non liceat quidquam accipere . » ib.
Quod accuse et denunciationes solum iu-
dici maleficiorum exbibeantur » ib.
Quod de qualibet banni cancellatione per-
sone singularis dentur denarii quatuor,
et communis denarii sex » ib.
De eo, quod accipere debeat frater qui
prefuerit officio maleficiorum » ib,
De subscriptione cuiuslibet condempna-
tionis facienda per scribas caneve . . » 133
De iuramento prestando per notavios ele-
ctos ad officium maleficiorum et caneve
ante introjtum sui officii » ib.
De tribus exemplis statutorum faciendis. » ib.
De eo, qui accusationem vel denuntiatio-
nem non probaverit , puniendo . . . . » ib.
De pena comunis burgi vel ville, quod
denunciauonem vel accusationem non
probaverit » 134
Quod potestas teneatur videre , qualiter
banniti de maleficio capiantur et eii-
ciantur de districtu Cumarum » ih.
Quod omnes persone leprose separentur a
conversatione aliorum virorum seu per-
sonarum, et de Cumarum viribus ex-
pellantur » ib.
Quod potestas et iudex maleficiorum pos-
sint inquirere de quibuscumque male-
ficiis » i*>.
Quod potestas et eius iudices habeant
arbitrium ponendi ad tormenta quem-
libet accusatum de adulterio vel stupro
violento etc » 135
De persona, que reperta fuerit incidisse
bursam, punienda » ib.
Ordinatio ferie beati Abundii » ib.
Quod omnes pene et banna sint duplicata
contra recipientes bannitos tempore fe-
rie » ib.
Quod nemo tempore dicte ferie presumat
blasphemare Deum etc » ib.
Quod nemiui de parte Vitanorum tempore
dicte ferie liceat ferre gladium nec arma
vetita infra confinia civitatis » 136
Quod hospites habitantes infra confinia ci-
vitatis denunciare et dicere suis hospi-
tibus teneantur, ut vetitos deponant gla-
dios » fb,
Quod nemini post tertiam campanam de
nocte liceat ire infra confinia civitatis
sine lumine durante dicta feria » ib.
Quod nemo permittat ludi in domo sua
vel sub tentorio vel travacha aliter, quam
supra dictum est » ib.
Quod obligationes durante feria supra-
scripta occasione bisclacie nullius sint
valoris » 137
Quod xxiv custodie ferie eiigantur ad sor-
tem in consilio generali » jb.
Quod lusor lusori non presumat drapos
483
ALTERA
,el aliam rem auferre nec capere oc-
casione biscacie in tempore fene.. col.
L Quod nemini babere nec portare secum
monetam falsam, vel tonsam, vel aba-
tutam, nec talem monetam spendere
liceat *
LI. Quod nulla persona presumat troncare
aliquam bursam alicui persone • • • • "
LII. Quod neraini liceat tempore ferie commit-
tere homicidium nec feritam, nec asal-
tum facere etc »
LIII. Quod nemo durante dicta feria presumat
alicui dicere verba iniuriosa, nec con-
tumelias faciat » ib.
LIV. Quod custodes ferie pedestres debeant re-
sidere continuo officiis eis impositis. » ib.
LV. Quod quelibet persona et universitas co-
herens stratis custodire debeat stratas
ipsae, et ipsas tensare diligenter tem-
pore ferie » ib.
LVI. Quod super predictis penis augendis vel
minuendis potestas habeat arbitrium . » tb.
Titulus de fabris et de custodibus castrorum
et fortiliciarum comunis Cumarum,
et de confinatis.
LVII. Quod nemini fabrorum seu aurificum liceat
laborare nec vendere aliquod opus auri,
nisi de valencia auri de Taurino ... * ib
LVHI. • Quod nemini fabrorum liceat laborare nec
vendere opus argenti, nisi de vaUmento-
sterlinorum 139
LIX. Quod fabri teneantur vendidisse vel fre-
gisse totum opus, quod habent, non pre~
dicte valencie et bonitatis ... , b
LX. Quod nemini liceat sub aliqua/gema po-
nere vel vendere aliquod plumbum vel
metalum nec terram etc. .
LXI. Quod quilibet fabrorum et cap 80 rum*te-
neatur habere marchum et omnes aUas
pensas, sigiUatas signo comunis Cuma-
rum
LXII. Quod de predicUs'^;; " et ' a ; g entofiIt
iTin n B T m UDUm 8ive mod <» ... . 7 tin
LXUI. Quod qudibet fabrorum habeat 8 igiU um ^
qno sxgUiare debeat opus quod W
vel eius nomine fiet r
LXIV. Quod bis in ebdomada poieVtas per 8e ^
suos mdices teneatur facere
fabros secundum statu ZZ<£^
LXV. Ouod electores potestaus et cuttn " " " "
*-» et castrorum
LXVI n T e n 8antUr ad 80rte * • •
LXVI. Q U0d nullu8 miQor • . . . . ib
»;.nec aUquis bastardu» \£j?* 0t
sUcus, bannitu» ™« ■. 8ervus . ru-
radelU , S ' n r!^ U8t08 e8 ^ Ba-
LXVIL Oiiodpoitr^T^"^..» ib.
* aliquibus fo r S
ivvm CUSt0dia deputare.. CUmarUQ1 P">
LXVUI. Ouodneramicapitaneo^;;--'-:-" lb.
dare parabolam soldateriu Uceat
lxix o Tf - ni8i d * 2 exeundi de
LXIX. Q U0 d duodecim boni viri et ^ ' ' ' ' " **t
. tatis Cumarum elw* J"" 68 ci **
castri Baradelli . . . 4 CU8t odiam
°e prohibitis. *
XX - ° UOd . percane ^io 8 comunis n „
" * ib.
Digitized by
Google
483
LXXI.
LXXll.
LXXIU.
LXXIV.
LXXV.
LXXVI.
LXXV4L
LXXVHI.
LXXIX.
LXXX.
LXXXI.
LXXXU.
LXXXIII.
LXXX4V.
LXXXV.
LXXXVI.
LXXXVU.
LXXXVUI
LXXXIX.
XC.
XCI.
XCII.
XCIII.
INDEX CWITYLOKVM
Ttriv
OaodpotctaseteioBfamiHasacramento
U n0 n ludaht ad aliquem ludum cum
alimio cumane iurisdictionis .... col. 1«
Quod primo quam petatur conBilium .
scriptamquaternoproposiciolegatur,
• nec .parUtumflat r nisisuperconBultis. m.
Quod nec poteetas nec eius Mmilia ali-
quam Hteram sigillatam Bigillo co-
riranis 'Cumarum possit Tnittere etc. » ib.
•Quod potestas vel eius familia non possit
habere parabolam de aliquo Btatuto » ib.
Quod nec potestas nec eius familia pos- XCVII.
sint pecuniam mutuari a canevariis vel
monete comunis superstantibuB etc. » 143
QuOd fbrensis, qui in anuo fuerit in XCVIIl.
aliquo oflicio comunis Cumarum, in
Bequenti anno eiusdem comunis ofli-
cialis esse rion possit » ib. XCIX.
Quod nemo Varene posBit esse custos
inaliqua fortiUcia comunis Cumarum
in perpetuum lb. C.
Quod nemo servitorum Cumarum possit
esse procurator aUcuius persone Cu-
marum " ib. Cl.
De eodem , et quod non possit accipere
iura et actiones ab aUqua persona in
aliqua causa «.-..» ib.
De ilUs qui habitant extra conflnia, quod CII.
non possint constituere procuTatorem
habitantem infra conflnia » ib.
Quod precqptor consuium non possit
subrogare aUquem loco sui, Bi fuerit CHI.
infra conflnia civitatis » 144
Quod nec potestas nec fndices eius nec
consules iusticie possint dUatare cau-
sas , nisi diebus feriatis et festivis » ib. CIV.
•Quod non liceat consulibus iusticie dare
sentenciam nec possessionem de cau- CV.
sia in UHs rv dieTsus, qui erunt ante
eiitum sui offlcii » ib.
Supra proxime infrascriptum capitulum CVI.
£st notatum, ita quod alia non indiget
-rnbrica » ib.
AUbi est inscriptum statutum , et idco CVII.
non indiget rubrica » 1 45
Supra proxime positum est hoc statu- CVIII.
tum , et ideo rubrica uon indiget. . » ib.
Quod uemini Cumarum liceat cessionem
accipere de aUquibus Tebus , que sint CIX.
extra episcopatum » ib.
. Quod nemini Cumarum Hceat debitorio
vel fideiussorio nomine se obligare CX.
pro aHqua persona, collegio vel uni-
versitate alterius iurisdictionis ...» ib.
Quod si aUquis adquisierit alicuius CXI.
furti vel maleflcii actionem , ea uti
actione non possit » ib.
Quod si pater laicus flUo suo clerico CXII.
emancipato aliqnid donaverit vel ven-
diderit, donacio vel vendioio facta CXIII.
uon valeat » 146
Quod nemo cogatur pignus dare vel se
obligare, nec pro aUo compeUatur CXIV.
ad aUquam obligationem etc » ib.
Quod pro aliqua ferita, rixa vel com-
motione pignus precipi ahcui per- CXV.
sone non possit » ib.
Quod nemini infra conflnia in domo
sua propria vel conducta liceat , se CXVI.
sciente.furem vellatronem tenere. » ib.
4«4
Quod nemini haberiti tetras etc. in ple-
bibus de Fino vel cte Ogiate eafe Uceat
transferr-e -in aliqaem alterius iuris-
dictionis ...coi. 44J
•Quod netnini Uceat de die vel de nocte
■emere fenum , .ptffra «tc. infea con-
flnia civitatiB ad revendendHm ...» ^
Quod nulla persena iflfra »c&rifiriia Cu-
marum emat prillos , dva vel ftuctus
ante horam none causa revendendi
eaB --- ••- ib.
Quod nemim lioeat -portare <nec portari
facere extra districtum Cumarum car-
bon&n ^
'Quod draperiis nec aliis drapos venden-
•tibus Hceat tenere 'tendas ante sta-
cionem vel 'bancbium suum . ......
•Quod qui fuenit rector alicuius burgi
in uno anno, non possit esse postea
nisi undecim meftsibus medianUbus »' a,
Onbd scribis caneve comunis non Uceat
■emere vel habete oeBsionem contra
•comune Ctimaruiri . . . 9 ^
Quod comunibus burgorum vel locorum
non liceat potestatem, ancianum eto.
eligere, qui non sit de iurisdictione
Cumarum # ^
Ouod habentibus terras , castra, do-
•mos etc. in capite marche nori liceat
eas in atiquo , qui non sit <le iuris-
dictione Cumarum, *ransferre jj,
Ouod nulle terre, saxa, montes etc
in conflniis aliquo modo pervenire
possint in personam, que non sitde
iurisdictione Cumarum ,
«uod nemini mulinario liceat oavalcare '
seu eavalcando sedere super farinam . a
Quod in civitate Cumarum nec in sub-
urbiis vendantur carnes •amorbate nec
graminose etc. ., m
Ouod nemini liceat beccario ponere aU-
quam pinguedinem inter rognionos
et eos replere super carnibus a,.
Quod nemini liceat piscari lacum cum
reti magno spisso vel reti de muzeta » fl>.
Ouod nemiui liceat piscari lacum Cu-
marum cum reti, quod appeUatur
bigezum vel guadetum ib.
Quodnulli persone liceat capere agones,
nec eos vendere vel donaTe inter ka-
lendas maii et kalendas iulii 152
Quod nemo debeat piscari in laou Cu-
Tnarum nec in lacu de Lugano cum
reti, quod dicitur muzeta » ib.
Quod nemini liceat habere in ahqua
ripa Cumarum aliquod stallum sive
stacionem etc ib.
Quod ripe civitatis Cumarum infra it dies
expediantur sub pena sol. xu B>-
Ouod nemini Uceat ponere coria sive
pelles, nec lanam lavare in lacu
Cumarum 1W
Quod nemini liceat ponere aliquod ban-
chum sub arcu palatii veteris , ubi est
porta broleti -....» ^
Quod infra muros civitatis, nec in burgo
Vici nec Crugnolie nemini liceat fa-
cere cordas de intestinis • *•
Quod nulU sponBe liceat ire ad dfferen-
dum asBociata ultra octo muberes. . » *•
Digitized by
Google
48$
CXVIL
CXVIH.
CXIX.
CXX.
CXXI.
CXXII.
CXXIU.
CXXIV.
cxxv.
cxxvi.
CXXVII.
axvm.
CXXIX.
cxxx.
CXXXI.
axxu.
CXXXUI.
CXXXIV.
cxxxv.
CXXXVI.
axxvn.
CXXXVIII.
CXXXIX.
CXL.
PARS ALTERA
Quod nulli persone liceat in nuptiis nec CXLI.
occasione ipsarum aliquid recipere in
denariis col. 154
Quod nemini liceat in plebibus de Fino, CXLII.
Ripa s. Vitaiis et de Zezio capere per-
dices nec qualeas ■ ib.
Quod nulla mulier ad corpus alicuius
defuncti debeat teneri per viros, per CXLIII.
mulieres vero teneri possit » 155
Quod nemini liceat arengare- ad cada-
. vera,-preter tubatoribus » ib. CXLIV.
Quod nemini liceat stercorare uvas in
aiiqua parte districtus Cumarum . . » tt>.
Quod nemini liceat infra confinia civi- CXLV.
tatis de domo in qua babitat, spar-
gere turpitudines in viam publicam. » ib.
Quod nautis lacus Cumarum non liceat ' CXLVL
habere inter se societatem de navi-
bus gombis seu scavaciis » ib.
Quod nemini liceat facere aliquem mu- CXLVII.
rum, sepem, fossatum in prato gual-
terio nec in broylo etc » 156
Quod nemini liceat removere inter pon-
tem seu murum de la traversa et CXLVIII.
pontem de s. Iohanne sabulum etc. » ib.
Quod nemini liceat in prato de Liochis
auferre terram vel sabulum » ib%
Quod nemini bubulcorum liceat in civi-
tate nec in Vico nec Crugnola stare
super plaustris » 157 CXLIX.
Quod nemini habenti a x annis supra
liceat ludere ad passarellam nec ad
tronchum » ib.
Quod nemini ducenti vinum a Clavena
vel Plurio supra subveniatur per co-
mune Cumarum » ib. CL.
Quod nemini eunti cum aliquo viro in
potestariam fiat remuneracio per co-
mune Cumarum etc » ih.
Quod nullus servitor possit superesse re- CLI.
fectionibus stratarum vel pontium vel
aliis laboribus » ih.
Quod nulla alicui carta fiat percomune
Cumarum, unde usure currant... » 15ft
Quod ad alicuius peticionem nullus CLII.
exercitus nec particularis possit fleri
per comune Cumarum extra iurisdi-
ctionem Cumarum , nec ire ad dictum CLIII.
exercitum possit aliqua persona com-
pelli » ib.
Quod potestas teneatur facere removeri
omnia tecta palearum , que sunt infra
muros civitatis » 159 CLIV.
Quod nullum hospilale fiat infra portas
civitatis, Vici et Crugnole » ib.
Quod potestas non possit dare parabo- CLV.
lam alicui castellano vel soldaterio
alicuius castri absentationis . . . . . . » ib.
Quod taliatoribus facultatum de vete- CLVI.
ribus facultatibus nulla copia fiat » 160
Quod balistre comunis Cumarum non
possint donari , vendi , prestari , nec <1VIL
aliter alienari eciam per consilium » ib.
Quod nemini liceat ire de nocte post
tercium sonum campane per civi- CLVIH
tatem , Vicum et Crugnolam sine lu-
mine • ib.
Quod per civitatem, Vicum et Crugno- CHX
lam nemini liceat ambulare de nocte
cum viola, laulo, etc » ib-
48<;
Quod nemini tabernariorum Iic«at po-
tare aliquam personam post teruum ^
. sonum campane noctis • • • • 60 •
Quod nemini liceat in domo propm vel
conducta tenere bisclaciam, nec per-
mittere ludi ad atiquod genua taxil-
lorum
Quod nemini liceat facere invitamentum
gentium cum armis seu armigera-
rum etc " '^-
Quod nullus cum armis currat vel vadat
ad aliquam rixam vel ad aliquod in-
vitamentum » U>.
Quod nemini liceat concionari supex
alio , quam super eo , super quo pro-
. . .positio. facta fuerit » 162
Quod nemini liceat facere aliquam dor
mum nec aliud hedificium super ter-
ragiis, etc » ib.
Quod nulla persona presumat dare bi-
. bere vel comedere scacatoribus vel
furibus , nec colloquium cum eis ha-
bere , y,,
. Quod potestas nec aliquis eius vicarius
vel iudex possit expendere nec ex-
pendi facere de here vel de rebus
comunis Cumarum pro aliquo ne-
gotio, ultra. libras decem novorum,
sine generalis consilii voluntate . . »' ifi.
Quod potestati nec eius iudicibus liceat
inquisitionem facere nec penam po-
nere alicui de aliquibus maleficiis vel
alus commissis die lune, que fuit
xii ianuam, usque ad diem martis
. que fuit im intr. febr. mcclxx. . . ,' ib
Quod nemini liceat feces nec letamen
seu stercora comburere infra pontem
. s..BarthoIomei,.nec Vico, nec Cru-
gnola.... u
Quodpeticio alicuiuVeun^idaiiq^ W
regimen non admittatur nec ad con
ahqmd de avere comunis Cumarmn
dandum velexpendendum. . v
Quod nullus forensis, qui fu^
ali T comuuisCumaruTomdo 11 ^
duobus annis raediantibu8 * *
Ouod nenuni liceat inaquare im' lb *
canapum nec pannos W? ^ '
quid immundum p 0 ne re °' T
■civitatis.aturre S %
usque ad turrem de chuj "**
Quod nemini liceat ire ad , M *'
*» ali q uam r : er far u V b r n :
Wava, ne cpervin eaD1 Ubl Slt
Quod consnles et re.ctores dVciarVm V 164
umm sacramento teneantut P **
quemlibet contrafaciSm
Quod euntes ad sparaverand "m ib -
tems.alicuius comuni^ SU P er
1-nthominibusI^^-iva.
Quod nemini liceat tenere alU* 'V ^
cuum cohopertom Te!^^-
• ■ Mtra hostium suum lendl culara
QuodinunoconsiliouoVp;-;.--;-. » ib.
quatuor proposiciones !! & * n ****
n suli ^P«eisperZ e ' ? CP0S8it Co «-
nemini lU^TS^ ' *
cum, erbam nec P ' ^ 0 *^
«* cohoperto meJcau £ *****
"•" 9 165
Digitized by
Google
485
487
CLX.
nnnd nullus possit uxorem suam sibi he-
° T LZ insLere, nec ei legare ultra
liLras.quinquagiuta novorum.. . . . . «/.
Ouod nemini liceat ponere m platea co-
° Tunis nec * ecclesla s. Iacobx pelles
ad solem, nec aliqua fodra verberare »
Ouod consilium nec arengum fieri possit
de aliquo dando pro comuni ahcm per-
gone, que actenus fuerit potestas Cuma-
rum' seu in oflicio comunis »
Ouod nemini liceat ab inicio consilii usque
ad finem se locare ad sedendum mter
scapulas arengere. V
Quod nemini consulendo vel aliterstando
in consilio liceat blasphemare aliquem
de consilio. - *
Quod nemini credendariorum liceat in uno
et eodem consilio concionari bis »
Quod neminiliceat credendariorum, postr
quam propositio lecta fuerit etrecitata,
accedere ad bancum potestatis »
CLXVII. Quod persona aliqua potestati et comuni
Cumarum non obtemperans , habere non
possit aliquam potestariam etc »
De staleris ot ballantiis et ponderibus, libris,
untiis beccariorum et formagiariorum examinandis,
et pistorum elvendencium oleum ad pensam.
CLXI.
CLXIL
CLxm.
CLXIV.
GLXV.
CLXVL
165 CLXXX.
ib . CLXXXI.
17t
ib.
ib.
166
ib.
CLXXXII.
CLXXXIII.
CLXXXIV.
ib.
CLXVIII. Quod iudex victualium omni quindena
semel examinet stateram feni, balan-
ciam et pondera apothecariorum ...»
CLXIX. Quod queiibet persona teneatur manife-
stare et ostendere iudici balancias et
pondera. »
CLXX. Quod iudex victualium teneatur ire ad in-
qnirendum beccarios ter vel quater in
ebdomada »
CLXXL Quod omnes apothecarii vendentes adpen-
sam teneantur habere pensas »
CLXXII. Quod canevarii et procuratores comunis
procurent, quod ipsi canevarii habeant
omnia pondera et omnes libras . . . . »
CLXXIIL Quod iudex victualium teneatur tentare
per ripam lacus naves et eciam domos,
in quibus prohibitum est tenere bla-
vam insacatam etc »
CLXXIV. Quod nulli persone liceat infra confinia
emere vel vendere aliqua blava, legu-
mina vel castaneas pistas , nisi in mer-
cato blave Cumarum »
CLXXV. Quod nemini liceat portare vel portari
facere blavam, castaneas pistas vel le-
gumina infra conflnia civitatis de die
vel vendere , nisi eam emisset in mer-
cato blave »
CLXXVI. Quod si quis officialis positus ad custo-
diendam blavam precio vel precibus
duci permiserit bladum super lacum,
puniatur »
CLXXVIL Quod remiges officialium non presumant
aliquod indicium facere aliquibus vo-
lentibus bladum ducere contra veti-
tum »
CLXXVIII. Quod nemini iu mercato blave in diebus
mercati emere liceat blavam etc, ex-
ceptis civibus habitantibus infra con-
finia
CLXXIX. Quod si aliqua persona ducens in mer-
catum blavam etc. ad vendendum ,
INDEX CAPITVLORVBT
non possit capi , nisi fuerit bannitus
etc coi.
Quod potestas seu iudex victualium com-
pellat omnes foxatores blave ad cer-
tum terminum coram se venire etc. »
Quod nemini foxatorum seu revendito-
rum blaVe in die mercati liceat ire in
mercatum blave > j-jg.
Quod omnes predicte etinfrascripte pene
solvantur cumuni de Cumis in dena-
riis numeratis ,
Quod quelibet persona plebis Locarni et
burgi de Ascona possit ducere usque
quartarios mi blave etc , jjj
Quod liceat cuilibet persone cum duo-
bus testibus accusare contrafacien-
tes f
Quod nemini revenditorum blave liceat
esse mensurator blave, nec morari in
diebus mercati in mercato blave. . »
Quod nemini habenti pro suo et fami-
lie usu bladum , legumina etc. liceat
emere bladum foris etc ' »
CLXXXVII. Quod nemini liceat infra confinia civi-
tatis emere pro revendere ante nonam
pisces, pullos etc » flj
CLXXX VJII. Quod nemini revenditorum liceat in die-
bus mercati uti in mercato bladi pro
blado revendendo ,
CLXXXIX. Quod nemini revenditorum liceat reven.
dere bladum etc. in foroCumarum »
Quod liceat potestati dare parabolam
capitulo de Aquafrigida his in anno
ducendi bladum, quod super suis na-
sceretur terris et pro suis decimis,
usque ad montem de Aquafrigida. »'
ib. CLXXXV.
ib. CLXXXVL
167
ib.
173
ib.
174
ib. CXC.
ib.
iK
168
ib.
ib.
DE PRISTINARllS.
Capitulum factum super pristinariis cumane civMU
super infrascriptis statutis.
CXCI.
CXCII.
169 CXCIII.
ib.
175
ib.
CXCIV.
cxcv.
ib. CXCVI.
170
ib.
CXCVII.
cxcvm.
cxcix.
cc.
171 CCI.
Quod de- quolibet pane minori media
unzia iusta pensa pistor puniatur. »
Quod de quolibet pane venali, qui minor
iusla pensa fuerit unzia i, perdatur
panis et puniatur pistor
Quod pistores venalem panem facientes,
si minor unzia i et dimidia fuerit,
puniantur ,
Quod pistore3 do sua farina panem ve-
nalem facientes minorem unziis n
puniantur >
Quod panis veualis quilibet, quantum-
cumque a media unzia infra minor
fuerit iusta pensa, perdatur »
Quod nemini pistorum liceat facere pa-
nem de frumento , nisi gremolatum »
Quod pistor, postquam inventus fuerit
unus vel plures panes turpes, pu-
niatur »
Quod, si cui panis male coctus inventus
fuerit , puniatur » *7&
Quod nemini deferenti ad civitatem pa-
nem venalem minorem pensa, etc. »
Quod potestati liceat vel iudici victua-
lium precipere pistoribus, ut panem
ad sufficientiam faciant *
Quod nemini ad peticionem alicuius
persone liceat in domo recipere panem
male coctum, minorem vel turpem »
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.'
Digitized by
Google
489 PARS
CCII. Quod habentes buzeUas venalas teneantur
eas emere volentibus dare sine pane
misture col. 176
CCUl- Quod pistores teneantur totum panem ,
quem fecerint, tenere super balchionem
vel in alio loco viciniori » ib.
CCIV. Quod pistores teneantur sigillare bucellas
eigillis, in quibus scripta sint nomina
pistorum, qui eas facient » 177
CCV. Quod nemini pistorum liceat alicui hospiti
coquere panem, qui sit minor iusta
pensa data pistoribus » ib.
CCVI. Quod pistores teneantur manifestare panem
totum, quem habuerint in hospicio sue
habitationis » ib.
CCVII. Quod nemini pistorum liceat facere buzel-
las rotondas sine alis, sed eaB facere
teneantur cum alis vel rotundas etc. • ib.
CCVIU. Quod officiales pensatores teneantur in
singnlis diebus dominicis ire ad super-
stantes mercato blave, et cum eis exa-
minare si bladum pistoribus datum etc. » 1 78
CCK. Quod iudex victualium non concedat fieri
panem frumenti de imperiali, si soma
frumenti etc » ib.
CCX Quod nemini liceat accipere de quarterio
crusche vel scentri ultra denarios xn » ib.
CCXI. Quod quilibet pistor teneatur coquere
illam blavam totam, quam emerit in
aliqua die mercati » 179
CCXII. Quod aliquis pistor habere non debeat in
sua domo vel aliena bladum ultra duas
somas " iD -
CCXHI. Quod nemini pistorum liceat habere ultra
somam unam de furfure*in domo sue
habitacionis nec alibi » ib.
CCXIV. Quod nulli pistorum liceat capere panem
alicui hospiti, qui sit minoriusta pensa » ib.
CCXV. Quod nulli hospitum liceat vendere alicui
buo hospiti nec alteri persone panem,
qui sit minor iusta pensa » ib.
CCXVI. Quod quilibet bo6pitum Cumarum et eius
famiUe debeat manifestare panem, quem
habuerit in hospicio » 180
CCXVII. Quod predicti et alii omnes officiales te-
neantur sacramento accusare quemlibet
contrafacientem ib.
CCXVIII. Quod nemini pistorum liceat ponere nec
poni facere fabae nec legumina nec
aliud turpe maliciose in blava, quam
miserit ad macinandum, nec in fari-
nam, unde debeat panem fieri » ib.
CCXIX. Quod quilibet pistor teneatur bene co-
quere et preparare panem cuilibetper-
sone volenti facere coquere panem,
quoties petitum fuerit » ib.
CCXX. Quod liceat superstantibus mercati blave
dare parabolam pistoribus de Cernobio
in diebue mercati de illa quantitate blave,
quam consueverunt habere hinc retro » 181
CCXXI. Quod potestas teneatur eligere quatuor
personas de religione, que presint super
officio pistorum » ib.
PE MOLINARIIS.
Capitulum statutorum et ordinamentorum factorum
super infrascriplis molendinariis.
CCXXU. Quod iudex victualium teneatur compel-
lere molandinarios facere securitatem
de servandis statutis » 182
ALTERA
CCXXIU.
CCXXIV
CCXXV.
CCXXVI.
CCXXVII.
ccxxvni.
ccxxix.
ccxxx.
CCXXXI.
CCXXXII.
ccxxxra.
CCXXXIV.
CCXXXV.
CCXXXVI.
Capitulum
CCXXXVII.
ccxxxviu
ccxxxix.
CCXL.
CCXLI,
CCXLIL
4$«
Quod molandinarii teneantur accipere
bladum ad macinandum a quacum- ^
que persona cmtatis • • •
Quod molandinarii teneantur consignare
bladum sibi datum ad raacinandum ra-
fra triduum, postquam datum fuent • »»■
Quod bladum , quod datur molandinams
ad macinandum, pensetur ad portas » i
Qnod molandinarii terieantur consignare
bladum eis datum ad macinandum
personis, que dederint illud, bene
macinatum et congruenter •
Quod molandinarii teneantur facere
pensari bladum, quod ducerent ad
macinandum ad portas ad stateram
novam » ib-
Quod nemini molendinarlorum liceat
bladum nec farinam descargare nec
sacum aperire , nisi ubi sunt loca
pesature, vel ad domum eorum, qui
bladum dederint » 184
De punitione molandinarii , qui descare-
gaverit bladum alibi quam ad domum
eius , cuius fuerit blava » ib.
Quod procuratores comunis teneantur
saltem bis tempore sui officii exami-
nare stateras, ad quas pensatur bla-
dum vel farina , » jg5
Quod liceat cuique persone accusare cum
duobus testibus contra predicta fa-
cientes ,
Quod pensatores teneantur consignare
iudici victualium vel maieficiorum
nomina molandinariorum contrafa-
cientium a
Quod nemini muUnariorum Uceat ca- *
valcando sedere super farinam ... ib
Quod iudex victualium teneatur semel
m mense examinare pensatores farine
et notarios eorum .
Quod quilibet molandinarius^eneatu^
habere cupos coctos et coequatos ad
modum quod capiantxvn cupi unum
quartarium eto.
Quod molandinarii non pVsBrat' h'aber"e
saccosmlods.ubitenenturstadere, ib
DE TABERNARIIS.
statutorum et ordinamentomm fertnn.
super infrascripiis taberuar? ^
Quod nemini vendenrhim ^
habere in tabenT Z B ! Uceat
nec aliquod ^ZZ^T^
quatum.. tum et c <>e-
Quod dicta vasa et mensu™ *•
cial e scoctur eC oqu an ^ 0 P p er .°f-
Per digitum unuin ° r °
Quod predicte pene debVanV 1' • * ' **>•
^mexactoremheris L 81 P6r
marum i nfra Cu-
Ouod x Ue, qui " — • • . . . . ib
de ™o , cuius tabern ?T h aberne
fuentcondemnatus iZ B | tabeB »«u«.
penae U8> teneat «r ad dictas
Ouod x„ accusator^ pub iV; ' * » 1 88
bernarios eligantux et °! 8U ? er ta-
»uper l^ide m broleti PUbllCen tur
ib.
fit
Digitized by
Google
49'
ccxliii.
CCXLIV.
CCXLV.
CCXLVI.
CCXLVII.
ccxlvui.
CCXLIX.
ccl.
INDEX CAPITVLORVM
188
ib . CCLXII.
CCLXIH.
CCLl.
CCLII.
CCLHI.
CCLIV.
CCLV.
CCLVI.
CCLVII.
CCLVIH.
Ouod nullus tabernarius possit esse ao-
cusator super tabernarios ...... *a.
Ouod cuilibet persone cum duobus te-
stibus liceat accusare facientes contra
statuta predicta *
Quod potestas teneatur semel in singubs
annis de mense septembris requirere
generale consilium, pro quanto quar-
tinus vini debeat vendi » 189
Quod cuilibet persone liceat accusare
quemlibet facientem contra predicta
et infrascripta statuta »
Ouod quelibet mensura habeat signum
ab horo subtus per unum grossum
digitum • *
Quod si quis inspinaverit aliquod vas
vini, et usque ad tres quartinas de
ipsis vasis vini vendiderit, teneatur
cuilibet volenti emere de ipso vino
vendere pro precio ordinato » ib. CCLXVl.
Quod vendentes vinum male mensura-
tum vel in vasis non coclis punian-
tur »
Ouod condemnati predictis occasionibus,
si ad canevam comunis Cumarum
condemnationem non solverint, de-
super tabernis eorum tollantur hostia
et balchiones »
ib.
ib.
CCLXIV.
CCLXV.
ib.
ib. CCLXVU.
CCLXVIIl.
190
DE BECCARIIS.
Quod quilibet volens vendere recentes
carnes in civitate, ea die qua ven-
diderit carnes, et in redeundo sit
reaUter et personaliter afBdatus. . . »
Quod vendenles carnes ad minutum sa-
litas et lardum et formagium vendant
ad libram triginta unziarum »
Quod inter pascha maius et festum s.
Michaelis non possit accipi de libra
lardi recentis ultra denarios xim etc. »
Quod nemini liceat vendere carnes in
Cernobio, nec infra conflnja civitatis
tenere ad beccarias suas nec vendere
carnes amorbatas, morticinas etc. »
Quod nemini beccario liceat inter ro-
gnionos alicuius bestie immittere pin-
guedinem etc »
Quod nemo beccarius presumat emere
aliquas bestias mortuas , nec eas ven-
dere nec ducere a Turno infra ...»
Quod nemini beccario liceat in ripis Cu-
marum tenere super publico aliquod
bancum pro carnibus vendendis . . »
Quod nemini infra confinia civitatis li-
ceat vitulum vel vitulam vendere
mortuam etc »
DE PISCATORIBUS.
Capitutum stalutorum et ordinamenlorum factorum
super facto piscium et super facto piscatorum.
CCLIX. Modus quiservatur diebus quadragesime
super consignatione piscium a comu
nibus infrascriptis
CCLX. Quod predicta comunia 6tatutis sibi die-
bus teneantur ante terciam consigna-
re superstantibus piscium quantitatem
piscium eis impositam ad piscariam
Cumarum »
CCLXI Quod quodlibet comune impositam sibi
ib.
ib.
ib.
CCLXIX.
CCLXX.
CCLXXI.
CCLXXU.
CCLXXUI.
191
ib
ih
192
492
piscium quantitatem per unum ex
suis vicinis sua die ad piscariam Cu-
marum mittere teneatur, qui eosdem
pisces vendat ibidem col. \%
Quod nemo infra confinia ciwtatis pre-
sumat vendere pisces consignatoribus
piscium pro suis comunibus » ^
Quod consignantes pisces pro suis co-
munibus, et pisces vendentes ad pi-
scariam alicui piscatori vel piscium
venditori infra civitatis confinia pisces
vendere non presumant ,
Qaod 8uperstantes piscium non reci-
piant in consignatione aliquem pi-
scem, qui sit minori precio soUdo-
rum h „
Quod superstantes predicti teneantur
facere incidi quemlibet piscem valen-
tem solidos n vel supra , ^
Quod nemini liceat eraere aUquem pi-
scem valentem solidos n vel supra
nisi incissum
Quod a Tabernula et Zeno infra nemini
liceat in vivario tenere aliquem pi-
scem
Quod nemini liceat portare nec portari
facere aliquem piscem extra confinia
civitatis Cumarum
Quod nemini liceat ducere aut duci f a -
cere pisces ad civitatem, nisiperre-
ctam stratam
Quod nemo consignandi causa pisces pro
predictis comunibus veniens ad civi-
tatem Cumarum anemine capi valeat »
Quod nemo revenditorum piscium pre-
sumat stare ad piscariam Cumarum,
nec in toto mercato berline in aUquo
die quadragesime ante nonam. ...»
Quod ducens pisces ad civitatem , sta-
tim cum fuerit ad ripam lacus, con-
festim portet eos ad piscariam. ... fo.
Quod iudex victualium teneatur eUgere
privatos super predictis
196
ib.
ib.
ib.
197
ib.
CCLXXIV.
CCLXXV.
CCLXXVI.
accusatores
omnibus
Quod omnes condempnationes , que fient
predictis occaxionibus, solvantur infra
decem dies in denariis numeratis. »
Quod unus de canevariis comunis in
qualibet die quadragesime debeat pre-
esse ad recipiendum et pensandum
pisces ,
Quod pisces incidantur per medium»
CCLXXVH. Quod pisces non recipiantur nec pen-
sentur ante pulsationem campane co-
munis »
ib. CCLXXVHI. Quod predicta comunia omnes pisces
habeant, quos consignare debent in
quaUbet die in presentiaiudicis victua-
Uum ante pulsacionem dicte cam-
pane »
Quod nemini revenditorum piscium U-
ceat emere aliquem piscem a Torrigia
infra versus Cumas »
Quod piscatores debeant ducere pisces
recte acl piscariam Cumarum, et ipsos
super piscaria ponere sine mora. . »
Quod nemini Uceat piscari lacum Cu-
marum cum reti magno spisso vel de
muzeta inter maius et kalendas se-
ptembris
CCLXXIX.
» 193 CCLXXX.
CCLXXXI.
ib.
ib.
198
ib.
ib.
194
ib.
ib.
ib.
199
Digitized by
Google
49 3 PARS
CCLXXXtl. Quod in aUquo lacu Cumarum nemini
liceat ponere retia, que appellantur
bigezum et guadetum eol. 199
CCLXXXW. Quod nomini liceat inter kalendas maii
et kalendas iulii agones capere , ven-
dere nec donare » ib.
CCLXXXIV. Quod nemini liceat piscari lacum Cuma-
rum nec iacum Lugani reti, quod
appellatur muzeta • » fo.
CCLXXXV. Quod Btatuta facta super piscatoribus et
revenditoribus piscium valeant omni
tempore » 200
CCLXXXYI. Quod inter kalendas maii et iulii ne-
mini liceat in navi agones habere » ib.
CCLXXXVII. Quod nemini venditorum piscium liceat
vendere vel donare pisces alicui re-
venditori vel mercatori, qui non sit de
districtu Cumarum • ib.
CCLXXXVHLQuod nemini piscatorum vel venditorum
piscium liceat a Tabernula et Zeno
infra vendere aliquem piscem unius
libre vel supra alibi quam super pi-
scaria Cumarum, et aliter quam ad
libram xxx unziarum » ib.
CCLXXXIX. Quod venditores piscium , cum vendent
pisces, babeant bilanciam super pi-
scaria cum libra et media iibra etc. » 301
CCXC. Quod nemini venditorum piscium Uceat
a dictis confinibus infra vendere ali-
quid piscis, nisi in balanciis libratis
et sigillatis signo comunis Cumarum » ib.
CCXCI. Quod in diebus quadragesime non possit
accipi pro iibra truite ultra denarios
xxi etc » ib.
CCXCll. Quod extra quadragesimam non possit
accipi de libra truyte ultra denarios
xvu, etc » ib.
CCXCUI. Quod nemo vendendo de predictis pi-
scibus a libra infra presnmat augere
precium ultra ratam » 202
CCXCIV. QuodquiUbet venditor piscium teneatur
cuiUbet primo appellanti et volenti
emere de aUquo pisce vendere de ipso
pisce pro precio pretaxato » ib.
CCXCV. Quod nemini a Tabernula et Zeno infra
liceat emere aUquem piscem, nisi
supra piscaria Cumarum » ib.
CCXCVl. Quod nemini liceat emere aliquem pi-
scem vei piscis aliquid pro maiori
precio, quam supra taxatum, etc. . » ib,
CCXCVIL Quod predicte balancie habeant cordulas
curribiles et equas , de facili cadentes
et Ievantes » ib.
CCXCVIH. Quod liceat cuUibet cum duobus testibus
accusare facientes contra predicta • ib.
CCXCIX. Quod in singulis diebus quadragexime
teneatur iudex victuaUum examinare
piscariam , et ementes et vendentes, et
semel in ebdomada extra quadrage-
simam » ib.
CCC. Quod dictus iudex semel in ebdomada
quadragesima, et extra quadragesi mam
semel in mense teneatur examinare
dictas balancias et libras et unzias,
si iuste fuerint et equales » 203
CCCI. Quod locus piscarie intelligatur tota
terra platee s. Iacobi » ib.
De venditoribus pullorum, occarum et ovorum.
CCCII. Quod nemini revenditoruin infra confinia
ALTERA
CCCIIL
494
civitatis liceat emere puUos, occas ,
anetas vel ova eol. 503
Quod nemini revenditorum pullorum, .
etc. Uceat intrare mercatum blave et
puUorum in diebuB mercaU, occaxione
emendi vel revendendi aliquid de pw-
dictis » ib.
De uvis et aliis fractibos, qui portautur
ad vendendum.
CCCIV. Quod neminiliceat emere aiiquos fructus
occaxione revendendi infra conflnia
civitatis 804
CCCV. Quod nemini liceat vendere aliquas uvas
infra conflnia civitatis, exceptis uvis
temporaneis, redegis et brumestis » ib.
CCCVI. Qood nemini liceat portare ad civitatem
aUquas uvas, nisi de vineis propriis
iUius qui apportaverit • ib.
CCCVII. Quod potestas teneatur eUgere nu viros
legales civitatis, qui debeant accu-
Bare contrafacientes » ib.
De bestiis «alvaticints non emendis infra conQnia.
CCCVIII. Quod nemini causa revendendi liceat
emere aUquas bestias salvaticinas infra
confinia civitatis » ib,
Titulus seu liber, in qno statula comonis Cumarum,
quae loquuntur de iudiciis, comprefeewa sunt per
seriem et notata.
CCCIX. Quod si qua persona semel citata fuarii,
ut veniat facere racionem , et non ve-
nerit, detur ei bannum 205.
CCCX. Quod si aUquis positus fuerit in banno,
possit exire de banno, si non fuerit
preteritum .' » ib.
CCCXl. Quod blaxma non dentur sed banna,
de quibus banniti possint exire facien-
tes actoribus racionem » ib.
CCCXU. Quod requisiciones pro debitis flant per-
sonis, que fuerint in requisicione ,
etc » 206
CCCXIII. Quod si quiB parabolam eundi domum
habuerit, citari non possit infra tres
dies post illam parabolam » 207
CCCXIV. Quomodo banna pecuniaria currant et
pretereant ... » ib-
CCCXV. Quod queUbet requisicio , que de cetero
fietextraconfiniacivitatis.geminelur » ib.
CCCXVF. Quod si quis condemnatus fuerit et in
banno positus de suis bonis, post
bannun» extimari possit etc » ib.
CCCXVIL Quod potestas per sacramentum tenea-
tur eximece et eximi fanere de baflflis
pecuniariis personas, que debita sol-
verint » 208
CCCXVIIL Qnod si aiiquis aiiquem scribi fecerit
in banno pro vasto, scaco etc., dicat
prius rei extimacionem » ib.
CCCXIX, Quod omnis homo veniens cum ifttAv-
lia ad habitandum et manendum con-
tinue in civitate, civis sit » ib.
CCCXX. Quod omnes homine» habitaates in vU-
lis cumani episcopatus facere debeant
in vicinancia cum rusticis, sicut alii
rustici » ?0 °
f.4
Digitized by
Google
495
CCCXXI.
INDEX CAPITVLORVM
Quod nobiles habitautes extra conflnia
civitatis teneantur cum comuni burgi
et ville, in quo babitant, ad omnes
condempnaciones pro suis facultatibus,
que de ipso comuni flerent etc. . . . col.
CCCXXH. Quod burgensi non liceat distringere
rusticos sue plebis ad dandum sibi a-
liquod dacium vel fodrum etc. . . »
CCCXXIII. Quod rustici , qui vadunt stare in bur*
gis , leneantur solvere fodrum comuni
Cumarum cum comuni ville , unde
exierit , si a comuni ville petitum
fuerit •
CCCXXIV. Quod si aliqua persona venerit babitare
Cumis vel in episcopatu ab ultramon-
tanis partibus , seu de aliis provinciis,
excepto de Lombardia, etc. non coga-
tur stare in placito de aliqua servi-
tute personarum
CCCXXV. Quod ille, cui hereditas alicuius bur-
gensis vel rustici delata fuerit ab in-
testato vel aliter, teneatur solvere de
debitis imminentibus comuni rustici
vel burgensis tempore mortis sue pro
parte contingente defuncto »
CCCXXVI. Quod consules et potestas Cumarum et
eius iudioes teneantur facere fieri
simplicem absolucionem »
CCCXXVII. Quod potestas el consules iusticie et ne-
gociatorum sacramento teneantur dif-
flnire causas infra quatuor menses »
CCCXXVHI. Quod sentencia feratur in scriptis super
qualibet causa, que fuerit a solidis
sexaginta supra »
CCCXXIX. Quod potestas, consules et iudices, prius-
quam ferantur sentencie, teneantur
facere scribi notulas in quaterno . »
CCCXXX. Quod nulla condempnacio facta de re-
bus mobilibus vel denariis solvendis
a tribus annis in antea valeat ...»
CCCXXXI. Quod nemini detur parabola, si credi-
derit vel se obligaverit pro aliquo
homine de ultra montes, accipiendi
aliquid »
CCCXXXII. Quod si delatum fuerit sacramentum
alicui capitulo , conventui , collegio
vel universitati vel persone ecclesia-
stice de aliqua causa , capitulum ,
conventus etc. per se vel eius ad-
vocatum ipsum sacramentum facera
teneatur »
CCCXXXHI. Quod fideiussoribus debitorum comu-
nis Cumarum liceat infra die3 quin-
decim post solucionem factam ipsos
debitores et eorum heredes capere
et eos detinere, quoad eis fuerit sa-
tisfactum »
CCCXXXIV. Quod si quis pannorum mercator iu-
rabit vel iuraverit de cetero aliqua
credencia de panno vel de precio,
et petierit ab aliquo precium de panno
quod vendidit , sacramento stetur
emptoris »
CCCXXXV. Quod res et bona cuiuslibet persone
Deo dicate et ecclesiastice , que ipsa
bona sua ante Deo dicatiouem, vel
antequam fuerit ecclesiastica, obligas-
set, conveniri possint sub eo examine ,
sub quo tempore obligacionis potc-
rant conveniri »
210
CCCXXXVI.
209 CCCXXXVII.
CCCXXXVIIl.
ib.
ib.
21 1
ib.
ib.
ib.
ib.
213
CCCXXXIX.
CCCXL.
CCCXLI.
cccxm.
212 CCCXLHI.
CCCXLIV.
ib. CCCXLV.
CCCXLVI.
CCCXLVH.
214
ib.
CCCXLVHI
CCCXLIX.
ib.
49«
Quod frangens pacem penam in con-
tractu pacis positam solvat', n i 8 i
pacem fregerit in bannito de'mal- •
leflcio ' eol
Quod comune burgi vel ville," i n Vuhw
territorio aUcui dampnum datum
fueritper incendium, dirupadonem
vel truncacionem per aUquos extra-
neos etc
Quod si aliqua robaria vel personalis
capcio de die vel de nocte extra
lacum facta fuerit in aUqua p ar t e
districtus Cumarum, servetur ut i n .
fra
Quod ad predictam restitucionem tam ^
oives quam nobiles teneantur pre-
ter septuagenarios, viduas etc . 9tft
Quod statuta ultimo facta prioribus
statutis contrariis prevaleant, eti n
eo quod priora contraria fuerint
nulUus efficacie sint ; .,
• Quod interim quo steterunt dicti m"a- ' '
lexarti , banniti et obsides i n C i vi .
tate Mediolani et alibi, nulla sit eis
cursa prescriptio, nec alicui pevso-
ne contra eos
Quodsolum hediflciorum etdomorum ' '
destructaxum alicui de parte R u .
sconorum , a tempore regiminis Mar-
tim de la Turre citra, restituatur
lUis personis, que erantin posses-
sione earum tempore ipsarum de-
structionum ............ , ^
Quod nassaria et piscarie possint fleri
in flumine Abdue per iUas personas
et earum successores, quae in ipso
flumine piscarias et nassaria ha-
bere consueverunt „ 2 17
Quod qui ius habcnt in rebus, que
fuerunt quondam Petri Vicedomini
et Galleti et Valeti eius ftliorum,
possint illud prosequi contra pos-
sidentes de bonis ipsorum ib.
Quod heredes et proxtmiores ipsorura
quondam Galleti et Valleti resti-
tuantur in possessionem bonorumet
rerum , que possidebantur per ipsos
Vicedominos tempore quo bannum
receperunt , \\,
Quod repudialione vicinie non ob-
stante, persone que stabant et ha-
bitabant in burgis vel villis tempore
preseucium facultatum, teneantur
cum comunibus terrarnm, in quibus
stabant, de fodris, oneribus etc. » 218
Quod si aliquis alterius iurisdictionis
venerit ad standum cum familia in
burgis vel locis episcopatus Cuma-
rum, subire teneatur omnia fodra
et condicia et onera in eo loco,
ubi morabitur » ib.
Quod expense a comunibus facte exer-
cituum occasione solvantur medie-
tas pro here, et medietas pro per-
sonis » ib.
Quod si qua persona religionem intra-
verit, professionemque fecerit, ipsa
nec domus, quam ingressa fuerit,
ultra promissa vel data a parentibus
etc. nihil petere vel habere possit »
Digitized by
Google
219
220
CCCLXV.
CCCLXVI.
CCCLXVII.
cccLxvm.
ib.
221
ib.
PARS ALTERA
CCCL. Quod omnes illi, qui steterunt et fue-
runt banniti de maleflcio et malexartia
vel de aliis maleficiis , etqui eximen-
di sunl de bannis et condempnacio-
nibus secundum formam statuti, resti-
tuantur etpro restitutis habeantur eol.
CCCLI. Quod si alicui de parte Rusconorum ab
anno currenti mcclxxv citra alique pos-
sessiones occupate fuerint , restituan-
tur ,
CCCLII. Quod si iusto titulo rem immobilem
aliquis tenuerit, et super hedificave-
rit in solo, et ad ipsum solum et hedi-
ficium restituendum victus fuerit, re-
tencionem pro expensis in hediflcio
factis habeat ib.
CCCLIII. Quod si tenuisset de bonis et rebus a-
licuius , qui sit de parte Rusconorum ,
ab anno correnti mcclxiii citra, te-
neatur, si fuerit creditor illius, cuius CCCLXIX.
bona cepit, possidere fructus etc. »
CCCLIV. Quod per potestatem et eius iudices de
predictis et super predictis summarie
cognoscatur, et de predictis quilibet
capi possit »
CCCLV. Quod debiloribus comunis debitorio vel
fideiussorio nomine ius in civilibus
non reddatur , nec audiantur in agen-
do etc »
CCCLVI. Quod debitores comunis non possint a-
liquod officium vel honorem habere
a comuni Cumarum, nec esse procu-
ratores, sindici, tutores vel actores
aliqua causa, nec eis in civihbus ius
reddatur »
CCCLVII. Quod per iudicem caneve dierum de-
cem una dilacio detur debitoribus
comunis habendi soluta debita »
CCCLVIII. Quod quilibet servitor tetiens continue
caballum, cum iverit pro comuni,
habeat imperiales viginti unum in
die »
CCCLIX. Quod quelibet custodia noctis habeat
a comuni libras sex novorum pro
anno ' dimidio ef non plus, et stet in
illa vicinia, cuius custos fuerit. . . »
CCCLX. Quod comdempnaciones et banna a x
libris supra possint solvi comuni Cu-
marum in omnibuscartis et nominibus
comunis de Cumis, et canevarii eam
solucionem recipere teneantur etc. »
CCCLXI. Quod hona alicuius persone cumane
iurisdictionis ad personam aliam per
successionem vel modum alium de-
voluta, que non sit de iurisdictione
Cumarum , anexa et obligata esse in-
telligantur comuni Cumarum etc. »
CCCLXII. De eodem, et quasi nulla est discrepan-
cia inter hoc capitulum et superius
proximum »
CCCLXIH. Quod procuratores et canevarii comunis
Cumarum teneantur per sacramentum
facere venire' in comune Cumarum
omnes denarios, qui recipiuntur de
confessionibus et scripturis aliis per CCCLXXIX.
scribas caneve occasione officii ipsius
. caneve »
CCCLXIY. Quod canevarii et scribe, in quos pi-
gnora comunis pervenient, pignora
bona accipiant »
49«
Titulus seu liber statutorum faclorum
super officialibus et servilortbus.
222
ib.
CCCLXX.
CCCLXXI.
ccclxxii.
ccclxxhi.
223 CCCLXXIV.
ib.
ib.
CCCLXXV.
CCCLXXVI.
CCCLXXVH.
ib.
224
CCCLXXVIH.
ib.
il). CCCLXXX.
Quod scribe ambaxatarum scribant in
uno scripto omnes testes, quos a-
liquis recipi facere voluerit . . . eol.
Quod scribe bannorum pallacii et bro-
leti teneantur per sacramentum scri-
bere omnia banna et parabolas »
Quod aliquis non eximatur de ban-
no, nisi precepto potestatis vel
eius iudicum vel iusticie consu-
lum etc »
Quod si quis in banno positus fuerit
aliqua occasione , solvat pro scriptu-
ra, lectura et canzellatione et extra-
ctione banni singularis persona de-
narios quatuor, et comune dena-
rios vni ,
Quod nemini scribarum habenti sa-
larium a comuni liceat accipere pro
alicuius securitatis scripturaaliquid,
et qui non habuerit salarium, pos-
sit accipere denarios quatuor . . »
Quod officium duodecim scribarum
bannorum et pignorum non possit
fleri per submissam personam . . »
Quid et quantum scribe pallacii , con-
sulum iusticie et mercatorum ac-
cipere possint de tutelis, procura-
tiouibus, cautionibus »
Quod de diebus et testibus non acci-
piatur ultra denarios duos, de no-
tula vero possint accipere den. vi
ab utraque parte »
Quod scribe pallacii , consulum iusti-
cie, negociatorum et ahorum offi-
ciaUum possint accipere pro nota
sentencie denarios tres a qualibet
parte , et denarios duos pro diebus
et testibus »
Quod scribe palacii et alii officiales
non possint accipere de qualibet
carta emancipacionis , denunciatio-
. nis vel assignationis in partem flliis
emancipatis ultra solidos duos. . ■
Quod scribis palacii Cumarum non
liceat accipero ultra denarios iiii
pro litera sigillata etc »
Quod scribe solarii comunis de Cumis
non possint habere de qualibet sub-
scriptione , quam fecerint occasione
sui officii , preter denarios sex . »
Quod ad officium malleficiorum sint
duofratresseuhumiliati sive laici ad
voluntatem consilii Cumarum, et
banna malleflcii scribantur per
eos »
Quod iudicature et pignora, que per-
venerunt in arbitros et in alios, qui
prefuerint pro comuni Cumarum
causis vertentibus tunc temporis
inter Mediolanum et Cumas, deve-
niant in comune Cumarum . . . . »
Quod arbitri, qui fuerunt ab xi annis
infra, teneantur per sacramentum
consignare omnia pignora iudicatu-
rarum comuni Cumarum , si aliqua
inde sentencia data fuerit »
Quod consules iusticie sacramenfo
225
ib.
ib.
226
ib.
227
ib.
ib.
ib.
228
229
ib.
ib.
ib.
230
Digitized by
Google
499
ccclxxxi.
ccclxxxu.
cccLxxxni.
CCCLXXXIV.
CCCLXXXV.
CCCLXXXVI.
CCCLXXXVU
INDEX. CAPITVLORVM
teneantur questione», que sub eo-
rum aUquo placitantur , in fine au-
dire comuniter, et eas comuni CCCXCVI.
consilio diflinire intraxv dies post
placitationem in iine col. 230
Quod consules venire teneantur ad
borletum bis in diebus feriatis, et
ibi stare horis consuetis » ib. CCCXCVII.
Quod laici consules iusticie sint de
civitate Cumarum et eligantur ad
sortem etc » 231
Quod con6ulibus iusticie non liceat CCCXCVUI.
pignus accipere pro aliqua iudica-
tura, nec de aliqua causa » ib.
Quod consules iusticie teneantur se
subscribere in sentenciis , quas pvo-
tulerint, ascendentibus ultra soli-
dos lx nov ib.
Quod duo consules negociatorum sint CCCXCIX.
unus de societate negociatorum, et
alius secundum voluntatem maioris
partis consilii Cumarum, et sint CD.
ambo maiores xxv annis etc. . . » 232
Quod consules iusticie teneantur in
diebus iovis et veneris tenere pla-
cita » ib.
, Quod omnes condemnaciones , que
fient in concordia parcium a soidis CDI.
xx novorum supra, per notarium
qui eas tradit, ponantur in qua-
ternis » ib. CDII.
Titulus, _ub quo coraprehensa sunt extraordinaria
capilula, quibus per eorum diversiUtem nomcn
proprium non poluit assignari.
CCCLXXXVIII. Quod albergatores recedere non con-
cedant hospites, quoad pedagerio
de pedagio fuerit satisfactum . . » 233
CCCLXXXIX. Quod fabris equorum non liceat de
quolibet ferro accipere ultra de-
narios quinque » ib.
CCCXC. Quod a cantono domus filiorum quon-
dam Iordani de Lacu in sursum
versuB mercatum , omnes beccarii ,
qui faciunt ibi carnes, sanguinem
bestiarum totum spargant in car-
ralem » ib.
CCCXCI. Quod de aquis mortuis , que per
stratas currunt tempore pluviarum,
superior vicinus, qui domum vel
terram habet vicinam ipsis stratis,
capere possit et super suum ducere,
inferioris vicini non obstante con-
tradictione » ib.
CCCXCII. Quod notarii debeant imbreviare in-
strumenta , que tradent , in qua-
ternis , et in cartis expletis nomina
et cognomina scribantur » 234
CCCXCUI. Quod domus, que fuit quondam Ar-
noldi de Marcio, que est in curia
filiorum q. Zoanardi de Salla, de-
beat pervenire in fllios ipsius q.
Zoanardi » ib.
CCCXCIV. Quod omnes persone cumani episco-
patus veniant et vendant cum na-
vibus suis in portum Cumarum , 1
ubicumque velint, cum mercato et
sine mercato » ib.
CCCXCV. Quod officium consulura minorum sit
CDIII.
CDIV.
CDV.
CDVI.
CDVU.
CDVUI.
CDIX.
CDX.
CDXI.
CDXII.
5or»
cassatum, et ad ipsum ofltcium
nullus eUgatur olficialis co( , 23 ,
Quod quilibet servitor eques eundo '
pro comuni Cumarum extra con-
finia habeat in die solidos qua-
tuor, et servitor pedes solidos
duos . . .
235
Quod nemini liceat ducere vinum
per lacum a Surico infra longe a
ripa lacus per dimidium milia-
rium '
_ , »
Quod tres vrn religiosi non habi-
tantes cum uxoribus et familiis
eUgantur per potestatem super
salis examinacione, et super falsi-
tates tam civitatis quam episco-
patus pensarum et mensurarum
pannorum, teUariorum"etc. .. »' ^
Quod ad ofi&cium pensandi panem
et farinam eligantur persone re-
gulares per potestatem ^
Quod a Plata mala et a plebe de
Maxe infra hominibus civitatis et
districtus de quartino vini non
accipiatur plus nec plus vendi
possit, quam in civitate vend_-
'"T ■ 236
Quodpnstores, beccarii et tabernarii
non possint habere potestates,
rectores etc „' ^
Quod statuta facta vel futura per
aUquam de predictis societatibus
cassa sint, et infra tercium diem
potestatibus consignentur » a>.
Quod pristoribus et beccariis non li-
ceat habere societatem nec con-
venire simul occasione statuendi
ali< I ui d . . 237
Hoc idem facere non Uceat becea-
riis et tabernariis , jj,.
Quod omnes obligaciones, pignora
et securitates per aliquem taber-
narium vel beccnrium facta, occa-
sione parendi preceptis preceptoris
sui parattci cassa sint » jb.
Quod quelibet persona possit accu-
sarequamlibetsocietatem,etquan>
Hbet personam contrafacientem » ib.
Ordinationes parlis Vitanorum,
edite anno mccxcu.
De electione duorum potestatum par-
tis facienda » ib.
Forma sacramenli polestatum partis
et eorum consiliariorum » 238
Quod duo potestates nequeant dare
operam, quod capitania domini
Matthei Vicecomitis diminuatur » 239
Quod potestas comunis debeat atten-
dere et executioni mandare omnia
statuta facta perpotestates partis » U>.
Quod nemo possit tenere tarchas
nec scuta nec banderias depictas
ad arma q. domini Luterii Ru-
sche » it>.
Quod omnis venditio vel aUenatio
facta per dominos Petrum et Con-
radum de Rusconibus sit cassa
et irrita » ^
Digitized by
Google
13
5oi PARS ALTERA
CDXlll. Quod Petrus, Contadus, Albertus et
Brunaxius de Rusconibus et eorum
sequaces per potestatem comunis CDXXXHI.
requirantur, ut veniant parere pre-
ceptis eius, et partis modo re-
gnantis eol. 240
CDXIV. Quod turris et domus cum palacio CDXXXIV.
Beloli de Interlignis destruantur ■ ib.
CDXV. Quod turris Alberti et Brunaxii fra-
trum de Rusconibus destruatur . » ib. CDXXXV.
CDXVI. Quod turris cum domibus et palacio
Petri et Conradi de Rusconibus
item destruatur • ib.
CDXVU. De destructione turris rotunde cum
opere ibi facto Conradi et fra- CDXXXVl.
trum de Rusconibus facienda . » ib.
CDXVIII. Quodomnesobligationes etiuramenta
obedientie Rusconibus prestande CDXXXVII.
nullius sint valoris » ib.
CDXIX. Quod vassallatica et obligationes facte
a xvm annis in manibus Rusco-
norum sint irrita » 241 CDXXXVUL
CDXX. Quod quicumque receperit bannum
malexardie comunis de Cumis, non
possit nec debeat morari in civi- CDXXXIX.
tate » ib.
CDXXI. Quod turris Grecorum et turris Petri
et Luterii fratrum Alberti Rusche CDXL.
custodiantur per duos custodes . » ib.
CDXXII. De societate, que appellatur s. Io-
hannis , in civitate instituenda . » 242
CDXXUI. Quod omnes vendiciones, que fient CDXLI.
pro comuni de Cumis voce preco-
num , denuncientur palam in con-
cionibus tribus publicis , antequam CDXLII.
ipse venditiones compleantur. . » ib.
CDXXIV. Quodpotestas comunis teneatur po-
nere ad consilium generale de CDXLHI.
fodris, taleis etc. imponeudis . . » 243
CDXXV. Quod nulla persona, que non sit
de amicis huius partis , non possit
esse potestas nec rector alicuius CDXLIV.
loci episcopatus » ib.
CDXX.VI. Quod statutum factum super resti-
tutione possessionum sit ratum et CDXLV.
iirmum » ib.
CDXXVII. Quod nemo possit esse capitaneus
castrorum Baradelli etc. , nisi fuerit CDXLVI.
cumanus et habuerit in bonis libras CDXLVII.
mille novorum » ib.
CDXXVIH. Quodpotestasneciudicesnonpossint CDXLVIII.
procedere contra aliquem ratione
alicuius maleflcii, de quo non
esset denunciatio etc » 244 CDXLIX.
CDXXIX. Quod potestas nec iudices nequeant
procedere contra aliquem ratione CDL.
alicuius maleflcii perpetrato in
festo s. Iohannis Baptiste, nec in CDLI.
diebus mercurii et iovis continue
subsequentibus » ib.
CDXXX. Quod potestas teneatur solvere parti CDLII.
illorum de Rambertengis et de
Vico illam quantitatem, quam ha- CDLIIL
bere debent a comuni » ib.
CDXXXI. Quod dominus Thomas Luvatus per
potestates et sapientes rogetur,
quod velit facere moram in ci-
vitate » ib. CDLIV.
CDXXXII. Quod dom. magister lohannes Pa-
tcmus habeat de ere comunis
5oa
iibras quinquaginta uovorum pro
salario col. 244
Quod religiose, que morabantur in
porta Sala de foris, debeant reduci
in possessionem domorum et re-
rum suarum » ib-
Quod unus pons flat super Sevisum,
quod est subtus ecclesiam s. Marie
de Luyrate » 245
Quod per comune de Cumis flat mu-
rus a cantono muri de retro do-
mus Pagani Fiche , usque ad ;can-
num muri alterius domus eiusdem
Pagani » ib.
Quod unus murus flat a muro illo-
rum de Guarachis usque ad pon-
tem de Zezio » ib.
Quod murus, qui est per medium
domus dominarum de Broylo , ele-
vetur per tria brachia per comune
de Cumis • 246
Quod potestas futurus teneatur fa-
cere destrui pontem de s.Abundio,
et citius reediflcari » ib.
Quod unus murus fiat a ponte s. A-
bundii usque ad pontem de la
traversa » ib.
Quod potestas teneatur inquirere
damnum factum pro comune de
Cumis Bertaro et Paxio de Advo-
catis in burgo de Lugano . . . . » ib.
Quod per comune Lugani non fiat
aliqua novitas magistro Thomaxio
nec eius familie de Seregio ...» ib.
Concessio pedagii in episcopatu Cu-
marum Arialdo, qui dicitur Durdus
de Ondate de Cernobio » ib.
Quod Guillelmus de Bagiana et fra-
tres sui possint exigere pedagium
super homines , res et bona de
Coria » 248
Quod dictus Guillelmus et fratres
teneantur facere fidem de rebus
sibi ablatis » ib.
Quod depredatores dicti Guillelmi de-
beant citart coram potestate ad
faciendam ei rationem de furto » ih*
De exatione predicti pedagii . . . . » 249
De securitate prestanda a predictis
Guillelmo et fratribus » ib.
Quod ipsi Guillelmus et fratres ne-
queant pedagium ullum exigere a
personis districtus Cumarum. . » ib.
Bestie et res ipsis Guillelmo et fra-
tribus ablate » ibl
Pedagium colligendum a predictis
Guillelmo et fratribus » ib.
Quod potestas teneatur facere aptari
et reparari quatuorganzerras, quas
habet comune » 250
Quod omnis potestas teneatur servare
statuta consulum » ib.
Quod nulla concessio seu parabola
contracambiandi de cetero detur
alicui de Cumis asserenti se de-
robatum in iurisdictione alicuius
civitatis » 251
Quod Moltrasium burgus et homines
Moltrasii burgenses de cetero in
perpetuum sint » U».
Digitized by
Google
5o3
CDLV.
COLVI.
CDLVII.
CDLVUI.
INDBX CAPITVLORVM
5o4
CDLIX.
CDLX.
CDLXI.
CDLXII.
CDLXUI.
CDLXIV.
CDLXV.
CDLXVI.
CDLXVII.
CDLXVUI.
CDLXIX.
CDLXX.
CDLXXI.
Quod scribe coneulum iusticie pos-
sint facere quodlibet preceptum
et preeonizamentum eol. 251
Qnod burgus Ceraobii sit de confi-
niis civitatis » ib.
Quod iudex caneve teneatur semel
in ebdomada ire ad exigendum
fodra , mutua , condemnationes
etc. » ib.
Quod ipse iudex teneatur facere fieri
retractum unum, in quo conti-
neantur omnes et singule perso-
nes habitantes infra confinia ci-
vitatis . . . • » ib.
Quod BuccesBores in feudis teneantur
et compelli possint ad solvendum
fodra et mutua comunis de Cu-
mis » 252
Quod nullum bannum malleficii pos-
sit prorogari uitra semel » ib.
Quod nuila prescriptio sit cursa ab
illa die citra, qua cause generales
prorogate fuerunt et suspense. » ib.
Quod quelibet persona debi trix, cui po-
sita fuit captio personalis, et ipsam
captionem vetaverit, condempne-
tur per potestatem de libris de-
cem »
Quod potestas teneatur dare de fa-
milia sua cuilibet habenti parabo-
lam capiendi suum debitorem. . »
Quod si qua potestas vel consul ali-
cuius loci episcopatus recusaverit
recipere aliquem, qui voluerit poni
pro capto in manibus suis, con-
demnetur de libris xxv »
Quod nulla persona presumat secum
habere vel deferre arma vetita. »
De eodem »
Quod nemo, cui familia potestatis
tentare vellet, si secum haberet
de predictis armis , vetare aut
fugere presumat »
Quod quilibet hospes civitatis te-
neatur denunciare cuilibet hospiti,
ut gladios vetitos deponat ... »
Quod predicta capitula dod habeant
iocum in familia potestatis, nec
in custodibus Baradelli etc. . . »
Quod aibergatores Cumarum tenean-
tur facere bonam securitatem de
denunciando suis hospitibus su-
prascriptum capitulum de gladiis
vetitis deponendis » ib.
Quod qui scienter receperit aliquem,
qui commisisset homicidium vel
CDLXXII.
CDLXXIII.
CDLXXIV.
CDLXXV
CDLXXVI.
CDLXXVH.
CDLXXVUI.
ib.
ib. CDLXXIX.
CDLXXX.
ib. CDLXXXI.
ib.
253
ib.
ib.
254
CDLXXXH.
CDLXXXIII.
CDLXXXIV.
CDLXXXV.
CDLXXXVI.
feritam sanguinolentam , condam-
netur in iibris ducentum ^ novo-
rum col.
Quod siquis debitor a creditore suo
captus fuerit, et aulerri voluerit
per modum violentum ei qui eum
cepisset, intelligatur esse debitor,
et ipso facto factus sit debitor. . »
Quod potestas Cumarum teneatur ob>
servare suprascripta omnia sta-
tuta
Quod potestas teneatur facere circare
per civitatem portantes gladios
vetitos >
Quod potestas Cumarum et iudices
palacii teneantur mandare preci-
piendo debitoribus, ut ad certum
terminum veniant coram se standi
causa captus et detentus in car-
ceribus »
Quod sit pena sol. lx nov. cuilibet
capienti qualeas »
Quod sit pena libr. x cnilibet ca-
pienti columbos »
Quod si quis bannitus de bomicidio,
robaria etc. de cetero fuerit in
aliquo burgo vel loco episcopatus,
condemnetur comune, in quo ille
inventus fuerit, de libris l no-
vorum
De pena rectoris facientis operam de
augendo salario suo *
Quod nulla persona presumat pro-
ponere de augendo salario alicui
rectori Cumarum »
Quod in aliqua questione non possint
dari cognoscenti de questione su-
specti ultra tres advocati
Quod notarius recipiens testes de ce-
tero non debeat accipere nisi de»
narios sex pro quoUbet capitulo. »
Quod notarius testes recipiens non
possit accipere pro exemplatura te-
stimoniorum ultra denarios xn pro
lista »
Quod quodlibet aUud capitulum huic
contrarium sit cassum
De us , qui detinent possessiones et
res monastem de Olzate »
Capitulum constituUonum editarum
contra hereticam pravitatem.. »
Note Utoatrative
Appendiee «e'
ParU Prima
ParU Seconda
254
ib.
255
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
256
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
257
ib.
261
345
365
Digitized by
Google
STATVTA
! 5 COMMVNITATIS
NOVARI AE
f!3
Digitized by
Google
Digitized by
Google
ANTONIYS CERVTI
LECTORI BENEVOLO
S. P. D.
AHeri huic Municipalium Legum messi vetemm Novariae Statutorum
collectio accedit saec. xni confecta. Eius urbis exordia a remotiBsimis usque
temporibus repetenda chronographi monent, W quorum quidam vera ani-
libus fabellis nugisque, ut in primis urbium antiquitatibus tradendis fieri
assolet, permiscent, cum remotiores notitiae raro a maioribus scripto traditae
in alta aetatum deperdantur nocte, et hominum memoria omnino prolapsae
sint, atque teste Livio, quibusque populis consecrare origines suas stu-
dentibus, plurium civitatum historia sit « poe'ticis magis decora fabulis
quam incorruptis rerum gestarum monumentis », idque plerumque fiat ut
antiquitatis celebrandae cupidine ipsa « miscendo humana divinis pri-
mordia urbium augustiora faciat^ ». Attamen parvam^) hanc urbem inter
Ihsubres Ptoleraaeus W annumerat, eamque sane perantiquam esse constat
inter Ticinum et Sessitem amnes sitam ac olim Laevorum genti pertinentem
Libiciis finitimae, licet primitus eam Herculem Libium agnomento Arium
scilicet Leoninum in eius Insubriam adventu conditorem habuisse inepte
aliqui contendant auctores, qui nominis etymon otiose disquirendum assu-
munt, praesertim M. Catonis W seu potius Annii Viterbiensis sententia
freti, ideoque fabulentur Novariam ante ab Herculis ipsius jEgyptii his
regionibus commorati nomine Lybiam et a cognomjne Ariam aegyplio voca-
bulo Leoninam, sed a Liguribus instauratam Novariam dictam esse. Spe-
ciosa ambitiosaque sane inventa, sed nimis dubia et palato critico ingrata,
(a) Cf. Plin. Hist. nalur. lib. III, cap. XVII; Laz. Aug. Cott. in Mut. Novar. sub init.; Novgir. Sacr. Car. a Basilioa Petri,
aliosque quamplures, quorum sententias et laudes heic edicere non refert.
(b) In Praefat. ad Histor. ab Urb. Cond.
(e) • Est autem Novaria civitas non magna » (Otto Frising. De Gest. Frider. Imp. lib. II, cap. XV).
(d) Claud. Ptolem, Geogr. III, I, § 33.
(e) In suppositiliis eius Fragm. de Origin.
6t
I
Digitized by
5o8
Plinius W urbem hanc et circunlcirca regioneni a Vertacomacoris inhabi-
tatam aflirmat, quin populos eorumque nomen designet, qui ex illis profecti
eam condiderint et primi incoluerint; verum Catonis sententiae ego liben-
tius faverim, duobus saeculis Plinio maioris, qui eam Ligurum fuisse
existimavit.
Non unum autem populum vel saltem eius coloniam in regione , quae
novariensem postea dioecesim constituit, lares suos fixisse memoriae ac
monumentis traditum est. Ante omnes enim Laevi Novariae Ticinique, ut
Cato opinatur, conditores, quos a Liguribus progenilos Livius W anliquatn
gentem dicit, primi Insubriam incoluere, ac circa Ticinum consederunt,
priusquam alpes Galli superarent, eorumque nomen Vertacomacorum ap-
pellationem ac memoriam absorbuisse videtur. Habuerunt ii novariensem
citra Aconiam et Ticini, Viglevani Mortariaeque agrura ac partem mediola-
nensis ditionis, teste eodem Plinio. Iis Lebecii Galliae Cisalpinae populi
finitimi ad orientem solem fuere, qui circa Sessitem fluvium constiterant,
variisque aliquando nominibus appellati sunt ^ , quae variationes a libra-
riorum liceutia vel oscitantia ortae sunt. Vetus illius populi monumentum
seu potius vestigium vix superest Forum Lebeciorum^ nunc vulgo Borgo
LavezzarO) quod novariensi dioecesi sequiori aevo accessit, non ignobilis
iri illa pagus, quem quidam lexicographi (d) eorum praecipuam urbem
dixerunt, cum revera Vercellarum urbs esset princeps. Firies Libiciis erant
ad solis ortum Aconia flumen ac Laevi, ad occasum Taurini ac Orgus,
a meridie Padus fluvius W, qui eos a Liguribus separabat, et a septen-
trione Alpium radicibus Salassii et Lepontii, erantque in eo tractu, ubi
Vercellensis ditio est et Laumellina cum parte Montisferrati iuxta Padum
et Sessitem fluvios inter Insubres et Taurinos Praestantiores vero urbes
ac oppida inter eam gentem, ut nuper innuebam, recensebantur Vercellae,
(a) Uist. nalur. lib. III, cap. XVII: • Novariam ex Vertacomacoris Vocontiorum hodieque pago non, ut Cato existimat,
Ligurum, es quibus Laevi et Marici condidere Ticinum non procul a Pado. » Unum Vertacomacorum , ut
videtur, vestigium apud nos Vertematum pagus in novocomensis et mediolanensis diti6nis flnibuB superest.
(b) Histor. lib. V.
(c) Lebetii, Lybici, Lebui, Libui et Libitii passim ii in scriptoribus dicuntur; Polybius diligentissimus inter ceteros
chronographus Lebecios illos nomine nuncupat et Plinius Libicios, T. Livins ac Ptolemaeus Libicos.
(d) Ortelius in Tfiesauro et Carolus Stephanus in Lexico.
ic) • Prima, quae circa Padi esorlus suut loca, Lai et Lebecii ultra Insubres habueruut « (Polyb. Hislor. lib. II).
(f) De Laevis Lebuisque loquitur Liyius describens bellum anno ab urbe condita dlviii a M. Claudio Marcelliuo in
Insubres Boiosque pugnatum, quo inimicis in agro novocomensi contritis, L. Furius Purpureo alter consul
collegam consecutus • et iunctis exercitibus primum Boiorum agrum usque ad Felsinam oppidum populantes
peragraverunt In Ligures deinde traductus exercitus. Boii negligenlius coactum agmen Romanorum ,
quia ipsi procul abesse viderenlur, improviso aggressuros se rati per occultos saltus secuti sunt; quos non
adepti, Pado repente navibus traiecto Laevos Lebuosque cum pervastassent , redeuntes inde Ligurum extremo
flne cum agresti praeda in agrum incidunt romanum. Celerius proelium acriusque commissum elc. » {Histor.
lib. XXXIII, cap. XII).
Digitized by
Google
5c>9
Burgus sive Forum Lebeciorum , Cutiae in tabula itineraria Peutingeri
designatae, Laumellum, teste Ptolemaeo, Rigomagus nunc Trino et Qua-
drata sive Crescentinum ; flumina autem eisdem erant Orgus seu Morgus,
iuxta Plinium, Duria maior et Sessites. Laevi et Lebecii populi Insubribus,
ex quorum tribu erant, adnexi fuisse videntur et quasi ipsorum clientuli,
ideoque saepe in bellis adversus inimicos consociati inveniuntur , et postea
sub unica Insubrum appellatione nominati.
Maricos a Salluviis, ut putant, exortos aliquam . in novariensi agro
coloniam habuisse verisimile est, sed cum Laevis Libiciisque postea in-
termixtos. Meta Maricorum et Forum Maricorum W, ut Guido Ferrarius,
Baudrandus et Carolus Stephanus aliique senserunt, illius gentis nomen
servant. Eorum sedes proprie secus Tanarum extitit, ex qua forte colonia
aliqua secessit alio migratura, suosque Penates in una alterave novariensi
regione defixit, et tria vix saecula exacta sunt, ex quo adhuc ipsorum
supererat memoria, cum adhuc apud lexicographos Castrum Maricorum 'W
inveniatur, de quo Georgius Merula haec nos docet, si vera asserit:
« Visuntur vestigia Castri Maricorum, vei ut posteriores aetates, Maringi.
Abest vix duo passuum millia ab Alexandria, atque secundum Tanarum
Villa est Fori; pervetus ulerque desertus nunc est vicus; floruit dum
Alexandria conderetur; spectantur delubra diruta, tessellata pavimcnta,
silicei anliqui operis lapides cum epigrammatis; evidens sane testimo-
nium etc. » W
Agones populi sive Agoniates ab ostio vallis Ossulae spatium inter
Cusium, quo Aconia fluvius effluit, Verbanumque lacus positum occupa-
baut prope Alpium Leponliarum radices, habebantque ab occidente Sa-
lassos Taurinosque, quos Poljbius promiscue Tauriscos nuncupat; sed post
huius scriptoris aetatem eorum nomen obliteratum fuit , neque usquam
amplius memorantur; transierant enim cum aliis finitimis populis, nempe
Laevis, Lebeciis atque Orobiis, qui septentrionales mediolanenses colles
incolebant, in nomen Insubrum, bellicosae dominatricisque gentis, unamque
una simul gentem conflarant. Qua re ii ex primis Italiae populis fuisse
videntur, cum nulius in Galliis eiusdem nominis populus inveniatur. His
additur diclis Polybii aucloritas iuxta quam meridionale Alpium,
quae Italiam terminant, latus Insubriam prospiciens incoiebant Taurisci,
(a) Vulgo Mezzomcrico et Marengo.
(I») Nunc vulgo Castello sive Pielra dci Marici.
ic) Anliq. Vicccom. li!>. VI, [iag. 141.
«I) Historiar. lib. II.
Digitized by
5io
Agones et aliae gentes barbarae, nempe loca vallesque finitimas mon-
tibus, in quibus Aconiae fluvii sunt fontes W, eorumque propria fuit
sedes Verbanum inter et Cusium seu Julianum lacus et in ipsa Athi-
sonis valle, ex Merulae sententia: « eorum partem in Agones, qui Nova-
riensium extremi ad septentrionem , vallem, per quam Athiso delabitur,
incolebant <W ». Denique Vocontii transalpini in ttaliam cum redundassent,
eorum nomen et memoria superest in Voconia vallis Vegetiae pago;
extremo vero illo Lepontiorum alpinae gentis ramo, qui Rhodani fontes
accolebant W, et Lepontinis alpibus nomen dederant, praecipuus in Ossula
valle locus erat Domus.
Ad haec auctores nOnnulii fabuiosae Peutingeri itinerariae tabulae inte-
gram fidem adhihentes pronunciant ab alluente flumine urbem Novariam
nomen esse mutuatam, quod nobis Aconia est. Figmentum hoc curio-
sitatis potius quam eruditionis praetextu referebam, cum nunquam hic
fluvius tali nomine donatus fuerit, cum incolae vallium, unde effluit,
Agones antiquitus appellarentur , nec Novariae vocabulum in privatis aut
publicis tabulis legiinus, sed Aconiae, quod latino sermone evanescente
adhuc non desuevit; accessisse vero etiam illud videlur decursu temporum
aut errore aut vulgari quodam usu , quo flumina aliquando consuevimus,
tametsi proprium habeant, ab urbis nomine designare.
Vetustior civitatis historia nobis inter finitimarum gentium et praecipue
Insubrum facta gestaque inquirenda est, quibus omnibus eventus prope
communes fuerunt. Romano aevo veteribus eius incolis manentibus a
Pompeio Strabone anno ab urbe condita dclxv ius Latii Quiritiumque
datum, et maximo eam discimus fuisse municipali honore condecoratam et
ipso decurionum ordine ( d ', quo nil honbrificentius, ut scripti lapides in
agro reperti testantur, ac romana civitate; et demum cum reliquis latinis
transpadanis coloniis a Julio Caesare dictatore, antequam secundo consu-
latum iniret, in colonias romanas ea urbs cooptata. Hahc firinissimum
fuisse municipium Tacitus commemorat, cumque aliis praeclaris civitatibus
recenset, dum de Syllanis militibus loquens, qui ad Vitellii partes trans-
fugerant, ait: « ut donum aliquod novo principi firmissima transpadanae
regionis municipia Mediolanum, Novariam et iEporediam ac Vercellas
adiunxere W ». Et sane municipes legibus suis suoque iure utebantur,
(a) Agonum populi \estigium est Vicus Agomm nunc ital. Vogogna, G. Ferrario testante in Lett. Lomb. VIII, p. 414.
(b) In Terent. Reg. F. ap. G. Ferrar. Antiq. Insubr. dissert. I.
(c) Strahon. Rer. Geograph. lib. IV; Plin. Histor. Natur. lib. III, cap. XX.
(d) Gallerat. Inscript. n. XXIV et LI.
(e) Histor. lib. I, 70, sub init. Imp. Vespas.
Digitized by
Google
5n
muaeris tantum cum populo romano honorarii participes, nullis aliis ne-
cessitatibus nullaque romana lege adstricti, licet in re tam antiqua et
impervia difficile statui possit quibusnam finibus ea municipalia iura
continerentur ; iniuria namque temporum et scriptorum silentio factum
est, ut memoria obsoleverit excideritque fere omnis. Tamen satis pro-
batum est hanc municipiorum fuisse conditionem, ut romanae- quidem
civitatis privilegiis et iure potirentur, suas tamen leges, suos magistratus,
suaque tam publica quam priyata instituta retinerent W. Extant adhuc
certissima huius rei testimonia veteribus inscripta marmoribus, quibus
sacerdotia, magistratus, collegia, ritus et mores gentis novariensis tunc teni-
poris, cum haec Galliae Cisalpinae alque Insubriae regio tali appellatione a
Romanis notabatur, recensentur. Ei insuper tribus honos non defuit, quippe
quae suffragia sua in Claudiain tribum referret, ut nonnullae testantur
romanae inscriptiones passim in agro exhumatae ( b) , et inter ceteras Galliae
ipsius civitates ita semper eminuit, ut si non primum, proximum certe
primis sibi locum in earum ordine promeruerit, et permultas eo Roma-
norum familias migrasse apparet, quarum adhuc et memoriae et vestigia
supersunt W. Ea circa tempora Caius Albutius Silo floruit ejoquentiae
laude clarissimus a Seneca laudatus, qui domi primum studiorum cur-
riculum emensus, quum aedilitate fungeretur, pedibus e tribunali de-
tractus ab iis contra quos pronuntiabat, Romam contendit ut solertiorem
litteris operam dignius navaret W. Romanorum insuper ducum exerci-
tuumque indicia, ut balnea, aquaeductus ac regale mausoleum taceam,
novariensis agri loca plura designant, quibus proelia Marium inter et
Cimbros W, ac inter Annibalem et Scipionem prope Ticinum pugnatum
fuisse historiae tradunt
Urbem a Maximo Caesare vastatam Theodosius magnus post occidentalis
imperii collapsionem restituit, D. Gaudentii episcopi supplicatione pei*-
motus, sed rursus Attila evertit, ceterique barbari Italiam invadentes,
praesertim Longobardi, ad extremam usque deiectionem eam deduxere,
*
(a) Panvin. JHct. cap. VI.
(L) Cf. ex. gr. Galleratum Inscripl. I, XII, XXVII, Gruter. Inscript. pag. 393 et 398, etc. Hacca, / Marmi Scrillidi Novara
Romana, etc.
(f) Utharum aliquas commemorem, fuerunt Mutia, Valeria, Atilia, Licinia, Cassia, Terentia, Cominia, Maia, Varia,
Gallia, Livia, Iulia, Caelia, Aemilia, Flavia, Quadrata, Calvinia, Lucilia, Plotia, Coltia, Albucia, Porcia,
Merula, etc.
(d) Sveton. De Claris Rhetor. VI.
(e) Ex gr. Campi Rhaudii, Arcamarianum , Castra Marii, etc.
(f) Qmnimmo jpsam agroi-um et praesertim vitium culturae industrem peritamque solertiam eo tempore vigentem
Plinius celebrat, cum ait: « Novariensis agricola traducum turba non contentus, nec copia ramorum, impositie
etiam num patihulis palmites circumvolvit » {Histor. lib. XVII, c. 23, n. 27).
Digitized by
Google
5ia
a quibus incolae sese eripere tentantes in deserta paludesque confugiebant.
Duces vero diviso inter se regno, certatim insitam adversus Italos barba-
riem effuderunt; nam et nobiles reliquos aut e civitatibus su&tulerunt, aut
tertiae partis domesticorum vectigalium tributarios reliquerunt, et popu-
laribus eiectis, ipsi cum suis soli fei*e oppida tenuerunt; et basilicis, templis
ac monasteriis expilatis, ac litteris bonisque artibus peuitus interemptis, in
avitam devictorum virtutem ingeniumque atque humanitatem ad extremum
usque saevientes, in episcopos, abbates, presbyteros, monachos monia-
lesque exempla crudelitatis uitima, universa moerente Italia, ediderunt W.
Post Theodoricum calamitates innumerae regionem oppressere, praesertim
Vitige regnante, dum Belisarius a Iustiniano imperatore in Italiam raissus
contra Gothos hanc partem duce Mundila recuperavit anno dxxxviii,
eique se dederunt Mediolanum , Novaria , Comum aliaeque vicinae urbes
operibus munilae, quae postea Gothorum et Burgundionum, qui eis auxilio
venerunt, obsidionem tulere W. Capta deinde urbs ab Alboino et expost
attrita ac tradita duci Codoco fertur; deinde Longobardi regem recu-
santes ducalus plures instituerunt, ut suam quisque dux regionem teneret;
ex quibus Minulfus insulae S. Iulii in Cusio lacu et circumstantis regionis,
ut est credibile, dux factus est. Porro cum metu irruenlium barbarorura
Romani omnes in remota loca et insulas confugerent , in Iulianam aufugisse
Novarienses plurimos censent scriptores, Longobardosque secutos praecla
facta ibi sedem posuisse. A t Minulfus promissis Francorum , in Italiam
descendentium aut Romanorum illectus, sive metu expugnationis indu-
clus cum aperte defecisset (quod et Gandulfus Bergomi et Valfaris Tarvisii
duces egerunt), ab Agilulfo ex duce Taurinatium regnum assecuto in
eoque confirmato capitali feritur sententia Saeculo vero vm ineunte, et
donec Longobardorum , qui lapsu temporis ex christiana religione et coelo
italico se humaniores taudem praestiterunt, regnum stelit , nulla ferme
civitatis notitia in chronicis notatu digna occurrit, praeter ea quae Paulus
Warnefridus diaconus ita de ea narrat: « Ragunbertus dux Taurinensium,
quem quondam rex Godeberlus, cum extingueretur a Grimaldo, reliquerat
parvulum, cum valida manu veniens adversus Ansprandum et Rotharit
Bergomensium ducem, apud Novarias conflixit, eumque in campo exsu-
perans, regnum Lougobardorum invasit, sed eodem anno mortuus est » (- '.
(a) Sigon. De Regno Ital. lib. I.
(b) Novar. Sacr. lib. II, pag. 272; et Procopius haec habet: « Mundilas urbes Mediolano vicinas, quae operibus
munitae erant, Bergomum, Comum, Novariam et alia quaedam oppida occupaverat, ac Qrmis ubique constitutis
praesidiis, etc. • De Bell. Got. lib. II, cap. XII.
(c) Paul. Diac. De Gest. Longob. lib. IV, cap. III.
(d) De Gest. Longob. lib. VI, cap. XVIII.
Digitized by
Google
.>i3
Lougobardiae regno ad Franchos translato, Carolus M. antequam ad
sua se reciperet, de Italiae tranquillitate sollicitus Marchiones duos Secu-
siae et Eporediae constituit, quorum alteri, si cuius scriptoris testimonio
fidem tribuamus W, novariensem agrum et latam circa regionem regendam
tradidit; dein cum Italiae dominium ad annum dccccxxvi Rodulphus obti-
neret, maxima potentium virorum manus ab eo defecit, et Lambertus
Mediolani archiepiscopus Ugonem comitem arelatensem ad Italiae coronam
assumendam, alpibus cum exercitu superatis, invitavit. Sed Rodulphus, qui
ex Italia spretus recesserat, eius provinciae recuperandae desiderio fla-
grans, Burchardum socerum suum ducem Suevorum ad arma secum socianda
excivit, et cum eo antequam Ugo movere se potuisset, in Italiam rediit.
lam Eporediam progressus ducem illum specie quidem legatum ad Lam-
bertum praemisit, revera ut urbem mediolanensem exploraret. Re perfecta,
a rustico quodam homine explorator detectus, in reditu cum Novariam
pervenisset, summo mane Eporediam properantem infesti italici a Lamberto
iussi invaserunt, atque in fossa urbis illius, in quam sub tumultum ab
incitato metu equo abreptus fuerat, oppressum interemerunt, et Rodulphus
nihil ultra sibi tentandum putavit, retro, unde venerat, abiens
Ugoni et Lothario succedens Berengarius rex II, aemulis suis fraudibus
et veneno sublatis, S. Iulii insulam in Cusio lacu novariensi ecclesiae
iamdiu a regibus donatam, episcopo vi ademit, sed hostibus suis fortiter
adhuc praevalentibus, eo fruslra confugit; nam a militibus dirae obsidionis
scelestique regis perlaesis Litulfo hostium duci, magnanimo Ottonis M. filio
traditus, veniam et libertatem est nactus, quibus tamen, ut indolis suae
erat, in victoris ipsius, sui suorumque perniciem usus est. Nam primo
illum veneno, ut perhibent, interemit; dein tota domus eius Ollonis victoriis
ac terrore perculsa saluti tantum suae prospicere nilittir, et Villa uxor se
in insulam Iulianam valido muro eam ambiente munitam occullat, alii alibi
munitis sese praesidiis confirmant; sed viclor post acceptam Romae italicam
coronam illico hostes urgere ac adoriri contendit, et Villam ipsam in re-
fugio eius cum exercitu circumsedit, ac protinus victam sed incolumem ad
virum suum redire concessit. Post haec Otto insulam ecclesiae novariensi
eiusque antistiti Aupaldo et civitatem ipsam dono anno dcccclxix largitur W.
Hasce donationes ab Ottonis filio ac nepote regni successive haeredibus
(a) Franc. Aug. ab Ecclesia Coron. Sabaud. P. II, pag. 35?.
(b) Sigon. De Regno Ital. lib. VI.
(c) Novariae comitem post ann. dccccxlv et ante dcccclxix , quo civitas in episcoporum dominium vcnit, rhronographi
conjectantur Richardum quemdam vallis sessitanae dominum, cui praedia castraque in Calliniacae et Siciani
novariensibus vicis erant , et fortassc etiam Ingelbertum ipso anno noccoLxix.
t>5
Digitized by
5i4
confirmatas Harduinus Eporediae marchio regalis coronae usurpator spernit,
imo Henrici regis absentia erectus Eporedia egressus Vercellas occupat et
Novariam obsidione premit W, omnia incendio, ferro ruinisque implens,
Petrum episcopum acerrime persequitur et spoliat, qui, ut Henricus ipse in
privilegio restitutionis iurium illius testatur, « nostrae fidelilatis causa multa
sustinuit, famem videlicet, sitim, aestus et frigus, et insuper glaciosas rupes
collesque satis asperos nudis pedibus, persequentibus inimicis, fugiendo
superavit; qui etiam nunc praesentialiter multa damna, Arduino deva-
stante, recepit. Nam ecclesiae illius sunt depraedatae, castra dirupta, domus
eversae , vineae incisae, arbores decorticatae ; insuper plebes ipsius et
curtes ab Arduino pro beneficio suisque inimicis datae sunt »
Tempore procedente medio saeculo xi germanicis imperatoribus Italia
abeuntibus W 5 Italicarum civitalum populi paullatim ad libertatis statum
assurrexerunt in romanae reipublicae morem , et suimet regimen arreptum
tenuerunt, cuius summa modo optimatibus modo plebi fuit. Hinc consulum
aliorumque magistratuum ad omnimodam absolutamque reipublicae curam
rite gerendam aptorum , comitiorumque populi, quibus illius res publice
agebantur institutio ; et Novaria ipsa omni cunctatione abiecta, novam
hanc sui administrationis formam ardentius assumpsit; sed inceptum sub
ipso fere exordio illi fuit exitio. Nam cum Henrico V Aug. Italiam ad-
ventanti, ut regni imperiique coronis redimeretur , iamque Vercellas eum
benigne excipientes praetergresso introitum viriliter libera civitas prohi-
buisset, eiusque mandala facere recusasset, imperalor subila ira debaccha-
tus urbem circumseptam expugnavit, et moenibus funditus eversis reliqua
incendit. Tam immaniter diruta, et nihilominus ad libertatem post cladem
reversa, novo muro, ait Otto Frisingensis W, et vallo non modico muniri
festinavit, atque Henricus haec non animadvertere simulans, ac fortasse
patrati facinoris poenitens, aut gravioribus pressus curis, Novariensibus
a. mcxvi « ob eorum fidelitatem » concessit ut tenerent bonos usus et
consuetudines , quas adhuc tenuerant, et turres possiderent, quas pro
(a) • Heribertus archiepiscopus (Mediolani) inter alia posuit in corde suo Arduinum imperii usurpatorem de Italia
expellere. Arduinus contra archiepiscopum se armavit, plus timens eum quam homiuem, et venit usque
Novariam; pugna committitur et Arduinus superatur et fugit usque Papiam , etc. » (Galvan. Flamma Chron. Mai.).
(b) Diplom. ann. mxiv dat. Trucuianae.
(c) « Haec (Longobardia), quia propter longam absentiam imperatorum ad insolentiam declinaverat, et suis conllsa
viribus aliquantulum rebellare coeperat, nos animo indignati, etc. » (Frider. I, Epist. ad Olton. Frising. ap.
Murat. in Rer. Ital. Script. tom VI, pag. 635).
(d) • Omnis civitas, quae est constitutio populi; omnis respublica, quae populi res est, consilio quodam regenda
est ut diuturna sit » (Cic. de Repub. I, 26) ; « Rempublicam, idest rem populi, rem patriae, rem communem »
(D. August. De Civit. Dei V, 18).
(e) De Reb. Gest. Frider. I, lib. II, cap. XV.
Digitized by
Google
5i 5
munilione civitatis erexerantj dedit etiatn viginli pedes a pede turrium
et muri versus civitatem, et remisit si quid ii communiter offenderant
imperatorem W.
Imperii fortunis postmodum mulatis, Conradum despicientes Novaria,
Ticinum, Placentia, Creniona et Brixia Lotario Saxoniae duci adhae-
serunt eiusque adventum optarunt ' b '; qui post multa egregie gesta et
conditas leges a posteris in corpus novi iuris receptas per agrum no-
variensem et signanter vico Momo diversatus est ' c) , quae circa tempora
Novaria civitas, jamdiu Mediolani partes secuta, ab ea paullatim discessit,
ac cum Ticino et Cremona foedus iniit tum ob Conradi regis electionem,
lum ob auctam comitum Blandrati imperio studenlium potentiam, cuius,
non libertatis propriae, mediolanenses se auctores fecerant. Ab Ottone
enim Frisinj*ensi civilas describitur « habens in sua dioecesi Guidonem
Blandratensem, qui praeter morem italicum totum ipsius civitatis territo-
rium, vix ipsa civitate excepta, Mediolanensium possidet auctoritate, in-
hiantibus adhuc mediolanensibus, ut et hanc simul et Papiam sicut alias
absorbeant civilates » ager enim totus fere in dilionem iliius Guidonis
comitis concesserat. Duarum civilalum schismali novum slimulum Fride-
ricus I addebat, cum Blandratum praetervectus Ticinum amnem petiissel,
et pontibus, quos metliolanenses ad irruptiones in ticinensem et novariensem
agrum faciendas construxerant castellisque muniverant, concrematis, amnem
illum traiecit ac tria castra Momum, Galliatum ac Trecalum, quae in
finibus novariensibus ad eos premeudos iidem aedificaverant, expugnata
combussit; et Guilelmo episcopo, quem principem suum appellabat, omnia
privilegia et bona a regibus et imperatoribus concessa confirmavit, inter
quae ius civilatis et iurisdictionem liberorum hominum, vectigaiia el forum W.
Sed ipso in Gerinaniam recedente, novas novariensi agro vastationes Me-
diolanenses ultionis impetu intulerunt, diuque sic bellum exarsit, donec
Insubriae urbium princeps ultimo denique fame et bello pene enecta concidit
excidio, Novariae aliarumque ac imperatoris collatis viribus oppugnata.
Attamen hanc civium fortitudo ac constantia, urbiumque antea infen-
sarum opes restituerunt, ac Novarieuses ipsos pace cum ea composita,
imperatorem metuentes et ad meliorem frugem revocatos romanus pontifex
ab interdicto absolvit, quo propter servatam Friderico fidelitatem constricti
(a) Diplom. v kalend. aug. a. trcxvi, Novar. Sacr. lib. II, pag. 350.
(J>) Muratori Annal. ad ann. mclix, et Landulfus a S. Paulo Histor. Mediol. cap. xxxix in Rer. Ual. Script. tom V.
(c) Trist. Calch. Hist. Patr. lib. VII, pag. 158.
|d) De Gest. Frider. I, lib. II, cap. XV, in Rer.Ital. Script. tom. VI.
(e) Dipl. Ca?ali datum iii non. jaiiuar. ;i. mclv.
Digitized by
Google
fuerant. Inde Insubres iain publicorum negotiorum peritia exculti M, ac
indigne ferentes geruianicam ultra pati arrogantiam, de vindicanda liber-
tate communibus armis viribusque et impensis, foedus ad eam rem obli-
nendam ferientes in Pontidensi monasterio, egerunt, et constituta die Caesaris
praefectis per tumultum urbibus exaclis, rempublicam creatis consulibus
veterem retulerunt, ac Blandratum oppidum, cuius comites in Friderici
partes aperte transierant post latissimam novariensis ditionis partem occu-
patam, tantis viribus invaserunt ( b , ut imperator ipse opem ferre nequiret,
non modicum in id auxilii novariensi republica conferente; et Placentino
Chronico teste, « centum milites Placentiae et Mediolanenses, Alexandrini
atque Astenses et Vercellenses et Novarienses proelium cum Marchione de
Montisferrato fecerunt iuxta Montembellum castrum suum, istumque cum
suis de campo turpiter in fugam verlerunt per plus sex millibus W ».
Bellum in imperatorem a Longobardorum societate, cui Novaria sacramento
accessit firmiterque aliquandiu adhaesit, fauste ac secunda fortuna gestum
est, donec ille pacem longobardis civitatibus earumque sociis in urbe
Constantiensi dedit , eam in celebri illo conventu iurantibus Obizio de
Briona, Theodisio Caballacio et Guidone de Boniprando novariensibus
legatis, et biennio post Placentiae confirmantibus Rogerio Marcellino,
eodem Obizio de Briona et Michaele Capra itidem legatis.
Sed neque Constantiae pace in bellum proni Italicorum animi consedere,
et saec. xm historiae narrationibus bellorum undique scatent, Novariaque
ipsa saepissime intestinis externisque conflictationibus dilacerata est. Primum
enim libertate suique agri possessione confirmata in episcopum insurgere
statuit, eiqiie paullatim civilem potestatem, quae in nonnulla dioecesis
suae loca ac in civilatem ipsam et homines non divino aut ecclesiae sane
iure, sed quadam temporum rerumque necessitate et principum conces-
sionibus illi erat, dirimere et bona auferre, ac clerum gravissimis tributis
obruere coepit; mox exercitum instruere et ceteris longobardicae societatis
viribus adiungere coacta est, ut collatis viribus alterius Friderici insolentia
plecteretur, qui imperium in italicas civitates exercere contendebat ante-
cessorum vestigia persequendo, licet in eius ius ditionemque semel et iterum
concedere debuerit, adversa impellente armorum eventuumque fortuna. Nec
(a) « Looibardi in utraque militia diligenter instructi, sunt etenim in bello strenui et ad concionandum populo
mirabiliter eruditi » (Romualdi Chron. p. 220).
(b) « Mediolanenses attendentes quod civitas de Blandrate inter alias peius fecerat civitati Mediolani, ipsam primo
aggressi sunt, quam dura obsidione circumdederunt , et obtentam in quatuor suburbia diviserunt, sicut et
ipsi civitatem Mediolani in quatuor suburbia dividi procuraverunt . (Galvan. Flamma Manip. Flor. cap. CCII).
(c) Ad ann. mclxjni.
Digitized by
Google
5it
defuere patricios inler et plebeios acerrimae dissensiones, ac etiain inter
pontifices imperatoresque turbae ob arrogatam sibi vicissim potestatem, ex
quibus miserrime perturbata est ac pene deleta recens civium libertas.
Iuratae societatis fidem non semel civitas alternatim fregit et restituit, prout
patriae aut imperatoris res bene ac feliciter evenirent j et quasi tot tantisque
bellorum eventibus civitatis quies et status in discrimen saepe adducti ac
labefacti non essent, domi factionum furor exarsit et serpens in civium
animos ambitio ac dominandi libido, quibus respublica in adversas partes
rescissa, et cruentae conflictationes exortae. Etenim pares furiae, ait Trista-
nus Galchus civitatem agitabant, duae factiones invicem adversae no-
mina mutaverant. Sanguinea vocabatur, in qua Brusati et Lamberteughi
plurimum poterant, quibus et Caballacii nomen dederant; Rotundos sese
Tornielli appellabant, quae alterna fortuna domi imperitare et inimicos
deprimere omni studio conabantur, nec ad arma, dolos et sanguinem de-
scendere abhorrebant, et tyrannidem quamdam potentiores viri, hanc vel
illam partem sequentes, impune, effraenate crudeliterque exercebant, et in
patriam suam saeviebant semper in privatas ultiones parati, dominationis
cupidi, ad turbas excitandas prooi, et civibus et patriae infesti tantam in
polentiam venerunt vel vi vel dolo vel suarum partium studio, ut potestatem
omnem sibi vindicarint. Quasi vero de republica ab instante periculo ser-
vanda contenderetur, raptim omnia stimulanle forluna agebantur, et in
quo quisque cessasset, prodi abs se salutem omnium rebatur, Uberto mar-
chione Pelavicino iam Placentiae, Cremonae Brixiaeque domino interim
novariensem agrum acerrime depopulante. Attamen turbis iri dies crescen-
tibus, et ex aequalium virium infirmitate aemulis factionibus civitatis
dominium vice sua tenere nequeuntibus, Brusali Vicecomitum, Rotundi
Turrianorum auxilium expetivere et causam amplexati sunt, qui comparis
ambitionis aemulatione tunc de Mediolani aliarumque civitalum imperio
vicissim contendebant, maximo publicae rei detrimento dominii sui fines
proferre ambientes, nec libertate nec servitute contenti (b) . Nonnunquam
vero domus, quas amicitia et foederis nexus devinciebant, subito odium
dissociabat, sicque universis societatis ordinibus dissolutis, nulla ferme dies
absque conflictu armatorumque incursione transibat, alterno libertatis tuen-
dae aut abripiendae vel sese attollendi consilio, ut neque provincia neque
civitas neque domus fere ulla tranquilla iam esset (cl . Inexpiabile sane scelus.
(a) Histor. Patr. lib. XV, pag. 324.
(b) • Ut imperium everterent , rempublicam proferunt; si perverterent , libertatem ipsam aggrederentur ■ (Tacit.
Annal. xvi, -22).
it) Sigon. De Regno Ital. ad ann. mocl.
Digitized by
Google
5i8
Mutuas expulsiones direptionemque aedium, frugum perditiones, dirum oc-
cisorum sauciorumque spectaculum, reipublicae ipsius eversionem (tantae
civium animis irae!) chronographi promissa narratione describunt, ad quos
lectorem mitto (nam dies deficeret me singula commemorantem), ut discant
plebes in discordia nullam esse omnino publicae nec privatae rei salutem,
et liberlatem in obsequio legi consistere, concordique populo et omnia
referenti ad incolumitatem et ad libertatem suam nihil esse immutabilius,
nihil firmius (*'. Tandem Ottonis Vicecomitis eiusque dominii haeredum,
aemulis deletis, potentissima versutaque auctoritas talibus lantisque aerumnis
ipsique libertati finem indixil suinmum sibi imperii arbitrium adsciscendo.
Haec inter certamina heic striclim leviterque adtacta civitate interdum
conquiescente, irisque aliquantisper mitigatis, novariensis reipublicae pro-
ceres animum ad interius patriae regimen intenderunt, legesque temporum
progressu interdum latas digerere ac sparsas colligere inslituerunt, cum civi-
tates M. Tullius definiat concilia coetusque hominum jure sociatos, et lex
sit civilis societatis vinculum, jus autem legis aequale (b ', salusque reipu-
blicae in legibus sit ^ 1 . Haec legum colligendarum cura indubium est soler-
tissimae illius aetatis monumenlum, Petri Lombardi sentenliarum magistri,
Iohannisque Campani siderali scientia perilissimi novariensium ortu ulique
decoratae. Origo municipalium legum, quae primis temporibus comple-
ctebantur decreta reipublicae aut potestatum, qualia quotidiani regiminis
et publicorum negotiorum cura exposcebat, absque temcritatis nota ab
Ottone M. germanicae iu Italia dominalionis conditore repetenda est, qui
cum Berengarium usurpatorem in captivilatem deduxisset, civitatibus Lon-
gobardiae novam regiminis formam sumere concessit, eisque indulsit ut
propriis legibus vivere ex arbitrio possent, facta quoque duos sibi con-
stituendi magistratus facultate, qui consulum nomen obtinerent atque rem-
publicam moderarentur, et Sigonio docente, libertatem civitatum in eo
ferme posuit, ut leges, consuetudines, jurisdiclionem, magistratus, vecligalia
sui iuris atque arbitrii haberent. Hinc in libertatis speciem quamdam In-
subriae civitates assurrexerunt, supremo tantum S. R. Imperii iure manente.
Composita vero Constantiae pace, partaque populis libertate, alacrius tu-
tiusque ad condenda augendave statuta manum admovisse cum ceteris
civitatibus Novaria credenda est W, quorum priorem naturam ac formam
(a) Cic. De Repub. lib. 1, 33.
<b) De Republ. lib. 1 , 33 et VI, 7.
(c) Arist. Rhet. lib. I, c. IV.
(d) • Omiies consuetudines sine contradictione nostra exerceatis, quas ab anliquo exercuistis vel exercetis
in jurisdictione tam in criminalibus causis quam in pecuniariis intus et extra el in ceteris , quae ad commo-
ditatem spectant civitatum » [AcL Pac. Consl. § 1).
Digitized by
Google
consulum prhno, deinde praetorum sacramentum praeseferebat coutine-
batque. Municipalium enim legum novariensium colleclionem exeunte saec.
xii vel sub xin initiis confectam fuisse ex eo certum est, quod ante a. mccxiv
slatutum iam conditum fuerat « de prohibila alienatione in personam non
subditam communi Novariae » in codice nostro desideratum, quum docu-
menlum eo anno conscriptum doceat tunc observatum illud fuisse in con-
troversia inter Novariensem communitalem et Aronensis monasterii Ordinis
S. Benedicti abbatem et a. mcxciv vix post concordiam de blandratensis
oppidi eversione retinenda Casalini actam inter Novariam Vercellasque civi-
tates aliud « de tenendo destructum Blandrate » ilidem statutum latum est.
Fortasse, quod vero propius censeo, Brunasius Porcius novariensis, qui
anno mcxcix domi praeluram agebat et blandratensium hominum divisionem
cum Vercellis paciscebatur, quique postea a. mccxv Mediolani praetor
huius civitatis Consuetudinum collectionem fieri mandabat, eas leges colligi
et scripto tradi curavit ad consulum aliorumque magistratuum commodum,
atque reipublicae, quod maius est, utilitatem. Statutorum insuper mentio
habetur in sententia a Iacobo Taurinensium episcopo in lite inter Novariae
civitatem et episcopum vertente propter deturbatam istius iurisdictionem
anno mccxix prolata W. Porro statuta haec pluries, ut saepe ubique fiebat,
emendata fuisse certum est, vetustiora nempe nonnulla, quae mutatis vicis-
situdinibus ac opportunitatibus reipublicae prodesse desieranl, abrogata,
novaque condita; et revera sirigularum legum statutorum volumini passim
adiectarum documentum hoc in codice habemus, quo nonnullas earum
accessiones saec. xm exeunte factas esse comperimus, anno, quo singulae
iuductae sunt, expresso ; et quamplurimae heic editae in statutis a Fran-
cisco I Mediolani duce anno mcdlx emendatis et non semel postmodum
praelo excusis haud leguntur. Ad haec in cap. « de castro et monte Mes-
simae affictando et custodiendo ' c) » sermo est « de statutis antiquissimis
atque ve,teribus nec non et novis hinc retro editis, in quibus continebatur
capitulum nunc ignotum de defensione et custodia montis et castri Messimae
in iuliana ora siti, « quod anno mccclviii direptum fuit per homines de
(a) Cf. notam ad cap. LXI Statut.
(b) • In primis statuit et ordinavit atque praecepit, ut omnia statuta facta ab illo communi seu pro illo communi
ab aliquo vel aliquibus contra novariensem ecclesiam et episcopum seu clericos civitatis illius et dioecesis
et contra eorum aliquos vel aliquem cassentur et omnino deleantur, neque aliquod slatutum contra eos vel
eorum aliquem ab eis vel eorum aliquo cetero fiat De statutis autem cassandis ut supra , ita dictum
est: quia potestas praedicta iuraverat de illis statutis servandis, praedicta statuta in fine sui regiminis , videlicet
infra festum anni novi, omnino faciat cassari et removeri de statuto illius communi9 • (Sent. VII kal. novembr.
a. mccxix).
(c) Lib. I, cap. LXXXVIII Slatut. mss. a. mcdlx, ct fol. XII v. ann. mdxi impress.
Digitized by
Google
5ao
Riparia W», quem circa locum nova lex postea lata fuerat. Accedit etiam
Iohannis Baptistae Ploti noyariensis iuris consulli testimonium asserentis se
vidisse scriptnm in archivo urbis Novariae vetus statutum quoddam de
blasphemia , quod in statutis eo tempore impressis ad publicam rem
administrandam adhibitis insertum non erat, quamvis is teneat illud re-
censeri debuisse « in antiquis urbis statutis conditis, dum urbs eadem
esset respublica ad formam tituli pacis Constantiae (b) ». Veterum statu-
torum, quae emendationem passa fuerunt, in ipsa meminit Novaria
Sacra ven. Carolus a Basilica Petri episcopus, ubi ait: « Burgus Lavezarius
nominatur in veteribus statutis Novariae ante annos tercentos inter loca,
quae oblationes debent ecclesiae S. Gaudentii W ». Alias curarunt legum
huiusmodi instaurationes primo Galeatius Vicecomes, ut laudatus auctor
monet: « Novarienses sub Galeatii Vicecomitis imperio fuerunt, cum ipse
et Barnabas imperium diviserunt, quo dominante Novarienses sua statuta
renovarunt, ut ex volumine manuscripto adhuc cernitur »*, et inter alia sta-
tuerunt de nova urbe, quae est ad meridiem, muro cingenda W; deinde
Franciscus I Sfortia utruni vcro alii Novariae domini aut Mediolani
duces statuta haec in aliquo rursus mutaverint, quod verisimile est, nec
ne, omnino historiae silent.
Qui nunc in lucem prodit membranaceus codex veterum novariensium
legum collectionem hucusque ignotam complectens, in perinsigui Trivultiano
Musaeo servatur, omnigenae eruditionis messe locupletissimo, mihique eum
exquisitissima perillustris Marchionis lacobi Trivultii aviti decoris ac no-
bilitatis haeredis liberalitas perhumaniter evulgandum concessit; et licet
(nescio quo fato quove tempore, certissime tamen antequam in Musaeum
illucl inveheretur) codex ille dissipatus W et saepe exesus sit, vitio passim
(a) Cf. notam ad cap. CCXXIl.
(b) Ploti De Blasphemia n. 25. En illud statutum: « Ne salulis aeternae immemores eorum animam parvipendentes ,
quae cunctis robus huius saeculi est pretiosior, et omnibus debet praeferri, frequentent blasphemare nomen
sanctissimum Dei Virginis matris Mariae et sanctorum Gaudentii et Agabii episcoporum Novariae * sancilum
est quod blasphemantes Deum vel Virginem aut S. Gaudentium vel S. Agabium puniaotur pro prima vice in
libris centum papienpium, et secunda vice puniautur in eisdem libris centum et ponantur ad catenam infamem
tribus diebus, et pro tertia vice eis secetur lingua, ut in eo puniantur, in quo deliquerunt. »
(c) Lib. I, pag. 41; eadem leguntur ubi de Petrae Sanctae vico sermo est, pag. 206.
(d) Novar. Sacr. lib. II , pag. 483. Urbis huius Dovae memoria habetur saepe in chartis novariensibus, in quibus sermo
est ■ de civitate nova S. Lucae, • quae regio nunc-est in suburbio S. Mariae, suburbii novi item nomen tunc
habente.
(e) Emendatio a Francisco I peracta est « per speclabilem Petrum Cottam et dominum Syllanum de Nigris consiliarios
nostros dilectissimos , qui visis et diligenter examinatis ipsis statutis et ordinibus, uua cum aliis notabilibus
civibus praedictae civitatis per illam communitatem electis eos et ea, ubi opus et eis visum fwi, mo-
derarunt, reformarunt et correxerunt, et in quodam volumine redigi fecerunt etc. » (Decret. promulg. Statut.
xvu novembr. mcdlx). lisdem viris Statutorum Novocomensium emendationem Dux iile praeceperat, quae
reapse a. mcplviii sic correcta lata sunt (Cf. Stal. Novocom. in hoc volumine edita in praefat. pag. 6).
(f) Is CLV foliis confiatur sed aliis CXXV caret , ideoque fragmenta potius Statntorum complecti ferme dicendus
Digitized by
Google
5ao*
laborans fugientium pculos characterum, tamen uon uno est titulo maximi
faciendus. In primis enim is statutis ipsis coaevus est, quippe anno mcclxxvh
vel sequenti in grandi folio conscriptus, et quod longe maius est, adie-
ctionibus autographis in uiargine exaratis et publica tabellionum fide ratis
abundat; et statuta quae rejpubUcae decreto obsoleverunt, cjdamo obduclis.
in crucis formam ut plurimum lineis deleta sunt, liturae causam scribis.
ipsis aperientibus, ita ut codex hic in ipso pubUco praetpris palatio eeu
archetypum magistratibus publicae rei clavum tenentibus usui fuis.se firmis-
sime credendus sit. Nec de frequentibus statutorum mulatipnibus. mireris;
seculum porro iljud, quod attinet ad edenda municipalia iura, feracius ,
ut ita dicam, uberiusque ceteris fuUj neque id nqvum videri debet rei-?
publicae statum consideranti. Quum enim tunc temporis res civitatum in-
ternis motibus agitarentur, ideo novis quotidie legibus opus erat, rerum
circumstant,iis apprime accommodatis Hine sicuti occasio ferret, continuo
nova iura constituebantur, cuius profecto rei vel id argumento esse potest ?
quod post vulgatas uno anno sanctiones, aliae cito conscriberentur in ge-r
nerali civit^tis concilio aut directa eius iussione, aut per statutorura emen,-
datores in ep delectos, aut per ipsum civitatis rectorem, quod extremis
Ubertatis temporibus saepius fieri consuevit; et nonnullae quae iamdiu
conditae erapt, ac pro ratjs firmisque habitae, omnino ahrogarentur tamr
qua.m. rectftp reipublicae administrationi inutiles aut perniciosae ( b l Praeterea
quamplurimqs heic leges deprehendes, quae pugnax odium factionum et
truculentas, aeyi iljius vices olent, ac exiguam temporum pietatem aut
animorum. mpfumque feritatem in regionem nostram a barharis populis
inductani nondumque subactam exhibent, praesertim quae in puniendis
reis latae sunt ( e) ; sed inter bellorum anxietates videres quam intense
est. Ad haec in membrana, quam insigne Ecclesiae Cathedralis Novariensis tabularium asservat, quinque
veterum statutorum capitula leguntur, frustra in nostro codice deeiderata. Ea suis locis (ex. gr. capp. CLV ,
CLXIII, etc.J in notis descripsi.
(a) Neque hoc rectae rationi absonum videatur; etenim • lex humana in tantum recte mutatur , iu quantum per
eius mutationem communi utilitati providetur Quod quidem contingit vel ex hoc quod aliqua maxima
et evidentissima utilitas ex novo statuto proyenit, vel ex eo quod maxima necessitas, yel ex eo quod lex
consueta aut manifestam iniquitatem contine.t, aut eius obeervatio est plurimum nociva « (Thom. Aquin.
Summ Tbeo\. I, II, q. 97 a. 2).
(b) • Fuere nonnulli cives illius nostrae civitatis honestae et probatae vitae , et qui admodum ipsius civitatis conunodum
caripendunt , qui aobis signiflcarunt nonnulla statuta et ordines illic vigere , qui reformatione et moderatione
indigebant, et qui magnum ipsius civitatis detrimentum afferebant » (Decret. xvn nov. mcdlx promulg. nov.
Statut.).
(e) « fotestas tunc teneatur eum (homipidam) punire corporaliter manum dexteram et oculura unum auferendo •
(cap. XCVIII in adiect.). « Teneatur et debeat potestas pupire illum homicidam corporaljter, ita quod moriatur
inde • (ibid.). « Ipsum ppena corporali puniam vel puniri faciam, manum unam et pculosambos auferendo
...... pedem unum et upum oculum auferepdo » (ibid). « Ipsum puniaro aeu puniri faciam manum dexlram
et oculos auferendo » (cap. XCIX). « Bona eius devaetabo et devastata tenebo : bona inteiligo quae superaunt
creditoribus solulis » (cap. XCVII et XCXIX); etc.
66 6<<
Digitized by
Google
530*
nervos in populi regimeu magistratus intenderenl ad minimas quoque curas,
quas nugas existimares; ea enim sapientia eaque prudentia maiores nostri
publicis privatisque rebus prospicere consueverunt, ut non solum de maxi-
mis sed de minimis etiam exiguisque edicta statutaque plerumque propo-
nerent saluberrima; melius enim est omnia ordinari lege, quae ordinatio
rationis est ad bonum commune ab eo, qui curam habet communitatis, pro-
mulgata, quam dimittere iudicum arbitrio.
Praeter statuta Novariae saec. xni adhuc antiquas consuetudines nondum
scripto traditas viguisse, quibus illa progenita quodammodo sunt, non uno
loco Hquet W, et simul legem romanam W adhuc iis in casibus, quibus non-
dum municipalis lex aliquid sanciverat, longobardico iure ex officio plane
abolito, licet eius nonnulla adhuc superessent vestigia ac traditiones, prae-
cipue in poenalibus compositionibus , singulari certamine et corporalibus
poenis decernendis, quae tamen paullatim temporis ac humanitatis pro-
gressu e statutis abierunt. Per statuta enim municipalia Longobardorum
aut Iustiniani leges non paucae abrogatae sunt vel immutatae, nam prout
quisque populus satius duxit, tunc alio ordine successiones , contractus
aliaque tum civilia tum criminalia negotia peragenda constituit. Id autem
singulare mirumque est, quod statutorum capitula primitivam municipalis
iuris naturam ac formam praeseferant, cum sub iuramenti specie a praetore,
consulibus aliisve magistratibus proferendi redacta sint, quo totius reipu-
blicae regiminis norma et lex strictim et per summa capita continebantur;
et quaedam crimina certis temporibus a lege indictis patrata impunita
evaderent, licet reipublicae ipsi perniciosa haec tolerantia videri queat W.
Nec legum emendatorum nec chartarum publici debiti nec extimatorum
(a) • Secundum statuta et consuetudines » (cap. XXXIII). De consuetudine , quae sensim populi consensu vim legis
obtinet, haec monet doctor Aquinas: « Per actus maxime multiplicatos , qui consuetudinem efflciunt, mutari
potest lex et exponi et etiam aliquid causari, quod legis virtutem obtineat, in quantum scilicet per exteriores
actus multiplicatos interior voluntatis motus et ratiouis conceptus efficacissime declaratur. Gum enim aliquid
multoties fit, videtur ex deliberato ratlonis iudicio provenire, et secundum hoc consuetudo et habet vim
legis et legem abolet et est legum interpretatrix Si sit libera multitudo, quae possit sibi legem
facere, plus est consensus totius, multitudinis ad aliquid observanduin , quod consuetudo manifestat, quam
auctoritas principis, qui non habet potestatem condendi legem, nisi in quantum gerit personam multitudinis;
unde licet singulae personae non possint condere legem, tamen totus populus condere legem potest » (Summ.
Theol. I, II, q. 97 a. 3).
(li) « Componat secundum legem romanara » (cap. CI). • Possint potestales et assessores condemnationes et abso-
lutiones facere secundum formam statuti , ubi sunt statuta , et statutis deficientibus , secundum leges
romanas » (cap. VII). « Potestas teneatur eum condemnare . . secundum statuta et consuetudines co-
munis Novariae, et eis deflcientibus , secundum iura romana » (cap. XXXIII).
(c) « Lex ista quae regendis civitatibus fertur, multa concedit atque impunita relinquit, quae per divinam Pro-
videntiam vindicantur; neque enim quia non omnia facit, ideo quae facit improbanda sunt » (D. August.
de Lib. Arbitr. lib. I, cap. V). '
Digitized by
Google
5ao e
aut artificum societatum et peculrarium statutorum consulum iustitiae, civi-
tatis privilegiorum librorumque acquisitionum mentio deest
Excipias ergo amico animo, Lector benevole, haec statuta, quae in
eruditorum utilitatem publici iuris facere sum ausus W, cum ex huiusmodi
fontibus plura educi possint ad eorum temporum mores et regimen italica-
ruin urbium rite dignoscendum. Non tamen me latet alicubi obscuritatem
ambiguitatemve occurrere, ac historica quaedam gesta vel iuridicas res non
i semel declaratione indigere; dolendum alioquin est nonnullos remotioris
) aetatis eventus historiographos effugisse, ac in novariensibus tabulariis pauca
omnino reperiri, quae optatam lucem afferre possent, cum temporum in-
e iuria hominumque neglectu plurima deperdita fuerint W. Nonnulla tamen
* deprompsi ex insigni Ecclesiae Cathedralis tabulario mihi humanissime a
b Rev. mo illius Capitulo n6n semel patefacto, cuius singularis beneficii me
i. Ei pergratum obtestor; simillimae optimo Nosocomii maioris Ministro grates
id ob parem liberalitatem sunt a me cumulate referendae. Optimus sane
ut huiusmodi thesaurorum patriae hic usus esl, ab eis studiosos non prohi-
uj bere, cum instituta actaque maiorum novisse utillimum opus sit ac iucun-
0 dum, eaque e ruderibus antiquitatis eruere pium, si illud verum est, omnes
| omnium charitates patriam unam complecti. Nam « charitas generis humani ,
t) ait M. Tullius nata a primo satu, quo a procreatoribus nati diliguntur,
„. et tota domus coniugio et stirpe coniungitur, serpit sensim foras, cogna-
r tionibus primum, tum affinitatibus, deinde amicitiis, post vicinitatibus, tum
B civibus et iis qui publice socii atque amici sunt, deinde totius complexu
r gentis humanae ».
Dabam Mediolani, tertio kalendas iunias A. D. mdccclxvhi.
(a) Cf. capp. XVIII, LVII, LXV, CCLXVII, CCLXXXIX, etc.
1 |b) Quae in calce textus statutorum parvis romanis litteris leguntur, adiectiones sunt in codicis margine a tabellionibus
i conscriptae; quae vcro italicis notae.
i (cj Huiusmodi amissionem lamentatur Petrus Azarius saec. xiv factam; nam a. hccclvi cum Montisferrati Marchio
imperiali auctoritate Novaria potitus fuisset, • civitas utpote carens regimine, impleta est latronibus et malcvolis
dictarum terrarum cogitantibus facere saccomanum , et una cum aliis cum dudum expulsis a Novaria et sub
stipendio Bononiae scriptis omnes unanimes sub palatio coeuntes combusserunt et in puteum palatii proie-
cerunt scrinia notariorum ibi existentia, lacerando scripturas et exportando privilegia dictae civitatis cum
antiquissimis documentis acquisitionnm per eam factarum , et veternosa monumenta ad cautelam reservata
Jaceraverunt , et condemnationes huiusmodi sblemnitate circumscripserunt , destruxerunt , annullaverunt ,
conculcaverunt , consumpserunt, in puteo residua proiicientes , quod scelus unica hora patratum nefandius
fuit alio quovis • (Chron. de Gest. Prine. Viceeom. in Ber. Ital. Script. tom. XVI, col. 351.
(i) Cic. de Fin. V. 23.
V
Digitized by
Digitized by
Google
5?. i
522
STATVTA
COMMVMTATIS NOVARIAE
In noinine Doniini nostri Iesu Christi amen.
I. In palacio comunis Novarie in pleno et generali
consilio civitatis eiusdem, ubi dominus Manfredus 5
de Bicaria potestas Novarie et illi de dicto con-
silio simul ad campanam pulsatam more solito
convenerant ad consiliuin. Dictus dominus potestas
de voluntate et consensu illorum de ipso consilio
ct ipsi de ipso consilio una cum eo, nomine et ad
I Desunt in codice priora decem folia.
S I'erum huius novarientis praetoris nomen, litteris incerto tractu fal-
lenUbus exaratum , quod in codice vix legitur, tel potius prae-
sumiturex affimum Utterarum con/iguratione, diu me incertum
Itaerere coegit de indubio codicis anno. Vox enim Maofredus
rescripta fuit super quadam litura, sub qua aliud nomen forte
latebat atterius viri de Beccariorum familia, nempe Vberti (sola
enim Manfredus vox incerla est, nam duae sequentes deletae
nunquam fuerunt ) , qui anno tiCCLXXrit civitaH praefuit ,
dum Manfredus sequenti Aovariae praeturam gessit. Aliae
quoque in hac codicis pagina liturae apparent, in numeris
ncmpe annorum, guos ego italicis caracteribus expressi; at
mendote ii rescripli sunt, cum ncc anno mcclxxx nec se-
qucnli aliquis de Beccariorum gente praetura functut JVova-
riae tit, sed Uenricus e Cerreto et Iacobut Rutca. Praeterea
cum Manfredus, de quo alibi sermo erit (noU ad cap. ccclxxii),
a communitate papiensi ad statuta corrigenda delectu* fuerit
(Cf. Robolini, vol. IY, p. II, pag. 97) anno uccxai cum
siliit sapientibus iUius civitati* , quibus imo is praefectus
tsl, ex eo coniieio ipsum novaricnsium quoque statutorum
emendationem vel novam collectionem curasse. Ad hoc in
capil. cclxxxix de militibu* termo ett, * qui iveruni ad
» excrcitum Laude in temitio communit Mediolani, • et in
capit. ccscrin • de ambaxatoribus nuper missis per potestatem
JVovariaepro facto pacis; • haec omnia anno MccLXXru, Man-
fredo Beccaria praetore , facta sunt, nam infecta laudentit
rxpeditio incoepta pott Desii pugnam, et pacis negotium inter
Novariam et Montitferrati marchionem frustra quaetitum ipto
anno adscribuntur. Capituhrum autem numeri tunc in codice ,
cettant, cum adiectiones incipiunt , quod num. cccriH et an.
uccLXxrm fieri incocptum ett, ut e diverta scriptUmit forma
cruitur; carterum cf. ctiam notulam in fine huiui capituli
appotitam. At quaequae haec omnia tinl , colUctionem hanc
ttatutorum anno ucclxxvii vel uccLXxriti ad tummum com-
pactam eeie rxploratissimum tenco.
partem et utilitatem comunis et liominum Novarie
statuerunt ct ordinaverunt, quod potestas venturus,
qui erit potestas in anno currente millesimo ducen-
tesimo lxxx/, habeat et habere debeat de here co-
munis Novarie pro suo salario et assessorum et
militum et totius sue familie unius anni, incipientis
a kalendis ianuarii anni currentis millesimo ducen-
tesimo lxxx/ usque ad alias kalendas ianuarii proxi-
mas venturas, per totum diem anni currentis mil-
lesinio ducentesimo lxxx/, et octo dierum tiltra
annum pro tempore sindicatus, libras dcco impe-
perialittm ! , videlicet pro mense ianuarii libras cen-
tum imperialium, et alias libras centum imperialium
pro mense februarii, et singulis aliis mensibus dicti
anni libras quinquaginta imperialium et non ultra *,
A Mcclxxxtii, indictione xv, die dominico vim februarii. Additum
est huic statuto per dominos Haynerium Toruiellum et
Brexanum CabaUacium emendatores statotorum comunis No-
varie, quod salarium ultimi mensis remaneat ad solvendum
usqae ad floem sni sindicatus, et quod salarium ipsius ul-
timi mcnsis remaneat ad solvendum usque ad Gnem sui sindi-
calus (sic), et quod salariom ipsius ultimi mensis .... penes unum
campsorem, qui placuerit crcdencie (cetera inlegibilia omnino
tunt propter icripturae iltitionem) civitate Piovarie, quod vero
staret et flniret tempus sui sindicatus , quod ipsum salarium
ipso iure remaneat et deveniat in comune Novarie,
nec in utUitatem ipsius polestalis seu familie convertatur; et
sit precisum.
Ego Oaviolus de Zucalla notarius comunis Novarie de man-
dato domini Cavalcabovis de Medicis iudicis dora. Ubcrtiui
de s. Maria potestatis Novarie scripsi et interfui.
Cuilelmo de s. Nazario papienti, Auvariae potettati, qui ipto
anno uccLXxrtt Vbertum de Beccaria in eo magistratu (quo
per icx tanlum mentet functut videtur, totidcmque idcm Vbertut)
praecetserat , mercet mille librarum imp. conttituta fuerat
( cf. capit. cccrm ). yercellenti quoque praetori Slatuta anni
mccxli libr. dccc merccdcm conttitucrant , iitdcm tub condi-
tionibut quat hic codex nottcr paciscitur. Ilunc ikm numerum
otiosa manus mutavit ; aliut cnim primo subtrat , qui depre-
hcndi omnino ncquit.
C7
Digitized by
Google
>a3
nec occasione alicaius salarii seu exercitus vel ca-
valcate vel ambaxate vel manganee 1 equorum vel
perditorum, vel aliarum rerum perditarum vel abla-
tarum, vel pro pensione domus, et specialiter et
generaliter aliqua alia de causa, que dici vel exco-
gitari posset, nec per se nec per submissam per-
sonam *; et hoc non obstante statuto quod loquitur
de salario potestatis, nec aliquo alio statuto; et
quod si quis contra predicta vel aliquod predicto-
rum dixerit vel concionatus fuerit in consilio publico
vel privato *, si habuerit domum in Novaria vel
suburbiis, ipsa domus infra tercium diem per po-
testatem vel eius nuntium funditus destruatur; et
si eam non habuerit, det et solvat comuni Novarie
pro banno libras l imperialium in pecunia nume-
rata infra tercium diem , et * potestas si hoc dici
non prohibuerit et dicentem non puniverit, ut supra,
perdat suum salarium totum ipso iure, et cadat a
potestaria et regimine comunis Novarie ; et sit pre-
cisum 3 .
Item statutum est, quod idem potestas veniat et
stet personaliter et regat per se ipsum et non per
vicarium, et quod veniat bis ad palacium omni die,
exceptis festis principalibus, in quibus dies domi-
nicus computetur.
Item statutum est et ordinatum, quod idem po-
testas teneatur exigere omnia fodra preterita non
* nec pro uxore vel Gliis.
B qaod debitores eius sint ipso iure absoluti ab omni et toto co,
quod ei seu eis dare tencrentur ullo modo, etc.
STATVTA 5:>4
a soluta 1 a medio mensis decetnbris huius anni cur-
rentis millesiino ducentesimo lxxviii.
II. De sacramento et salario potestatis.
Iuro ego ad sancta Dei evangelia, quod bona fide
et sine fraude, omni hodio et amore et timore et
peccunia et speciali comodo et dampno meo vel
alicuius alterius persone remotis, regam, gubernabo,
salvabo et custodiam civitatem Novarie et suburbia
Novarie et res et personas eorum, qui nunc sunt
vel pro tempore fuerint ; et substantias eorum pro
comuni et singulari, et totam iurisdictionem Novarie,
et totum episcopatum districtus Novarie 3 realiter et
personaliter ad honorem communis Novarie per
totum regiminis mei tempus, et quod ultra libras
dccc imperialium sive duplum terciolorum pro meo
b salario et mee societatis, in qua debeam et teneor
habere duos iudices et duos milites, qui sint de
civitate seu iurisdictione unde sum, non possim
habere aliquid modo aliquo vel ingenio , qui dici
vel excogitari possit aliquo casu, tam pro hospicio
1 Sfanganea ( rvdiori voeabulo mahamium ) appellabatur mutilalio
vel enormit laetio equit vel militibut in bello illata vulneribut
a mangano (ital. balista) teu macMna bellica, qua taxa
ingentia in cattrum obtettum torquebantur, quaque prodiil
vox magagna ; inde magagnare idem erat ac mutilare vel gra-
viter laedere , et revera ita percutti equi ad domini servitium
imbecillet fiebant. Huiutmodi laesionem antiquitut malignatio
nem quoque appellari mot fuit. In iptit VerccUarum ttatutit
ea vox habetur: • Potettat tWe rector et eiut iudex
habebunt rettitutionem et emendam a communi Vercellarum
de equo vel damno alicuius equi intcrfecti, mortui vel man-
gagnati vel vulnerati in aliquo exercitu velcavalcala » (lib.I,
pag. *).
Cum taxorum imbrem mcmgana proiiccrent, el hominet aut
rquot ferirent percuterentque , vulnera iit tive tupremam per-
niciem inferebant ; propterea equi aut hominet manganorum
lapidibui percutti, manganati teu manganiali iUm diccbantur ac
tandem magagnati, quae potlrema vox ad quodcumque vulnut
et labem tignificandum trantlata eit. Haec laetio et manganum
iptum germanica lingua adhuc appellantur mangel , a qua
angli vocem mangle deduxerunt, cuiut tignificatio ett cae-
dere, lacerare et eiutmodi. Eam ilalicam vocem Daniet noiter
Alligheriut pluriet habet (Jnf. xxxm , 15!. Purg. ri, Hl,
tt xr, 46).
J Caetera utque ad finem capituli differunt a prima dictione, quae
deleta ett, vettigiit lamen per rimat perspicienlibut.
3 Vercellarum praetor dccc librarum papientium talario fruebatur,
ae tenebatur tecum ducere • per iUum annum in regimine duot
» iudicet et unum militem, unut quorum iudicum debeat tpe-
» cialiter intittere bannit et aliit excutiendit, quae debentur
» vel debebuntur communi. « Aliat decem librat papientct per-
eipiebat « pro tota tua familia », nempe pro militibut iuttitiae
(Stat ant. fol. s). Mediolani autem praetori tancitum fuerat
titne temporit, ut quotannit librarum bit miUia ttipendii nomine
lolverentnr, quod tane pro illorum temporum conditione effutum
nimit videretur, nut pateret iudicet tex equitetque duot ab eo
elendot fuitte. Expleto munere, ultra quindecim dict in urbe
manere pvst trulinam ei intcrdiclutn omnino erat.
1 Quae tequuntur vix deprehendi pottunt, cum abrata omnino
fuerint, ted annum , quo codex tcriptut eit, ttatuunt, cum
lilterae, lieet nebulotae , earumque tpatium alium dcdueere
prohibeant.
9 Acquititionum terrarum et locorum teriem, quae novarientm
ditionem paullatim conttituerunt auxeruntque, exhibet nobit
Azariut, a cuiut tamen confictis taepiut in tuo Chronico tatis
non temel nobit praecavendum ett ; tamen en quid hac de re
it editterit: « Contulibut in civitate vix eonttituta (fortatte post
longobardicam direptionem, ut reor,revivitcente) regnantibus,
et hominibut locorum dirvptorum in ipsa nova terra reductis,
c nulla tn vaUibut tuperioribut nunc nottrit pottidebanL Nobilei
designali de isto populari statu guerram faciebant, et praedicti
contulet proptcr discordiam ipsorum altcrnative acquisiverunt
partem , et primo Barbavariae , pro qua habuerunt terram Pa-
lentiae, Inlri et univertitatem Valentrascae tuper lacu maiori
et Stretiae in Vergante, et univertaih Osolam dislrictut Novariae,
eum vallibus sibi subiectis , et cum Gravarona , Guilengo et
pluribus aliis locis, videlicet et Marano in partibus inferioribus
; deinde acquirentes alia plura universalia pro communi
Agabii in Pombienti dittrietu et Ceredano, deinde partem Mar-
tini dieti de CavalcateUe acquitiverunt , et pott ipsum Vemenia
cumCruxinala tunccastro etplebanatu etvallemibidemStronae,
montem Mettinae eum pertinenliit, Gategum cum pertinentiis,
plebem Agrate, Agamium cum pertinentiit. Exorta deinde
maxima diteordia cum comitibus de Blandrate, quorum domtu
potentior Novariae erat, rustici vallis Siccidae eapta horaipsos
delinendo occiderunt. Et subito eorum castra pulchra et fortia
ullra modum diruerunt, et communi Novariae tub certit pactit
adhaeterunl et ttant tub ipsit pactit de praetenti, reeuperatii
propterea Carpignano et pluribut aliit locit, etdirupto Blan-
drato. Item a Marchionibut de Romagnano acquisiveruni Ro-
d magnanum, Pratum, Seramontem, Aram et plura atia loca.
Reliquas autem aliat acquisiverunt tam a ConfalonerHi quam
a Capitaneit, et tunc lemporis Casalegium erat districtus Ver-
cellarum et Casalgualonum districtus Novariae. Et faeientes cam-
bium diitrictuum nomen trantumpterunt etc. » (Chron. cap. xn).
Civitatit ditio totum agrum teu comitatum complectebalur ,
qui primo parochiae, pottea dioeceiit et epiicopatut nomen
uturpavit. Anno ucxci vergente, Novariae et Vercellarum
praesulet ab Henrico ri conttituti ad litet inter eat eivitaUt
exardeteenlet componendat, ita pronuntiarunt ut lerrae ultra
Aconiam fluvium potilae, cum Vercellit in tpirilualibut tubHee-
rentur, in civilibut quoque parerent , quam rationem deinde anno
uccxxrni Lombardiae civilates servarunt in mantuano con-
ventu, eum cae duae civitates Imperatoris metu a bello adhuc
viciitim propter finei exurdente abstinuerunt. Sacculo aulem
xui ineunte novarientet Kbertatem tibi atserentet te a tempo-
rali epitcoporum iuritdietione , quam ex imperatorum privi-
legiit hi antiquitut cxercebant, paullatim subducere insudaruni,
ul novum regimen inducerent et antiqua iura excrcerent; ita
civitatit dictioni per bella tel paclionet novis additis finibui,
longe latequc patrbat saeculo xm rciptiblicac ager ct iurisdicliv.
Digitized by
Google
5a5
COMMVNITATIS ' NOVARIAK
5 36
quani pro menda el manganeis equoruin , andatis ,
exercitibus et cavalcatis, quam alio ullo modo. Et
debeam et teneor iurare super statutis clausis et
sigillatis comunis Novarie in concione publica in
bioreto comunis Novarie more solito congregato ,
postquam intravero civitatem Novarie ! , antequam
vadam ad aliquod hospicium. Et non possim nec
debeam ego nec aliquis de mea societate et fa-
milia 5 accipere vel habere ullo modo vel ingenio
aliquem equum comunis Novarie * vel alicuius
subditi comuni Novarie; et duret et durare debeat
dictum regimen usque ad kallendas ianuarii per
totum diem , postquam intravero regimen supra-
scriptum, et debeam et teneor stare per octo dies
post exitum mei regiminis ad sindicandum 3 cum
tota mea familia in civitate Novarie ; et sit 4 pre-
pisum *.
III. Ut potestas vel iudex vel miles eius non
habeat aliquem notarium , preterquam de Novaria
vel iurisdictionis , vel nisi Juerit qfficialis ; et ut
morantes cum potestate causa offitii aliquid non
lucrentur, nec presint offitio.
Item non habebo scriptorem sive notarium, pre-
lerquam de civitate Novarie 5 , sive dc iurisdictione
A vel alicuius lubatoris.
b Et teneator potestas habero et tenere ad mious equos novem ,
inter qoos giot tres ad arma, et qood iudices et milites, quos
secum duxerit , sint amici partis Novarie.
i « Jn primii statutum et ordinatum est, quod potestas el reetor, qui
pro tempore fuerit ad regimen civitalis Novariae et dutrictus,
teneatur et debeat iurare meontinenU, cum veuerit ad civitatem
Novariae, antequam intret domum habitationit palacH eius, in
conUone publica tuper arengheria broreti comunit Novariac,
ubi eoncionatur, tuper ttatutit comunit Novariae clautit et ti-
gillatit, quod mamttenebit, conservabit, augumentabit et def-
fendet bona fide tine fraude etc. civitatem Novariae et
tuburbia etc. ... et quod abservabit omnia et tinguta tlatuta
tam tdita quam edenda tpectantia ad officium praefati dom. po-
tettatit, et ea per tuot officialtt obtervari faeiet etc. ; el
mittatur liber ttatutorum dictae comunitatit in loco Gatiati,
teu tn alio loco, in quo rescidrntiam fiteietdie pratctdenH ante
inlroytum tui regiminit, ut ipta ttatuta ad eiut offieium tpt-
ctantia legere pottit et inteliigere » (Stat. mss. mcdlx lib. i,
cap. /).
9 Binc utque ad verba per octo dies prior dittio per abrationem
deleta fuit et mutata.
3 Errat igitur cL Garone, qui t» op. I Reggitori di Novara,
pag. 45, contendit taeculo tantum xri Novariae praetoret ante
regiminit finem ad repetundarum redditionem adttrietot fuitte,
eaque durante, Vicarium ei tuffectum interim fuisse utque ad
novi praetorit eleetionem, qui illiui adminittrationem exami- (
naret, ex quo Sindicatorit teu Jnquititorit txtulum habmerit;
contiat enim cx ttatutit praetorem in rtgiminit tui exitu per
decem diet generali contUio eivitatii adminutrationit a ic directae
ratbmem temper deditte. De examine actuum tuorum, quod
ubique praetorei tubire tenebantur, haec ail Orfinut Laudensu
taee. xni teriptor in tuo de Regimtne et sapientia potestatis
tractatu metrice eontcripto :
Poit trahat ille moram populari examine coram:
/nquititoret tcrutentur probra, pudoret,
Perfidiat, moret, rumoret, fatia, doloret;
Ptrquirant laudet et erimina, munera, fraudet.
4 Nempe hoc statutum ttrietittime tervari debeat abtque ulla ex-
eeptione.
5 Civitattt nomen primo non civium tantum cuiusvit urbit eommu-
nitai tive univertitat, uti apud not tnoi ett, uturpavit, autea
domuum et arearum eompteetio eertit tegibut recta et praedia
pottident, quae urbem conttituit, ted territorium plut minutve
latum, quod urbem tubieetumque ei agrum eompfeetebatur.
Longoba rdo ru m enim dueet praefinito tibi conventui praeficie-
*antur, qui civitas appellabatur, eosgue Paulus Warnefridut
a Novarie , qui oucaxione scribendi vel officiuni no-
tarie exercendi aliquid debeat lucrari, preter id
solum , quod de meo proprio dedero. Nec habebo
ego vel iudex vel miles meus aliquem notarium
causa exercendi aliquod offitium sive scribendi, nisi
fuerit offittalis. Et istud capitulum non possit re-
laxari etiam consilio totius credentie.
Item non concedam, imo bona fide prohibebo
quod aliquis de mecum morantibus occassione ali-
cuius officii aliquid debeat lucrari, nec officio seu
operi comunis Novarie debeat super esse. •
IV. iVe fiat furtum de re comunis.
De re comunis furtum non faciam nec facienti
-consentiam; et si sciero factuni esse, manifestabo
palam in concione vel consilio infra octo dies post-
b quam sciero; et bona fide operam dabo ut resti-
tuentur.
V. Ne rector sit spia seu Giuda ad dampnum
comunis.
Spia seu Giuda non ero ad dampnum civitatis
Novarie vel eius partis, et ad proficuum inimicorum
comunis Novarie. ' ;
VI. Ut unus ex iudicibus potestatis semper, quando
erit in palatio, stet extra cameram, et quod testes
ut tupremot civitatutn minitlrot conttilutDt nominat , eum aii:
« unusquisque enim iucum suam civilattm obUnebat » (de GesGs
Longob. lib. II, cap. xxxn), in quibut parvae quodammodb
reipublicae et poUttae tumma, vehtti apud Komanos, rttuUbat,
et epitcopalet dioecetet ab iptiut civilit territorii limitibut
inilio eonterminabantur, licet postea ob variot eventuum casus
variationes permultat eae pattae fuerinl, ita ut civUit et eeeletia-
ttiea provincia eodem in agro conttnerentur. Jd insuper Uquet ra;
Raehis regit edicto, quo praecipit ut unusquisque iudcx deberct
quoHdie in sua civitate in iudicium residere, ut cuivit homini
iutUtia redderetur, poenam in transgreuorem iuiicem statucnt:
« de cuius iudiciaria ipse homo ixuUtiam non habuerit, et ad
> not venerit, tcial te quia de ipto honore eum cxpellimut; el
• ipti xudieei vohtmut ut in eo tinore praecipiant a teuldahU
» tuot aut ad cenlenariot aut ad locopotitoi, vel quot tub te ha-
' bent ordinatot etc. « (cap. i). Civitatum terra perpeluo Itatia
extiHt, nam leget, chronographi et cuiusvit aevi monumenta taepe
civitatet commemorant antiquo Jlotnanorum tentu, utpote quat
urbem agrumque tuum timul continebant , et Patuut ipte terri-
torU voce pro civitate utitur, enumerant « nomina caitrorum,
quae diruerunt in territorio Tridenlino » (op. praedicL, iib. III
cap. xxx); tt universum Longobardorum regnum tn civitatet
divitum apparet , quat et iudiciarias ipti appeUabant, cum
eisdem iudicet praeficerentur. Quin imo et Blarchxae, quarum
trantitut iudicibut, qui pottea Franchorum aevo marchionet
dicti tunt, custodiendi credebantur , nihil quam finiUmae ci-
vitates erant ( Rach. xm); et quandoque urbes vel oppida
murii saepta eivitates dictae tunt, ut in Paulo Diacono legilur:
• Longobardi vero in cMtatibut commvnientet te, intercur-
» renttbut tegatit oblaUsque muneribus pacem suam eum Chil-
» deberto fecerunt » (op. praedict. lib. III, cap. xru); et alibi :
• Jgitur Rothari rex Romanorum civitatet ab uxbe Tutciae
• Luneme univertat, quae in Httore nxarit titae tunt , uique
• ad francorum finet cepit. Opilergivm quoque civitatem inter
» Tarvisium et ForoiulU potitam pari modo expugnavit et
» diruit » (ibid. lib. If, eap. xlvh); et loquens de dueii con-
ttitutione ab Alboino rege facla in regimine Foroiuliensi, ait :
• Alboin Gitulfum, ut fertur , tuum nepotem , virum
• per omnia idoneum .... Foroiulianae eMtati et toti regioni
» illiut praeficere ttatuit. Qui Gitulfut non priut te regimen
» eiutdem ewitatit et populi tuteepturum edixit , etc. » ( ibid.
tib. II, eap. ix). Tamen haec loquendi ratio impropria fuit, ct
taepiut ea loca urbit, cattri, eattelH et eiutmodi nomina ob-
Hnebant (ibid. Kb. II/, eap. xxx). Non uno in loco haec ttatuta
civitaHi nomen eadem significalione usurpanl, eum Novariae
civitat et iuritdicHo sive territorium , quo respubhca dittermi-
nabatur , innumera compleetent loea et eattra, vicot et burgot r
eodem nonnunquam civitatU vocabulo acctpianlur , tub una lege
unoque supremo urbit praetore constitutae ac reelae.
6»
Digitized by
Google
5^7
STATVTA
5a8
vel acusa non recipiatur nisi in eius presentia. u
Item statutum est, quod unus ex iudicibus po-
testatis sernper, quando erit in palacio, debeat stare
extra cameram palacii in palacio ad recipiendum
acusas, et ad standum super, quando testes reci-
piuntur , et ad audiendum querimonias ; et quod
aliquis * sive acusacio modo aliquo vel aliqua oc-
caxione non debeat nec possit recipi, nisi unus ex
iudicibus potestatis semper superfuerit; et sit pre-
cisum.
VII. Ut potestas vel eius assessores possint con-
dempnare et absolucionem per se ipsos facere
absque condempnatoribus.
Item statutum est, quod potestas et eius asses-
sores habeant fortiam et virtutem per comune No-
varie, et quod possint condempnationes et absolu- b
tiones maleficiorum facere per se ipsos , et non
cum aliqua persona Novarie vel iurisdictionis, se-
cunduin formam statuti, ubi sunt statuta, et statutis
deficientibus , secundum leges romanas, et male-
factores punire absque condempnatoribus ; et sit
precisum.
VIII. Ut porta potestatis stet aperta a solis ortu
usque ad occasum.
Item statutum est, quod porta potestatis 1 sit
aperta et aperta teneatur a solis ortu usque ad
occasuni solis , ita quod quilibet volens loqui
cum potestate vel aliquo de sua familia, possit
illuc ire.
IX. Ut potestas non liabeat consilium cum
aliquo iudice, qui non sit de Novaria. c
Statutum est quod potestas et rectores Novarie
et consules iusticie non possint habere consilium
de aliqua re vel negocio cum aliquo iudice , qui
non sit de civitate Novarie, et qui non sit subiectus
potestati et comuni Novarie, nec cum aliquo qui
non desierit ire ad scolas penitus ». Et hoc habeat
locum de causis et factis consiliatis et factis in
districtu Novarie *.
K testcs.
• et qui non fctclerit el studuerit in arle legum extra iurisdictio-
nem Novarie pcr trienniuro. Et hoc intelligatur in venturis
ad collegium de cetero.
X. De consiUo non faciendo post divisionem
iudicaturarum et bannorum.
De iudicaturis acceptis et bannis ablatis et exti-
mationibus et condempnationibus restituendis, post-
quam divisa fuerint, consilium fieri non faciam.
t tive hoiliolum tlct aperta teu aperlum etc. (Stat.mss. aon. mcdlx). d
8 Praclermillendyjn non tst maiores noslros , anlequam inveheretur
per universam Italiam romani iurit professio et in tcholit bo-
ncmiensibus aliUque romanae leget cxplUarentur , controversiae
tine toi citationibus , protestationUnu, excepiionibut, initantiii,
conlradictoriis aliitque aeternit fori nodii ac funibut , de quibut
iam iam conquerebatur cl. mratoriui, expediebanlur. At vix
UquUiorum retpublica invaluit, et iurit romani tacraria aperta
fuere, quum «o quoque reierata fuil tricit omnibut, quibut
litet nunc Umporit obnoxiae tunt, et ob quat interdum perpe-
tuanlur. Quonamvero loco novarienses iudicet legum arii tludere
contueviuent, hucutque cerio non apparet, niii centeamut hoc
Novariae ip«iu» vel Ticini aut VerceUU eoi egitte. Jn hanc enim
postremam civitalem Patavii tcMat ex Ezzelini tyranmde de-
tertat translatat fuitte constat, de quibut inferiut sermo erit. Re-.
motam novarieiuium «cnotarum antiquitatem tettantur in primw
rhefor C. Albulius Silus novarieiwi», qui domi primum sedulo
lilUrU vacaveral, deindt se Romam contuUrat iam tloquentiae
laude exceUent et o Seneca Jauaotiwtmu», et Lotharii constitutio
Otonnen*i» anno vcccxxr lata naee declarans: « Dt doctrina
» vtrn, quat ob nimiam incuriam atque ijfnaviam quorundam
>• praepositorum cunetii in locU eit fundilut extincta, placuit
» ut licut a nobit conititutum ett, ila ab omnibui observetur,
» videlicet ut ab his qui nostra ditpoiitione ad docendos aliot
» per loca denommata tunt constituti, maximum delur itudiun,
» qualiter tibi commiui scholattici proficiant, atgue docfrina*
» insUtant, prout praetent expotcit necessUai. Propter oppor-
» tunitatem tamen omnium npta loca dUHnctt ad hoc exercitium
• providimui, ut difficultat locorum longe posUorum ae psu-
» pertai nulli foret excutatio. Ii tunt: primum in Papia con-
» veniant ad Dungalum de Mediolano, de Brixia, de Laude,
» de Bergamo, de Novaria, de VerceUU, de Terlkona, dt
» Aquit, de lanua, de Aste, de Cuma. In Eporegia ipie epi-
» tcopui hoc per se faciat. In Taurinit conveniant de VinH-
» mitio, de Albingano, de VadU, de Alba. In Cremona ditcant
» de Regia, dt Ptacentia, d» Parma, de Mutina, etc. » [Hlotar.
Constit. Olonn. o. vcccxxr capit. ecclesiast. c. n ) ; ex qut
apparet Novariae primas scholas rudimenlales extituse, post
quas dUccntes Papiam tt conferebant ad altiora educenda.
Accedunt plura regum franchorum capitularia de scholis per
tingula epucopia et monaslcria intlituendii , cum inter caetera
Carolut Magnus optaret • ecclesiae militet et kiterius devotot
• et exleriut doctot cattotque bene vivendo et scholasticos bent
• loqucndo; • et Ludovicxts Pius tcholU a se institutU magistrum
unumpraefrcissct, qui gramatieae , geographiae, astronomiae,
rhetorieae ac tfieologiac simul praecepta traderet; nec non
Eugenii II Pont. conttitutio praecipimtU ut « in univertis epuco-
» pii» subUctUqve plebibus et aliii locU, in quibus nttessitat
» oceurrerit , omnino cura et diligentia habeatur ut magUtri
v et doctoret Imbcantur, qui studia liUcrarum liberaliumque
» artium ac sancta habenles dogmata assidue doceanl, quia w
» his maxime divina manifcstanlur atque declaranlur mandala »
(Conc. Rom. a. vcccxxri can. xxxir). Quin Mutinae, Veronae,
Cremonae, Mediolani, Parmae aliarumqut civitatum scholas
commemorem, quarum saeculo iam x inslilutionem a cl. Mura-
torio discimus (Antiq. Ital. T. III, p. 84 7, Si3),a Ratherii eputolu
(»'n Spicil. Acher), a Landulpho Seniore ( Mediol. hisl. lib. //,
cap. xxxr ct III, cap. xxi, nec non a Donizone (in Vit Malhiid.
comt'(. in Rer. ltaL Script tom. V. c. x, p. 354), ctrlum est Ver-
ccllU tunc temporis urbe Novariae finitima schalas puerot fre-
quentasse, cum Atto II praesul praeceperit • ut prtsbyttri per
. viltas et vicos scholas habeanl , et si quUlibet fidelium suos por-
• vuto» ad dUcendas lilttrat tu commitlere vutt, eot tutciptre el
. docere non renuant etc. • (Att. u Ep. VerctU. opp. eapUulare
c. lxi). Ibi erat tatc. xiu ttudium generale , teslibut BoUand.
tub die xtn febr. eap. xix, n. lxxxiii, trantlatum ab urbt Paduat
ex conventione ir apr. nccxxrin, cui dcdil Fridtricus 11 imp.
» magUtrum V.{forte fVUelmum tlenrici Secusini dUeipulum)
» iuri» civilUprofessorem fidelem nostrum, de cuiusprudeniia
» (ait) et scientia certam fiduciam et experientiam o&tinemw, fld
» civitatem vestram duximus transferendum tampronostrisser-
» vitiU iuxtafideisuae debUumpromovendUibidm, quampro
» edocendU vestris scholaribus et aliis undique vmturis iuru
» civilU scienliam qua praepollet etc. • (docum.apudMarttn.
totn. II, col. H44, cp. rn). Ibi ut probabUiut ett, novartensii
dUcipuli iurU tcientiam attequi consuevtrunt , qui posUa tu-
dicum colltgioadtcrtpti tunt et reipublicae negotia minUtrarunt.
TemporU vero progretiu Novariae quoque tcUnliarum ommum
tcholat instilutat fuUte , praeterquamquod in capu. cccxcru
numoratur • Donatus de Camodeya legum professor;pat*t ex
hoc ttatutorum loco, anno mxvlx emendotorum; « Itemstatulu»
» e( ordinatum est quod quilibet, undecumque sxt , possit itoere
. «( »ecure , non o6<(an(itu» aliquibus repraetalUs et contiacam-
. biU datU vel dandU , venire ad civitatem Novanat ad siu-
» dcndum in qualibet scientia, et morari et redtre tpse et nunm
. »«i, dummodo non sit dt UberU alicuius rebellis vel hvtu
. comuni» iVovartoe » (lib.I, cap. cxxxir); nec non . e* do«
„en(o alibi in nota ad cap. ci recitando , j£J
con»i«o fipidii hUpani, magUtri et docUm,
talium, in quo eius scholares memormlur thart. // «a
uccxArn). De novariensium autem f?^~Zȣ
larum ceUbritaM, deque nonnuWi» op(.m M «^^""TS
omne» cioruerunt tn omnimodat eruduumu ">?+*£um
longius etset enumerare, testU sU inUr mullos cl. Txrabo***
tos eorumque merila recenstnt.
Digitized by
Google
COMMVMTATIS NOVARIAE
339
XI. De bonis comuiiis non obligandis. a
Tenore instrumenti bona mea nomine comunis
Novarie non obligabo, nec debitum faciam peccu-
niam mutuo accipiendo , nisi parabola maioris partis
credentie, que sit centum homines de credentia ad
campanam pulsatam , inquixita et scripta voluntate
cuiusquam. Et hec omnia faciam iurare sequenti
potestati seu consulibus in sacramento eorum re-
giminis A .
XII. Ne rector manifestet poderia et iura comunis.
Poderia et bona et iura comunis Novarie sive
episcopatus Novarie , seu etiam quantitatem alicuius
persone vel quantitatis summam tocius poderii in
aliquo tempore per me vel per meum nuncium
litteris vel aliquo signo non manifestabo ad dam-
pnum comunis, et hoc idem faciam quod assessor b
et miles meus iurabit.
XIII. De clavibus portarum et pusternarum.
Statutum est quod quattuor claves debeant esse
tn qualibet porta et pusterna civitatis Novarie, de
quibus clavibus potestas teneat in se duas claves
de qualibet porta, et 1 ex bonis hominibus civitatis
Novarie, et eiusdem porte sive pusterne alias duas
claves pro qualibet porta et pusterna. Qui duo
homines eligantur per potestatem populi et con-
sules militum 9 et ancianos partis B ; et habeant pro
quolibet pro suo salario solidos x imperialium ad
tres menses, et non sit officium.
XIV. Qualiter cuslodia civitatis , suburbiorum
et palacii et clavium portarum , pusternarum et
fractarum fieri debeat. c
Statutum est c quod custodia civitatis et subur-
biorum civitatis et palacii Novarie et clavium por-
tarum, pusternarum et fractarum 3 civitatis et subur-
A et sit precisnm. Aprobatum cum adiectione. — Islud statutum
est novum.
■ et tolidem de medio, sicut fuerint de qualibet societate.
c Teaelur potestas prima die sui regiminis requirera in coosrlio
de boc statuto et superiori , et boc capitolum et superius prima
die legi facere.
53o
< Corr. de quaiibet porta et putterna, et aliae duae clavet euiut-
Hbet portae el putternae dentur per poteitatem Novariae de
voluntate consitii generalis duobus hominibus civitatit JVovariae,
qui sunt illius portae et pusternae ( StaL ann. mdxi impressa
et ann. hcolx mss.); heic insuper in texlu, ubi aiiquid forte
desideratur, sic supplendum videtur : « et habeant duo ex bonis
» hominibus etc. » Anciaoi vero partis, de quibus inferius sermo
erit, primores eranl factionis Cabaltaciorum et TornieUorum,
qui tunc domi praevatebant adversus Brusatos ; tamen et illi
interdum discordia laboraverant , ut ex his statutis patet
(capit. cccxcrit).
9 Cf. capit. ccl. « De conventiculis et eonspirationibus. »
3 Putternae erant minoret portat civitalis munitionibus carentes
externis , quae portis inerant , et in omnibus fere vetustiorum
urbium moeniis locatae erant. ffae voees primum a lat. postes
deductae posterulae dictae tunt, deinde cormptiori voeabulo pn-
sfernae , pusterlae ete.: fraclae vero in tuburbiis trant; legimus
enim in recentioribus Novariae stalutis : * Statutum est quod
• in qualibet fracta suburbiorum eivitatis Novariae sint et esse
» debeant duae claves ad minut et habere debeant illi,
» quibus datae fuerint ipsae elaves, pro suo salario a comuni
• Novariae tolidot quinque imp. pro quolibet pro tribu* men-
» tibut; et non tit ojficium; » poterant nempe hi eam cuttodiam
rurtus consequi elapsit illit tribus mtnsibus absque intervallo.
Fracla a gr. ffix-m (septum) dicebatur obstaculum quodvit
vel munimen in fluminibus vel rivulit firmatum, ne aquae cir-
eumttantet Urras exundantet obruerent, vox ut suepieor etimm
biorum Novarie fiat et fiert debeat ad voluntatem
et secundum voluntatem consilii maioris civitatis
Novarie et hominum de dicto consilio, et per iilas
personas, que placuerint illis de dicto consilio seu
maiori parti, et non per alias personas nec alio
modo , dum tamen ille persone sint de Novaria
vel districtu; et eo salvo, quod quelibet porta et
pusterna habeat tres claves, unam quarum habeat
potestas sive vicarius, alie vero due sint in manibus
civium Novarie ad voluntatem consiiii.
XV. De civitate, personis et rebus Novarie et
burgis episcopatus salvandis et gubernandis.
Civitatem Novarie et personas et earum posses-
siones et res et suburbia ipsius civitatis, et burgum
s. Leonardi, burgum Franchum, burgum Cerre-
dani Casalini, burgum Cerri, burgum Vemegne et
tx fraclis ramis vel arboribus desumpta, quibus huiusmodi
munimen constabat, cui italica fracta seu sepes respondet. Prae-
terea fractae videntur fuisse quaedam stipitum et palorum vel
tignorum speeies navibus praefixorum , ne ad eas accedere pos-
sent oppugnatores. Quicquid de iis tit, fractae obstaculum constx-
tuunt, ne quis ultra progrediatur , cuiusmodi eranl impedimenta
a itatutit anno ucdlx correctit hit verbii prohibita : * Item
• ttatutum est, quod aliqua pertona tn Novaria tel burgit
• cohaerentibus civitati vel episcopatu non audeat vetpraeiumat
» facere aliquat fractas vet fractam atiquo modo , quando
• sponsae ducuntur ad maritum , nec prohibere ipsat tponiat
» modo aliquo seu illos, qui essent cum sponsa, ire et redire, nec
- eis facere aliquod impedimentum etc. » (IVb.lV, eap.Lxxxri).
Consuetudo enim erat chordis vel quibuslibet aliis obstaculis
spontam prohibere in itinere suo ne procederet, ut illa pueris
vel ipsis prohibentibus nuces vel bellaria proiiceret quasi ad
viam redimendam. Al heie cum agatur de portis et aliis moenium
munitionibus , puto fractas fuisse palos ad munimentum urbis
humi defixos in sepimenti modum compositos et frequentes, terra
fortasse et lapidibus interiectis, ita ut rtullut inler eos cuitibet
aditus nec ingressus pateret, et in urbem invasiones prohibe-
renlur. De Hs , quas fraises gallici appcllant , italici sleccato ,
haec slatula fuisse legimus : « quod nultui stipcndiarius unde-
» cumque sil de iurisdictione Novariae vel extra, audeat extra
• formam sui officii stantis ad portas civitalis Nuvariae nec ad
» portas fractarum suburbiorum Novariae ligna , foenum ,
• vinum, fruelus vetpecuniam elc. petere, aecipere vel auferrc
» ab aliquo etc. • ( Stat ms. anni mcdlx , tib. IV, cap. xcriu).
In oppido quoque Blanderati fractas fuisse ostendunl eius sta-
tuta cap. ui, ad quae Uctorem remitto. Sane stipilibus sivepatis
non autem moenibut circumdala fuitte videtur circa Chritti
ann. uc liantua urbt apud Donixonem in Vita Mathildis ,
tib. J, cap. xr (Rer. ital. Script. tom. V, pag. 358). Fra-
ctit propiut timilet videntur fuisse bastitae , species nempe
quaedam catlri ex ligno eompacli, teu e tabulit et tignit affabre
compaginatii fabricati, plerumque circa aliquam domum aut
domot aut turrim et ad ripam fluvii aut canalit alicuiut po-
titi , quod fotta ambiebal , vallum et propugnacula promi-
nentia in angulis muniebant. Ibi mitituebantur ligneae domut,
ti lateritiae deerant, ad mUitum praetidium , arma et annonam
servandam opportunae etc.
Cerredani nomen a cerris in eo agro frequentitsime consitis
ortum videiur , ut Cerreti vieus alibi appeltatus fuit ; a nono
usque saeculo locus ille in bulgarienti comitatu comprehetuU-
batur, uti videtur in privilegio Ottonit II imp. a. vcccclxix
dato, quo huiut loci pottettionem Ingoni verceUenti episcopo
it eonfirmat, appeUant « curtem de Cerredano in comitatu bul-
» garienti. » Pottea vero iUum Novarienses, in quorum agro
stat , obtinuerunt, et deuuie etiam Mediolanentet , cum eorum
maxima etset polentia tub comitibut Blandrati ducibut , et
Guido eomet eiut pottettione ab iis donalut est , Conrado
SaUeo et Friderieo I eonfirmantibut ; at anno ttcurt sibi a
Novarientibus praereptam et moeniis cattrisqut munitam recu-
peravit ac diruit. Sed paullatim tub Mediolanensium rursut
patroeinio constitutus , vicus iUe , amoenitate praestans utpote
Tidno proximior, a ruinis tuis recreatut ett ex incolarum
induttria. Hunc putavit Gaudentiut Merula fuisse antiquum
oppidum Acerrat, de quo Polybiut aliique belli iUius galtici tcri-
ptoret toquuntur, ted unquam hoc ncmine donatut fuil, quod aUo-
Digitized by
STATTTA
53 3
burguiu Vergontis, et aJios burgos omnes, qui sunt
vel pro tempore fuerint comunis Novarie, et inra que
comune JVovarie habet in Fontaneto et in Marzalesco,
et omnia que acquixita sunt a domino Henrico et
Ardicione fratribus marchionibus Romagnani, et a
vieo pertinet extra novariensem dioecetm posito. Eiui eattrum,
utute praeclarus pietor Danitl Cretptut ortum tortitui ett, quem
immortalit Fridericut Borromaeut, Mediolani arehiepitcopus ,
Academiae in Jmbrotiana Sibliotheca a te intlituta praefecit ,
celto muro et turribut munitun et a papientibut novatienti-
busque militibut firmatum Mediolanenses expugnatvnt ae fun-
ditut everterunt , quo tempore Friderieut I imp. pott coronam
Romat ab Hadriano IV aeceptam in Germaniam reversus fuerat.
Eiut eecletiam Innocentiut II Litifredo epitcopo novariensi
confirtnavit.
Casalinam pagus cuique notut in finibut Novariae et Vcrcel-
larum nominatur in litterit InnocenUi II pontif, quibut eano-
nicit eccletiae calhedralis confirmat « tn Catatino mansum unum
» et ficti sol. xr veteris monetae mediolanensis et xv modios an-
» nonae. » In eius s. Petri ecclesia anno ucxcir initum fuit inter
Novariam Verceltatque foedus. Feudum fuit domus comiium de
Leonardit Novariae , ac a Galealio Vicecomile incendio traditum.
Cerri curia, ail cl. auctor Novariae sacrae, olim fuit ubi
nunc est Casale parvus pagus prope Cruxinallum; ei in no-
varientibus statutis pott plebem Vemeniae assignatur cera
divo Gaudentio offerenda die eius festo his verbit: « comune
» burgi Cerri el plebatus libr. octo. » Quidnam criminis vel
alleriut cautae in civitatem intervenerit , prorsus ignoratur ,
sed in vicum illum haec saec. xm dura edicta fuerant, sta-
luendo ut « tcneatur polcstas quod non permiltat aliquod
» habitaculum prope burgum Cerri infra duo miliaria, praeler
» tn Mergotio et praeter quam in Gravalona a Slrona vertm
» meridiem. » Ex quibus verbis vidctur burgus dcletus ; sed
ideo forlasse cius habitatores ultra Verbanum concetsisse , ubi
Cerrum alterum est, ul opinalur laudalus auctor, haud cen-
tuerim , cum plures huius nominis pagi in mediolanenti ac
papiensi agrit inveniantur. Richardut quidam Novariae comes
a. Xlx ecclcsiae novaricnsi tres Cerri partes donavit, nec non
et eastrum et ccclesiam; reliquam partem ecclesiae ipsi Itenri- c
cus imp. largilus ctt , eam Richardo ipsi adimens, qui Harduini
Iporediae marchionis Ualiaeque regis partes protccutut fuerat.
Illiui curiae tcloneum seu vectigal ecclesiae suae Petrus episcopus
circa ann. Ui perdonavit, el a. ucxuu eius el Ossulae uni-
versae dominium esl consecutus Guido blandratensis comes ex
Conradi u concessione uxoris suae avunculi , cui tamen No-
variae civitas postea ademit.
Fontaoetum , cuius ante annum dccccxlv comes iam fucrat
quidam Gropardus , ut habelur in donalione eo anno ab Ugone
et Lothario Italiae regibus acta, oppidum et castrum fuit
exploratae antiquitatis , et sic a fontibus appellatum videtur ,
qui passim ibi scaturiunt. In amplo ibi monatterio extante ,
ttt Tristanus Calchus aliique rerum mediolanentium scriptorct
referunt , Guido archiepiscopus frequentem episcoporum ac
presbyterorum tynodum coegerat circa ann. ulvui , ut de iis
disquxrerct, quae Arnaldut diaconut , adiutore Landulpho Cotla
homine layco, in uninertum clcrum mediolanentem uti timo-
niacum «t caelibatus ecclesiastici viotalorcm acriter concitato
poputo agildbat, ubi lamen, advertariis illucvocalii noncom-
parcnlibus, ipsi rebut tuis suaeque senlcntiae male faverunt ,
tit populi tumultu magis magisque ingravescente , pontificia
auctorilate legatisquc missit scdari discordiam rixamque opor-
tuerit, quod factum non esl. Fonlaneti marmora partim an-
tiquae artis eleganliam tettantur, partim romanat intcriptionet
habent a Gallerato et Alciato relatat , docentet in hoc veteri
Romanorum municipio templnm divo Augusto dicatum fuisse.
Udbctur actus procurationis ( v mart. mccciii) ab eiut incolit
Iacobo filio q. Olrici Obizonis collatac, ut nomine communitatis
Lanfranco Boniperto omnium communantiarum tive bonorum
communalium vcudilionem perageret in loco Marzaiesco et Mar-
zetcano , pretio librar. uc , ac ipta vendilio reapse facta ( Ch.
in arch. Cathed. novar.); nec non alterum eiusmodi procura-
tionis aetum ad aliam bonorum communalium venditionem
Hdem Lafranco Boniperto faciendam ( eart. vn mart. ucccvu
in eod. arch.); tt haec non obttante ttaluto anno mcclxxxvi edito .
« de eommunitattout Jocorum non aiienanau. » MedHi ttmpo-
ribut Fonlanetum comitatut ruratti factut ett wbano Novariae
comitatui tubtectui; «ertui vero in Ficecomitum dominium
trantlatum c«f.
Marzalescum tn Romaniani ditione ritum xnt lapidc a
Novaria «uper ^eoitia dhtat. Contra nonnutto» huins pagi
a domiito OJiverip marchione , et a domino Thoma
marohione in Romaniano et in Grignasco *, et ubi-
cumque acquixita sint, et que a comuni Novarie
emerentur, vel iusto titulo acqukita merint, hoc
est per comperam sive donum , sive commutationem
sive iudicatum vel alio modo ; novam rugiam ,
piscariam ipsius nigie ei molendina comunis No-
varie, et mercata extra Novariam et Cumignagum '
atque Castrum Novum, quod Buognum vocatur; et
omnia ea que acquixita sunt a dominis de Castello
et comite Guidone de Blandrate 3 , manutenebo, sal-
vabo et gubernabo, et .bona ilde acrescam, et ea
que homines Romagnani promiserunt seu convene-
ritnt seu concordiam fecerunt cuin comuni Novarie,
observari faciam, scilicet ab illis de Romaniano.
incolai libellot dedit consulibus Ifovariae Aribertus abbat mo-
nasterii aronensis vt kal. apritt* a. uccm petens, « ut proht-
» beatis eoi ne mihi vim faciant itve molettiam volenti ingredi
» possessionem datam a comulibui quondam abbati Girardo, et
» si in hoe obtinere non posium, dico terram illam ad monaste-
» rtum pertinere, quam voto ut «ttnt dttniUant. Jtem ai iitiem
» peto honorem et dittrictum et hordinamentum, quat dico ad
» monaslerium pertinere. Item conqueror de Philipo el Atabito
» rt Guidone de Mananesco , et peto ab eii ut dimittant tive
• rettituanl milii medietatem totiui terrae, quae vocatur Abonea,
» quam medietatem dico ad monaiterium pertinere ttc. »
Cf. ttiam not. ad cap. lxi. De Mandelli, t. Leonardi , Burgo
Franeo , Vemeniae et Vergantit burgii cf. nof . ad cap. clxxvii
ccxxiu , lxxx , xlvi et cclxxxix reipective.
I Ex primit Romaniani marchionibut fuxt Manfredut, qui anno ucxi
cum Raynerio marchione Montiiferrati et comitt Alberto Blan-
dratensi et Gnidone CanapicH comite subicriptit donationi a»
Henrico iv imp. tn cattrit Sutri dit xxm martii faetae Tauri-
nentxbui viae, quae a Stcusia per s. Ambrosii burgum « Romam
tendit, » Amedeo ut Sabaudiae comite postutante. Manfredut
vero II et Oliveriut Manfredi I filii de Romaniano memorantur
in enarft* ann. ucliii et uclvii privilegiorum pro eeelesia
t. Jaeobi d* Cureglia, licutet Guido et Ardieio eorum contan-
guinei, latas in novariensi agro terras possidenles, ut eruUur
ex Friderici I diplomatc anno uclxiii dato , quo universa
eorum domut lub imperii proteclione exeipilur , et bona con-
firmantur tam de feudo quam de allodio , nempe castrum
Romaniani , castrum Grinasca , Ara etc. Iidem postea mar-
chioncs , anno nempe uclxxvi, socielattm eum Taurintnsibus
pepigerunt lum ad pugnamdum tum «d rtpugnandum adversut
eommunet hottet, praeter imperatorem, Sabaudiae ac Oberlum
Blandrati comitei. Cum autem ii imperatorit partibut ttuduit-
itnt, pturibut cattrii in novariensi agro et in vercellenti co-
milatu ab eo donati tunt, atque in superiore pedemontana
regione , nonnullique ex eorum domo ad exeeltat imperii et
ecclesiae dignitatet evecti tunt. At tuccedtntibui ttmporibut et
novii nectttitatibut obortii , p/urtma ipiorum bona aKenata
faere tub taee. xm initiit (an. uccxxi et uccxxir). Narrat
Trittanut Calchui onno uccxxxrm Ticini « tn cattarea auhx
» func fuitie tret marchionii titulum praeieferentet , Bonifacium
» Montitferrati , Manfredum lalucientem Lanceam cognomento
» de Buscha , Thomam et Belingerium Romagnani comitet ;
. tfem Henricum, Guidonem et Bertoldum valpergenses comites; •
tuncgue mense maio • Fridericus II Catsar eo dtgent pettnti
• Guidoni comiti Blandratensi magni Guidonis, qui tub Aeno-
. 6ar6o fuerat , nepoti affirmavii maiorum privilegia , eumque
in fidem et protectionem tuam cepit » (Hist. Patr., tib.XUty Dein
Thomat Sabaudiae comet a. ucclii iis tnarehionibus confir-
mavit quae a pratcedenti taeculo in tnbalpina regione acqui-
lierant « tn podio vel m plano, • quod privilegium a. ucvxu
a Philippo M. Vicecomite Mtdiolani dute rwsus est cudem
confirmatum. Gakantut Flamma in Chroo. mai. agens dt origxne
marehionum MonUsferrati tempore OttonU III imp. ait, mar-
chionet Romagnani ette illit ex marchionibut Salutiarum , de
Butco, Corrett , de Incita et de Ceva longe antiquxoret.
S Cominiacum a M. lustino Cominio tk dietum ferunt, cuxut
xntcriptio reperitur prope ecclcsiam plebanam Suni, quo qua-
tuor paisuum miU. dittat, ab Arona duobus, decem a Ifovarxa.
Validorum moenium pastim tuperiunt vetligia et veterit turru
et monatterii Humiliatorum, pleramque agri parttm potsidenlts.
3 Cf. not. ad capit. xlvi rt ccxxii.
Digitized by
Google
COMMVNITATIS NOVARIA.E
531
XVI. De fartiviis nan favietulis.
Item statutum est, quod aliqua forticia 1 seu he-
difficium non possit fieri in civitate vel suburbiis
civitatis Novarie , que ascendat in alto ultra bra-
chia xvi, et murus non possit esse grossus ultra
lapides duos coctos 3 .
Statutum est quod non possit fieri aliqua forticia
in episcopatu Novarie sine licencia et parabola p'o-
testatis Novarie et duaruin partium consilii gene-
ralis civitatis Novarie cridati per duos dies ante 3 ;
et qui contrafecerit, det et solvat comuni Novaric
pro banno libras centum imperialium pro qua-
libet vice.
XVII. De custodiendis instrumentis et rebus co-
munis et non manijestandis ad dampnum comunis.
Omnia instrumenta et omnes res comunis No-
varie , que et quas habeo , per me vel per meum
nuncium , bona fide salvabo et gubernabo et custo-
diam ad partem et utilitatem comunis Novarie,
nec paciar sive consentiam alicui ipsas res seu
instrumenta aulFerre vel exemplare ad dampnum
comunis Novarie scienter, nec aliquo tempore te-
norem ipsorum instrumentorum vel alicuius instru-
menti ad dampnum comunis Novarie scienter ma-
nifestabo.
XVIII. De instrumentis communis inquirendis et
exemplandis.
Instrumenta comunis et scripta et specialiter ad
comune pertinentia , scilicet emptionuni , vendi-
cionum , concordiarum, investiturarum et privil-
a libri unius et plurium , secundum melius vidcbitur
redigi; autentica quorum instrumentorum et pri-
villegiorum faciam deponi et consignari custodienda
ad utilitatem comunis Novarie suprascriptis quat-
tuor hominibus iudicibus bone oppinionis, qui co-
muniter debeant habere unum scrineum sive arco-
uum , in quo predicta instrumenta et privillegia
debeant reponi et custodiri; quod scrineum sive
arconum debeat habere quattuor clavaturas et quat-
tuor claves varias et diversas , et in eum modum
factas, quod una illarum clavium non possit pre-
dictum scrineum sive arconum aperire sine aliis
clavibus ; et quilibet illorum quattuor debeat ha-
bere clavem unam ipsarum clavium , nec debeat
ipsum aperire sine licencia et parabola potestatis
b seu consulum vel rectorum. Et istud arconum de-
beat teneri in una camerarum palacii comunis No-
varie. Exempla vero debeant deponi et consignari
tribus hominibus bone oppinionis, quoruin quilibet
illorum habeat unum exemplum istorum instrumen-
torum et privillegiorum. Et canevarius comunis
Novarie , qui pro temporibus fuerit, habeat unum
exemplum ad formam libri vel librorum redactum,
qui illud debeat custodire; qui canevarius et cu-
stodes debeant iurare ad sancta Dei evangelia, quod
bona fide et sine fraude custodient et salvabunt
et gubernabunt predicta omnia ad utilitateni co-
munis Novarie , nec de ipsis fraudem facient vel
fieri permiltent modo aliquo ; nec ea dabunt alicui
ad exemplandum vel legendum vel quid aliud fa-
legionim
Novarie pertinentia faciam diligenter inquiri coram
sex hominibus bone oppinionis, videlicet quattuor
iudicibus et notariis duobus, qui eligantur per po-
testatem, et legi faciam ad minus bis in anno, et
habeant pro suo salario quilibet per annum solidos x.
Et qui fuerit uno anno ad illud officium , non pos-
sit esse ad illud officium anno proximo sequenti.
Et ipsa omnia instrumenta et privillegia faciam
exemplari et autenticari in quaternis ad formam
et omnia alia instrumenta ad comune c ciendum sine licentia potestatis vel rectorum. Et
consignari faciam per cartam attestatam 1 , prcsen-
tibus potestate et xn hominibus, qui sint bone
oppinionis. Qui canevarii seu custodes ipsa omnia
sequentibus canevariis et custodibus restituere te-
neantur per cartam attestatam infra xv dies post
exitum sui sive eoram officii, si potestati seu con-
sulibus seu rectoribus et consilio visum fuerit. Et
teneatur potestas sen rector ipsa omnia instrumenta
et scripta ct privillegia, presentibus lanien xu sa-
pientibus, facere legi.
XIX. Qualiter licet potestati eunti in exerci-
tum ducere servitores et tubalores.
Liceat potestati et rectoribus, quando ierint extra
episcopatum in exercitum, ducere secum iv servi-
1 Forlkiae seu fortalitiae erant munitiones in camporum planitie
vel in urbibus posita, ted praetertim in collibus ae montibus,
ubi difficullas ipsa loeorum robur arcibus augebat. Quaedam
eattrorum ac multiformis munitionit tilva circumstant ur-
bibut tolum tunc temporis occupabat , excitata ab episcopis,
abbatibus , ruralibus eomitibut , castellanis vatsisque ad tua
tuenda vel etiam aliena occupanda. Saepiut vero deligebanlur
cacumina collium aut rupium , ut ibi munimenta firmiora loca-
renlur; ipsaque etiam eattellorum communia in libertatem ac
reipubticae formam postea erecta sibi identidem constituerunt
arces et propugnacula ad sui tutelam vel alterius offensionem,
quae plut detrimenti quam utilitalis attulerunt , cum inde emer-
serint causae ac fomenta innumera seditionum, defectionum ae
beltorum.
1 Lapides cocli vocabanlur lateret ficlilet : hanc vocem habent etiam
Statuta Vercellarum : « Fornaxarii faciant lapides bene co-
• ctos et bene maxeratos ad solandum (pag. sS ); civitas
» sotelur de lapidibus coctis per vias publicas (ibid.J ; » et
Aiarius ea locutione non semel in suo Chronico usus cst, ut patet
ex. gr. in cap. xu ap. Murat. R. I. S., tom. Xfl , col. 361,
cum de quadam veteri ss. Protatii et Gervatii ecclesia narrans
ail: « quod autem ex destruetionibus dicta magna ecclesia
fuerit constructa, evidenler apparel, quia de lapidibus coctis
et ruptis totaliter extilit fabricala, nec in ea lapis coctus novus
apparet. •
3 anle diclum consiiium ( Stat. mcoix mss. et moki ).
/ tores , qui habere debeant a comuni pro suis ex-
pensis et pro ambaxatis pro unoquoque die denarios
xviii et non plus omni die , exceptis tubaloribus ;
et si in episcopatuin in exercitum iverint, habeant
pro unoquoque pro suis expensis et pro ambaxatis
denarios xn et non plus, stando in exercitu et exer-
cendo vices comunis.
Liceat potestati, qui in exercitu iverit in episco-
patu Novarie, habere et ducere xn servitores , et
habeant denarios xu tantum pro quolibet omni die.
Liceat potestati, qui iverit in exercitum pro co-
muni Novarie, habere duos tubatores, qui debeant
habere pro unoquoque die pro quolibet pro suis
I .Vempe a tcstibus obsignatam scu subscriptam.
Digitized by
535
STATVTA
535
expensis solidos u imperialium et non plus , et hoc a
sive extra episcopatum sive in episcopatu iverint,
si homines Novarie tunc ad soldos iverint; et si
non iverint ad soldos, tunc habeant denarios xn
pro unoquoque pro qudibet die, et omnia servitia
comunis debeant facere.
XX. De tenendo bhreto comunis expedito.
Teneatur potestas expeditum tenere et expe-
dire bloretum et ambitum bloreti 1 comunis Novarie
infra kalendas marcii proximas , et facere fieri
banchas et refici et aptatas tenere circumquaque
cum una breella 3 inferius infra Pasca resurre-
Ctionis *.
A Salvis archibanchis seu rizoletis et breeliis et scrannis, qoe modo
saot apodiate et facte in circuitu collegii, coniunctis et apo-
diatis sive caeuatis (catenit vinctitj ad collegium (forlc col-
legium notariorumj , et salvis arcbibanchis que sunt ab
arengatore comunis (loeui editior in palatio comunit, ubi
coneionari publice tunc mot erat ), usque ad bucbam cuniculi
strimerie comunis, que possint baberi et teneri ad suprascripta
loca , ut superius diclum est Et salvis arconis , qne sunt in
camera exstimatorum consulum iustitie.
Ad idem infra in statutis novis capitulo incipiente : * Quod
aliqais tabellio » etc.
1 Aate annum uxar praetoris communitatit palatium erat in tnb-
urbio vulgo dicto di Barazzolo, nune t. Marlini, prope mona-
tterium t. Uariae Magdalenat de Grittit. Per latittimam eiut
palatii fornicatam ianuam eae monialet tranteundi iure gau-
debant, ut in publicam viam pergertnt. In charta permuta-
tionit die xx iulii a. utxrr faclae inter Odonem episcopunx
et Malberlum t. Gaudtntii presbyterum commune palatium
dicitur situm * foris prope itta civitate iutta palacio de itta
» civitale • (Arch. Cathedr ). Anno vero ticdxxxv commu-
nitatit rectoret a veteri tede xn civitatem migraverant tn meri-
dionalem palatii partem dedita opera a te conttructam , quod
postea tribunalia iustitiae continuil , et palalium novum inde
dictum tst, ut in procurationis charta apparet eo anno, xxrm
die maii data ab artium collegiis coactis « in palatio novo
» comunit Novariae » (Ch. in arch. hotp. t. Juliani). Sex habe-
balportat, tret in latere meridionali, totidemquein occiduo, et
oulat consilii privati ac salutatoriam iudieiorum divertorumque
minitlrorum et comitia complectebatur ; subarchubui vero ianuae
iudicum ac notariorum coltegia, qui ad tua tribunalia tedebant,
lconis , aquilae etc. signis distincta ; erant ibi extimatorum
quoque cotlegium, lapit auctionum, quo aliena bona praeconit
voci tubiicitbantur, concionum luggestum teu maenianum aedium
publicarum , quod arengum quoque dicebatur , et puteut pu-
bticus, apud quem erant carceres. In atrio vero tegetum mer-
catum aliorumque cibariorum el tatit vectigal ; turrit quoqu*
aderat cum campana paraticorum ad meridionalem plagam.
Anno autcm ucccxiri Thomas Lampugnanus mediolanensis
Novariae praetor alterum exstruxit commune palatium, ut
palet cx lapide marmoreo ita inscripto :
m CIIRtSTI XOMINE AMEN. J/flfO UCCCXI.Vt
IltDICTIOSE Xllll IIOC OPUS PECIT FlERl DOMINUS
TUOUAXIHVS DB LAMPUGSANO DB UBDIOLAKO
TOJTC POTBSTAS XOrAMAE ET DtSTRlCTUS.
Sub porticu eranl pkturae, quas circa haec praedpiebant sla-
tuta: « Item ttatutum ett, quod tub porticu picta domus com-
• munis nullo modo debeant nec potsint amoveri picturae nec
» pingi aliqua arma vel tigna. Et qui contrafecerit, puniatur
» in librii x imp. Et praetens statutum non liget ad iuramentum
» potestatem » fStat. mss . a . hcdlz , lib. J, cap. cxxi/i: « De
» non amovendis picturis domus et porticus communis • J. Saepe
vero in veteribus actis occurrit memoria publici palatii vel loei,
in quo populi eomitia habebanhir , inter quae in hoc ego nuper
offiendi: « /n civitate Novarie in casam credencie: Mbaldus
» de Isarno, qui dicitur Pavese, et lulia uxortua manifettaverunt
v se accepitte nomine procure a Cantono de Preposito Medio-
» lani tolidot xxn mediol. et imp., pro quibut ipti iugalei
» inveitiverunt iptum Cantonum nomine vendicionit et proprie-
» tatit, et sub dupla defentione de qualuor peciis de terra
» et de duobus de prato eorum iurit iacentibut tn terrUorio
» Iiarni ete. » (Chart. xtx april. ucLXXiti in archiv. Cathedr.).
Breella idem ac tubtellium tive tcamnum ; archibancus dicebatur
arca icu armarium, ul in Cronico parmcnsi: « fractis omnibus
XXI. Ut plaustrum non intret bloretum.
* Item quod plaustrum aiiquod non intret blore-
tum, nisi in diebus iovis vel in diebus nundinarum,
exceptis illis plaustris , que veniunt pro comuni
Novarie cum blava , quando blava imponitur per
comune Novarie per tempora 1 ; et salvis plaustris
ducentibus blavam ad vendendum; et salvis plau-
stris per inds transeuntibus et nullam moram
ibi facientibus , que perinde transire possint et
duci. Et teneatur potestas habere trabes iuxta pi-
lonos circumquaque sicut modo sunt, vel banchum
facere inter unum pilonum et alium , secundum
quod melius videbitur ; et inter portas bloreti non
possit haberi nec teneri aliquis carcer *.
XXII. De facienda fossa iuxta cloacham comunis.
3 Statutum est quod in cuniculo strimere 4 palacii
* Aprobatom cum adiectione.
• archibancis, univtrtahter abttulerunt etc. » (Rer. Ital.Script.,
tom. IX, col. 870). Idem dieendum exittimo de arconis et rixoleUt.
• Potettat Novariae tenealur facere consilium generale ante me-
» dium aprilem de blava imponenda, et tecundum quod pkwvtrit
» illis it consUio itlam btavam debere imponi, facert teneatur,
» et dare operam efficacem ut illa taliter impotita contignetur
» ad civitatem Novariae etc. » ( Stat. mss. vcdlx , Ub. I,
cap. xcrr: • Qualiter potettat teneatur facere consiUum dt
blava imponenda » J.
Carceret communit erant in quadam domo a civitate ad ii
empta , ut patet ex itatuto, quod licet in noitro codict detide-
retur, tamen taeculo xm conditum exiitimandum ett ; ibi enm
legimut: • Statutum et ordinatum etl, quod domut quat fuit
• tt ett communit Novariae, et quae empta fuit per comunt
» Novariae a domino Galvaneo TornieUo, in qua niodo tenetur
» hotpicium, el domus ibi contigua, tn gua tenentur carcertt,
» tt duat apothecae noviter factae tn haedifieio pallacii ape-
» rienttt tn itrata, quae eit de versus montem pallacH , quae
» aliat tenebantur ad alium utum pottitatit , et alia quat ttt
» o latere portae veriut tero, remaneant etc. » Galvaneut ille
Torniellut cirea annum uccLr propter eximiam in belli artibut
peritiam , fortatte Friderici II copiat et cautam tecutut, Squil-
lacis comitatu donatut ett in Apulia a Manfredo Neapolii rege,
quem tcribunt Trittanut Cakhut aliique a Friderico vnperatori
tutceptum ette ex Agnete Torniella novarienti, quae nata ex
Btanea fttia Manfredi marchioni* Laneeae attentii ei TornieUo
nupta ett (Nov. Sacr., pag. 404 J.
Totum capilulum hoc per praclectum notarium Dexeratum Auri-
colam lineit ad modum crucit tn transvertum ductit delehtm
ett et abrogatum.
Cuniculi viae erant tubterraneae , quae tub vallo el moenibui
urbium obtettarum ducebantur ab obtidentibut, ut ctiiut earum
deditio impetraretur permurorum collaptionem autininteriora
arcit ingrettum. Strimerae vero forte italica vox Scrimaglia
retpondet , tive propugnatio vel defentio. Cl. Muratoriut docet
tcrimaliai ette pluteoi teu aliquid HmUe e ligno tuper urbium
et cattellorum moenia potitot , sub quibut praetidiarii milUet
latentet tibi eavebant -a tagittis, telit atHtque hottium rnini-
libui , et mde per fenetteUat et cataraclat lapidibut , iaculu
aliitque armit pugnabant tn hottei ( Antiq. ltal. , iom. // ,
col. 48S). An potterior haec interpretatio huie loco recte con-
veniat, iurare non autim, ted aliam apHorem mimme mve-
nitte non diffiteor; tamen certum ett eunieulum fuitte arttam
viam tubterraneam ad aquam vel aliquod simile educenium.
Cuniculi erant quoque in privatorum civium domibut , «t tx
tcquenti tententia patet xt die decembrit, ann. uccLrrr prolata:
« Sub patacio eomunis Novarie, coram Guidoto Surdo contule
» ttifficte eausa vertebaiur inter Guillelmum et lohannemfratrei
» filiot q. Malberti de Nibia petentet ex t*na parte el Petrum
• Ferrarium ex altera, in qua cauta dalut fuerat libelhu tn
» Hac forma : Not GuUlelmui et lohannet fratret filii q. Vat-
» berti de Nibia conquerimut de Petro Ferrario, qui fecit teu
» fieri feeit quoddam conicuhsm iuxta tuam domum tn tetra
» cuiutdam curie noitre, per quod coniculum aqua vel aliqua
» pulredo ponet immitti et duci, per quam terram imut et ir*
» contuevimut ad quamdam voltam el ianuam, ad quam voltam
» cl ianuam habemut ius eundi et reddeundi dt domo nottra
Digitized by
Google
53;
COMMVNITATIS TJOVARIAE
538
seu privatarum 1 comunis Novarie, ubi melius vi- a
debitur sapientibus et magistris, fiat una fossa
magna seu puteum ita alta et profundata , quod
illa fossa seu puteum recipiat putredinem ipsius
strimerie/ et quod illa putredo in illam fossam
decurrat et in ea profundetur, ita quod aliquo
tempore putredo iilius strimerie non decurrat in
viam 3 . Et insuper fiat per comune Novarie, quod
aqua bloreti , que decurrit per ipsam strimeriam ,
non currat in ipsam fossam, sed aliunde derivetur,
prout melius videbitur sapientibus et magistris *.
XXIII. De tenendo aperto et reficiendo pasquario
sancte Marie.
Pasquarium sancte Marie 3 , ut modo apertum est,
tenebo apertum et expeditum, et ipsum reficiam
et refici faciam , sicut mihi melius videbitur. b
XXIV. De tenendo expedita porticu nova co-
munis.
Item teneatur potestas expedire expeditamque
tenere porticum novam comunis, que est iuxta ec-
clesiam et atrium sancte Marie, de hinc ad kallendas
februarii , et banchum facere fieri circumquaque
tuxta murum de una asside, et habere trabes inter
unum pilonum et alium, si ei videbitur, infra Pasca
A Et istnd statutum sit precissum et precisse invioiabiliter obter-
vetur; et potestas seu rector venturus precisse teneatur pre-
dicta fieri facere infra sanctum Bernardum.
Ego Dexeratus Auricula notarius eomunis istud statutum
de mandato dom. Ubertini de s. Maria potestatis Piovarie
canzellavi.
Sign. tabell. ( ). Ego Dexeratos Auricula scripsi.
» oecationt iptitu domut nottre, quod coniculum tt opput
» non licet ridem Pelro habere et tenere ibi, et nobi* licet
• prohibere et impedire , cum tit factum in nottrum preiu-
• dicium et gravamen , nec unquam factum fuit ibi nixi modo ;
» unde petimut ab ipto Petro qualinut tui* expentU dictum
» conicutum removeat et tollat vel removeri tt tolli paciatur,
» de quibus omnibut iusticiam petimut, talvo iure nottro tn
• aliis, et preponimus omne ius nobit competent ad yredicta. -
» Savericus de Setto consul iusticie Novarie precepit supra-
• scripto Pctro ut responderet huie libello infra tex die*
» proximot. - Et in qua causa facta erat litis contestacio in
» hunc modum : Coram Saverico de Sesso consule iusticie JVo-
» varie interrogatus Petrus Ferrarius in causa , quam habet
» cum Guillelmo de Fontanella tuo nomine et Johatmi* fralris
» sui, si vult removere suis expensis vel pali removere cuniculum
» et oppus occaxione quorum agilur, proutpetitum esl in libello,
» respondit quod non vult nec debet facere nec pati fieri que
» continentur in libello. Ponit idem Guillelmus suo' nomine et
» predicto, quod dictus Pelrus dictum oppus debet removere vel
» pati removeri, et quod licitum est ipsi* fralribus removere
» dictum oppus, et quod non licet ipsi Petro ipsum ibi habere ,
» et tenere contra eorum voluntatem ; respondit quod non credit
» esse verum id quod ipsi fratres ponunt. Cnde dictus consul
• vissis et auditis allegationibus et responsionibu* et iuribut
• hinc inde, ct habito contilio Boniprandi de Boniprandit,
» Olrici de JVibia, Ugonis Balioti, Nicolai Tricie iurisperitorum,
» tale dedit sacramentum ipsi Guillelmo et Iohanni, quod iu-
• renl ad s. Dei evangelia quod dictum coniculum nunquam
» fuit ibi nisi a quatuor anni* vel tribu* citra vel quinque,
» quod tacramentum ipti fratres fecerunt incontinenti ; quo
» facto, ipse consul pronunciavit per tententiam, ut ipse Petrus
• destruat vel destrui faciat predictum coniculum infra decem
• die* proximo* funditu* proprii* expensi* ipsius Petri. Chde
» plures carte fieri iusse sunt etc. » (Chartar. membran. in
Tabul. Nosocom. mai.J.
i Suppl. domuum.
« Cf. quae hac de re leguntur in Stat. mdxi , fol xn, el mcdlx ,
capit. xx, lib. I Stat. potett. : < De cuniculis in civitate JVovariae
fiendis. »
3 quod appellatur mercatum ( Stat. ms. an. *cdlx , et an. mdxi
impr. ).
resurrectionis. Salvo eo quod liceal mercatoribus ac
ferrariis in diebus mercati 1 habere ibi banchas * et
suas negociationes ibi vendere ; et salvo eo quod
liceat ibi banchas teneri ad ludendum ad scachos
et tabulas , et ibi ludere.
XXV. De tenendis apertis et spaciatis porticubus
civitaUs.
Item quod potestas teneatur et debeat tenere
1 Mercati die jovis cetebrandi privilegium JVovariae Henrieu* impe-
rator anno uxr concessit, seu poiius confirmavit, cum ea urbs
iam donata esset ecclesiae, ipseque eam donalionem confirma-
verit. Aiium insuper in ipso privilegio mercatum in Ossula, cuius
comUatum epitcopu* possidebat, ilU ttabitivit, una cumphtri-
bu* atiu donationibut , qua* idem imperator ecclesiae noeariensi
largitus est. Jamdudum Berengarius a. vccccxru marchionum
Grimaldi et Alderidi poslulationibus annuem, episcopo Dagiberto
licentiam ex regatt privUegio concettit annualem mercatum di*
xxn augutti habendi, eiusque vectigal exigendi ad eccletia* suae
utililalem; tunc nundinarum locus erat in platea veteris extra-
muranae beati Agabii basilicae. Mereatus vtro ab Henrico imp.
datus in palatii publici atrio fiebat, quod tunc in suburbio vulgo
di Barazzolo, nunc s. Martini erat. Saeculo vero xnt ineunte
(a. ttccx) cum extructo muro ampla area praecincta fuisset, in
qua pottea praetor Lampugnanu* «. ucccxlvi palatium pu-
blicum aedificavit, it locut broletom appellatus est, et ibi mer-
catus translatus et teneri deinceps consuevit, donec hoc saeculo
ineunte, in novis aedibus ad id excitatis rursus tede tua im-
mutata se dtfixiL Aliu* vetu* Gaudiano mercatu* erat, eccleiiae
novariensii oppido, quem neicio curnam dissuetum frater Petrus
Philargusepiscopus JVovariae rettituit a. ucccxcvti, de quo eitu
litterae habtntur. Alteram Gaudiani mtrcati rettilutionem per-
tgit Bartholomeut ficecomes itidem epUcopui a. ucDXLrm.
Hortae quoque nundinae erant, quat anliquitus extitisse probant
vetera instrumtnta, ttiam anle annum dcccc tradita , eum in
his dicatur : « Actum in loco Stagni, ubi dicitur Horta, •
nempe ad lacus oram super oppidi foro. Tempore procedetUe
ex propugnaculorum eo in loco deiectione, quam Henrieus imp.
omnibus municipiis praeceperat, el ex fori amp/totion? et arbo-
rutn ornatu mercatus in dies augeri coepit , quarta quaqut
feria fieri tolilus. Alibi insuper in dioeceti fiebant emporia,
quae in diversis principum et episcoporum' actis memorantur.
Convivia saepe in pagotum mercalibus fiebant adventantibus
parata, inter quae scandalis aliisque incommodis suborientibus,
staluta pottea condita caverunt ne qui* in burgo* vel villat ad
fetta contenderet ; ted ne ex hoc commereiorum frtqutntia
damnum patertlur, provitum ett ut ttatutum prohiben* hominum
concursum ad ea festa • non vindicet sibi locum in burgit epi-
teopatu* JVovariae, in quibu* contutverunl et pottunl fieri feria*
• teu merchata, tciticet in fetto in quo fuerint ibi feriae teu
• merchatum , nec in die lequenti nec in praectdenti. » (Stat
mss. mcdlx ) lib. IV, cap. lxxxvii.
Huius facullatis mercatoribu* a ttatutu concettae tenendi tabulas
et mensas sub porticu communitatis apparet documentum in
chartula n septembris mccxxr, qua Guilelmus Capra procu-
rator eiusdem communitatis Oiiverio de Preve venditionem facit
• de porlicu domu* eiusdem, que est in lobia, et habet bancha
• intus et exlra et pilonot et columpna* tub porticu marcia-
. velorum et in mercato • tcilicet in foro urbis, pro solidorum
centum prelio (Chart. in Archiv. Cathedr.J; nee non ex locatione
emphiteutica perpetua peracta a Pierino Areilio de JVibia io-
hanni de Godio tutori in burgo t. Simonis habitanti ■ de bancha
• una ad calegariam tn parochia s. Mariae maioris prope
» banchai, ubi dicitur ad banchat calegariorum • , quae tn bra-
chiorum quatuor et dimidii spatium se extendebatur, pro annuo
et perpetuo ficto tolid. xx ( Chart. xxxi decembrit ucccvritt
in tabular. pratd.). Per instrumentiim enim a. uccxxr con-
fectum Robertu* Amieonut Novariae praetor, consilii gentralis
ticentia, ut communitatis debita pertolvi possent, caligariorum
societati tive consulibus et eius procuratoribus Straponto, Gui-
doni Spinta et Lamberto de Rustego vendiderat totam porticum
in civitatii foro titam, nempe iu* sub eo collocandi labulas et
abaco* pro tuit mercibu* vendendu, cuiut venditionit proventu*
omne* communitat ipta hotpUaU *. luliani cessit , quod ideo ab
eadtm condilum ac minittratum fuisse videlur (Bianchini, Cose
rimarcb. di Novara, pag. ti6). Item tn aclu xr maii uccxcrt
GuUelmu* de Sassello vendilionem peragil • de domo una iacenti
» tn Novaria in parochia s. Maric sub porticu comunis No-
» varie cum banchis et cum terra et iure tenendi et habendi ibi
» bancha. » (Chart. Hospit. mai. Novariae).
63
Digitized by
Google
53g
STATVTA 54o
* Si quis in donacione, vendicione et locatione,
commutatione vel in aliqua alia peticione aliquid
a me petierit, non recipiam inde consilium ipso
presente , qui peticionem fecerit , nec eius patre ,
filio vel fratre , et recepto consilio cuiuscumque
voluntatem scribi faciam, et eorum voluntates non
pandam , quousque predicta non fuerint : perfecta ;
et polestas non possit petere parabolam, quin fa-
ciat voluntates hominum de credentia privatim
scribi ; et potestas aliquo modo non possit aliquam
peticionem ponere ad consilium maius , nisi de
ipsa peticione prius habuerit consilium cum xxiv
sapientibus. Et si maiori parti ipsorum plaouerit,
apertas et spaciatas porticus civitatis, tam porticus a
que dicitur porticus comunis et merciavelorum l r et
beccarias 9, et porticus calegariorum , quam alias
porticus civitatis, ut nunc sunt, et sicut continetur
in carta inde facta per Albricum de ser Petro no-
tarium.
XXVI. Ut liceat mercatoribus tenere assides sub
porticu comunis.
Statutum est quod liceat mercatoribus tenere
assides sub porticu comunis 3 loco storarum, vide-
licet sub grondana ubi nunc tenent storas, ita quod
assides sint alte a terra per brdchia tria et dimi-
dium. Eo salvo quod assides non habeantur nec
teneantur ad grondanam, que est ante portam bro- predictam peticionem ponat * ; et sit precisum.
reti de versus meridiem inter duos pilonos. Statutum est 0 quod de here comunis non possit
XXVII. De donis et remunerationibus a rectoribus b fieri aliquod donum nec aliquod mutuum neque
non faciendis et debitis non solvendis , et peticio-
nibus non admittendis , et de ere comunis non
expendendo.
De rebus comunis sive de peccunia comunis No-
varie nullum donum faciain, et non possit de hoc
petere licentiam ab illis ds consilio, quin ita ob-
servet, nisi donum esset vel quantitatis infra so-
lidos v imp. usque ad sol. v tantum ; et tunc non-
nisi pro speciali et manifesta utilitate comunis.
• * Petenti debitum a comuni Novarie, ipsum, si
ultra sol. v fuerit , non solvam nec solvi faciam ,
nisi debitum illud mihi publico instrumento^vel
testibus fuerit Ikjuidum ; B et hoc etiam si debitum
illud fuerit factum consilio consulum.
Confirmalum.
Delrahatur de
lioc statuto « ot boc etiam » et ab inde infra.
1 Al. marciavuioram , tcilicet mercium minutarum venditorum ,
ital. merciaioli.
9 Laniaria, quae maiora appellabantur, erant in ea wbit regione,
gua nunc domvs exlant secus viam ad forum vulgo deila Riva-
rola tcndentcm, a plalea minc Cathcdralis dicla proccdendo.
3 Praeler porticus communitatis proprias aliae erantprivalis civibus
pertincntes utpote ipsorum aere constructae in arcis tamen a com-
munitatc iisdem vendilis, ul probai cltartula in tabulario CapiluU
Calhedralis xxxi die dccanbris ann. mcclvii scripta, qua « in
» ck itate Novarie Savcricus de Scsso ct Guibcrlus de Cazio nuncii,
• missi et aciorcs et procuralores communis Novarie ad vcndi-
• ciones faciendas, et dalum pro communi Novarie de viis co-
• munis et porlicis et lobiis et aliis civitalis Novaric, que
» sunl super comuni Novarie , ut ayparcbat etc, et ad precia
• dcclaranda et recipienda pro comuni Novarie nomine et vice
• comunis Novarie et ad partem et pro comuni Novarie, rennn-
» ciando exceptioni ctc. manifestavit scse nomine precii et pro
• precio habuisse ct rccepisse a Iacobo Tavolato et Obicino de
» Briona solidos undecim imp. vcl duplum terciolorum, pro
» quibus denariis et pro quo precio dicli sindici, ul supra,
» nomine et vice comunis Novarie et pro ipso comuni inde
» habebant aucloritalem a potestalc et comuni Novaric ut su-
» perius etc, fcccrunt vcnditioncm et datum ct ir.vcstituram
» in manibus suprascriptorum Iacobi clc. nominative de terra
» comunis Novarie, que est anlc domum ipsorum, quam
» habent in burgo S. Gaudentii iuxta puleum pcr medium
» Baxianum Cotam, ad faciendam porticum longam el lobiam
• per brachia dccem et novcm , et pcr amplum per brachia
» quinque versus viam publicam , cum quinque pilonis vcl co-
» fompnis el cum banchis vel zcpis inter ipsos pilonos vel co-
» lompnas simul cum omnibus accessibus etc, » accepto solido-
rum xi pretio. Item per charlam rm die novembris a siccxcv
traditam Rainerius de Rodobio Novariae mcrcator et Guilclmu*
eius frater Olrico de Alxalendina vendunt tabernam sub portieu
mercatorum « sub loriono comunis Novarie, ubi esl campana
» paralicorum », pro lxxx Ubrarum pretio (tn Arch. praed.).
aliqua remuneratio operis facti pro comuni alicui,
nisi hoc modo , quod si aliquis ponetur in officio
comunis vel in labore comunis vel in operibus
comunis, quod potestas teneatur primo ei suum
salarium decernere et declarare cum voluntate ma-
ioris partis credentie, antequam eiigatur vel ponatur
in labore vel opere vel officio ; . et hoc capitulum
non possit relaxari. vel removeri aliquo modo, qui
dici vel excogitari possit.
Item statutum est, quod de here comunis Novarie
non possit expendi ultra libras x imperialium sine
licentia et auctoritate maioris partis consilii ge-
- neralis D .
Et xv dies ante exitum mei regiminis non faciam
c nec fieri concedam remunerationes alicuius operis,
servicii seu ofGcii, vel donum alicui faciendi, nec
inde licentiam postulabo, nec breve sive instrumen-
tum , per quod comune teneatur sive possit con-
veniri, 1 alicui faciam E ; et hoc F non possit re-
moveri aliquo modo.
XXVIII. De regimine devoluto ad consules iusti-
cie, potestate deficieute.
0 In sacramento mee sequele seu fidelitatis, quod
sacramentum ordinetur quo modo fieri debeat con-
silio sapientum, ante quam prestetur ab hominibus
* Conlirmatum est islud statulum.
b ad consilium maius. ltcm illa peticio concedi non potest per
consilium ad fabas albas vel nigras, ut infra dictum erit.
C Ponatur islud statutum superius iuxta slatutum quod sic incipit:
« llem statutum est, quod polestas Novarie non possit de rebus
comunis » etc, salvo eo quod continetur in suprascriplo proxiroo
cipitulo, quod sic iucipit : « Item statutum est, quod potest»
Novarie non possit de rebus comunis » elc ; et salvo eo quod liceat
potestati et consilio de voluntate maioris partis consilii et non
aliter circha festum iSativitatis donare de here comunis fralri-
bus minoribus et fratribus predicatoribus et fratribus eremitis
usque ad illam quantitatcm , que placuerit et videbitur maiori
parti consciiii generalis civitatis Novaric, et salvis remunera-
tionibus et donis concessis per statuta comunis Novarie ioris-
peritis ct consulibus iusticie Novarie. — Confirmatura est.
D Ubi dicit « libr. x • , ponatur « sol. v ».
s nec post predictos xv dies ante exitum mei regiroinis aliquaro
peticioncm ponam nec ponere permillam aliquo modo ad con-
scilium maius vel privatum.
' et hoc capitalum sit precissum , el non possit etc.
; Confirmatum est.
1 Aliqua hoe loco dctiderantur.
Digitized by
Google
5.,«
COMMVMTA.TI» HOVARIAE
iupisdictiouis Novarie, scribi faciam, quod illi qui a
iurabunt mihi sequelam seu ftdelitatem , iurabunt
quod ipsi attendent et observabunt omnia ea, que
consules iusticie indicent Ulis , si aliquo casu for-
tuitu contingerit regimen comunis ad eos spectare,
secundum quod determinatum est in inferiori
proximo capitulo.
Statutum est quod si in aliquo casu fortuito po-
testas amitteret regimen, consules * quoad regimen
comums in eius locurn succedant per omnia, quou*-
que alia potestas vel consulos comunis seu rectpres
eligantur, de quibus eligendis teneantur consules
habere consilium credentie infra * octo dies post
mortem ipsius, et facere prout maiori parti cre-
dentie placuerit. Et ipsi consules teneantur iurare
attendere ea, que in statuto super quo potestas £
iurat , continentur , dpnec alius potestas electus
fuerit, et regimen iuraverit, seu consules comunis
vel rectores c .
XXIX. De qfficiaUbm.
Item teneantur pptestas et consules D , quod ante-
quam eligant * aliquam personam in officio, facere
scribi tenorqm et formam sacramenti cuiuslibet of»
cialis, si scripta non est , postea statuatur ei sala-
riura, et ad ultiraum eligatur, et ultra illud nichil
debeat ei dari p .
6 Item stajtutum est, quod pmnes officiales tam
comunis quam iusticie civitatis Novarie preter pre-
cones et servitores, . qui biuc retro fuerunt, vel qui
ampdo in anjtea fuerjnt , et preter notarios dicta-
rios 1 comunis^ .npn habeant nec habere possint c
aJjqupd officium coraunis vel iusticie usque ad an-
nnm unum H .;Et hoc capitulum nou possit dimitti
vel relaxaft -gtiam consilio totius credentie vel pa-
rabola ; eo acto et expressim dicto et intellecto in
principip, medio, et in fine huius statuti, quod hoc
statutuia non preiudicet in aliquo statutis vel con^
stitutionibus, : que loquuntur de hereticis 8 , nec illa
per istud ip aliquo vicientur nec elidentur.
A iusticie.
■ •diem tertiam subseqaentem amissionem ipsius regiminis.
c Detrabatur « seu consules vel rectores comunis •.
» Detraliatur • consulcs.
B Cbi dicit « eligant » , dicatur « eligi facfant » , et obi dicit « in
■ , officio •>, addator * comunis Novarie • , et ubi.dioit « eligator •,
addatur « secundum qupd placuerit matori parU conscilii >.
v aliquo tnodo. — ConGrmalum est.
« Confirmatom.
U Ubi dicit • anoum unuro • addalur • sed debeant vacare per
annum, Onito suo officio. •
1 Alibi dictatores.
3 DetutU omnjno in hoc codice slaluta tive conttilulionet ite hae-
relieis, de guibut hic termo habetur.
Patarinot fuitte hot haereticot arbilror, qui tunc temporit t"
plurimas Lombardiae civilatet te diffuderant, cum prae aliit
ditsidenlibus maior eorum uumerut el fama esset. Qmad nomen,
• t» exemplum martyrum , ail Friderieus II imperator, gui pro
» fide catholiea martyria tubierunt, Patarinos te nominant, veluti
• expositot passioni » ; el Carolo I testanle in Assis. : « Li viee de
» ceans son coneu par leurs aneiens nons, et ne veulent mi»
• qu'U soient apele par lews propret nont, mais s apetlent
" Patalintpar aucune excellence, et entendent gue Patalint vaul
» autant eomme ckote abandonndc a soufrir pattion en Ves-
» temble des martyrs, gui touffrirent tourment pour la tainle
* ltem statutum est, quod rectores teneantur
aufferre solidos xx imperiaiium iUt qui iuravent
consulatum * , si esse non poterit consul , nec posstt
removeri.
c Statutum est quod omnes Ult, qui habent ©t
percipiunt salarium ad medium annum a eomuni
A ConQrmatum-
b Ubi dicit • consolatum • , dicator « aliquod oftlcium » , et obi
dieit « oonsol », dicatnr « o8Sciabs ».
c ConGnnatum.
>< foy. » De iit plures plurq et diverta enarrarunt, praetertim
eirca nominit originem; ted prae umnibut hoc probatum
extal Uanichaeot apud Insubret ditteminatot hoe peculiari
nomine detignatot fuitte. Ii nuptiat exsecrabantur , et inter
catteros erroret avertittimum a catholicis taeerdotibut animtm
temper getiere , eorumque auetorilatem ubique conculcabant.
De hit aU Arnulphut mediolanentis : « Dnanimet facti eeehtia*
» contmnunt et dmna tperuunt cum miniitrii o/fieia, attt-
• rentcs omnia tymoniaea. Hot talct caetera «ulgaritat ironice
• Patarinos appe llal ( Histor. lib. III, cap. xi) ». Quinam prioret
fiterint Patarini haeretici docet Wilelmut monachut clutinus
illit coevut, qui in vita Benedieti abbatit Clusini a Mabillonio
edita, de mielmo taurinensi epitcopo Cunibcrti tuccestore ait :
« Qui priut fuerat ttoieus , tive , ut aiunt , Paterinut, gqudens
■ torte mutata, gvidquid uniecumgue compilare poterat, ventri
» donabat avaro » ; nempe qui primum appellali sunl Paterini,
eontemptum ciborum ac vestium praefcrebant , qualem Mani-
ehaei populo inspirabant. Saeculo ChritU xii haeretit huiut
morbus obscuros progretiut in Lombardia habuit, et fortatte
novas ei tiret minittrabant vieina Gallia et tubalpinae vallet,
in quibut praecipue Albigensium et Waldentium seetae Ma-
netem stcutae in grave incmdmm eruperant. Verum subtcquenfi
taeculo xiii latiut per longobardieat civitatet Patarinorum teit
Manichaeorum vlrus sete effudit, ut proinde conlra eot taecu-
laribui etiam principibut leget et praecepta ferre necesse fuerit,
tocktatis ipsius tuendae ab eorum turbis animn. Verum dxffi-
tendum mihi non est tub Patarinorum voeabulo tunc etiam
veniise quicumque haeretici ecclesiam Dei affligebant , ita u(
idem estet Patarinut ac haereticus guivit ; recenscbantur enim cum
fValdensibus et Albigensibus Bulgari circa annum mccxxxvi
exhorti, ut ait Matth. Parisiut in Hisl. angl.: « Circa diei illot
. » invaluit haeretica pravitat eorum , qui vulgarittr dicuntnr Pate-
» rini et Bulgaret inparlibut tran*alpini> »; necnon Pattagini,
lotephini, Cathari, Pauperes dc Lugduno, Fiaticelli aliique a
Friderico II imp. in tua conttUutione recentiti, Manetit propa-
ginet magis vel minus foeaa profitentei, gui dwtrtos habebant
facies, tette Corio, diversisque invicem caudit colligabanlur.
Hii corripiendlt tum instihiti tunt inquititoret haeretieac pra-
vitatit, iisque tata potettat attributa. Contra Patarinot « im
» omnibut fidem corrumpentet » inler aliot Cregoriut qvidam
tractatum scripsit circa annum mccxi, cuius codex in hac Am-
brosiana Bibliothcca ex bobiensi coenobio translatus attervatur,
iptorum errores recentens et expugnant. Caeterum de harum
omnium haeretum casibus plura cupienti historia adeunda ett
« ct. Dom. Bernino elapto taiculo hac tuper rt contcripta.
Verum primo catholici antonomastice Palarini vulgo dice-
bantur ; quare vocabuli huius origo, quod gloriam primoprae-
tulit, deiude ad haereticot translatum fuit, cuiut rci causam
invettigare hic loci non referi, std curiosius inquirent adeat
Muralorium (Antiq. Ital. tom. V, dist. lx\ Ea tecta acerrimum
habuit insectatorem Petrum Veronentem ordinit praedicatorum
ac D. Galdinum Mediolani archiepiscopum. Patarinae Juuresis
se domus Gociorum comilum Blandrati prae aliit so inguinattc
constat ex historia , cum ipsi Patarmit in valle Sessitana ab
ipto imperatore protectit favorcm praestitisseni (cf. Bcllini Aunal.
vercell. et cod. Biscioni / , 280 , tr, 30i in tabular. municip.
Vercell.); ted Dulcini monachi internecione, qui cum muliert
tibi consociata novariense praesertim territorium infettabat,
tandem extincta ett. In omnium fere civitatum statulit tunc tem-
porit constitutionet t» haereticoi latae tunt pubUcae utilitatis
gratia, nam ubi « dwersa religio est, tollitur tocietas et con-
» tuetudo; ex eo facile odia et ex odiit teditionet exUttmt,
» quo saepe malo civitatet inlereunt; providit hoc Romulvt ,
» cavitque lege lata ne Deot peregrinot praeter Faunum colerent,
» neve tacrificia exlerna facerent. ■< Haec doctissimus sentiebat
Paulus Manuliut (De leg. ronx); at forlaste doetior adhuc aeta»
nostra divertimode opinatur.
70
Digitized by
Google
543
STATVTA
544
Novarie seu per maiorem partein dimidii anui, in- a extraordinariiun , sed dentur et oligantur ad brevia
telligantur officiales , exceptis examinatoribus et eo-
rum notario , et notariis comunis ditatoribus , et
nullus cogatur ad aliquod officium accipiendum
contra voluntatem suam.
Item statutum est, quod omnes officiales tam
comunis quam iusticie debeant suum officium exer-
cere usque ad medium annum tantum, exceptis
notariis comunis ditatoribus; et alii * debeant per
xv dies ante finem medii anni eligi, qui debeant
per alium medium annum illud officium exercere,
et omnes habeant pro rata temporis ■ salarium
quod est eis concessum in statuto, vel eis conce-
detur et declarabitur, ubi non est concessum nec
declaratum °.
• Teneatur potestas quod nunquam permittet ali- b ficium habuerint.
ipsi officiales omnes tam ordinarii quam extraordi-
narii, excepto notariis comunis ditatoribus 1 , et
exceptis officialibus, qui electi erunt pro cnstodia
civitatis vel episcopatus, qui eligantur sine sorte,
prout placuerit potestati -V Et istud capitulum sit
precisum, ita quod non possit removeri modo aiiquo
vel per aliquod ingenium ; eo acto et expressim
dicto et intellecto in principio , medio et in fine
huius statuti, quod hoc statutum non preiudicet in
aliquo statutis vel constitutionibus , que loquuntur
de hereticis , nec illa per istud vicientur nec in
aliquo elidentur. Et scribantur officiales semper
omni anno, quando fuerint electi , in quodam Iibro
comunis per ordinem, ubi possint reperiri qui of-
quem habere vel tenere in officio comunis , qui
officium comunis ab uno anno infra habuerit seu
exercuerit , vel salarium ad medium annum a co-
muni Novarie receperit, vel per maiorem partem
dimidii anni, vel loco alicuins officialis exstiterit B ,
exceptis notariis comunis ditatoribus, nec bannilum
de maleficio a consulibus vel potestate, sive inter-
diclum, sive abhominatum, sive a suis bonis defe-
ctum F ; et statim ex quo denunciatum fuerit, po-
testas bona fide veritatem inquirat quam citius
poterit, qua inquixita, eum statim removeat. Et.hoc
idem intelligatur in castellanis et potestatibus datis
pro comuni et bannitis, defectis sive abhominatis.
Eo acto et expressim dicto et intellecto in prin-
' XXX. De notariis palacii.
'■ » Statutum est quod potestas teneatur habere
quattuor notarios bonos et legales °, unus quorum
sit ditator, et ille qui primarii habuerit sortem, eligat
ipsum ditatorem D , qui aprobetur vel reprobetur ar-
bitrio potestatis, et habeat tmusquisque ipsorum iv
notariorum pro suo salario a cbmdni Novarie li-
bras v imperialium ad medium annum tanlum et
non plus modo aliquo, qui possit dici vel excogi-
tari. Salvo eo quod liceat eisdem quattuor' notariis
accipere solucionem 'de sententia , que fereretur
inter partes, et de positionibus et terminis, secun-
dum quod licet notariis eonsulum iusticie ; et quod
liceat eisdem quattuor notariis habere solucionem
cipio, medio et in fine huius statuti , quod hoc c de securitatibus faciendis denarJvm pro qnalibel,
et de quolibet scripto licet imperiale nnum, et de
sequimentis usque ad denaribs xn imp. ad plus;
de securitatibus maleficiorum ' nichil ac*1piant.
Item quod liceat eisdem quattrior riotariis habere
solutionem a personis non subdttis comuni Novarie
de litteris sigdlatis usque ad dfcnarios vm, et ab
hominibus Novarie et episcopatus a denariis iv
usque ad den. vi et non plus, arbitrio potestatis;
pro quibus salariis teneantur suprascripti quattuor
notarii facere totum officium notarie comunis No-
varie supra palacium, et non possit aliquis ipsorum
quattuor notariorum recipere testes acusationum \
ipquixitionum, denunciationum, nisi presente iudice
potestatis seu potestate. Et hoc in civitate Novarie ;
c per slatutum. Et si aliquis offlcialis ante flnilum suum ofltium d e t S J contingerit aliquem ipsorum quattuor nota-
decesserit, vel iusta de causa ab ipso offitio remotus fuerit . . • ^ .. , , .
norum extre civitatem occaxione officn, habeat
soldos constitutos ambaxatoribus , et in exercitu
statutum non preiudicet in aliquibus 2 statutis vel
constitutionibus , que loquuntur de hereticis, nec
illa per istud in aliquo vicientur nec elidentur.
6 Statutum est quod aliquis non habeat officium
comunis Novarie, nisi fuerit civis Novarie , aut B
fuerit in exstimacione cum civibus Novarie, et fo-
drum solverit tamquam civis Novarie.
1 Statutum est quod nec potestas nec eius iudices
nec milites nec aliquts de societate sua eligant vel
eligere possint aliquem officialem ordinarium vel
a officiales.
B Detrabatur hic « pro rata temporis». Lbi dicit
addatur * per conscilium generale ».
declarabitur <
per comune Novarie, habeat salarium pro rata temporis, quo
exercuerit oflicium, et quilibet oulcialis debeat exercere ofli-
cium por se tantum , et non possit aliqnem loco suo ponere
ad illud oflicium, nisi de voluntale credentie comunis Novarie.
— Confirmatum est.
» Confirmatum est , exemplatum est et cxcultatum.
B Addatur huic statuto ubi dicit « extilerit • : « secundum formam
precedentis statuti >.
F Addatur, ubi dicit « defectum »: • nec aliquem qui non sit de
iurisdictione Novarie, et qui non sit extimatus in aliqua par-
rocbia Novarie » ; et addatur, obi dicit « potestas > : • seu
ad aares ipsias potestatis pervenerit ».
6 Confirmatum est.
■ et fuerit etc.
1 Aprobatum cum adiectione.
A Et istud capitulum habcat locum lantum in consulibus iustitie
Novarie et notariis consulum, et in omnibus aliis offlcialibus,
qui recipiunt salarium a comuni ad dimidium annum.
b Provissum est.
c Adatur, ubi dicit « bonos et legales • : « qui eligantur ad brevia
in conscilio generali ».
» qui omnes quatuor babeant ipso die vel sequenti , qua fueriot
elecli etc.
1 Cf. capit. xlv « De polestatibtu burgorum ».
2 Corr. tn aliquo slaiuiit, elc.
Ditatores seu potius dictatores erant arbitri a partibus sekcti
in litc constitutis pro dirimendis controversiis, quorum iudicio
obtemperare ipsae tencbantur ; erant etiam notarii tel scribae,
qui venditionum et locatwnum acla, testamcnla et His timilia
scribcbanl »W altcii scribrnda dictabant.
Digitized by
Google
ui
1«
5^5
COMMVIYITATIS NOVARIAE
generali debeant hospitari penes potestatem et
eorum offictum exercere, et habeat tunc unusquis-
que illorum quattuor notariorum denarios xn pro
die a comuni Novarie ; et potestas qui pro tem-
pore fiierit, teneatur requirere quolibet mense, si
suprascripti quattuor tabeiiiones comunis vel aiiquis
eorum contra facerent, vel recipient per se vel sub-
missas personas; et quiiibet possit accnsare l , et
teneatur privatus; et sit precisum, ita quod non
possit removeri quod id non sit firmum, et ita
inquiratur, ut supra dictum est.
XXXI. De notariis ditatoribus comunis.
* Item stalutum est mcclxxhh die martis v in-
trante iunio , quod Ardicio de Orre sit notarius
comunis Novarie infra annum novum proximum
venientem, et deinde usque ad annos v proximos b
sequentes , habendo pro salario tantum , quantum
habuit ipse hoc dimidio anno, seu alii ditatores a
comuni Novarie, et ita quod ipse Ardicio sit no-
tarius comunis Novarie ultra alios quatuor notarios
comunis, qui eligi debeant ad sortes, et ultra nota-
rium ditatorem electum vel eligenduni per dominum
Franciscum de la Turre 3 , cui data fuerat forcia et
CaDzellatum est, secundum quod ordinatum fuit per dominos
Guidonem Barbavariam et Francinum Gritam et socios craen-
datores slatulorum hcclxkxiv ad hoc electos per comune
Novarie.
Sign. tabeil. ( ). Ego Gracianus Grita notarius interfui et
subscripsi » .
a virtus per cousilium generale comunis INovarie
eiigendi unum notarium ditatorem , quem voluerit.
Et propter predicta vel aliquod predictorum non
diminuatur in aliquo ius ipsi domino Francischo
nec ipsi notario electo vel eligendo per ipsum do-
minuin Francischum , sed ille notarius sit firmus
usque ad terminum sue electionis, et illud ius pe-
nitus sit salvum et non lesum in aliquo , et hoc
sit precisum.
1 ln omnibus fere liberis Lpmbardiae civitatibui statutU propriU (
uUntibui accusaiorum officium cuUibet demandatum apparet,
ut ex eis polestaii aliuque reipublicae minutru criminum per-
petratio ac cuiusvu legis violalio innotetceret el punirttur. Et
ut buius rei exemptum afferam,, Guidoto de Rodobio novariensi
Mediolani praeturam agente, statutum ibi est ut in posterum
sponderei praetor iuramento accusatorei guidem, non vero dela-
tores se accepturum, quum de crimine ageretur, quin immo
ne accutationem quoque, nui de ea probanda et ad exUum per-
ducenda darentur fideiustoret (Coriut ad ann. ucclxvi) ; quo
>. provido tane edicto licenUa cohibebatur detatorum, eorum sci-
lictt hominum, quorum genus, autkore Tacito, « temper vetabitur
» et semper retinebUur » , neque impunitat ulla delUtis para-
balur, quod trististimum fuisset ; cuiUbet enttn locut reliclus ett
accutandt, qua tanctione innocentibus aeque ac reis prospectum-
fuil , illis ne de crimine postularentur, neve in eot privata odia
publicae vindiclae nomine facile explerentur, islis vero ul ad
iudices eorum flagitia deferri ab accusatoribut pottenl, indeque
condignam eoercitionem subirent. Vno ergo tempore, ait claris-
timus Gabriel fferrius, unoque edicto custodita innocentia et
matitia punita ^Novac Constitut. Mediolani pag. 88).
i Et revera totum hoc capitulum notarius expunxit, tex diagoniris ,
lineit super scripturam inductis. Idem fecit in caeleris capilulis
a se abrogatis.
3 Movariae praeturam annis Mcclxii , uccLxtii, quo atsessorem
habuit Galvantum de Porla, uccLxriu, ucclxxi et ucclxxiii
getsit, et Qthonem ficecomitem (unc Mediolani archiepiscopum
de novariensi agro, in quem confugeral, expellere nisus esl, ul
conslat ex sequenti documento : « Anno Dnminice Incarnationu
» ucclxiii indictione ri, die veneris primo inlrante tunu. In
» capttulo s. Marie novariensis, ubt infrascnpti canonici ad
» capitulum convenerant, dom. Albertiu de Saluiola, dom.
» Paynus Capra s. Gaudentii preposilut, dom. Bartholinus de
» Blandrate, Roglerius Buzius, GuWettnus Torniellus, Rofinus
» Capra, Petrus Buzius, Vgo Zucalla, Pelrus Saccus, Jnricus
» de Maiis, Pelrut Alzalendena, tuper illa denunciatione, quam
» dom. lacobut Polenzonut milex Francuci de la Turre potc-
» slatis JVovarte feceral ipsit suprascriptis canonicis nomine
» tpjtuj capttuW, in qua denunciatione conttncbatur, quod pre-
» dicti canontci deberenl dare conscilium el auxilium ad expel-
tendum archwpucojwin tnediolanensem dc tcrra episcopi A'o-
» varic, «lioguin tcncrcnt te diffidatoi; nd quam denuncia-
» tionem dictus dom. Paynus pro suprascriptis canonicu re-
» spondit, quod parati erant tatitfacere potettati operandi quic-
» quid tuper hiu potsent et de iure debebant , et inde pluret
• eartas fieri sunl rogati ete. • (Chart. in arch. Cathedr. et in
Honum. hist patr. chartar. tom. I, col. /468). » Animadvertai
tamen huiut acti causam dedUse excommunicationU sententiam
in eundem Turrianum ab Othone omnia susque deque mUcenle
latam meme aptiUi, cuius en tenor: • Otho Dei et apostoiice sedit
• gratia sancte mtdioUmensU eeclesU archUpUcopus , capiiulo
» novariensi et omnibus prelatU ecclesiasticu civitatis et sub-
» urbiorum novariensium salutem in Vomino. Cum noi tam
» auctoritate sedU apottolice qua fungimur in haeparte, quam
» nottra in tcriptU excommunicaverimus omnet hominet et per-
» tonat, civilates, castra et loca nostre provincU , qui vel que
» impedimenta nobU prestarent, quominut adipUcamur et reti-
» neamut pacificam pottetsionem arehiepUcopatus vtediolanensU
» et cattrorum ac iurtum ipsius et iptarum civitatim, castrorum
» et locorum ecclesiat subposuerimus ecelesiastico interdicto, et
» poUitatem et coniciUum et eommune NovarU ad predktam
» possessionem adipUcendam nobis impedimenta prestaverint ,
» tamquam qui super nos hostitiler venerint, ac ob hoc inei-
» derinl in sententias supradictas; idcirco vobU omnibus aucto-
» ritaie sedU apostoliee ac nostra dutricte precipiendo man-
» damus, quatenus predictas tententias observanUt dictos potf-
» ttaUm et consitiarioi novarientei in ecclesiU vestrU, dUbut
» donrinicU et fettivU candelu aecensU ac campanU pulsatis, ex-
» communicatus pubtice nuncUtis et tamquam excommunicatos
» faciatU arcius evitari, et vos niltUominui nulia presumatis in
» vetttu ecclestit divina officia celebrare. Quod si (orte mandatis
» nostrU, quod non credimus, contempserilU obedire, cum ex
» hoc non sit dubium vos inimicU favorem et nobU impedimenta
» prestare, quominus possessionem retineamus eandem, ex nunc
» pro ex tunc in singulos vestros in scriptU excommunicationU
» tententiam promulgamut. » (Chart. xvn apr. uccLxtn ap.
Morbio, I Municipii ital., vol. V, p.S42). En quo modo tacra
profanU mUcendo reipublicae talut quaereretur.
Insuper totiut tuliani lacus ripatus ac circumstantium vi-
corum praelura ei collata fuit , ut ex documento, quo Hortae
ac Intulae s. lulii consulet ac locorum castellantiae Insulae ,
quae loca epUcopali tantum iurUdictioni tuberant et ecclesiae
novarUnsi, epitcopi dominatum abiicienUi eum tibi dominum
elegerunl : « /n mercatu flortc , ubi dotnini lacobus Gabasiut
» prepotitut insulanw et Pelrut Alzalendena adminUtratoret
» epucopatui el ecclesU twvarUnsu in spiiitualibus et tempo-
» raiibus vacante sede, una cum consulibut et contiliariU et cre-
» dentiariu et vicini ipsius loci IlorU et loci Iiuule el vicinie
• et aliorum locorum et Urritoriorum CasUllantie Intule et
» tocius Riparic iurisdictiomt epUcopatus cl ecclesu novariensit
» jtntui conveneranl more solito convocati per nunciot eU detti-
» natot per iptos adminUtraloret el ad vocem preconU , ipsi
» omnes consulet cotuUiarii et credentiarii et vicini nemine con-
» tradUenU unammUer ad postulacionem ipsorum adminislra-
» torum et ipsu adminutratoribus peUntibut, consulentibui et
» tuadentibus suprascriptis, invocato nomine et auxilio Summi
» Crealorit pro bono ttatu et pacifico et rtformacione titcius
» Urre et hominum Insule el RiparU iurUdxctionU epucopatus,
» qui erant in gravi statu et condicionibus propter
» guerram Blancorum el Bakiitonorum, elegerunt nobUem et
» poUnUm virum dom. Franriscum de la Turre in eorum et
» tocius prcdicU terre el omnium hominuin Ripaiie poUstatem
>> cl reclorem usque ad Umpus , quod declarabitur per ipsot
» administralores, ct ad illud salarium quod ordinabilur per
» ipsos administratores cum consilio qualuor hominum de Ri-
» paria, quos elegerint ad decernendum et ordinandum ipsum
» salarium dandum et solvendum eidcm dom. Francuco per
» predktot homincs pro dicta poUstaria. » (Cttart. xi febr.
mcclxxi ap. Morbio, 1 municipii italiani, T. I, 11, pag. 82
rt teq ).
Eandcm electionem pcr alUvum actum confirmalam videmus,
qna ipti Fram isco sUprndium conslitutum est: « In loco Intule.
Digitized by
54:
XXXII. De nolario miUendo ad poteslates electos.
Item statutum est, quod notarius, qui iturus fuerit
omni anno ad denunciandum illi qui fuerit electus
potestas comunis Novarie, eligatur in consilio gene-
rali ad sortes, et non possit eligi aliquo alio modo,
et sit precisum A .
XXXIII. De ojflcio canevarii.
Item statutum est et ordinatum, quod de cetero
eligantur annuatim in civitate Novarie duo fratres
minores boni et legales , vel duo ex melioribus
fratribus Sancte Marthe B , vel sanctorura Symonis et
Iude de Prato de Rolta l , vel sancte Elene, vel
sancte Crucis s ; et sint semper de una domo , qui
STATVTA 548
a debeant oiuniu bahua et libros banuorum, et iuven-
taria et scripta inventariorum , et alios ltbros co-
raunis Novarie, et scripta et rationes comunis No-
varie * salvare et gubernare ad utilitatem comunis
Novarie ; et de ipsis * copiam facere, et ea hosten-
dere secundum mandatum et volantatem potestatis
Novarie c 9ine aliqua datione pecunie ; et qui de-
beant esse canevarii ad annum unum tantum , et
peccuniam comunis Novarie recipere et solvere *,
ita quod debeant primo semper solvere pro comuni
Novarie, donec peccnniam habuerint pro comuni,
omnes ilios qui debuerint habere peccuniam a
comuni, et essent scripti. £t sic per ordinem
A Et ille nolarius in generali consilio debeat iurare pnblioe lactis
sacrosanctis evangeliis, qood inrare faciet pnblice taetis sacro- l>
sanctis evangeliis illum potestatem, qui fuerit electas secun-
dum forronm litterarum. — Approbatnm ast cum glosa.
• vcl Charitalis.
A el peconiam et alias rcs oranes , que in eos ratione sui officii
pervencrint
b libris et scriptjs,
C omnibus hominibus Novarie et iurisdictionis , presentibas ipsis
fratribus vel altwo ipsorura.
P babere debentibus.
» super patacio epitcopaU. Dom. lacobus Gabasius prepositus
* insulanus et Petrut Alzatendena canonici novarienset et admi-
» nistraiores epitcopatut et ecetetie novarientit in tpiritualibut
» et Umporalibus vacante sede, quibut data et eoncetta erat
• * facultas per consulei credentiarioi et hominet Riparic cum
» quatuor hominibus Riparie ad infratcripta, volentet talarium
» dom. Francisci de la Turre potestatit comunitatum et hominum
» Riparie declarare et decernere , dixerunt , laudaveruni et
» arbitrati fuerunt et declaraverunt , quod comunitatet et ho-
» mines Riparie dent et sokant el dare et tolvere teneantur
» el debeant ipsi dom. Frandsco omni anno pro satario sue
» polestaric lib. ct imp., et quod omnes condempnationet
n et banna que fient et imponentur per potestatem seu eius
» vicarium, sint et etse debeant suprascripH dom. Frantisci pro
» tatario tue poteitarie timiliter, preter banna homicidiorum
» que remaneant, sicut in earta Castetlantie continetur; etinde c
» pluret carte fieri iutie tunl, etc., existenU potestate com-
» munis Novarie tuprascripto dom. Francisco de la Turre de
» Mediolano » (Chart. xxn febr. uccixxi in op. praedicl.).
Hic a. nccLxy comitatus Sepriensis dominus factus est a Napo
eins fratrc, et sequenli Brixiae praeturam obtinuit. Triennio post
Mediolani legatus in Jpuliam se contutil Caroto Andegavensi
de Siciliae occupatione ab eo peracta gratutaturus , ex quo
Vcnafri comes factus cst et militari ballheo cinctus, deinde Cre-
monam Phitippo III ex Africa revertenH occurrit de illius patrit
fratrisque, quorum exuvias sceum afferebat, morte condolcn^,
ipsumque Mediolanum sociatxtrus. Seditione pottea Novariae
a. ttccLX.x/i exorta et Philippo Musso eiut praetore interfeclo,
Franciscut et Napvs Turriani eo properarunt quietis reslituendae
proposito, pturibus ex Brusatit et CaballaeHt obtidibus Medio-
lanum missit, et Napo volente, alter civitatit rurtus praeluram
sumpsit. Sed ut nobitet suae faetioni mfestot conHnerel , novasque
eommoHones molientes, castrum novis auxit munimrntis, Tetlo-
norum palatio inctuso, el nova excitata turre, quae Torrisella
appellata est, ac multorum invidiam fovit; quapropter rursus
eivitate eommota et vix quiete resUtula, Guidonem de Tenebiago
vicarium suum in ea constituit, alio recedens. Tandem in praelio d
Dcxii Turrianis infesHssimo , xx/ die ianuarii a. Vccixxri/
commisso slrenue decertans interfectus est.
I Pratum Itoltae ubinam essct cx sequenH patet tendilionis docu-
mento: « Coram Vigczonus Bruxatus consul iustitie Novarie
» delegato a domino Iacobo Maincrio potcstate Novarie ad hanc
» cartulam faciendam fecit datum et invesHturam ex part/comu-
» nii Novarie in manu SabbaH de petia una terre iurit co-
» munit iacente in territorio porte s. Stephani et dicitur pratum
» Rolte, el est per mentura sesiaria viginti et sex , tabutas trct
» minut. Coheret ei a mane rugia, a tero via, a monte fosatum
» quod est per mcdietatem in ista vendicione , a meridie pccin
» que est data Alberto de Traiuco el lacobo de KUria, et fo-
» salum qui est a sero, cst totum de ista pecia », quae vendilio
faeta fuit pro prelio « librarum quatuor et sol. seplem minut
• denarium unum imp. vel duplum tertiolorum » [Chart. xx febr.
ucxc/r in tabutar. Calhedr.).
9 Omnet hasce domos, ex quibut deKgendi erant fratret ad offtcium
eane.-arii communitalit excrcendum , Humilialorum leget pro-
fettas fuisse ex eo coniicio, quod taepiut et pene tibique, uti
rlinm apud Comentes mot erat, ems ordinit retigiosi tune tcm-
poris ad ardua in civitatibus civitia ojficia obeunda seligebantur;
quae maximam exigerent fidem; et quia hae domus proadteue
et tint discrimine nominantur, cum earum pleraequt HumiliaHt
pertinuisse taiis pateat. Nonnullae exstabanl in novaricnsi dioeceti
eius ordinis monasteria, quae cl. Tirabeschius recenset, ex quibvt
(ut ea tantum eharrem, quae ad rem nottram periinenl) St.
Simonit et Iudae domui, quae prope eiuidem nominis ecclesiam
tita erat, oKm in civitalit suburbris potita erat, pottea vero
moenibui inetusa. Eiut mentio in quadam a. uccvrm chartula
occurrit laudato Tirabotehio inspecta, in qua frater Olrieut de
1. Simone canevariut communit Novariae nominatur, deinde in
alio a. itcccxu documento eommemoratur frater Ardicinui de
Blandrate praepositus ecclesiae Ss. Simonit et ludae in suburbht
Novariae. At procedente tempore fralribus vacua a. udlxx
cardinali Iohanni Morono commendata fuit haec domut, quam
utrhuque sexus religiosi incolebant, et i. Nicotai eiutdem ordhns
coenobio pottea unita , ac t. Barbarae appellatione etiam nun-
cupata. Item in suburbiis erat alterum s. Crutis coenobium,
euius Laiarus AugusUnus Cotta in suis mts. teheduHt a. vccxn
Gregorium Besutium praepositum fuisse tetiatur, et ordine ex-
tincto, reddilu» helvetieo mediofanenti collegie, asdet Novariae
seminario addictas. Coenobium hoc , quod eapituti Cathedralis
eccletiae palrnnatu gaudebat,' apud episeopum Odemarium con-
questum fuerai, quia ipse nomine romani pontifieii impotitio-
%ibus illud gravassel, ted frustra, nam eis tiberari ctiam ratione
immunitati* non potuit. De eo tegitur in eharta uccxai
die xix maii scripta actum, quo Jacobus SasseUa Guilehni et
JUatlhaeut eius JUius « renunciando exceptioni non accepiorum et
» sibi- consignatorum patmorum xaffanorum, fuerunt confetsi ei
» mamfetti, taciti el contenti te accepisse et habuiite nomine
<> mercati et trenditionis a fratre laeobo de S. Cruce nomine
» domus capiluli et conventus fratrum S. Crucis novarientii
» pannot duot precio tibrarum teptem et dimidie imperialium vel
» duplum terciolorum » (Chart. in arch. HospU. mai.}. In qua-
dam vero saeerdotum detcriptione a IViXhelmo Novariae episcopo
anno ucccxur eonfecta recenselur ettam domut 1. Helenae ,
ted ubinam sita, et quae fata passa fuerit, omnino siletur;
eam tamen Tirabotchiut asserit a religiosis foeminis illius ordinis
fuisse inhabitalam ( Vet. Humiliat. monum. tom. II, p. 44),
dum e contra liqueat ex statutis iptam fratret incoluitie, nam
in cap. cdii , ti alio documento indigcremut , de 1. Helcnae
religioto sermo habetur. In s. Gaudentii burgo prope Aconiam
ftuvutm coenobium hoc situm erat , et progressu temporis alteri
S. Agalhae in urbe eadem monaslerio unilum esL De eius situ
haee legunlur in statuHs: « Ilem ordinaverunt , statuerunt et
« providerunl quod slrata S. Helenae a strata burgi S. GaudentH
» usque ad pontem Arrioni sit et esse debeat scmper ria publiea
» seu strata; et quod ipsa debeal esse ampla per pcrticas quatuor
n mensuratorum tefrae vel tres ad minus » fStat mss. a. mcdlx
lib. V, cap. i.xrx).
S. Marthae el Charitatis domus forte aKis nominibus in eius
ordinis eathahgis olim designabantur, aut forte in suburbiis
positae, cum /ohannes Vicecomes novariensis episcopus arcem
in s. Lucae suburbio eonstruendam mandasset , eum ahis illius
regionis aedibus eversae tunl. Ardes enim s. Marthae dicaia ,
in qua utriusque serus retigiosi Humiliatorum regulat profittnUt
morabanlur, in subnrbio erat 1. Gattdentii prope Aconiam seeus
Digitized by
Google
549
COMJIVNITATIS NOVARIAE
55o
1«.
Jjfc.
j%
incipieudo a primis, et solvendo per ordiuem dili-
genter omnes illos qui debuerint habere aJiquid a co-
muni. Et habeant iJJi duo fratres, qui fuerint cane-
varii comunis Novarie, pro eorum salario et labore
libras xxv itnp. per annum tantum et non plus modo
aliquo, et solvantur ipsi canevarii quolibet mense,
sicut capit pro parte de predictis libris xxv imp.
per annum *. Et iJle sive illi, qui sunt vel erunt
vel fuerint canevarii vel socius canevarii vel loco
Et qui canevarius et socius eius publice et palam in paJacio
comanis Novarie in presentia potestatis auctoritate legiptima
debeant iurare ad sancta Dei evangelia , quod remoto omni
bodio, timore et amore et speciaii daropno et proficao, et bona
fide et sine fraude atendent et observabunt omnia ea et sin-
gula, que continentur in suprascripto capitulo, et alia omnia
facient, que pertinent et spectabtmt ad eorum oflScium ; et qui
duo fratres assomiantur et eligantur in hac forma, videlicet
quod dom. Gaspardinus de Garbagnate potestas Novarie < per
mensera unum ante finem sui regiminis debeat mandare pro
' preposito s. Spiritus, et presentibus sex sapientibus Novarie ad
minus, dicat ipsi preposito ut de conscilio sui capitoli et fra-
trum suorum debeat ei dare in scriptis de fratribus suis me-
liorem et sapientiorem melius suficientem ad oflicium canevarie
comonis Novarie, et alium fratrem suum bonum et suficientem,
qui sit sociusdicti canevarii, et illi duo sint ad illud oflicium
canevarie pertotum annum currentem mcclxxxxi. Qui caueva-
rius de consensu et voluntate dicti prepositi et capituli sui ibi
debeat facere bonam et ydoneam securitatem per bonos et
ydoneos fideiussores laycos cives Novarie vel districlus de
vercellensem viam ; postea eo ordine extincto, illam d. Augustini
e lateranensi congregaUone institutum obtinuit, et adhuc eo loco
ecclesia ipsa superest. Eius coenobii memoria in cliartulis ha-
betur, nam per actum xxrn die ianuarii ann. Mcccxr confe-
clum Guilelmus Siccus iustitiae consul permittit locationis char-
tulam exscribi ex defuncti notarii Anselmi Barbaerubeae actis
ru ianuarii die a. Mccxcrut traditam « praesente , consen- c
» ciente et volente dom. fratre lacob de s. Martha domino et
> rcctore domus et pauperum cmlatis Novariae. » Domus vero
Charitatis , de qua Tiraboschius omnino silei, hospitale erat
pauperum in burgo s. Agabii situm, et appellabatur etiam hospi-
tale Calendariorum s. Michaelis de Charitate, ac in urbem anno
udui inclusum fuit, cumnovae munitiones construendae estent;
(unc pauperes, infirmi , infantes expositi et peregrini simul al-
teram in aedem collccti sunt prope s. lohannis de peregrinis
ccclesiam. Frcquens tn chartulis illius mcnlio occurrit, et ut
aliquod exemptum affcram , donatio habttur a. Mcc , xm
die marlii a Bernatdo Canossa cidcm facta nec non atteri
s. Lazari nosocomio et s. Nicolai ecclesiae ; et venditionem (rit
nov. MCCXLri ) facit Doratus fabcr eidem hospitali « de terra
• arabili pro motori parte , et in parte est xerbia cum busco
» super se habente et Hgnamen iacente in territorio Zategi. •
Privilegium postea ( chart. xxrn deccmbris mccli ) obtinuit a
consitio generali civitatis extrahendi aquam e quodam commu-
nitatis fossato, « quod csl iuxta slralam blandrinam, » camque
super «uum pracdtum deducendi. AUera vero t scptembris die
a. mcccxx chartula conscripta exhibet donationem faetam
« minislro cltaritatis Novarie per Iacobum Tetonum dtctum. ,
» Piellam de utili dcminio untu« pecie terre vacue iacentis
» in territorio porte s. Agabii non multum longe a turriono
» s. Iohannis de pilligrinis, cui pecie lerre vacue coheret a
* mane domus charitatis , seu lacobus Biliardut qui, tenel pro
» ipsa domo , a meridie rugia velus , a scro fossatitm cirche ,
»- a monte pratim dicte domus. » Cactera ommiUo ; alia ta-
men de hac domo narrantitr in notis ad cap. clxxix , cclxx
et ccxwit.
Appellabatur quoque Gaspar et Gaspardus, patria mediolanensis ;
bis Novariae praetura functits est, nempe primo omno mcclxxxi,
dein in mccxci a Matthaeo Ficecomite tmmtMtw, qui per quin-
quennium capitaneus poputi faclus fueral, idest dominatum
eivitatis consccutus. Eundem magistratum Gaspar Parmae gestit
a. Mccxcrit pro ipso Matthaeo, et sequenti Bononiae ; et idem
Malthaeus anno mccc Ulum Ticino poputi capitaneum prae-
fecit. In bello Sepriensi anno MCCLXXxr commisso Ottonis fice-
comitis partts secutus est, qui in eo conflictu vexiUum suum
. illi commtril, et tn Mccxctr Vieecomitis et Mediolanensvum le-
gatut se tn Grrmantam contulil Rodulphum novum Romanorum
regem veneraturus.
a canevarii , non possit esse canevarius vel loco ca-
nevarii vel socius canevarii per quinque annos pro-
ximos subsequentes. Et hoc statutum sit precisum *.
1 Item statutum est, quod in libro dispendii cane-
varii comunis Novarie non scribatur aliquid, nec
etiam in libro alicuius memorie reducatur vel scri-
batur alicui aliqua de causa, nec aliquid vendatur
de bonis comunis aliqua de causa, nisi de volun-
tate et parabola procuratorum comunis Novarie et
trium aliorum sapientum bonorum et legalium, vel
maioris partis ipsorum quinque ; unus vero quorum
trium sit de militibus, et aliu,s de medio ' et alius
de paraticis. Et ipsi tres eligantur per ancianos
militum et paraticorum ; et durent et perseverare
debeant in ipso officio usque ad tres menses ; et
habeant ipsi tres c pro suo salario a comuni No-
varie pro quolibet sol. xx imp. Et potestas nec
aliquis de sua societate et familia non possit se
intromittere de faciendo aliquid scribi alicui , nec
aliquem ipsorum nec ipsos impedire vel impediri
facere aliquo modo, sed permittat ipse potestas et
illi de sua familia ipsos procuratores pacifice et
quiete eorum officium exercere. Et quando denarii
aliqui scribentur aJicui aliqua de causa , debent
nomina presentium D superstitum, qui fuerint ad
scribendum, scribi qualiter eorum voluntate et au-
ctoritate scriptum erit illi persone. Et eligantttr
predicti tres infra tercium diem post introitum
sui regiminis potestatis, et collectores fodrorum *
teneantur racionem facere de fodris per eos colr
lectis canevario comunis Novarie, et predictis quin-
que B vel maiori parti ipsorum ; et sit precisum r .
libris d imp., et de salvandis et gubernandis et resliluendis
libris et scripturis et denariis et aliis rebus comunis Novarie,
que in ipsum pervenerint, ct de faciendis et complendis om-
nibus aliis, que ad officiom canevarie pertinent; et si prepo-
situs et capitulum predicta facere noluerint, citare debeat
prepositum s. Marthe et dicat ei id quod dictum est de pre-
posilo s. Symonis ; et si prepositus s. Martbe et capitulum et
fratres eius predicta non facerent, debcat predicta denunciare
et dicere preposito s. Crucis el * (sic) 3 .
A et qui habuerit primam sortem , eligat canevarium. — Confir-
matum esL
B Cassetur.
c procuratores.
o procuratorum.
E procuratoribus.
F Mcclxxxvii , indicliono xv, die lune v exeunte ianuario. Islud
statutum canzellalum de consilio collegii iudicum Novarie
habito super hoc , debet esse vivum et stabile , non obstante
aliqua canzellatione. Dio sequenti Raynerius Turniellus et Bre-
xanus Caballacius * , qui fuerunt emendatores et approbatores
statulorum comunis Novarie in anno proxime preterito, pro-
testati sunt et assenserunt ita esse debere actum dicti statuti,
quod sit et esse debeat vivum.
Sign. tabell. ( )■ Ego Daviolus de Zucalla scripsi.
Mccxxxvii , indictione xv. Existente poteslate comunis
Quisnam fuerit sapiens de medio , colligitur ex teg. capit. XLill.
De coUectoribus fodrdrvm sive vectigalium cf. not. ad capit. cxcrt.
Aliqua hcic desiderari videntitr.
Hi duo in consilio sapienlum Novariae recensebantur, et saepe
eorum mentio in hit stalutis habetur, cum ad horum emenda-
timem deputati fuerint. Raynerius Turniellus insuper a.ucccxx
duodecim sapienium factionis rotundae sive gibeilinae, cuius dux
erat Loterius TurnitUus, coUegio accensebatur. Brexano vero
Caballacio pluries Novariae communitas usa est ad publicae
rei negotia peragenda , ut patet in capp. cccxrut, cccxx,
cccLxrn et cccLxrm huws coiicis.
Digitized by
Google
STATVTA
55a
A Item statutum est, quod qui condempnatus est a salariis et solucionibus, el si contra facerent, debeant
vel pro temporibus condempnabitur \ersus comune
Novarie , possit compensare de eo quod habere
debuerit a cbmuni Novarie aliqua de causa, et de
eo de quo iura receperit et recipiet ab aliquo, qui
aliquid habere debuerit a comuni Novarie; et sit
precisum.
■ Item statutum est, quod si aliqua persona ma-
Jeitcium commiserit unum vel plura, potestas te-
neatur eum condempnare, et debeat (?) secundum
qualitatem maleficii, secundum statuta et consue-
tudines comunis Novarie, et eis deficientibus , se-
cundum iura romana.
XXXIV. De noiariis canevarii.
c Statutum est quod canevarius comunis habeat
notarios bonos et legales , qui debeant scribere b fuerit , seu bannum receptum , sive condempnacio
omnes scripturas ad canevarium pertinentes , et soluta fuerit.
aufferre ab illo, qui contra fecerit, pro quaiibet
vice solidos xx suo arbitrio ; et ille qui erit no-
tarius canevarii vel est vel fuerit, vel loco eius
extiterit , non possit esse notarius canevarii , nec
stare loco ipsius notarii per quinque annos pro-
ximos subsequentes.
XXXV. Ut potestas sibi scribi faciat quicquid
mutuum sive receptum fuerit nomine comunis. '
* Item statutum est, quod potestas teneatur facere
scribi in uno libro, quem sibi reservet, et in libro
canevarii, exceptis aliis libris receptionum, quicquid
mutuum acceptum fuerit nomine comunis, et quic-
quid receptum fuerit pro bannis seu condempna-
tionibus, et hoc ea die qua mutuum contractum
habeat unusquisque illorum pro suo salario libras
v imp. ad medium annum a comuni Novarie , et
debeant canzellare omnia banna et condempnatio-
nes , que dabuntur et fient per ipsum medium
annum, que erunt canzefiande, et habeant de qua-
libet canzellatura cuiuslibet banni et condempna-
tionis a libris x supra , denarios vi et non plus ,
arbitrio potestatis ; et a libris x infra , denarios u
arbitrio potestatis et non plus ; et possint et de-
beant exemplare banna et condempnationes et alia
atitata, et percipere solutionem, prout iustum fuerit
et conveniens, et nichil aJiud modo aliquo recipere
possint. Et teneantur facere omnes securitates, et
XXXVI. Ut nullus percipial a comuni vel pa-
ciatur sibi scribiy quod Jiabere non debuerit.
B Statutum est quod nullus de Novaria, sive de
episcopatu seu iurisdictione Novarie percipiat vel
exigat a comuni Novarie , vel in libro dispendii
comunis Novarie paciatur scribi aliquid, quod ha-
bere sive percipere non debuerit occaxione ade-
quantiarum de equis, sive occaxione solidorum
vel aliqua occaxione ; et qui contra fecerit, det pro
banno libras x imp.
XXXVII. Ut ille qui cesserit iura alicui , non
petat nec exigat illud, de quo cesserit iura.
Item quod ille, qui cedet iura aJicui contra co-
debeant preter securitates , que faciunt burga et c mune Novarie, non petat nec exigat a comuni No-
varie illud de quo cesserit iura ; et si conlra fecerit,
det pro banno sol. lx imp. Item et si alteri iura
cesserit versus comune Novarie , vel finem fecerit
post cessionem. Hoc idem statutum est, si aliquis
cesserit iura alicui , et postea exegerit ab illo ,
versus quem cesserat iura, id de quo cessit iura. 0
XXXVIII. De ralione comunis.
Statutum est quod potestas teneatur eligere xvi
honiines, videlicet quattuor per portam, bonos et
legales et ad hoc utiles civitatis Novarie, et qui-
libet eorum habeat ad minus annos xxv, inter quos
sint tres campsores 3 et duo notarii, quibus iurare
faciat quod singulis mensibus erunt ad racionem
de omnibus datis et receptis pro comuni et ex-
d pensis, et facta ratione et assummata, summas fa-
ciet sibi exemplari, et eas in se tenere et gubernare
loca in principio regiminis potestatis, quas facere
debeant notarii comunis J , qui operantur officium
super palacium coram potestate. Et potestas te-
neatur et debeat dictos notarios comunis et cane-
varii facere stare contentos et in suprascriptis
Novarie dom. Ubertino de S. Maria * comite palatino do Lomello,
additnm est huic statuto per dom. Raynerium Turoieilum et
Brexanum Caballacium emendatores statutorum comunis No-
varie , quod ipsi tres homincs, qui debent eligi per ancianos
partis ct militom et paraticorum , eligantur et eligi debeant
per xn sapientes, videlicct quatuor de militibns et quatuor
de medio et qualuor de paraticis , et quod ipsi xn sapienles
iurare debeant ad sancta Dei evangelia eligere bona fide ipsos
tres homines bonos ct legales ; et ubi dicitur quod eorum of-
ficium duret per tres menses, quod alii totidem finitis tribus
mensibus sub eadem forraa eligantnr, et sic semper de tribus
mensibus in tres menscs.
Sign. tabell. ( ). Ego Oaviolns de Zucalla notarius comunis
Novario dc prccepto dom. Cavalcabovis de Medicis iudicis et
assessoris dom. potestatis predicte scripsi et subscripsi.
Confirmatum est.
Confirmatum.
Aprobatum.
1 Aliqua hie videnlw rurtus desiderari a notario omissa.
2 Comitem hunc UberUnum papiensem eum aliis nonnulUs nommat
Hcnricus VII Romanorum rex in suo diplomate die u aprilis
a. mcccxi Mediolani dato pro palatinis LomelH comikbus ,
quibus plura eis concedit aul confirmal privilegia. Videnhtr ii
ortum duxisse ex parvo guodam pago s. Mariae in LomeUina
sito, quem tenebant comites de Gambarana, haec teslante Be-
naglio in Elenco famiiiarum. De eadem domo oriundtts erat
Rogterius medtolanensis miles in Derthonae obsidione a Fri-
derico Acnobarbo imposUa , et Aibertut consul erat Medialani
mercatorum anno vccxxn/. Quoad honorifica comitum pala-
tinorum Lomelli privilogia cf. notam ad capit. ctxx.
* Aprobatom.
B Aprobatum.
C Item quod aliqua livratio de aliquibus denariis vel de aliqoo
alio, quod a comuni Novarie habere debet, in libro canevarii
comunis (ieri non possit nec debeat alicui persone, nisi appo-
natur et scribatur nota et oomen notarii , qni eam scripserit,
et annus et dies livralionis ; et si aJiter facta fuerit, pro nulla
penitus habeatur, et sit precisnm. — Aprobatnm est cum grossa.
1
Cf. cap. ccxxx/r et seqq. quibus de re militari termo erit, iuxta
Novariae mores.
Campsorum nomen antiquitus erat argentariis , sive argenti.sui
vei crediti permutaloribus ac negotiatoribus, ac aHcnae pecumat
custodibus, quos omnes nos vutgo banchieri appeUamus. Vox
campsor, gaU. cbangeur, a latino cambio procedit, guod teste
Prisciano in praeterito reddit campsi.
Digitized by
Google
553
COMMVNITATIS MOVARIAE
554
per lotum amium. Et per duos menses , antequam a teneatur cuni eis iuteresse , qui debeant ekaminare
potestas exeat de suo regimine, ipsas oinnes sum-
mas faciet legi in plena credenfia convocata cam-
pana pukata. Et illa summa, que facta fueril > ad
unam rationem legatur et hostendatur presefttibus
ipsis omaibus ad aliam. Et habeat unusquisque
istorum pro unoquoque die , quo fuerit ad racio-
nem ut supra, denarios vi imp. pro unoquoque die
et non ultra. Et teneatur potestas aut iudex vel
milex ut debeat predictis fationibus supef esse ,
cum fient *.
XXXIX. De procuratoribut comunis.
Item statutum est-, quod eligentur tres procura-
tores comunis tantum ad Sortes, unus quorum sit
de militibus, alius de paraticis et tercius de medio,
omnes officiales sex mensium proximoruifl preteri-
torum, et potestatem et iudicem et militem et eius
familiam, eo modo quod pro examinatioWe facienda
non eiteant oivitate. Et teneantur examinatores ekS^
minasse ab uno mense post introittim sui efficii
usque ad tres menses proximos; et potestas te-
neatur petere scripta ab examinatoribus in eapite
illorum trium mensium; et post receptionein illam
infra mensem teneatur publiee in coneione tubis et
campanis convocata culpam cuiusque denUttciafe pev
ordinem , et eos quos culpabUes probatuth cognove-
rint, condempnare, scilicet illos de quibus probatum
fuerit peccuniam recepisse vel donum aliquod seu.
promissionem sen securitatem, vel paetum feeisse oc-
et non possit aliquid scribi in dispendio Gomunis, b caxione sui officii, preter id solum quod a comuni
si duo ipsorum non fuerint presentes , et duret
eorum officium per tres menses, et habeat quilibet
ipsorum pro suo salario solidos xx iinp. a comuni
Novarie, et habeant ipsi procuratores xxx annos
pro quolibet, et qtti fuerit procurator, non possit
esse infra annum; et quod procuratores comunis
eligantur ad tres sortes pro quolibet in consilio
generali ; et sit precisum *
XL. De massario 1 consuhtm.
c Massarius qui recipit et gubernat omnia pignora
et omnes denarios causarum et extimationum con-
sulum iusticie et comunis, teneatur facere rationem
singulis mensjbus de hi9 que feceperit et dederit,
ita quod de pignoribus sive securitatibus receptis
teneatur respondere in peccunia numerata, et te-
neatur facere securitatem ydoneam de libris l imp.
canevario nomine comunis Novarie.
XLI. De examinatoribtis et eorum officio.
B Teneatur potestas habere tres examinatores ho~
roines bone oppinionis et bone fame , nobiles et
potentes, videlicet unum de militibus et unum de
popularibus, et tercium de iudicibus, cum quibus
sit semper iudex vel miles potestatis, et sine altero
ipsorum non debeant examinare; et iudex vel miles
l Confirmatum. — Prima die sui regiminis legatur in cousilio et
eligantur xvi homines.
t Mcclixxvk, indictione xv, existente potestate comunis Novarie
dom. Ubertino de s. Maria comite palatino de Lomello, die
lune x februarii , addilum est huic statuto per dominos Ray-
nerium Turniellum et Brexanum Caballacium emeodatores
statutorum comunis Novarie, quod addaiur statuto quod lo-
quitur de procuratoribus comunis , ubi dkit : « eligantur tres
procuratores comunis tantum ad xortes », addatur ibi : ■ et
tres alii bomines boni et legales sine xorte, secundum formam
capituli continentis superius in statutis de officio canevarii ,
quod est secundum capitulum, duo quorum sint de mUitibus,
et duo de medio , et duo de paraticis. Et quod non possit
aliquid scribi in aliquo dispendio seu memoria, nisi tres ipso-
rum sex ad minus presentes fuerint , inter quos tres sit ad
minus unus ex predictis eiectis sfne xorte ».
Sign. tabell. ( ). Ego David de ZucalUs notarius oomunis
Novarie de mandato dom. Cavalcabovis de Medicis iudicis et
assessoris dom. Ubertini de s. Maria comilis palatini de Lomello
potestatis Novarie scripsi et sobscripsi. — Confirmatum.
C ConOrmalum.
B Alibi factum est, ideo cassetur vel nen ponatur.
pro ipso officio sibi concessum fuerit, et usque
ad decem annos interdicere eis omne officium co-
munis , et insuper aufferat ei pro banno soi. lx
imp., et si fuerit consul r libras x ittlp.
XLII. De satariis officialium.
Salarium massarii est sol. xl imp. per diinidiuro
annum.
Salarium eius scriptoris cst sol. Xl imp. per di-
midium annum.
Salarium cuiusque examinatoris est sol. deceni
per dimidium annum *.
Salarium eius scriptoris est sol. x per dimidiutti
annum B .
Salarium accusatorum tabernaruftt et bisclatiarunl
c est solidorum viginti imp. ad dimidium annnm c .
Salarium custodum turrium fcumellafum 1 est
.c Alibi positum esf.
■ Alibi provisum est.
G Son ponatur.
Stassarku heic pro cuslode thesauri civitatii accipitur, tive pro
minutro qui ew aerario prae/iciebatitr.
Quarnam eae fuerint el quonam loco, tatii incertum ett, cum nct
mihi in novarientibus hittoriis aut chartit nec eiut civitdtir
antiquitatum peritit ulla supcrfucrit earum memoria. Forte in
ingrettu urW» considebant, quum nominentur timul cum portit
Si. Uatiae, Gaudentii , Agabti et SUphani , nee non et potte+ulit,
fuarum unicuique tuut hoiHafiu» erat. JHarum tamen tutrium
hotitia nobit est commu.nitati pertinenttem ; tetmus enim Fran-
eitcwn Turrianum Nmariae praetorent a fralre suo ffapaleonc
impositum turrem r.utgo tirrmellam dictaln- exttruxisfe ad
coereendas populi in eum commotionet ti nubilium potentiam
eontcrehdam , et urbi* munimcnta atnpliaste. AliarUm turrium,.
quae le torri Idnghe appellabantut tt in porta s. AgabU trant,
memoria mtiri occurrit inmembranaceo codice maiori novariensi
notocomio tpectantn ; actum enim ibi adtlt venditionii notia die
muii uccxcn pereutae * uniui domu ad turret lontfets ; »
mltera nobis ett vendmdnis chartula tub die ir februarU itocxxr
« mius dotnu* iaeentis m porta t. MaiHae prOpe turrem lon-
* gam 1 » et Oedem ftrme rserhti nova atienatio altei\Ue lomus
pretio librarum xxr habetur in initrumento diei xxrtn ntartii
a. MCCLXXii ' , quod im tabutatio Cttthedralit atiervalut. /h ea-
rum turrium via { nunc Porta Miianoj erat hospiiale t. iSariae
novae antiquitus di Passafango nuncupatum^ quod d Crveifero-
rwm ordims rttigiosis mmttrabatmr ( BelHni , Cose rimarcb.
di Nov., pag. tti). Occurrit ttkm i« Htdcnt mentio ih instru-
mento locationii die xu mati a. ltccxcru ttadito « oV iomo
* ttha cum curte , solarii* , tecti» el citsdmchtit tt hedtfficiis
» omnibus super ipto et in ipto exMeniibut cl habcntHtut, ia-
» cente tn civitate Ifovmriat ubi dicitur ad turret longas »
(Chart. in tod. mimbran. Hotpit, tiwri. Nov.J. Asarivt vero
enarrahi euiusdam hobHii gattid Mri getia , fbrte fabitloia ,
el praecipue belhm in Casalegii ihcolai, ut infidelissuae «xoris
iniuriam sibi illatam ulcisccretur : « quod ipsum castrvm , ail ,
71
Digitized by
Google
555
STATVTA
55G
lib. 1111 pro unoquoque per dimidium annum , et est a paraticis nec de militibus ; et nullus possit habere
sortem, nisi personaliter esset in consilio, vel nisi
esset infirmus, vel pro comuni Novarie.
XLIV. De partitis in consilio faciendis.
* Statutum est quod aliquis rector civitatis Novarie
in consilio maiori vel privato non possit nec debeat
facere aliquam partitam sive partitas super aliquo
.modo sedendi vel levandi, sed faciat ipsam parti-
tam sive partitas ab uno lalere ad atiud.
XLV. De potestatibus burgorum.
Item statutum est, quod omnes potestarie, que
sunt iurisdictionis Novarie dentur ad brevia ». Et
qui fuerit electus, si noluerit ire °, non compel-
latur ; et quilibet qui fuerit electus ad sortes po-
testas alicuius burgi •», possit quandocumque esse,
precisum *.
Salarium eorum , qui aperiunt et claudunt portas
s. Gaudentii per medium annum, tempore guerre
est sol. xx imp. , tempore pacis est sol. x imp. B .
Salarium eorum, qui aperiunt et claudunt portas
s. Agabii per dimidium annuin, tempore guerre est
sol. xx imp. , tempore pacis est sol. x, et totidem
est salarium porte s. Marie °.
Salarium eorum , qui aperiunt et claudunt portas
s. Stephani, est per dimidium annum tempore guerre
sol. xx, tempore pacis sol. x imp ».
B Salarium eorum, qui aperiunt et claudunt
pusternas est per dimidium annum tempore guerre
sol. x imp., tempore pacis sol. v imp.
XLIII. De consilio eligendo.
b non obstante tempore aliquo, quod 1 fuerit de inde
F Teneatur potestas quod ponet in credentia usque retro potestas ipsius burgi. Item dicimus de pote-
ccli homines tantum inter iudices et paraticos et
omnes alios homines et non ultra , et ponet illos
infra duos menses post introitum sui regiminis, et
deinde non possit aliquem ponere, de quibus debeat
potestas quinquaginta unum in se retinere ad po-
nendum in credentia usque ad ipsum terminum ;
et alii cc eligantur ad sortes ; et non possint duo
de domo una esse in credentia, qui simul maneant
ad unum ignem. Et quod non possit nec paciatur
aliquem bannitum a consulibus vel potestate de ma-
leficio esse in credenlia, sive interdictum sive abho-
minatum, sive a bonis defectum. Et si aliqno casu
evenerit quod aliquis positus fuerit in credentia,
ad viii dies, postquam fuerit, removebit. Quorum c E vel uuiversitatis.
ccli tercia pars sit de militibus , et tercia de pa- * * t „Xersiiatem!
raticis , et tercia de illis , qui non sunt nec de
state Oxole et Valentrasche ; el est precisum. Et
ille qui fuerit potestas alicuius burgi », debeat et
teneatur stare in propria persona ad ilJum burgum p ,
cuius fuerit potestas , per illud tempus , quod or-
dinabitur per illos de consilio ipsum debere stare
ad ipsum burgum c . Et ille qui non steterit ad ipsum
burgum H per illud tempus , quod statuetur per
illos de consilio, sive cum licentia, sive sine licentia
potestatis s , non habeat soJdos sive salarium pro rata
a Confirmatum est.
b ad voluntaiem conscilii generalis civitatis lSovarie.
r. si repudiaverit ipsam potestariam.
D vel oniversilatis.
H el universitatem.
A Poaatur.
B Alibi posilum.
c Alibi positum.
D Alibi.
B Alibi positum.
F Cassetur.
» obtedit et multa loca ipsi castro adhaerentia dcstruxil, an-
» nullando etiam adiacenlia. Quibut durantibus, super tnonti-
» cello, tupra quem sita tst nunc JVovariae civitat, erant duo
» cattra, videlicet caslrum comitit Engalardi, ubi turres portae
» s. Gaudentii rotundae de praesenti sunt ; atterum erat in pa-
» rochia s. Euphemiae comitis Buxoni . . . quae duo castra to-
» taliter devastavit, dimistis duabus turrilus aniedictis, pro eo
» quod ad defensionem Casalegii, forte propler amicitias ipsorum
» parentum, ipsi obtidenli, ut supra, obstiterunt. » An vero eae
turres rotundae vei turrcs longae sint quae zumcllae , vulgo
gemelle , appellabantur, quis enodare queat ? In 1'allc Sessitana
ante Alaniam vicus esl qui ad ripas seu ad pctras gemcllas
dicitur, nam et alte ad laevam quasi in cclsa ripa situs est,
et dun magni lapidet intcr se similcs sunt prope locum ; inde
transitut in Fallem Augustanam. Is olim credilus extrcmus
vallis pagus, appcllatus super ripam de petiis gtmellis, cum
nondum fortasse Alania esset, quae ita appcllata est ex lingua
germanica et moribus, quibus incolae utuntur, quasi Alamania ;
sed nec illi loco credendum est illud turrium zumettarum, quac
in capit. ixxxi rursus nominantur, nomen inditum fuisse. Me
periliores quaestionem solvanl. Tandem donatio facta t die
teptembiit a. ucccxx ministro hospitalis Caritatit JVovariae
m per lacobum Titonum dictum Piellam de utili dominio unius
» peciae terrae vacuae iaccntis in terrilorio portae s. Agabii
» non multum longe a turriono s. lohannis de Pellegrinis »
etc. (Chartar. in Archiv. Nosocom. mai. Nov.) indicium alterius
lurrit praestat, quae prope lurret longas veritimiliter ad-
stabat.
Non obstantc quod tcmpore aliquo fuerit rtc. ( Stat praed.).
Nonnunquam catlrorum , quae in Novariensi agro et diUone erant,
castellani vrl praetorcs aut consulct fidelitatis sacramenUm
communitati teu praetori civitatis praestare tcnebantur. Huius
obligationis documrntum ccrte pretiosum heic sulHcere operat
pretium erit, cxhibens iuramentum casteltanorum Garbaniaecotn'
muni Novariac pracstandum , quod Hcel temporis nota carent,
ad illud saccutum indubie pcrlinet , utpote ex coaeva chartula
exscriplum : « Castclluni Garbaniae ita iuraverunt quod amodo
>• in antea erunt fideles comuni Novariae ut vastallut domino.
» Turrem et domignonnm « (quacdam arcis species iis temporibut
usilatum , a quo familiac vulgo de' Dominioni nomcn , guod
adhuc in urbis via scrvatur, ortum est ) « ct castrum Garbaniae
» salvabunt et cvstodienl ad profictum et ad honorem communis
» Novariae et non crunt in conscilio neque in faclo quod cm-
» mune Novariae pcrdat tumm ncque domignonvm nec ca-
» ttellum Garbaniae , et si pcrdidrrint, b>*na fide crunt aiutores
» ad rccuprrandum , et nun vetabunt turrcm nrque domignonum
» nec castellum Garbaniac guarnitum nec scaritum comuni
» Novariae nec conxulibus, qui pro tempore fucrint, nrc illorum
• misso. Guerram inimicis Novariac facient et illis quihus con-
•> sulcs praeccperint. lttas credentias, quas consules Novariae
» vel eorum nuncius pcr scripfum vel sine scripto manifetta-
• vcrint, celabunt neque pandent ad dampnum comunit Novariae.
» Omnia praccepta quae consules qui sunt vel fuerinl, vel unus
» pro aliis vel eorum missus eis pracccpcrint , de guarda iam-
» dictae turris et domignoni atque castri et conzamento et habi-
» taculo suarum pcrsonarum ct concordia intcr se tenenda at-
» lcndrnl sine fraudc, nec mala fide ritabunt quod non audiantur
» et obcdiant. Et ncmo eorum vcndet ncquc donabit nec in feudum
» dabil seu aliquo modo alicnabil quod habet in lurre ct domv
• gnono et castro Garbaniae totum vel partem, nisi inUr se et
» cum omni concordia consulum vel maioris partis; el si nemo
» cx consorcium emere volucrit, tunc liceat ei dare alii homini de
» civitate pro volumptate et licencia contulum. Hoc totum obser-
» vabunt bona fide,niti remanterint praedicli impedimentum aut
Digitized by
Google
55;
COMMVKITATIS NOVARIAE
558
temporis ordinati per Ulos de cousilio , quo non
steterit ad ipsura burgum *.
■ Hoc idem statutum est de castellanis castrorum
et capttaneis sive potestatibus villarum datis pro
comuni Novarie.
XLVI. Ut aliquis dominorum de Castello vel
de Cruxinallo non sit potestas Petre Sancte vel
Vemegne t preter illos qui sunt ad mandata co-
munis.
c Item statutum est, quod in burgo Vergontis sive
Petre Sancte f tiec ) in burgo Vemegne non sit nec
debeat slare pro domino vel potestate vel alio modo
aliquis dominorum de Castello 1 vel de CruxinaUo ;
salVo eo quod illi, qui modo currente mcclxxvi di«
A et universitatem. — Aprobatum.
■ Hon ponalur.
c Casetur.
» parabolam maioris partis eontulum fidelitate excepta. » (Chart.
in archiv. Cathedr.). Adest imuper exemplum toncordiae ipsorum
casteltanorum eiusdem loci circa idem tempus initae , salva fide-
Utate communi Novariae, quam hic describtre iuvat, ut morum
ct legum illius aevi imago nobis expressa reveletur: « Sreve re-
» cordationis ad mcmoriam retinendam de concordia castella-
» norum Garbaniae. Albertus et Uhertas eius filius iuraverunt
•• adversus contorUs suos, scilieet Ruteonum etjimiricum et Olri-
» cum eorum nepotem, et Garbanium et Roglerium et Lanfrancum
>• et eius filios, quod ipsi salvabunt eis quarlam partem titrris
' et castri et domignoni tt suas personas et res earum , quas
» habent vel habebunt in loco Garbaniae el in fincs, el adiuva-
» bunt retinere bona fide cunctos homines, salva fidciitate comunis
» Novariae, et si aliquis eorum akquo modo amiseril suam partem
' lurris et domignoni et castri, erunt adiuiorts ad rrcuperandum
» bona fide, et conzamentum tarris et domignoni et caslri per
■i homines loci Garbaniae facient in bona fide, el si aliquod sacra-
» mentum contra eos peeerint, consuUbus Novariae manifestabunt,
» nec illud tenebuni nec aliud facient contra eos. Et si qua di- (
» seorda fueril orta inter Albertum ct Vbertum contra aliquem
» consorcium, aller eorum Albertus vel Ubertus eum placabil
» bona fide si potuerit, sin autem non erit in parte, nec is contra
• quem iniuria fuerit illata vel raeio appellata, tummet vin-
» dictam de eo infra xxx dies ante quam titnc fucrit conqueslum
» consulibus Novariae, qui pro tempore fuerint ; et si infra xxx
» dies iustitiam non Imbucrint, vel pignora data ab utraque
• parte non fucrint consulibus vel alii in concordia utriusque
» partis, tunc post xxx dies adiuvet se ti vult , et omnes alti con-
» sortes sint districti adiuvarc eum ad iusticiam, si eos invitaverit,
» donec disoordia erit finita. Praeterea filiis vel nepotibus supra-
» scriptum sacramentum praestare facient ex qm fuerint xv an-
•k norum post unum mensem poslquam fuerit ah uno consorcium
» vel ab omnibus requisitum, et si quis vel si qui consorcium
» abttulerint partem vel partes uni vel pluribus consorcium
» turris vel domignoni vel castri, iile vel illi qui abstulerint,
» amitant partts illius, et fiant titiut vel illorum cui abstulerint,
» teiurUc eain in feudo pro comuni. Intuper componat libras xx
>• medietatcm comuni et medietatem ilti cui abstulerint. Uoc quod
' suprascriptum est de personis Alberti et Uberti, hoe intelligatur
» de pcrsonis suprascriplorum consorcium , et si inter se percus-
» scriiU, ille qui prius alium percussit, componat libras x illi
" et x comuni, et amplius ti consulibus placuerit, qui pro tem-
» pore fueirnt, et sicuti Albertut et Ubertus iuraverunt adversus
« alios consortes de omnibus suprascriptis rebus, et nominatim
» de quartii parle turris et domignoni et caslri. Hoc totiim, quod
• supra legitar, bona fide aUendere (promittunt?), donec partem
» in turre et domignoni et eastri Garbaniae tcnuermt nisi re-
» manserit pro loquela , parabula?) eonsulum, qui pro tempore
» fuerint, data palam in concione ■• (Chart. m arch. Cathedr.
» Novar.) Insupcr alteram eiusmodi concordiam pcpigerunt qua-
dam iovis die NovarUte « in curte canonicorum s. JUariae » Ro-
glerius et Gcrardus CaballacU, Boso et Ayme.icus, Guidobonus
de Muro et Garbama de tota ea terra et praediis , quae simul
lutbebant titulo societatis ex parte communis Novariae « tn tota
» lerra Garbaniae et in castro et in omnibus fossalit eisdem
» pcrtinentibus », ita ut praedieti Caballacii corumque haeredes
tertia earum rerum parle frui deberent « cum dlstrictu el omni
» honore » , Boso vero et Aymericus eorumque haeredet altera
trrtia parte, Guidobonut et Garbania eorumque fratres tt hae-
redes poslrcma simili partt (Chart. in areh pracd ).
i Tres erant, narrat Azarius, nobilium domus in rallibus superio-
» ribus Navariae, quarum primitus una fnit nobUmm tt arduo-
» rum nramn, unut quorum praenomine dicebatur Barbavaria,
» teeundut Cavalcateile , tertiut Cvolhunont Bt tota erat detnus
» nobUium de CasteUo hahmtium i» terris suis mtrum. et mixtum
» imperium et omnimodam potettalcm » (Chron. tap. xtl). Ho-
rum eomitim potentia, quae tatt profertbatitr, prateiput tx iura-
nento apparet, quo totietatit lombardae bsguti anrno ucixx st
obttrinxerant in Fridericum Aenobarbrtm, ne inducias ullat aut
concordiam eum eo aut tms adhaerentibut inirtnt : « Concordias
» cnitahm Lombardime et Afurehiae et Romagnae et hcorum
» et asmium qui imt «ei erwU in hae sodetatc et iuramento ,
» quae ad invicem praestiteruni , bona fide ti tine fraude et
» maU> ingenio tx mea parfc obttrvabo. fit guervam mvam
» faeism imptratori Fedtrieo ti intraverit Longobardiam , el
» marehioni Uontisferrati et comitibus Blanderati et fiiiit Mal
» parlerii de Castello et caeteris, qui sunt vei erunt in Italia
» t»i parte imperatorU, H bona fide et txne fraude depellam
» iUotquy mnt procetti ad mpetatorem, de civitate et de burgis
. et de omnibus iUit loeit , in quibus virtutem kabucro, et eo-
» rum bona deslruam et dettrui faciam nee faciam paeem
» nec treguam nee gutrram recredutam cum imperatore Federico
» vel eum marehione Montisftrrati ncc cum atiis rnimicis absque
» eommuni parabola tt mauifesta omnticv» civitatum etc. »
( Antiq. itat. , dissert. xirtu ). Sed non mutto pott bettum No-
variai ipti ii eomitet indixermt, ut patet ex eorum iuramento
xvi kal. apritis a. ttcxc prolato : * Guido de Cattello el fra-
. tret eiut Manfrtdm tt Ricardut atqut Bonifacius iuraverunl
. ptr saneta Dei evangetia quod seeundum voluntatem et man-
' datum contulum Verccllarum qui nune tunt et erunt, facicnt
. «ine fraudc vivam guerram iltis civitatibus et villit H locis
» et pertonit, quat dixerint eis consules f^crcellarum el tpecia-
. liler civitati Novariae et episcopaiui et Romagnano et mar-
» chionibus de Romagnano et eorum parti tam in rebut quam
' m personit, nec paeem nee concordiam nec reeredenciam nec
» aliquod paetum eum illit vicit et loeit et civttatiau* et per-
- sonis, et spccialiter eum Novariensibus ei hominibus eorum
' epitcopatiu, et cum illii de Romagnano et marchionihut illius
» loci et eorum parte facient sine contilio et comuni voiuntote
» et praecepto consulum VerceHarum ; et hanc guerram titra-
' verunt facere eis sicut tupra legitur, ab omnibut suis villis
» ef <oct* el cattellis quae tenent et pottident per se vel pcr
» o.ioe bona fide , excepto cattro Gravalonc , quod non tenelur
» facere guerram hominibus de #ediolano elc. » (Monum. Hist.
patr. Chcrf. tom. I, eol. 9i6).
Perpluret possessiones ii habebant, quae in imperatorum diplo-
matit recententur, et yallium AntigorU et Formatiae dominio
potiti fuerant , quae omnia ab imperatoribus , quorum parles
secuti fuerant, fortasse adepti erant Fridcricus I eos recenset
in privUegio Ulmae dato kalendis augusti a. ttcw , deiiuk
Henrieut VI eius fitiut enumerat Arditionem Guilelmi filium
eiuique fralret nepotesque , l brrtum Crollamontis , Guilclmum
Mulparlerii , Olricum q. Martini eiusque fratres, Petrum q, Ca-
valcaneUe et fratres tuot, Abbatcm dc Castello, Albertum Gri-
lam , filiot Anigaceii , Guidmem Harbavariae et Simonem cum
fratribus tuis. Ex hoe atque OUonis IV a. mccx diplomalt da(o
mtitia eruitur iurium ac privilegiorum iit comitibus concestorum
(C.f. hoedoeum. in Append.). An rero tradita facultate uterentur
leyes ct statitta in suis terris condendi , incertum esl ; ted paullo
potl navariensis episcopus propter eas conccssiones per prineipum
piiviltgia acquititas titdem adversabatw, el praecipue proptrr
iura super Damus Ossotae ineolat tibi subditos , et quamvis
comitei ab imperatore delegationem obtinrrent quorumdam iu-
dicum ut desideria sua implcrent , epitcopus a pontifiee breve
asseculut est ( Cf. Balut. n, pag. 611, 64S), irritans quiequid
imperator, quem imptton tyrannum nuneupal, pro comitibus
iptis egerat. In bello auttm quod a. uccxxm inter Novariam
Vercellaique exartU , altera haec civitat ut socios tibi orfini r-
niref, PaUantiae et Inlrae eommuniUitet aliasque illarum vallium
et OttoUte , ef dominos de Castello ceterosque rieinos nobilct
adduxii ad foedus seeum adversus Novariam lanciendum , quae
cot sibi subditot detinebat; ipsi Vercellarum rivitatem adepti sunt,
el pratter veetigalium solutionem promisrrunt « fuccre gver-
» ram pro eomuni Vercellarum comuni Novariae et hominibut
» Novariae ...ad ignem et sanguinem cum tota eorum forcia . . .
« ad voluntatem potettatit Vercellarum . . . tam pro praesenli
» <7uerra quam pro atiit guerris, quas commune et homines
•• Vercellarvm habucrinl cum comuni ct homimbus Novariae -
ttc. — Bellum lameu illnd brrve fiiil , trtle Tristano Calcho :
Digitized by
Google
55 9
STATVTA
56o
martis xnu inlrantis ianuarii sunt ad precepta co-
munis Novarie , possint ibi esse pro dominis et po-
testatibus, sicut alii cives Novarie.
• Novarienses beltum quoddam in Verbano lacu habuerunt , quo
• armata apud Angleriam claste Pallantiam oppidum bit cepe-
• runt » (Hist. Mediol. p. 275); el in paeis traetatu pottmodum
inito Vercellarum civitat spopondit foedus illud non infringere
comitibut illit quovit modo auxilium inferendo, sive antiqua
eorum iura violando aut impcdiendo tn valUbut Intrasea et
Oxola et in Vergantc. Quamvii vero ii comitet et vallente*
Verecllarum eommunitati iuraverint se nunquam faeturos « pa-
• cem vet treguam per quam supponantur iurisdictioni Ifova-
» riae • , tamen Mediolani archiepiscoput Henricus e Settala
v kal. nov. Mccxxir se pollicilus est recepturum • dominos de
» Castello el alios nobiles et homines de Pallantia , de Valle
> Intrasca et Oxola , quibus ad hane concordiam pervenire pla-
• cueril , in protectione et defensione et habitaUone super terram
• suam ad habitandum , tam in personis quam in rebut et in
• omnt eorum iusticia , atsignando et providendo et dando eit
• locum idoneum et competentem ad habitandum , in quo ha-
» beant mercatum . . . quod si commune Novariae faciet guerram
• vel damnum dabit domino arehiepiseopo vel hominibus suit ,
• qui sunt citra Ticinum versus Vercellas , ipsum vero com-
» mune incipiet et faciet guerram communi Novariae ex parte
• sua , vel resarciat lotum damnum , quod comune Novariae
• ipsi domino archiepiscopo vet hominibus suis faciet vel dabit,
• et usque ad quinque annot attendatur et observetur ; et ti
• contigerit quod commune Vercellarum inlret in guerram hac
• de causa , promisil dom. archiepiscopus et simililer comune
» Vercellarum quod neuter illorum faciet paccm vel trtguam
*• vel posum fraudolotum sine altero, et quod guerrabunt bona
• fide quousque guerra duraverit • ( Disc. /// , 120 in tabul.
• municip. Verceli). Haec summatim de illis comitibus innuere
praestabat, quorum lempore procedente potentia et divitiae cre-
verunt, additit insuper, ul dixi, Vallibus Antigorii et Forma-
tiae ab Lberto de comilibus Blcndrati Pelro comitx donatis, et
Antiaschae dominio; el feudo Maltarellae prope Domum Oxolae,
comitatulo in privilegiit imperaUrrum nuncupato, quod ecclcsia
novarientit possidebat , aliisque pluribut.
Cruxinalium tn Cusii lacus tinu positum prope Vemeniam ,
non parvut pagut ett, nobilitatus a Friderico quondam comile
palatino et milite feudis ac privilegiis imperatoriis claro, qtii
tcclesiam t. Petri Gravalonae aedifkavit et in ea beneficium ec-
clesiasticum instituit , a quo familia nobilium castri Crusinalli
propagata est ; cui tamcn loco nomen multo celebrius dedit Ale-
xander PP. V. ex eo ortut, qui Novariae quoque epitcoput fuil.
Valido castro munitum fuit, ab Ottone I cnno dcccclxii Beren-
garium et Villam exagitante uni ex nobilibut donatum , quod
deinde proprii domini tenebant, inter quvs Aimericus capitancut
papiensis circa annum mccc ghibellinus Torniellorum faction : s
studiosissimtu , el parii rotundae Brusatisque summopere in-
fensus; et fertur • quod duci faciebat plaustrum unum onuslum
• tcarionibus pro eruendis Novariensibus oculis : et tam prave
• se gessit , quod fuit interftctut in confiictu ad bicoccam per
» hominet Novariae » ( Azarius in Cbron. cap. xu ). Domini
de Cruxinallo qui Papiae scdem fixerant , causam ghibellinam
semper prosecutx sunt , sed qui Novariae consedcrant , se ad
guelfam convertervent , ei propterea Tornielli eorum castrum di-
ruerunt; ac postea Galeatius Vicecomes cunctam tradidit in-
cendio terram, ut inimicum marchionem MontisferraU oppugna-
ret. Circa annum vero vccxxi domini illi, ut eomitibui Blan-
drati et Cattelli potenliae amplialionem impedirent irruptio-
nemque in civitatem , foedut cum potestate Desiderato de Castello
percusserunt , quo Novariae cessionem burgi Vemeniae pol-
licili sunt cum montibus tuu ac arce et omni iuriidicUone in
finiUmoi pagos totiusque plebis , ac iuris naves in lacum Cu-
rium mittendi; sequc novariensct cives, milites ac castellanos
conttituerunt , addita tributa solvendi condiUone. Haec omnia
novarieniis respublica ab tit obUnere visa est , cum , epiicopo
lacut regionem rettituere coacto, vereretur ne comitei BlandraU,
Vallis Sestitis cx magna parte domini aliorumque locorum, ac
comites de Castello late dominia obUnentei tn circunutantibui
vallibus et in Verbano , tn Vemeniam vel in Novariam ipsam
irruerent , ac deinde dominarentur. Temport autem procedente ,
Cruxinallum tn Vememae dominio ac iuritdieUone ineltuum
fuit. — Quoad Vergontit et Pelraesanclae loca cf. not. ad
cap. ccixxxix.
Vemenia ad ostium Atitonu amnu , ubi caput Hortani sive
Cusii lacut, tita est, Omula ab anonymo Ravennati (p. »02 )
vocatur, adnotatori tuo ignota , Omagnum vero a Macaneo
(Corogr. Verb. lac. pag. €9, n. 4t0) tt Eumenia a Laiaro
a XLVII. Ne liceat burgis, villis vel singularibus
personis eligere potestatem vel rectorem.
* Statutum est quod aliqua universitas \el coadu-
natio vel societas personarum vel singularis persona
burgi vel ville *, vel alterius vici iurisdictionis comu-
nis Novarie non possit nec debeat nec ei liceat
eligere vel habere vel tenere aliquam personam in
potestatem vel rectorem vel vicarium vel quasi modo
aliquo vel causa aliqua, qui vel que dici vel exco-
gitari possit, nisi ille potestas vel rector daretur
et eligeretur in consilio generali civitatis Novarie
' ad sortes 8 . Et qui contrafecerit, si fuerit burgus,
componat pro banno comuni Novarie pro qualibet
vice libras centum imperialium, et amittat priville-
gium burgi ; et si fuerit villa, componat pro banno
b libras l imp. ; et ultra hoc detur eidem burgo vel
ville potestas per comune Novarie ad sortes ad il-
lud salarium, quod videbitur consilio. Et si fuerit
coadunatio vel societas personarum, componat pro
banno libras x imp. quot quot erunt numero in
ipsa coadunatione vel societate, et quelibet singu-
laris persona lib. x imp.
XLVIII. Ut nullus possit esse potestas burgi ,
ville vel universitatis , nisi eligatur ad brevia.
B Item statutum est, quod aliqua persona non pos-
sit nec debeat recipere , habere vel exercere vel
tenere aliquam potestariam vel regimen alicuius
burgi vel ville vel vici vel universitatis vel coa-
dunationis vel societatis vel singularis persone
burgorum et villarum districtus comunis Novarie,
c nisi electus fuerit ad brevia 3 in consilio generali
a Aprobatum esl.
B Aprobatum est.
Atig. Cotta , ab Eumenidu nomine inepte stimpto , demum Ve-
mania in labula itineraria theodosiana. Contendunt , at fabu-
lose , ut reor, quidam scriptores hoc oppidum munitionibus iam
firmatum (anno ticccxi dirutit) eta Lepontiit occupatum Caetari
in Galliat tranteuntt obtlitisse , eumque tW subsistentem regio-
nemque pertcrutantem exclamatte : «. heu moenia! », hincqtti
nomen exortum fuitte. Quidquid sil , Omula teira erat do-
minorum Crusinalli vici haud dutantu , ac non infrtquen&s
burgi plebisque diijnitate gaudebat , ubi ius circumpositis pagis
etiam postmodtim dicebatur. Coniicitur aedei burgi ad radices
seu latus montis fuuse collectas , quae nunc ad imam partem
ductae nmt , ubi lacut quondam fuiite videtur, et nunc Negulia
fluvius emittitur, licet in superiorem partem ctm aggeribvs flu-
minum interclusus iam multo sit Verbano altior. Nonnulli ctr-
d cumfusi huic burgo pagi olim eorumque accessiones cum ipso
unam consUtuebant paroeciam , sed viarum et montium atpe-
ritat, aerit inclementta et locorum quorumdam diitantia eorvm
divisionem epiicopit tuaserunt.
1 Cf. notam ad capit. cxi.
2 /n potterioribut vero ttatutit invenitur hoc capitulum his certo
coaevum , quod in codice derideralur cum nonnuUi* aliu ob
quampluret eiut rimat: « Ut omnet universitates , quibus da-
» rentur potestales, tolvant eorum tataria, ticut consuevervnt
» ab anno currente mcclxxiii retro.
» Item ttatutum et ordinatum eit, quod omnet universilates
• Novariae, quibut darentur potestatet per tempora per comune
» Novariae, debeant tolvere eorum talaria seu salarium, sicut
» consueverunt , et ad illum modum et formam , qui consut-
• verint hinc relro, vel prout taxabitur in futuro. •
3 Seu, uti apud noi mot ett, per tehedulat, quibus candidati nomen
inscribitur. Quomodo vero electio praetorum aliorumque commu-
nitatti minutrorum tn singula pene republica procederet, ap-
paret aliquatenus in Caffari continuatore fRer. Ital. ScripL tom.
VI, pag. 4SS) coaevo auctore, qui de anno siccxxii agent hate
srribit : « dicta eUctio non fuerat facta ad vocem sed ad brnia,
Digitized by
Google
56i
COMMVNITATIS NOVARIAE
56a
civitatis Novarie. Et qui contra fecerit , componat a sindicum vel ancianum vel capitaneum vel vicarium,
pro banno qualibet vice comuni Novarie libras xxv
imp. , si fuerit potestas vel rector burgi ; si vero
ville , libras x imp. , si vero coadunationis vel so-
cietatis vel singularis persone, componat pro banno
libras quinque imp. pro quolibet quot quot erunt
in numero, quorum regimen vel potestariam ha-
buerit vel tenuerit vel exercuerit modo aliquo vel
causa, que dici vel excogitari possit. Et hoc sta-
tutum possit mutari et minui arbitrio et voluntate
maioris partis illorum de credentia *.
XLIX. Ut nullus possit esse actor, sindicus vel
ancianus burgi , ville vel universitatis.
* Item statutum est , quod aliquis civis vel no-
bilis Novarie vel districtus eiusdem vel alia persona
qui sit civis Novarie vel nobilis districtus eiusdem,
nec aliam personam , preter potestariam Valen-
trasche 1 , que sit et remaneat sicut de ea dispo-
situm est ; et salvo eo quod liceat cuilibet burgo
vel ville vel vico , coadunationi vel societati licite
habere sindicum vel actorem sine fraude , qui sit
et esse consueverit vicinus et incola et habitator
illius burgi vel ville vel vici vel universitatis vel
coadunationis vel societatis , et qui consueverit
omnia honera substinere illius burgi vel ville vel
vici vel universitatis vel coadunationis vel societatis.
Et qui contra fecerit, si fuerit comune burgi vel
universitatis villarum, componat pro banno comuni
Novarie pro qualibet vice libras centum imp. ; si
non possit esse actor vel sindicus, ancianus vel b vero fuerit villa vel vicus vel coadunatio vel so-
capitaneus vel vicarius alicuius burgi vel ville vel
universitatis, coadunationis vel societatis burgorum
et villarum districtus Novarie, nec habere vel te-
nere vel exercere aliquod predictorum directo vel
alio modo. Et qui contra fecerit, componat pro
banno pro qualibet vice libras xxv imp. ; salvo eo
quod iiceat cuilibet burgo vel ville vel societati
habere sindicum sine fraude, qui sit de illo burgo
vel villa vel vico vel societate, et solvat omnia
honera ipsius burgi vel ville vel societatis vel uni-
versitatis , et ibi habitet tamquam incola et vicinus.
L. Ut non liceat alicui burgo, ville vel univer-
sitali habere actorem , sindicum vel ancianum.
B Item statutum est, quod aliquis burgus vel villa
vel vicus vel universitas vel coadunatio vel societas
iurisdictionis Novarie non possit eligere vel ha-
bere vel tenere vel accipere aliquem aclorem vel
Aprobatum est.
Aprobatum est.
» rive ad torUm ». Saepe munut hoc electionis ad brevia tno-
nacis, forte Humiliatis, credebatur. Insuper »'n Vercellarum tta-
tutis legimut : « llem quod omnia officia ordinaria eomunit Vercel-
» larum, quae dantur ad brevia, debeant dari per fratres minoret
» ad tutpieionem quamlibet removendam ». Alibi vero : « Quod
» potettat teneatur habere tecum sex tapientet huiut civitatit,
» quorum consitio pottit uti, et tecundum voluntatem credenliae
» etigantur ad brevia vel alio modo » (Stat. ant. impr. fol. 64
et 52). ffuiutmodi electio Iporediae quoque in utu eral: « Item
» ttatuerunt et ordinaverunt quod in katendit augusti ringulit
» annis fiat eredeneia, in qua ponatur de ttatutis comunit fa-
» ciendit et reformandi» , et in qua ttatutarii iuxta voluntatem
» credeneiae eligantur ad brevia, et rimiliter unus notarius, et
» qui statutarii breve habuerant, ipsum tibi retinere non possint,
» ted ipsum dare teneantur alicui de suo tercerio speciali suo
» saeramento, quem crediderint esse ydoneum ad praedicta, et
» breve dare teneatur potestate seu vicario praesente quicumque
» ipsum habens antequam diseedat de palacio etc. fStat. Ipored.
lib. I * De statutis faciendis et meliorandis » in Monum. hist.
patr., tom. II, p. //00).
Quoad praetoris novariensii electionem saec. xni haec obtinuisie
videntur, quae m stalutis mss. anni ucdlx leguntur: « Ellectio
» potetlatit debeat fieri in consilio generali civitatit JVovariae,
» videlicel hoc modo : in consilio generali civitatis Ifovariae prius
» cridato elligantur xxntr de dicto consilio ad sortes, qui xxir
» sic ellecti statim in camera comunis vel in atio loco congruo
» secedant seu reducantur, et ibi more consueto qui maiori parti
» retpeetu numeri fuerit nominatus, in scrutinio elligatur in po-
» testatem, et eius eUecfio ttatim m consitio generali publicetur »
(Lib. I, cap. clxxix). Modum autem raHonum redditionis a
potestate eodem e regimine exeunte et familia sua docent statuta
eadem, cap. clxxx.
cietas, componat comuni Novarie pro qualibet vice
lib. l imp.
LI. Ne orphani, vidue, absentes et contradicentes
teneantur de predictis penis.
* Item statutum est, quod de predictis penis vel
bannis vel compositionibus , que continentur in
suprascriptis capitulis, vel aliquo modo non tenean-
tur orphani, vidue nec absentes, nec qui contra-
dixerint ne predicta inhibita vel aliquod predictorum
fianl.
LII. Ne potestates vel consules burgorum vel
villarum iurisdictionis Novarie exerceant de una
persona ad aliam, ultra id quod ordinabilur per
consilium.
? Item statutum est, quod aliquis potestas vel con-
sul alicuius burgi vel ville vel universitatis districtus
Novarie non possit nec debeat facere aliquam con-
dempnationem vel absolutionem de una persona ad
aliam, vel aliquam exstimacionem vel limitationem
vel dationem in solutum ultra quantitatem , que
ordinabitur per consilium generale civitatis Novarie.
Et qui contra fecerit , potestas vel consul iusticie
teneatur et possit et debeat aufferre pro banno
lib. x imp. pro qualibet vice ; et aliquis tabellio
non possit nec debeat facere vel scribere inde ali-
quam cartam vel scripturam ; et ille notarius vel
tabellio qui contra fecerit, det pro banno comuni
A Aprobatum est.
Vallis vulgo Intrasca ab Intrae burgo nomen mutualur, cuiui
longiludo per duodecim lapides extenditur. Trigxnta circiter
vici in ea numerantur, et duo fluvii qui in Verbanum con-
fluunt; plebem de Intro cum cappellis sui* nominat Innoc. IlPont.
et Ulifredo episcopo confirmat, pagis nonnullis modo consitam in
dies paullatim crescentibus. Eam vallem effecere torrentes ex am-
plissimis montium spaliis praecipites, qui ad Ossulam et Vegetium
perttnenl, dum cxundantium aquarum impetu montes excavant,
et quae montibus abrodunt in lacum ingerunt, diuturnitate tem-
poris planitiem non modicam, sinumque a Pallanlia Sunaque
ductam e/ficiendo- Inlrum et vallem dominabantur eirca annum
vcc comites Blandrati, ex quibus Guido xni die augusti anno
vccxrm burgum illum Novariae vendidit, sed nihilominus non-
nulli incolae Vercellenribus a. wccxxii per tractatum adhae-
strunt, quod diuturni belli inter utramque civitatem causa fuit,
a Tristano Calcho et in Novaria sacra descripti. Anno vero
mcclix composita est inier bellantes pax, factaque Novariae
cetrio terrarum a eomite Guidone emptarum, el exinde burgus
paullatim excrevit, universae vallis primatum tervant.
Digitized by
Google
563
STATVTA
564
Novarie pro qualibet vice lib. x inip.
mis ipso iure, et iure ipso remotus ab officio no-
tarie et tabellionatus *.
LIII. Ut potestas et consides iusticie teneantur-
inquirere et exequi que in predictis statutii conti-
nentur.
* Item statutum est, quod potestas Novarie et
quilibet consul iusticie Novarie 1 possit et debeat
et teneatur inquirere ex officio suo sumatim ad pe-
ticionem cuiuslibet, qui teneatur privatus, si quid
fieret contra predicta vel aliquod predictorum di-
recto vel per obliquum vel in fraudem aliquo modo,
et predicta omnia et singula executioni mandare et
trahere.
LIV. JSe predicta statuta preiudicent dominis
Novarie et iurisdictionis et universitatis vallis Sic- b sciantur et intelligantur.
et sit infa- a militum et paraticoruni Novarie et cuiuslibet p».
ratici, et con&ulum iusticie Novarie, sicnt erant
ante hec statuta. Et salvo eo quod iuris perilis U-
ceat advocare et postulare, non obstantibus omni-
bus statutis suprascriptis seu aliquo suprascriptonun,
impune ; et hec omnia statuta et ordinamenta va-
leant et sibi vendicent locum, non obstantibus alir
quibus statutis vel ordinamentis factis vel faciendis,
que contradicerent vel contradicere viderentur in
toto vel in parte. Et si aliqua universitas vel so-
cietas vel persona promisisset vel iurasset aliquid
facere , quod veniret contra predicta vel aliquod
predictorum , ex nunc sit absoluta , proinde ac si
non promisisset vel iurasset, et ut predicta orunia
observentur , et ut ne negligentur, sed ab omnibus
cide , et potestati et consulibus militum et parati-
corum.
Que omnia statuta et singula et quelibet pars
ipsorum sunt facta, salvis omnibus iusticiis et iuris-
dictionibus et honoribus dominorum Novarie et
episcopatus vel iurisdictionis et hominum et univer-
silatum vallis Siccide 4 , et potestatum et consuluni
A Item quod poteslas teneatur infra mensem unum proximum
post iutroilum sui regirainis facere legi ipsum stalutom iu
consilio generali , et exponere in consilio do facto ipsitis
statuti usque ad quantam quantitatem potestas et consul
alicuius burgi vel ville vel universitatis districtus Novarie
possit facere condempnationes, vei absolvere vel exstimare vel
dationem in solotum foeero de una persona ad aliam. — Apro-
batum est.
B Aprobatum est.
1 « Kegnantibus Novariae consulibus , ait Azarius , ius redditum fuil
» primo mb una volla ecclesiae s. Dionysii nuper destructa.
• Deinde iustiUa reddita fuit sub voltis eeelesiae Paradisii
• i. Mariae maioris; ex guo eanonioi tantum infestabantur
' clamoribus , quod divina officia occupabanlur et ossa sepul-
• torum suppeditabantur , adeo quod dominus Franriseus de
» Lando tunc potesta* Novariae palaUum erexit novum, et alter
' suus nepos eliam cameram currieuli addidit, sicut cst de
• praesenti. Durantibus autem consulibus semper noslra civilas
• acquisivit , regnanlibus vero potestatibus semper declinavit »
('Cbron. cap. xn J.
9 A flumine Sessite , quod ex adversa glaciali Italiae parte drfluit,
et inter Vercellas alluit el Novariam , earum urbium sittgulum
agrum terminans, et in Padum fertur, hacc rallis satis ampla
spaUo riginUguinque circa lapidum nominatur. Flumcn illud
varie appellatum ; nam Scssites antiquum nomen Plinius demon-
stral, ex quo vernaculae pronunciaUonis titio primo quidim
Seseda , ut in veleribus quibusdam scriptis legihtr, deinde eliam
Sesia , ut vulgo kodie dicilur, aut Sesium dictum est ( nam el in (
veteribus scriptit sarpius hi monles Sesii appellanlur) et Sessis
ab Ennodio in carmine, quo iter per Cottias Alpcs et oppidum
Brigantionem (Btiancon) describitur, ubi hic versus est: « Duria
» nam, Sessis torrens vel Slura vel Orgus »; fuerunl et qui
antiquum nomen ignorantes, et latinam rationem aliquam im-
perite sequentes Siccidam dixere. IJuic valli aliae seu sinus ad-
iacent, quasi minares rami, ex omnium vero incolis universitas
una unumque commune exlitit, cui certa etiam privilegia prae
caeteris populis et propria statuta erant, el praelor. Eius ecclesias
Jnnocens II Pont. uno verbo simul commemorat, quas pauras
fuisse, nempe vix seplem verosimile esl, el veterem mctrocomiam
burgi extilisse, qui hodie Borgo Sesia dicilur. JMcta vrro quan-
doque est curia suptrior, quae Varalli esl, el inferior quae
Burgi, qui in his stalutis Burgus Francus nuncupatur; sed
paullatim, ul ubique, valde in ea auclus esl incolarum el vi-
corum numerus, quos Caudentius Alerula Siccianos appellat, ct
ab iis interceptos ait Thcutonorum regulos atque ad Caium Ma-
rium adductos fuisse. ffaec plaga inler montcs sese amplissimo
circuito proferentes conlinctur, ct inter alpium cacumina omnia
eminet; ac licet putaverint nonnulli hunc proptie montem dcmon-
A Statutum et ordinatum est, ut quilibet burgus
et villa et vicus et universitas, societas et coadu-
natio personarum de episcopatu vel districtu No-
varie de extra civitatem debeant habere scripta
omnia predicta statuta in eorum statutis et ordi-
namentis hinc ad kallendas augusti proxime ve-
nientes. Quod si hoc facere neglexerint et distule-
rint, quod omnia alia statuta et ordinamenta que
habuerint , sint ab illo termino in antea cassa et
irrita et nullius valoris, quantum in eorum preiu-
dicium, sed in aliorum favorem valeant et leneant.
LV. Qualiter potestates electi voluntate consilu
debent habere eorum salarium, et possunt capere
personas et res, et ut non possint impediri.
Miilesimo ducentesimo lxxiiii », indictione prima,
die sabbati, x exeunte decembre.
A Aprobatum est.
stratum a Caesare, cum summas alpes dixit, magis tamen cern-
simile est summitatem Alpium generatim illum intellexisse. Vi-
detur autem iugum hoc undecumque etiam e mari respicientibus
omnmm altissimum, ac non solum celsiludint , sed etiam per-
petuis nivibus eonspicuum adeoque amplutn, ut iilud variae na-
tiones ultra citraque Alpes atUngant. Huic valli Barbavariorum
familia, ducis titulo assumpto et castris exstructis imperUasse
tradilur; postea comites quaque Blandrati ipsius dominatum
tenucrunt, ul infra ad cap. cccri dicelur. Ante pacem Constan-
tiae iure libertatis regaiia iuste Novaria possidebat et fluminis
Sessitis dominium iam retinebat, quae omnia exinde pax eadem
illi plene constabilivit.
Revera tune viri inferius nominati rectores fuerunt Novariae pro
praetore, ut ex sequenUhus evincimur. H anno quoque mccxlvu
cotisules et reclores simul fuere communis Novariae. Narrat
Asarius: • consuies primitus Novariae constituios propter di-
« scordiam nobilium aiternative acquisivisse partem, tt primo
« Barbavariae, pro qua habuerunt terram Paltntiae, Intri et
» universitaUs Valentraschae et Stresiae in Verganttel um/ersam
» Ossolam cum vallibus sibi subiectis, et cum Gravarona, Gui-
» lengo et pluribus aliis locis videlicet et Marano in parUbus
« inferioribus; et ipsos cives et nobiles fecerunt, restitutis eastru
" et fortaliiiis eorundem; et in ipsa civitale coeperunt perma-
» nere, et permanent de praesenti tamquam boni cives » ( Chron.
cap. xii). Quidquid de his sit narratis, MedioUuii adhuc Bar-
bavariorum familia florebat, et a comitibus Castelli orta fue-
rat, et fertur olim Sessitanis vallensibus imperitasse, eteastra
s. Stephani et s. Augustini prope Varailum sita iam in ruinas
dctapsa tmuisse, unde comitcs valtis SessiUs appellati. Comttes
ii Castelli in diplomate Othonis IV nominantur, inter quos fi-
deles vassalli Conradus Uberti Crollamontis de CasteUo filius,
Martignonus AndreoUus Barbavaria, Martinus Abbas. haere-
desque sui Marlius et Guilclminus , quibus illc imperator iura
et possessiones ab antccessoribus suis Carolo, Othone ct IJenrico
roticrssa confirmat, quae in ipso diplomoie leguntur (Cf dipt-
Digitized by
Google
565
COMMVJXITATIS MOVARIAE
5SG
«i
Hec sunt statuta et ordinamenta facta de volun-
tate consilii maioris Novarie hodie celebrati per
dom. Anselmum Caballacium et Guidonem Barba-
variam ancianos* et rectores comunis Novarie , et
per consilium generale civitatis Novarie.
* In primis statuerunt et ordinaverunt, quod pote-
states burgorum, locorum , universitatum et villarum
electi hinc retro, et qui eligentur auctoritate con-
silii generalis, habeant et habere debeant a personis
et hominibus , terris et universitatibus et burgis ,
quarum et quorum electi fuerunt potestates, salarium
in consiliis ordinatum, seu tantum salarium pro quo-
libet, quantum fuit anno presenti currenti mcclxxiih
seu anno proxime preterito stabditum per consilium
generale ad plus , non obstante quod non iverint
et rexerint dictas terras, universitates et homines l
dictarum.
A Non ponatar.
xr aprilit mccx in append. ). Ctrtt posseitionet et iura quam-
plurima possidebant, et Guilelmo • venditae tunt per commune
• Novariae aquaeductui et dcrivationet aquarum, quae veniunt et
» labuntur, H de caetcro venient et fluent teu orientur in fottatis
» el per fotsata tlratae mattrae Caltignacae, Itarni et Vignalli,
• et iutderivandi iptat aquai ». Plures ex ea gente viri in im-
peratorum privilegiii aut in publicis civitalum magistratibut
oecurrunt; nam Guidonem nominat Fridericut I in tuo calend.
augusti ucLrui diplomale, quo comitibut de Castello privilegia
et iura conferl aut laudat; Arnaldum ipie Caetar praetorem
a. uclxii Placentiae praefieit, Andreottum Otto IV (xv apr.
mccxJ gratiit deeorat eximiit: « Andrcottum Barbavariam pro
« te el omnibut conianguineit tuit de la ca de mezzo; » Phi-
tipput Ticini rector a. ucai eral, iuxta chronicon Flos florum
Ambrotii Botti, quo anno (xxtr die martii , tette Catcho Tri-
ttano) pacit foedut inter eam civitatcm el Mediolanum initum
ett: <• facta fuit pax perpetua intcr Mediolanentet et Papiensct
• per nobilem virum dominum Philippum de Barbavariit comitem
» de Cattello novarienscm, qui tunc temporit erat potestat civi-
• tatii papiensit, cuiui virtute et tapientia itta pax concluta
» fuit •>. Guido praetor alter Novariae anno mccix, et Andre-
otiut consul a. mccxxx, et Franciicut, ut alioi quampluret prae-
teream,in lohannis Galeatii Vicecomitis contiliit intimitate gavi-
tut ett, eique princept filiorum tuorum tutelam pott sui obitum
suscipicndam concredidit et curiae suae regimen, cuiut Petrut Phi-
largus archiepitcopus Mediolani et lohannes novarientit epitcoput
participet crant. Vallis Ugiac feudum a Demetrio duce collatum
ponsidebal, in quod se recepit, effitgient nobilium ghibeltinae
factionit in eum coniuratorum tuaeque fortunae invidenHum
iram. Caeterum cf. etiam notam ad cap. ccxxm, in qua de s.
Leonardo sive Pallanlia tcrmo esl, quo ipsi Barbavariae sae-
culo xiii dominabantur. Guido iste in contilio generali civitatit
a. mcclxxv sedcbat , cuius legatut tractatui illi interfuit, qui
Gaudiani inter Novariam et Vallit Sessitanae incolat, in hit
ttalulis (cap. cccxi) recilatut factut est. En quid de Barba-
variis eorumque bonit decrcverint ttatuta inde emendata : « Item
» ttatuerunt et ordinaverunt quod loncclminus et domina laco-
» bina filii q. dom. Guidonit de Cattello de Omavaxio teu alii
» ipiorum nomine non possint ccdere iura sine liccnlia illuttrii-
» simi principit elc. Propterea ncc domini Georgiut et lacobus
» fralret filii q. domini Guidonit Barbavariae de Cattello ncc
• Albertinut fitiut dicti dom. Georgii nec dom. Petrina uxor
• dicti Albcrtini teu alii iptorum nomine de hit, quae invicem
» contingunt omnes praedictot seu alterum ipsorum ex arbitra-
» mentis et contcntis in eit quoquo modo factis el tequulis inter
» iptos, de quibut conttaret per publicum intlrumentum tetta-
» tum, tcriptum et abrevialum per Guilletmum Gritam notarium
» milttimo tricenlesimo vigeiimo sexto, indictione nona, die iovit
» tertiodecimo. mensit novcmbrit, niti cederent tibi invicem ».
( Stat. mcccclx mss. , lib. II, cap. CL/r ).
Antelmut vero Caballaciut communitali librat cl imp. mutuo
dedit , ut ex illit aliiique pecuniis mar chioni Montitferrati li-
brarum miile ttipendium ex conventione debitum lolveretur, et ex
redditibut portorii broleti et Petraeianctae rettituendarum utque
ad integram tortit ct usurarum tatitfactionem (Cf. docum. ix
dccembrit uccLXxxir in append.}.
a * Item quod omnes et singuli potestales predicti
possint ab anno novo in antea eorum propria aucto-
ritate nullius iudicis licentia requixita capere, tol-
lere, robare, saxire 1 et accipere bona, personas et
res omnium et singularium personarum iliorum lo-
corum et terrarum et universitatum , quorum et
quarum electi fuerunt et fuerint potestates, usque
ad plenariam solucionem eorum salariorura pre-
sentium et preteritorum et expensarum, non ob-
stante aliquo impedimento seu fidantia * aliquo modo
vel aliqua de causa data vel danda, seu que da-
retur ab aliquo , etiam si daretur voluntate tocius
consilii generalis.
■ Item quod potestas et rectores comunis No-
varie et consules iusticie presentes et qui pro
i temporibus fuerint, teneantur et debeant sumarie
solucionem dictorum salariorum et expensarum exe-
cucioni mandare contra comunia et singulares per-
sonas terrarum, universitatum et locorum ad pe-
ticionem cuiusque potestatis predicte vel alterius
habentis ab eo causam , perinde ac si speciales
persone terrarum ipsarum et comunia terrarum
ipsarum, universitatum et locorum essent secundum
iuris ordinem sollempniter condempnati, nulla ex-
ceptione iuris obstante vel facti.
0 Que omnia statuta facta ex certa scientia et
per publicam utilitatem potestates seu rectores
Novarie presentes et qui pro temporibus fuerint,
teneantur et debeant precise nul.Ia lege obstante
executioni mandare, et ea nullo modo impedire
nec pati impediri ne executioni mandentur , saJvis
concordiis hominum vallis Siccide.
LVI. De muris civitatis , emptionibus , vendi-
tionibus, fossatis , porticubus civitalis, et burgo
Mandelli factis tempore domini BobacomiUs de
Mandello.
D Dominus Robacomes de Mandello Novarie pote-
stas 3 , miles inclitus, rector providus et discretus,
A Non ponalur.
B Non ponatur.
c Non ponalur.
0 Aprobatum.
I Saxire idem ac obsignare, tive ir.anum in rem alienam apponert
vel occupare nomine proprio vel publicae poteslatis.
9 Fidantiam hic inlelligi censeo scnsu praestationis tel tribuli potiut
quam fidciutsionit.
3 Claruit Robacomcs, qvi ct comes Roba appellabatur, de Mandello
plurimit magistratibus a te egregie funclis el civili sapitntia.
E nobili et claritsima stirpc ortut fuerat mediolanenii , cui
practcr aliat in Scpricnti comitatu terras, Maccaneum, Man-
dellum, Mairanum, Canobium tuberanl, et principum prirtlrgia
concessa fuerant, et aliisprae cgregiis viris inpacis bellique tcien-
tia praettantibui eniluit. Plurici praeturam Novariac gessit , ac
primo anno mccii , quo fortasse tempore provida condidit de-
creta , quae hoc capitulum recentet , et insuper « invettivit po-
» testatem et consulet burgi de Cerredano nomine ipsiut burgi
» de rugia et aquaeductu flucnte in illius territorio, retinendo
» in te dominium rugiae », sub pactit el condttionibut in eo actu
detcriplii , ut patel ex inttrumento xx martii uccu , de quo
alibi mentio erit ; deinde annis uccxxx , uccxxxu et per te-
quens triennium eodem magistratu inibi functus ett. Hunc virum
Coriut, Galvaneut Flamma et Calchut inler Mcdiolani consulet
recenscnt tub anno ucxcn , cum » ad preces Cremonentium
» ne castrum Lconis fundaretur, nottri Mediolanentet idem ca-
» itrum Leonit fundaverunt , Cremonam dirit vulneribut cru-
» ciaverunt , eorumque carroccrum iam tertia rice habuerunt »
Digitized by
Google
STATVTA
568
habita lkencia et parabola ab iilis de cousitio ci- a hgna et canterios in dklo muro civitatis, ita ^uod
vitatis Novarie ad cainpanain pulsatam more solito
congregato, statuit et ordinavtt atque decrevit, prout
hic inferius continetur omni tempore firmiter ob-
servandum ; ita quod non possit relaxari , mutari
veJ removeri ullo tempore aliquo ingenio seu fraude,
que possit excogiiari, per credentiam vel ad vocem
populi vel arengi, neque per emendatores statuti,
sed potestas teneatur facere iurare singulos suc-
cessores.
In primis quod omnes pusterne, hostia, balconi
seu fenestre et alia foramina, que hinc retro fue-
runt in muro seu muris civitatis Novarie, et sunt
stopate seu stopata, stent et stare debeant, tenean-
tur et habeantur ita clausa et stopata, sicut nune
non transcendant dictum corratorem, sicut diotum
est l . Et quod teneantur et debeaat illi, q u i im_
ponerent aliquid in ipso muro, foramen et for*-
mina seu rupturas, si quas facerent in ipso muro,
statim post rupturas stopare et reficere suis ex-
pensis, et ia pristinum statnm reficere suis propriis
expensis. Et si aliquis ootitra predicta in aliqta»
venerit seu fecerit seu fieri fecerit , vel per eius
familiam factum fuerit, seu super terram cuius
factum fuerit, componat pro qualibet vice qua con-
tra venerit libras x imp. pro pusterna et hostio, si
fuerit pedes, et libras xv si fuerit miles ; pro bal-
cono vero et fenestra componat solidos centum, si
fuerit pedo , et libras x si fuerit miles ; pro fora-
sunt, ita quod non liceat de cetero alicui ullam b mine vero seu scopello 3 vel alia ulla ruptura,
pusternam, fenestram, hostium vel balcones habere, componat sol. lx si fuerit pedo, et si fuerit miles,
facere nec tenere, vel ulla foramina seu aliam Ie- Iibras v imp. Pro hedificio vero quod ultra cora-
sionem vel fracturam in muris civitatis vel in muris torem ascenderit , componat lib. x imp. si fuerit
rotarum portarum et pusternarum , nisi sicut pedo, et si fuerit mites, componat lib. xv; et he-
inferius continetur. Item quod non liceat alicui in dificium quod ultra fuerit, destruatur expensis tUius
ipso muro seu apud ipsum murum hedificare , ita qui fecerit vel fieri fecerit , salva concessione focta
quod hedificium illud transeat corratorem *, sed a Iacobo de Supra monte, que concessio duret, si
coratore inferius possint illi, qui habent ibi terras placuerit maiori parti consilii. Et teneatur potestas
seu domos, hedificare et hedificia facere, et imponere vel eius vicarius vel rectores per se vel suos nun-
cios inquirere vel inquiri facere singulis mensibus;
et ipse vel eius vicarius vel rectores in sua propria
persona singulis tribus mensibus ad minus (inquirere)
si contra predicta vel aliquod predictorum factum
fuerit in aliquo, et condempnare, sicut superius dictum
est, quos invenerit culpabiles, et facere restitui mu-
rum in statu in quo hunc est expensis illius quifecisset.
Item statutum est de rotis, quantum ad bannum *.
( Man. FJor. cap. ccxxix ). lidem rero consulet tunc « idibus
• teptembris paeem cum Comensibus feeere , ex qua remissae
• utrimgue iniuriae , rapinae , caedesque et nominatim caedes
» Conradi Eiragi , qui forte per eot diet inUrfectus fuerat ;
» addilum fbcderi ut se inHcem mutua ope adiuvarent, si qua
' vis aliunde alterutri intentaretur ; et quoniam provenerat inter
• eos caussa finium et dilionis quatuor populorum, ita cautum
» est ul Mandellum ct Cuvia rallis et Mercuriola el Dovcda
• et Lavena et reliqua ea rallit a Tresia amne Seprium ver-
» tus, nec non el Montorphanus mediolanenti accederent ; Co-
' menses vero Finum , Ogiatum , GruHascam , Grabadonam et
» Domasum obtinerent » (Trist Calckus, lib. XII ). Cum vero
ipse JVovariac anno mccii praeturam obtinuit, paeis foedus
ea ciHtat cum Blanderati comitibus inivit , qui nondum Nova-
riensibus pepercerant deiectionem sibi illalam a Lombardiae
tocietate et tui oppidi destructiontm. ArelH insuper praeturam
anno uccxxxi gessit, ac biennio tequenii Florentiae, qua adhue
illiut illustris extat memoria. Narral cnim Ricordanus Mala-
spina: « Negti anni di Cristo milledugento trentaselte, estendo
• podcsta di Firenze Messere Hubaconte da Mandello, si fece
» it ponte a Rubaconte nuovo, onde egli fondd la prima pietra
» con le sue mani , e gittd la prima cesta di calcina, e pcr lo
» nome del delto podetta tempre fu diiamalo il ponte Ruba-
» conte , e alla tua tignoria si lastricarono tutte le vie di Fi-
» renze , che in prima v'erano poche lastrieale , se non in certi
• singolaH luoghi, e maestre strade ammaltondte • jcap. cxxxiv).
Alii nobilet viri cx eadem domo memoranfar in historiis ; ut
alios praeteream, plures civitates Othone laetantur, gestis ma-
gistratibut honoribusque claro, animi alacritate et experientia
eonspicuo : Mediolani is praetura donatus est anno uccxm ,
Florenliae uccxrm et nccxxx, Placentiae uccxxvn, Patavii
vccxxv et mccxxxv, Ficentiae uccxxr/, Verceliu mccxxxvu.
Filiut erat Alberti iam Vercellarum annis ucxcvin el uccvm
praetor, et frater alterius Robacomilis, qui Alditiam Petri Bi-
clterii filiam et beatae Aemiliae tororem uxortm duxit.
I Rota intelligenda videtur via teu iter publicum , quae vox in
quadam charta anni uccx legilurapud Ughellium, Kal. Sacra,
T. I, p. 554 ; et in seq. capit. civu legimut: • quilibet habens
• domum seu acccstum attestans viis non solatis faciai prae-
• dictas vias *olari quilibet a suo latere usque in medio ro-
• tariac suis expensis ete. • At hoc nomine aliud intelligendum
etse tlatuta anni udxi innuunt, ubi aiunt : « Item ttatulum est,
■ quod in viis publicis civitatis et suburbiorum Aovariae intra
» rotas portarum et pusternarum etc salvo quod bestiae
» tenexari et minui bene potsint intra rotat prope murum
» rolarum etc. >
S Rivulut seu gurget, perquem aqua vel aliud liquidum deeurrat,
vulgo colatore.
Eo salvo quod lioeat habentibos facere iuxta murom tencre et
habere foramen a medto moro sopra, sicut babent, dom tamen
non sil largius uno palumbario * seu de nno lapide cocto. Et
si quod esset ultra predictam forraam , qaod reformetur in
prodiclo statu sub predictls penis, ct salvis biis, que ordinata
sunt ad foramina rolaruni in consilio generali. — Aprobatum
cum grosula.
1 Quomodo in privatorum civium contractibut inter se vet cum ipso
municipio hoc ttatutum tervaretur, probat , quem hic piofero,
actut vewMioHis tabularnm r arcae cuiusdam terrae communis
ad portam s. Mariae prope murum civitatis • et usque in ipsum
» munif», retwito in se comune muro ciHtatis, et ita quod liceat
» ipsis emptoribus rumpere ipsum murum vel deteriorare, ted
» lieeat eit habere et tenere usque ad ipsum mutum et in ipso
v mwo domot et hediffitia sicuti nunc habent, et hcdifficare
. de novo supra ipeum murum, el si terra isla fuerit necetsaria
• eomuni Novarie pro de/fensione vel munitione civitatU, possit
» comune destruere omnia que essent intus murum a»
• xx pedes et super murum , sine aliqua rettitutione dampni
» facienda emptoribut, ita quod non Kceat ipsis emptoriUs eU.
« de ipsa terra facere alienationem aliquo modo alicui , jp»
» non til de civitate Novarie vel burgit coherentibus Hvilatt et
« iW habilet, et tit de iurisdicHone JVovarie elc. • (Charl. Xi
. apr. uccxxr). Haee vendiUo facta fuerat Matheo de Au>to
a Guilelmo Capra nomine communis pro praetio solidor. xxi.
Alterius terrae , tui erat « o mane pusterna porte , a merutte
» murut ciHtalU, a tero terra communis «, venditw eadem dxe
faeta fuit ab ipto Guilehno nomine ciHtatis Guidom el tserw
ttno fratribut fUHs q. Iacobi de Fiviano in potta s. Mf™'
prope ipsam portam, accepto praetio solidor. xxxui el denar.
Usdem sub condilionibus. ,„«, an tur
9 « tofiascripi» eomunia et nobilet iptorum comunium »»»
, et debeant omnes tcopeltot et rupluras «•*»« ; <*"
mss. mcdw, tib. f, cap. cxnt et mni impr. , fol ci*,-
3 Esl ns palumbarium hic tntetKgcndum pro toco ubi paium
nidificanl?
pigitized by
Google
569
COMMVNimT,!» «OVARIAE
$7»
Jtem qued .nan liceat alicui ««Berire wei apontaPe <<z *um pj-eceptprum et sanieotiaruni ; iU quod ipsas
vel aufferxi yel aportari fa.cere «Itqutd de ieora
^ceste iwssatnrure civitatis ;Novarie, vel de aflbw?ibufc
«el iignis .dictorwjaa fossatorum inctdeBe vei *«e»fli
facere, seu incisis aportane.; «et quii «ontra feoerit,
teneatur .potestas ,aufferre ei pro banno sdlidos lx
imp. Et quod nullus in ipsis fossatis audeat cum
■aliquibus Jbestiia asceadei<e vel ire ,pascula»tii tofusa
j>er se ,vei suum missum. Et «i bestie aJicoiae ibi
ifueeint invente., teneatur ,p<?ta»tas ei aiifferve ^wo
Xianno aecundum quod *n statuto cosdfeinebw , et
quod .pohestaB teneatur illa fosaata, -que teoipore
domini Rabacoittiti6 supra&cripti stnat empta in ico-
okuu Novarie, retinere,, ifca quod non passint de-
venire in aliquaru singularem personam vej ad utaum
suig-ular.is persone, et tene*tur euaere et in ooamani h
sententias servando et precepta, non videatur oontr»
4iec siatuta in ^aliquo venire.
LV£I. Ut poieslas vUetuUtt erdinttmettkt ftc/4
4ampore tdoviim R&baowtutis de AfuwkJto s*4pet~
emfitwnibuf faclte ab Utis de OiXola.
4 Ifcera teneatar potestas <attepdienre et -observ&fe
-oouua statuta et ordiaaweata focta terapore dottu
RoJm^nwtis suprascnjpti super emptiombius Jaote*
ab ttiis de Qocola de terris et doaubus, quas^ne-
jmnt pnecepjbo domini ftobacoqiitis et voluotate oou-
sibii ( insirumenta quarum emptiaBura jsw»t scripU
in libro aquistorum), et diota ordinamenta fifafra
tenere., aicut tenor ipsorum elegit.
LVIII. De pactis et concordiis illorum d.e CatfeUo.
Iteaai pacta et concordias faota inter dominos de
redigere illa fossata, que remanebuat aliquuW po»t -Ga&toilo, ex-cepto Tedixio Barbavaria «t Ricardo et
tempus dom. Robacomitis, si eis placuerit vendere ;
et si eis vendere non placuerit , teneantur in eo
statu, in quo nunc sunt et stant ; et quod debeant
stare spaciata et aperta sine aliqua cesa vel sepe
vfA clausura, sicut saipra continetur *.
Item statuit et ordinavit observandum ut supra,
quod omnes vendiciones faete per comune Novarie
seu per aliquos homines voluntate consilii seu po-
testatis Novarie tempore donuni Robacomilis supra-
scripti de terris comuni Novarre pertinentibus qua-
cumque de causa, tam occax.ione compare facte a
comitibns, quam ea de causa, quia dicebantur co-
munitates , vei alio ullo modo , dum sint veudite
tanquam comuni Novarie pertinentes, sint et ha- c
beantnr firme omni tempore, ita quod per comune
Novarie vel consilium vel potestatem vel aliam ullam
singularem personam infirmari vel rescindi xion pos-
sint aliquo tempore.
■ Item quod non possit moveri vel fieri contro-
versia possessoribus vel emptoribus dictarum ter-
rarum sub potestate comunis vel consulibus iusticie.
Et potestas teneatur servare hoc , et observari fa-
cere et prohibere.
0 Item quod non possit aliquo modo ponere in
consilio de aliqua restitutione facienda emptoribus
dictarum terrarum vel aliis pro eis ea occaxione ,
quod nimis fuissent care vel aiia ulla de causa, sed
ita stent in omnibus et per omnia ut nunc ; salvis
preceptis et sententiis latis et factis per episcopum g
brisiensem *, et ordinamentis factis occaxione ipso-
k El teneatur potcstas ventorus infra kalendas fcbruarii ponere
ad conscilium de vendendo sou aGctando et alienando fossato
seu fossala el terram seu creslam fossatorum civitulis Novarie,
et de faciando unam viam iuxla murum civitalis, el de fa-
cieodis bostiis rotis civitalis Kovarie , et super bis faceje et
conplere infra prcdictum terminum quidquid placuerit maiori
parti conscilii , non hoslanle precisitate ipsius statuli , et pre-
cisitate slatuti precedentis, el dicte precisitates sint ipso iure
casse et irrile quantum ad predicta; in aliis vero, que conti-
nentur in primo slatuto predicte rubrice , remaneant precissi-
tates in suo slaiu. — Aprobatum.
b Aprobatum.
c Aprobatum.
1 £um fuiste Guallam teu iuxta aliot Gaulam iomo Bergomatem
et D. Domimci alumnum pulo, qui ad brixietuem tedem anno
uccxxix evectus ett. Claruit U propter legaUonem , qua in
JHiis et Albertaeio Crol&monte, et coinite Guidone.,
-Martino X»l*te , Guidi»o , Martino , Owillelmo et
Petro fdiis domini Romani, et Ronoiacio Marwp<ao,
et fratiibus Guidonis Martignoni Groiamonte et fiJUs
Curradi de Monte Orphano, prout in cartulis de
predictis pactionibus et concordiis continetur, at-
tendam et observabo , et faciam eis observarf, qmSus-
que eas comuni Novarie observaverint.
LIX . De seqnimetitis capitaneorutn et •vavatmnm 1 .
■ Capitaneos, vavasores et alios milltes, qui sunt
de iurisdictione Novarie , iurare faciam «tare meo
litandato, sicuti alios cives Novarre, usqwe ad kal-
iendas marcii -.
Aprobatum.
Apiobatam.
Inimbria pro pontifac functut ctt, et fotdut qmod itittr Pmtavinot
H Tarvisinot indixit, ucc nm tt renovaitonem foederit inter
Lombardiae civitatet JUedioiani tmno eodem eo praetente in tua
legatione decretam, demde pott annot ^tUquot (uccxxx V) reno-
vatam, cum Novariae praetor ettet Floriut de Cattelletto , et
illi foederi aliae quoque civitates novUer accettittent , talutem
tibi in ea quaerentet advertut hottUet imperatorii Friderici II
eonatut. h epiecopolu demde demisto , tete in t. Sepulehri de
Attino claustro inclusit, quo anno Uccxuu tanttimoniae iaude
clarus decetsit. Quidnam vero in Nevariensium ivbus praeceperil,
mHi non Uquet , oum apud eiut cwitaUs chronographos nihil
4e eo legaiur (Giulini ad am. uccxxtx, VgheUi, ttai sacr. T. W,
Sigonius Do reb. Hal. lib. xru ad «n». uccxxix). Fro vwitate
JVovariac foederis rector anno uccxxxr eratAlbtrtus Bonipertus;
tudftr vero et astesiar praetoris Ftorii de Castelletlo Fraxut
Mangiatus..
1 faivasor, fF"aldfester T germanica timjma- erat , tette Vgane Grotio,
ncmoris auttot, qua signiftcatione haec vox reperitur ttmper
in tabuhs, qwu romanas vocaui.
2 Stquimentitm appeUabatnr rudi illo taeculo iuramentum fideUtatis
tive obsequii a ministrit praetori cmtatis praestito , ~el ali-
quando dictum fuil ittt domino compete/ns pcrtequendi suos
homines, cum eo inconsulto ad aiium dominunx transirtnt. Se-
quimentum inteiligi etiam potest pro obligatione, qua capitanei
elvassalU potestalem seu praetorem sequi tenebanturin hostem
seu exercitum , ut aicbant. Fridericui 11 m charta anni ttccxx
ab UghelUo relata (Ital. sacra, tom. II, pog. 23) praeeeperat:
• ut nec per aliqurm nostrusn mistum aliamve maiorem vel
• minorem laicaltm personam stu per commuue Bonotriae com-
• pellantur curare ad breve communit Botvmiae vct seqxiimen-
» tum potettatit aut in cavalcatam vel in exercitum ire ttc. •
Sacramenlum ftdelitaUt praestabahtr ex statutis atiom a com-
tnunibve burgorum , viUarum et iocorum , et quidam nobilet
aliaeque personae cuiiibet potettati semel tn anao tantum
per menset ianuarii et februarU, nec potestas poterat vtxarc
ipsa communia, nobitet teu personas ad ipsas sejuctat sru
13
Digitized by
Google
5 7' STATVTA
LX. De sententiis, vendicionibus et locationibus
observandis.
* Sententias , que per consules comunis sive
iusticie vel eoram assessores , sive per potestatem
Novarie sive eius assessorem late sunt, nisi suspense
fuerint per appellationem vel beneficio restitutionis
vel minoris etatis impetrato vel impetrando, et veo-
diciones et locationes per ipsos consules et pote-
statem sive eorum officiales de rebus comunis No-
varie factas, vendiciones et locationes dico factas
consilio maioris partis credentie, ratas habebo, et
nisi habuerint exceptionem etiam lata sententia, vel
nisi sint ipso iure nulle.
LXI. Ut res non alienentur post amissionem
prime sententie.
1 Item statutum est, quod aliquis non debeat b dictum tempus duorum mensium et dierum xv
aliquod datum vel alienationem facere alicui per-
sone, postquam amiserit primam sententiam diffi-
nitivam coram potestate vel consulibus iusticie No-
varie, de aliqua re mobili vel inmobili alicui, qui non
sit subiectus comuni Novarie Et si quis contra
5^3
fecerit , sumarie per iudicem , sub quo fuerit ipsa
questio, cognita veritate etiam non observata sol-
lempnitate iuris, ipsius rei possessio ipso iu re
deveniat ad actorem, et ipse iudex ipsum actorem
in ipsa possessione defendat.
LXII. De causis infra certum tcmpus termi-
nandis.
* Item statutum est, quod omnes cause civiles
diffmiantur infra duos menses, a tempore quo reus
primo ad iudicium vocatus fuerit, et infra ilhid
tempus debeat probasse et hostendisse quilibet iura
sua in iudicio ; et hec fiant sumarie absque litis
contestatione et alia iuris sollempnitate in processu
iudicii observata. Et postquam causa fuerit diffinita
infra dies xv executioni mandetur , ita quod pre-
sit
continuum et non utile
a Confirmatnm est.
Aprobatum.
Aprobatum.
lecuritates praestandas secundo .... • lurare (iudicet ) debent
» altendere el observare omnia, quac consules iusticiae Novariae
» iusdicent omnibus illis de omnibus iis, quae ad o/pcium con-
» sulum pertinent. Et si cessarent in sequellis faciendis de
» mensibus ianuarii et februarii , quod dominus potestas te-
» neatur ipsos condemnare ad rationem soldorum viginli pro
» quplibct soldo, quem tolvunt nolariis comunis pro ipta se-
• quella elc. » Quae iuramenta fidelitalis praestabantur a con-
sulibus locorum solvcnlibus certam pecuniae quantitatem in
ttatutis pro singula terra praefinilam , quae a notariis com-
munis percipiebalur (Stat. Nov. mss. a. mcdlx, tib. I, cap.
xxxi ). Modum autem huius iuramenti statuta vel consueludo
praefiniebant , quod in nostro codice patet: « tacramentum
« tequelae teu fidelitatit fiat tecundum quod ordinabitur per
» tapienlet antequam praeitetur, dummodo ipti sapientes non
» pottmt aliquid ordinare conlra honorem etc. ( cap. xxxi ).
Praelaudatut vero Orfinut poeta in suo tractatu De regimiae
el sapientia potestatis tie ait hae tuper re :
Rector mox iuret quod fidus ringula curct ,
Tunc ad caulelam sibi iuret quisque sequelam.
i Plura capitula forte saec. xm condita hic codex, si integer eitet ,
continere debuerat tub titulo : • De prohibita alienatione in
» personam non subditam comuni Novariae, » quae leguntur in
Slatutis mss. a. mcdlx (lib. II , cap» lxxi , lxxii , lxxiii ,
Lxxir, lxxv, ccu), et iam saeculo xm vigebant, ut probatur
ex cartula die Xix novembrit iliius anni a Iulinio edila,
ex qua eruitur Novariensei vim Briberto monatterii Aro-
nensis abbati intulitte quaetito praetextu ttatuti ab ipsis conditi,
quo nemo civitatit iuritdictioni tubiectut quamlibei posses-
sionem alienare potset exlraneo tub praescriptionis poena. Sed
Henricus electus Mediolani archiepitcoput eidem abbali licen-
tiam tribuit postessiones el iura , quae antea a Guidone Blan-
dratensi comite acquisiverat in Marsalesco et adiacenliis tuis,
Novariensibut concedendi : « Dom. Henricut Dei gratia medio-
» lanensis ecclesie electut dedit licentiam dom. Ariberto abbali
» monasterii de Arona dimittcndj Novariensibut ponessiones
» et iura, quae et quat nuper praenominatut dom. abbat
» emerat a dom. Guidone de Blandrato in loco Marcialasco
» el eiut pertinencia, et hanc licentiam dedit ei propterea quia
» ipti Novarientet violentiam faciebant praenominato abbati,
» el propter ttalulum, quod ipti Novarienses slatuerant ut ne
» quis de iurisdktione eorum alienaret teu venderet pottettio-
» ncm aliquam alicui homini allerius iurisdiclionis, et ti quis
» faceret contra, illa pottettio ttatim devenirel ad manus sive
» ad potettatem comunit novarientis, prout ibi dixit ipte dotn.
. abbat etc. • ^frona enim tunc erat in mediolanensi iuris-
dictione. /luiusmodi interdictionis exempla habentur etiam in
chartula alibi a me allata venditionis diei xi aprilii mccxxr
in nota ad eap. lvi de Robacomite de Mandello Novariae
praetore, et in altera tub die xxxi martii uccxxr, quam infra
item in nota ad cap. CLir proferam.
Animadvertat tamen diicrimen inter voces forensem, non
subditum et non tuppotitum, quae passim in slatutis occurrunt.
Forensis ille est , qui non est natut in loco nee in eo domicilium
habet nec diutiut habuit , de quo loquilur, vel ibi natus tst
forluito; non subditut vero, qui simul nee tit originariut nee
habeat domicilium , adeo ut originariui , quamvis non liabeat
domicilium, adhue dicatur tubditut. Demum non tuppotitus
ille dicitur, qui dici negueat forentit, ul erat clericut, qui licet
ettet non tubditui et non suppositui, tamen non dicebatur forentit
ob onera spiritualia quae ab eo tuttinentur. Haec definilio illit
tempestatibus communis erat, de qua aliqua habet Plotut
de in lit. iurando n. 854.
De alienationibus hoc quoque in antiquioribtts ttatutis cautum
erat , ut in membrana notatum conspexi : • Hem quod aliena-
» tionet facte hinc retro a triginta annis citra, vel que fierent
• in futurum quomodolibet contra formam dicti statuti, non
» valeanl nec teneant ipto iure ; et dominus potetlai teneatur
» sub vinculo tacramenti facere revocationem de faciendo ipsat
» alienationes ad pelicionem cuiuslibet conquerentis cuius in-
» tersit, et illi a quibus fieret revocatio, pottunt habere re-
» grenum contra suos datores. Et quod dictus dom. polettas
• teneatur facere iutticiam summariam timpliciler et de plano
• sine aliquo strepitu et figura iudicii , non obstantibus ali-
» quibus stalutis, reformationibus vel provisionibut , a quibut
» dielut dom. potettat tit tolaliter abtolutut etc. » ( lib. II,
cap. Lxxrn in tabul. Cathedr. Nov.).
Apud iptot Longobardot malorum ommum in regionem nottram
inlatoret poenae nonnullae ac gravet in iudicet decernebanlur,
qui tardioret in iuttilia exercenda viderenlur, a legibut suis
slatutae: « Si quit enim cautam habuerit, et tculdahit per
« cautam suam dixerit, el ipte tculdahit ei iuttitiam inler
» qualtuor diet facere neclexerit, si ambo causatore de sub
« ipso sculdahis sunt, tunc componat ei qui causam suam re-
» clamavit ipso sculdahis solidos numero sex et componat
» ipse sculdahis solidos numero sex et iudici suo sex (nempe
» duci, qui in districlu suo summus erat iudex). Si vero talu
' » causa fuerit, quod ipse iculdahis deliberare menime posstt,
» diregal ambat partet ad iudicem suum; et ti nwt
. causam ipsam dilataverit , et intra sex diet inter eot per
» legem non iudicaverit, componat illi qui reclamavit, toltaot
. numero duodecim. Et ti nec iudex ipse deliberare non po-
» tuerit, dirigat inlra duodecim dies ambas partes t» P r "' n ""
. regis: nam ti aliter fecerit ipse iudex, et intra duodectm
» dies iustitiam non invenerit , qui proclamavit , tunc
. ei ipte iudex solidos duodecim et regi tit culpavelxt ^
» viginti » (Luitpr. xxr). ludex vero «^.^fjJS»
ttrare tencbatur pertonaKter iit qui eam requxreb ant, tex at
spatio, sculdahis vero quatuor, ne poena tnu [«"fZrccZtur,
xxr. Raeh. il Quivit minister in suo dtttncUt ^cebat^
et nihilominus finMmorum dittrictuum nJ .
auxiliari debebant (Luitpr. xxri , xxru , XLir^ * rf
Pluretaliae praeterea Longobardorum f 9 es ' ad *JJ,jJ
remitto, de iuttxtiae admtnittratione dtltgenler agebani.
Digitized by
Google
5 7 3
LXJU- De pena iUius qui alienaverit past amis-
sionem duarum sententiarum.
4 Item statutum est, quod si aliquis amiserit duas
sententias cause alicuius rei, et post appellationem
factam in causa illa aliquam alienalionem fecerit
de ipsa alicui persone, clerico vel layco , componat
pro banno comuni Novarie libr. l imp. , et nichilo-
minus possessio transferatur in actorem *, secundum
formam superioris statuti.
LXIV. Ut nuilus moveat controversiam de rebus
vendiUs per comune.
■ Statutum est ut quecumque persona de No-
varia vel iurisdictione Novarie moveret questionem
vel controversiam vel causam comuni Novarie vel
illis, qui habent causam vel datum c ab emptoribus
comunis Novarie per se vel per alium , vel qui ces-
sionem de predictis alicui persone vel alicui collegio
vel uoiversitati faciet de cetero , vel qui uteretur
iure sibi cesso occaxione nominatim de terris D
venditis aiicui persone Novarie, teneatur potestas ,
qui pro tempore fuerit, aufferre vel aufferri facere
illi vel illis, qui contra fecerint, pro qualibet vice
libras centum imp. B , pena soluta prohybitione istius
statuti in suo statu permanente. Quod si predicta
solvere non posset, transgressor istius statuti ban-
niatur perpetuo, et bona ipsius comuni Novarie
A Aprobatum est
B Aprobatum.
c a comuni vel etc.
d et possessionibua iusle et de iure venditis per cowune Novarie,
pt per nuncios comunis JSovarie ad boc consUtutos.
k scilicet ai ipsa res, de qua nata fuerit questio, valeat lib. c aut
plus, el si tninus valuerit, det ille, qui moverit questionem, pro
benno eomuni Novarie lib. xxv imp.
COMMVIUTAT.S NOVAMAE
5?4
a applicentur, et in comuni perveniant ; et si captus
fuerit , detineatur per comune Npvarie jn , carceri-
bus , donec bannum predictum solverit. E.t hec sta-
tuta sive Jeges et ordinamcnta habeanl jopuin tarp
in preteritis quam in pendentibus et futuris ne-
gociis, si de cetero usi fuerint, nisi infra octo dies
a die mote questionis vel cessionis date ad man-
datum potestatis et comunis Novarie penitus ste-
terint et destiterint de predictis questionibus et
occaxionibus *. Et hec statuta et ordinamenta sint
precisa, ita quod per consilium vel concionem non
possint mutari vel removeri ullo modo vel ingeoio,
quod po&set dici vel excogitari.
LXV. Ut datum a decem Ubris supra ftat in pr#-
sentia trium consulum et precon&etur.
b Item quod aliquod datum, quod ascendat a de-
cem Iibris supra, non fiat, nisi fuerit factum in pre-
sentia trium consulum iusticie e.t preconizatum
publice supra lapidem bloreti comunis Novarie B .
A salvo quod istud stalutum nullura faciat preiodicium creditoribu*
habentibus rem illam venditam obligatam.
b Aprobatum. — Keformetur sicut in statuto consulum continetur.
— Reformatnm est et posilnm in statnto consulum. .
I Tramlationum potsessionis , quae per consules iustitiac aut txti-
matores ab uno in alium fiebant , exempla nobis praebent
illiut temporit monumenta. Aliqua hic in medium affero. « In
» civitat* Novarie. Cum Bonapart Viccdominut contul iusticie
» Novarie cognovit per publicum imlrumentum factum per
» Ubertum de Fara iuttu Olrici de Zulio notarii et subtcriptum
» per Vbertum Cazulum, quo Olricut Muttonu* legavit seu
» iudicavit Iwspitali Charitatit totum paderium, quod ipse
• Olricut habebat in Cantarana, et apparebat per quoddam
» scriplum factum per me notarium infratcriptum, quod Jacobut
» Cotla , qui dictbai te tne heredem Olrici Muitoni *ive iuo-
t rum heredum, quod predictut lacobui nolebat iefftndere
» prata de Cantarana, que fuerunt quondam iptiut Olrici;
» idcirco lupratcriptut coniul ex parte tui ofltcii et contulatus
» dedit potiettionem supraicriptorum pratorum Cantarane etc.
» fratri Obicioni dt Fontana nomint tt vice Caritatis , cuius
» ett procurator, prccipiendo eidem sindico nomine mpratcripto
• ut tupra , ut lupratcripta prata habeat et teneat et uti-
» fruatur, el inde luam utilitatem nomme supratcripto ut tupra
» faciat. Et inde plura brevia iusta lunt fieri etc. » (Chart. ru
ianuar. uccxivm in cod. membran. Noiocom. mai. Novar.J.
En alterum : « Die iovis , que eit nona meniit octubrit , in
» Agamio antc portam Jacobi nolarii petebal dom. Guarnerius
• dc Castello nomine ccclesie s. lulii de Jnsula sub dom. Ghu-
» lirlmo Testa de Catltllo tunc coniule de Jgamio a Johanne
» Menegoldo de ipso loco, ut vcniat facere racionem de vinca
» una que dicilur Larda , quam lenet. PeHto termino venil el
\> iterum peliil terminum et renunciavit libellum. Potlea vo-
< calus ter venit et dixit quod non faceret ralionein. Unde
» iamdichu dominut Ghulielmus per lentenUam mitit in pos-
» sessionem tupradicium dom. Guarnerium nomine predicte
>< eccletie de predicla vinea anno millesimo ducenteiimo tertio,
» indictione sexla. — Jnterfvurunt testes Afartimu de Turco
« et dotn. Iohannet frater supradicti GhuUelmi.
* Ego lacobus uotarius eartam tententie tradidi et teripfi »
(Chart. in Arch. t. lulii de Intula ad Ortam).
Senlentiae consulum iustitiae novqtientium tpecimtn hie proferre
praeitat, ut quisque ditcat quomodo causac inler Htigante*
earumque iudicia te haberent: « Subpalacio comunii Novarie.
» Coram Uberto de Piicinengo coniute iutticie Novarie discordia
• vertebatur inter Hoglerium Gagneriutn ex una parte et Bt-
» aonum Biccarium filium quond. Aiberti Zurani ex altera ,
• que talii erat. Ego Rogeriui Gagnerius iure cesto conqueror
» de Betono fitio quond. Atberti Zurani, et peto ab eo domum
» quamdam quam tenet , que fuit quondam tupraicripti Albertx
» et omnia alia , que tenet , que fuerunt quondam suprascripti
» Alberli, que omnia mihi dico pignori obligata fore iure
» cesso , et que omrna volo tt ab eo peto ut mihi dimillal et
» rcstituat ; unde iutliciam peto salvo iure meo in aliu , c(
» propono omnem aclionem mihi competentem ulilem et dire-
• ctam , dicendo et allegando quod quond. Albertut dt Zuranv
» paler dicti Betoni accepil muluo a Roglerio iudice librat
» tret imp., de quibus Iacobut de Gagnerio pater dicti Roglerii
» cxisterat debitur, et quod de ipsis denarii* iura receperai
» et habuerat ipse quond. lacobus a predicio Roglerio iudicc,
• et hoc ostendebal per instrumentum lortit et instrumentum
' iurium. Item diccbat iptam domum fuisse dicti quondam
» Alberti Zurani et sibi obligatam fore pro ipti* denariit;
» quare dicebat et petebat «t ipsam sibi dimitteret. Ad hec
» respondebal dictus Bezonus et dicebat et confitebatur ipsam
» domum fuiste dicti quond. Alberli palrit sui , et dicebat
» quod ipsam ei dimittere nolebat nec debebat, quia dicebat
» quod rcpudiavcrat bona paterna nec de bonit pattrnis sc-
» intromissit nisi dt ipsa domo, et iptam domum dicebat teneri
» pro dote matris, dicendo et allegando qvod mater sua dedit
» in dote ipsi q. Alberto patri svo libr. xxmi imp. et plus ;
» quare dicebat ipsam domum sibi obligatam fore pro ipsa
» dote et pro ipsa dole tenebat eam. Item dicebat lolucionem
» fore faclam de ipsis denariit quond. dicto Roglerio iudici a
» patre dicti Bezoni; quare dicebat ipsam domum ei dimitterc
» uon debere , tmrao debebat absolvi. Quod solvcio furet facta
•> tle ipsis denariit, et quod mater dieti Besoni darel in dotem
» aliquid palri ipsiut Bezoni, ct quod ipse Bezonus rcpudiarel
» hereditatem palcrnam diffitebatur idem Roglerius, immo di-
» cebat ex quo ipse Bezonut tenuit domum que fuil patris ,
» quod bene *e immiscuit. Unde dictut consul tisti* et auditi*
» allegacionibus et retponsionibut viriusque partis , et habito
» conscilio quamplurium sapientum , dedit sacramcntnm ipsi
» Roglerio ut iuraret ad sancta Dei cvangelia , quod Roglerius
» iudice qui nec quond. Iacobus Gagnerius pro tese vel eorum
» nuntHt solueionem iwe escusacionem tn tolo nec tn parte
» de ipsis libris tribus non receperant a predicto qvond. Al-
» berto Zurano vel suo mitio, et quod debebat habere guidar-
» donum de ipti* denariit de itptem annit, de qttibut timititer
» solucionem livc excusacionem non receperant , scilicel de
» qttinque anni* a stahtto rctrn, el dc dttobut annis a rtotut»
•71
Digitized by
Google
5 7 5
ST.4TVTA
5 7 fi
LXVI. Zfe appeUationibus,et ut polestas de causis a quod iJla interdictio sive prorogatio locum non
peccuniariis se non intromitlat.
Appelhtiones sententiarmn et causas mateficioriun
criminaiium suscipiam et iudicabo per me vel per
meum assessorem secundum 4 Ieges et consuetudines
civitatis Novarie B , scilicet causas appellationum
infra duos menses, causas vero maleficiorum infni
Jiabeat ultra xv dies, et teneatur ipse potestas
quibuslibet xv diebus A , nisi tempore messium et
vindemiarum, ponere ad consiJium de ipsis iusticiis
reddendis et restituendis, vel iterum interdicendis *
LXVIII. De iusticiis extraneorum.
Si quis civis alterius civitatis querimoniam facere
xl dies, nisi remanserit iusto Dei impedimento vel voluerit de aliqua persona iurisdictionis Novarie,
per obJividnem, vel nisi remanserit parabola maioris boc modo iusticiam habeat , scilicet si conquestus
partis credentie, ita quod liceat cuilibet appellare fuerit de aliquo de districtu » alicuius, «it iusticia,
a consulibus iusticie ad potestatem seu ad consu- si civis ille voluerit coram domino illius, de quo
Jes et rectores comunis Novarie, iurante appellatore voluerit conqueri , et ad domum eius ; si autem
quod a sententia illa 1 sentit se gravatum, et quod civis ille noluerit ibi, id est ad domum ipsius do-
animo fatigandi alium in expensis non venit ad ap- mini, iusticiam consequi, debeant ad dispendium
pellandum nec ad appellationem persequendam, nisi
causa illa pertinuerit ad rem publicam civitatis No- i
varie, quo casu non teneatur iurare , et preter quod
non teneatur iudicare contra legem municipalem ;
ita tamen quod potestas seu rectores vel assessores
cognoscant de appellationibus causarum et queri-
moniis maleficiorum , et de aliis causis et querimo-
niis civilibus se aliquo modo non intromittant °,
sed sub consulibus iusticie eas ventilari et deter-
minari permittent, et eas ad ipsos consules remit-
tant; et aliquis non possit appellare a potestate
Novarie seu ab eius asscssoribus de aliqua causa,
que non ascendat ad summam librarum cenlum
imp. ; et sit precisum.
Item statutuni est, ul liccal cuique appellare a
sententia lata in iudicio possessorio, seu in causa
possessionis ; et salvo eo quod hoc statutum non <
deroget in aliquo precedcnli statuto D .
LXVII. De iusticia non interdicenda.
Statutum est quod poteslas Novarie non possit
interdicere iusticias nec rationem consulum iusticie
Novarie sine licencia et parabola habita a duabus
partibus consilii generalis civitatis Novarie ; et si
licentiam et parabolam ipse poteslas inde habuerit,
a stalula.
B et eis deficienlibus, secandum leges et iura romana.
c nec per lileras vel per servitorem vel nuncium nec alio aliquo
modo, qui dici vel excogitari possit.
D precedentibus statutis. — Confirroatum.
illius civis consuies Novarie, si a cive illo fuerint
requixiti, nuncium suum mittere ad domum ipsius
domini, dicendo ei ut veniat Novariam ad certam
diem per se vel suum missum 3 cum illo hoinine
A quibus essent ioterdicte iustitie.
b Aprobalum. — Item slatutum est, quod potestates et rectorcs
coniunis Novarie, qui erunt per tempora, teneantur et debeanl
omni anno infra viii dies post introilum sui regiminis cum
conscilio prioris fratrum predicatorum s. Petri marlyris *, et
guardiani fratrom s. Luce , et prioris fratrum s. Iohannis de
intus vineis, eligere duos bonos homines de melioribus et le-
galioribus et sapientioribus civitatis Kovarie, unus quorutn sit
iurisperitus, et alius sit laycus ; qui duo insimul et non sepa-
ralim debeant cognoscere et pronunciare de causis apella-
tionum, quc Gerent ad imperatorem et imperium a sententiis
que fererentur per tempora per potestates Novarie in causis
appellacionum , et a sentcnciis que fererentar per ipsos duos
non possit ulterius apellari. Et si causa appellationis que de-
fereretur ad ipsos duos, tangeret principaliter aliquem ex ipsis
duobus, quod tunc alter possit cognoscere et pronunciar» de
ipsa causa; et habeant ipsi duo pro suo salario tempore fe-
rende sentencie tantum a parte amitante ( *ie , nempe amit-
tcnte) denarios iui imp. de qualibet libra quantitatis, que
esset in controversia coram eis ; et istud statutum locum ha-
beat, non obstante statuto quod loquilur « de oficiaiibus eli-
» gendis ad sortes. »
« infra, el quod expendiderat pro ipsis dcnariis petrndis et
» cxigendit utque ad tolidot duodcctm imp., quod sacramrnfum
» feeit. Quo prr «tifo tdem contul condempnarit ipsum Bezonum ( f
» ad restituctonem dicte domus ipti Roglerio Gagncrio infra
» xxx diet proximos , salvo iure ipsiut Bezoni offerandi ipsi
. Roglerio infra xxx diet proarimo* soltdos xxx imp. pro torte,
» sctlieet pro medictate tpsarum librarum trium imp. et den.
» x//« imp. «x illi» den. xxrm , de quibut receperat iura
» ultra «orlcm , cl *oI. xxxu imp. pro guidardono prclerito
« ipsorum «olidorum xxx et «ol. xn pro cxpensis et den. xxim
» pro sentenlia, et den. im pro subscripttone consxUi» et di-
« spendiis ct dampnis dcinde. Unde plures scntentias uno trnorc
» idem eontut /ieri iustit. jictum existentibus consuii&u* co-
» tnunis JVovarte lacobo Testa et lacobo Clapa et socii. Inter-
» fuerunt testet Lanfrancus Cota fUiut Odemarii Cote, Ardx-
• ctonut Caza filiut Obizoni* Caze et Jacobus de Zulio filius
» quond. Olriei.
« Ego iiobaldus de Camodeia hanc cartulam iussu dicti con-
« suiis scripsi. »
» Ubertus subscripsit , qui multas • subseribcre possit. —
» Ded. den. ri • (Chart riu dec. iccxxix in Arch. Cathcdr.
» Novar.). »
t Cf. hae de re notam ad rnpil. cnx/J.
D. Petri martyris templum prope moenia exttans dirutum e»l
rum aliit nonnullis ac monasttriis Wie titis medio saeculo
xvi urbi* muniendae cauta , c( ut eorum materia usui ettel
■ ad muros aedificandot, quoe ruina iam coepla erat anno mdl;
cum rursus in regione pedemontana bellum renovatum estet
tnter Gallorum regem Henricum tt Carohtm Caesarem, de
urbe munienda actum est , suburbits , gttae olim ipsa quoque
inunita crant , exclusis ( Nov. sacr., pag. 574 ). S. Lucae eccletia
et coenobium ordints minorum erat in «uburbio, quod ab eo
nomcn usurpavit. Quoad coenobium et ecclesiam t. /ohannti
de intut vineis lcctorem ad noU capit. ccxlvi remitto.
i Districtut hoc loco acetpttur pro ture el honore vel pentitatione
alicui debita , guae eius bonis adhaeret et pertinet. Huiusmodi
praestaiU» in chartts saepe occurrit, cf ut eiut excmplum af-
feram, tequent exhibeo documentum: • Conttal not Bonifa-
» cium et Vgonenx fratret filiot Africe de Jtfontecello, gut pro-
• fessi sumus lege vivere Longobardorum, accepisse ticuti el in
« prcsencia testium manifesti sumus quod accepimus a le Vberlo
• fUio guond. Jacobi Segaliola suo nomtne et nomine nepotu»»
« suorum argenti denar. bonor. mediol. velerum et imp. Itir.
• duodecim , finito precto pro cmnibus rebus territoriis simul
» cum casts , sediminibus , terris arabilibus , pralis , zerbis ,
» pascuis cultts et incultis in omnibut et per omnia in inle-
• grum iurit nostri et avogadrie capelle cum otnni honore et
» districtu, «al»o honore imperatoris, guam ftabere et posstderc
• «isi tumus in loeo et fundo Paliatis etc. » ( Chart. u apr.
MCLxrn in tabul. Cathcdr. iVoear.,1.
3 £n guo praeeepto eontulet iusltliac litigantei ad suum Iribunal
adeundum compellerent : « Philippus ^<Iia/*ndina eonsul iu-
« «litie JVowarie precepit fiubeo Ciresie de Critia in banno
« soiidorum r imp. , ut sit coram eo crat ante lerliam cum
» omnibus suis «uspectis in causa guam habct citm lohannc
» elerieo «. Mariini de Matheo. — Pioliiw de Seso snipsi. •
("Chart. / apr. MCCLxri in arch. Cathedr.).
Digitized by
Google
&77
COMMVMTATlS KOVARlAE
5-8
suo, de quo iiet queiimonia, (et) adveuieutibus illis
fial iusticia in palacio comunis Novarie sive in bloreto
coram domino illo vel nuncio usque ad finem cause.
Si vero ea die , qua denunciatum fuerit domino
iilius, vel alia die per se vel suum nuncium non
veuerit, fieri debeat iusticia coram consulibus iu-
sticie Novarie *.
LXIX.. De consuetudinibus extraneis observandis.
B IUas consuetudines sive illa statuta tam super
homicidiis , quam super aliis capitulis seu sta-
tutis, que civitates vei alia loca alterius episco-
patus exercuerint in homines Novarie et iuris-
dictionis Novarie , tenebo in homines illarum
civitatum sive locorum, si mihi visum fuerit, nisi
mee consuetudines fuerint meliores hominibus mee
civitatis.
LXX. De laudibus et contracambiis.
c Item statutum est, quod potestas teneatur iniVa
uuum mensem , postquam ab eo requixitum fuerit,
dare et concedere laudem et contracambium 1
omnibus hominibus Novarie et iurisdictionis sol-
veutibus fodrum comuni Novarie contra comunia
et homines et speciales personas aliarum civitatum
et locorum alterius iurisdiclionis capiendi, detinendi
et habendi in Novaria et districtu Novarie tantum
de bonis et rebus illorum hominum et personaruni,
qui vel que essent de ipsis civitatibus et earum
districtus 3 et locis alterius iurisdictionis , contra
que data essent • ipsa contracambia, usque ad ple-
nam satisfactionem tocius heris et quantitatis heris
et omnium terrarum , decimarum , godimentoruni ,
iurium 3 et fructuum, que ipsi hostenderint debere
habere vel sibi detineri vel ad se pertinere , vel
alio modo sibi fuisse ablatum vel detentum , per
cartam vel per testes vel per alia legitima indicia,
vel etiam per concessiones et iaudes sibi datas B ,
ct quod omnia alia contracainbia et laudes olim
data hominibus Novarie et iurisdictionis sint firma
et rata ; et illis 4 , quibus data sunt vel de novo
data fuerint, possint et eis liccat ipsis uti auctori-
tate comunis Novarie iinpune ; hoc addito , quod
si alia comunia vel persone dedissent eorum su-
bicctis contracambium in here et personis, potestas
Novarie teneatur dare subiectis Novarie simile con-
tracambium et Iaudcm.
Confirroatum , et ponatur in statuto consulum, ct ideo hic non
ponatur.
Coufirmatum cst.
Confirmalum est.
pcterentur dari ipsa contracambia etc.
ct hoc dcnunciationibus primo factis per potestatcm Novarie ,
vel per illum qui pelierit sibi dari contracambium cornunita-
tibus aliarum civilatum et locorum , contra que petuntur dari
contracambia, quod debeant infra xv dies restitutionem facere
vcl fieri facere illis hominibus iurisdictionis Kovarie, qui pe-
terent ipsa conlracambia de eo, de quo peterent ipsa contra-
cambia sibi dari.
a LXXI. Qualiter procedendum sit contra comune
et homines Trecati debentes aliquid Jiominibus No-
varie.
* Item statutum est, quod omues et singuli ho-
mines Trecati et comune Trecati teneantur et de-
beant dimittere , tradere et restituere hominibus
Novarie omnes domos , terras , blavam et posses-
siones , fructus et redditus et godimenta ipsarum
terrarum et possessionum et domorum occupalas
et invasas, et occupatis et invasis 1 per couiune et
homines Trecati, sive per aliquem ipsorum et eo-
rum auctoritate hinc retro de terris, domibus,
possessionibus , fruclibus et godimenlis et redditi-
bus et blava hominum Novarie , et hoc per xv dies
post denimciationem comuni et hominibus Trecati
b seu alicui ipsorum factam. Et si hoc non fecerint ,
teneatur potcstas , qui pro tempore fuerit , dare
bannum comuni et hominibus Trecati seu aiii
ipsorum de invasione et violentia; et teneantur con-
sules iusticie Novarie terras et possessiones co-
munis et hominum Trecati iacentes in territorio
Gradexii * librare 3 et in solutum dare hominibus
Novarie habere debentibus denarios , domos seu
blavam seu aliquam aliam rem a comuni Trecati
et hominibus Trecali seu ab aliquo ipsorum usque
ad plenam solucionem eorum debiti. Et leneatnr
poteslas, qui pro tempore fuerit, si comune et ho-
mines Trecali hoc totum non fecerint , et facere
et complere non admiserint , dare hominibus No-
varie habere debenlibus domum, denarios seu bla-
c vam seu aliquam aliam rem superius noininatam
vel non nominatam modo aliquo vel iure aliquo vel
aliqua de causa a comuni et hominihus seu a spe-
cialibus personis Trccati, licenciam et parabolam
contracainbiandi in personis et rebus contra comune
Trecati et homines et speciales personas. Et hec
omnia et singula potestas et consules prccisc facere
teneantur. ■
LXXII. Ut saximentum non leneat ultra annwn
utilcm.
Statutum est quod saximentuiii 4 non leneat factuiu
A Non ponatur.
b Et boc idem statutum est de comuni et horainibus Galliati.
I Cf. nolam ad eapit. cvn.
3 dislrictibus (Stat. praed. ).
3 rerum ( Slat. praed ).
4 illl ( Stat. praed.).
Corr. occupatos et invasos.
Hic vicus, olim curtit, prope burgum Trecali varie iam appel-
Mus nunc dicitur lnglcsa. In quadam chartula anni ucLXXXir
in labulario Nosocomii maioris Novariae asservata comperi
lacobvm Muriculam « medietatem districtus et honoris de curtr
Gradcxii » ipsi Caritatis Nosocomio tunc donasse.
Librare el livrare , unde livralio, gall. livrer, delivrcr e t livraison ,
laline rero liberare et liberatio, idem sonat ac traditio rei mo-
bilis vcl immobilis alicui eam ementi vcl ius in cam habenti
quovis modo. Hanc vocem passim habes etiam tn mediae et in-
fimae latinitalis scriploribus. Cf. notam ad cap. cclxxxiii
<• Dc ioculatoribus non livrandis. »
✓/ saxire (gall. saisir), ct idem valel ac obsignalio vel sequestralio.
Haec vox reperitur etiam in St»t. Vercellarum : « Jtem si quis
» oretenus pro facto suo taxiveril aliquid, quod invenerit penet
» aliquem , ex parte poletlatit teu rectorit vel ex parte tua ,
» rel iudicum consulum iuttiliae yercellarum, it apud quem id
» saximentum fuerit , lenere debeat illud salvutn ,usque ad
» quartum diem » ( lib. II, fol. xxxu ). ln descriptiont qua-
rumdam rcrum el suprllrctilium sequestro depositarum confrcta
Digitized by
Goo
>79
STAMTA
58o
flisi pep unum ulilem anaum tantum, et ab annu uno « nsque ad soiidos iiu Lautuni *, et a milieximo cc. l
atili in antea a tempore saxitnenti facti non possit tfsque ad miileximo cc. luii dentur tantum sol. m • et
ille, qui saxiinentum fecerit vel fieri fecerit, petere non plus; sed a mUleximo cc liiii citra nihildetur « r
aliquid ab eo, cui saximentum factum esset A .
LXXffl. De rnelioramento moncle dando vel non.
B Statutum est quod ab anno currenti m. cc. quin-
quagesimo retro detur njelioramentum monete 1
Aprobatum et ponalor in slatuto consulum.
Aprobatum.
*b aestimatoribu* in loco Galliati ric legitur : « qua* ret
» tupratcriplat dicttu tervitor ex parte /acobi Calvini contulit
» dieti loei et ad peticionem Berni Zori nomint et ad partem
» capituli *. Gaudencii , cuiut ett procurator, precepit tupra-
» tcripto Ugoni Garzolano quatinut debeat salvare et gubernare
» et in saximento penet te tenere, donee ratio cognita fuerit *
» inUr prtdictum Bernum nomine dicti capituti ex una parte p *
» et predictum Ugonem ex altera , banno tol. xx imp. (Chart. c
/r iulii uccLxrm in Anh. Cathedr.).
Mtlioramentum monetae erat monetarum commutatio a mtmniu-
lariu exercita , teu pactum rettituendi ad etrlum temput in •
pecunia aurea pecuniam , puta , aeneam indigenti traditam ,
aut compentandi valorem monetamm propter earundem pretU
variationem. Licebat enim tunc quoque tempori* nummulariit
ob commutationem nummorum aliquod lucrum citra uturam
in compentationem laborit et indutlriae. circa proprium exer-
cUium vel ratione illiut extrinteci valoris, quem ralione com-
modioris usus habebat cx contuetudine vel alicuius mercaiori*
necessitate magis una monetae species quam allera, quamvit
valor intrinsecui ctttt uniformit ; verum dummodo non adettet
eirca diclam remunerationem excessus vel circumventio. Huie
staluto aliquatenus refertur aliud : « ltcm guod poleslat pre-
* tens el futurut infra mensem sui regiminis debeat poner*
» ad consilium tapientum de monclis et usu earum , et interim
» exptndantur ad pondus et cursum civitalis Mediolani »
(Stat. mss. a. mcdlx, lib. I, cap. xcr : « De consilio habendo
» de monelit et usu earum » ). Novariae aulem taeculo xin
vet antea nummos cudi ex privilegio vel iur* coniueviste , t -
quamvit exiguus eorum numerus ad nos usque pervcncrit ,
praetcr monumenta nobts a cl. Zanetlio, Muratorio, Morbio
aUiique tradita, habelurin chartulit monttariae offkinae me-
vwiia; lcgimus enim emptioncm faetam cste « unius pecit
• terre in territorio burgi s. Agabii (nunc porta Milano) non
>. longe ubi dkilur ad pontem monefe citra Tardubium ad
» viam dt rolHs factam per Anzellum filium q. latobi de Ma-
» zalo hospitali caritalis » (Chartar. ad xm nov. uccxli in
Nosocom. mai. Nov.). Item ex altero documento apparet « ven-
» dt(to unius tcrre ad monetam, cui cohcrel a monte via a/o-
>. manorum, a mcridic via monetc, a scro s. Maria, in territorio
» porte s. Agabii » ( ibid. in charl. rm iulii mcciii ) ; ex
quibus , ni fallor , puto monotartom o/JScinam in loco hit
chartulii designato exlitisse. Unum tantum nummvm Murato-
rius memorat Novariae percussum , in quo crux risilur cir-
cutngue urbis nomen , in aifera vcro facie tres solummodo
(itterae tn area conspiciunfur s . t . c . aliit in epigrapht
circumstantibus temport* iniuria absumptis ; euinam ilie rcfe-
rendu* etset, prorsm ignorare profettu* esl, el dubitanter
^iaivtno Turriano capitaneo Pagani filio, qui sacculo xni jVo-
t ariac domtnatu* esi , innui(. Sed alios nummos cx oblivionc { [
excitavit crudilMsimus D. Promis , edilo hac super re libcllo ,
ex quo haec ego summaitm dcprompsi : nummu* nuprr in-
ventus hahet unolatere inler qualuor globulos litteram N (No-
varia } ac in circuitu % civitas ; ab alio vero tn circuitti
* liir. ENH. et in medio litteras in acie s . c . s . (sanctus)
el inferiut G sivc Gaudcntius. Extstimat ci. iile scripltir num-
mum hunc tx Hcnrici VI priviicgto scu concessiont custim
etse intcr annos itcxc-ucxcrin , praceipue cum eius «omm
ibi eaccisum tnitiait // littcra corcat , sub cuius rcgno novo-
riensis «rbs pacc plemssima frucnt rcrtim suarum tneremento
incubutt. ac totas vires impendit ; scd eo pmiiegio acgutsito
semel tantum usa cst iltius nummi emissione , qui denarius
crassior cst, guatem Astae, iVovocomi ct Laudae civitates tdi-
derunt, ad domtnationis polius ostentattoncm ; nam cum obry:o
argenio eontlatus sit , nihtl ca communitas uliiitatis Itaurire
tx tiio poterat , ideogue imperiales parvosgue denarios tcl mc-
dianoi cudcre malutt , guales anno mcclvi ex conventione
percussit , in guibus maius iucrum percepit. Alius in antica
facie pracscftrl circa crucem guatuor stellis in nwnmiUUibus
ornotam $ norAtiiA , rl in poslica in cirrnitu * ni perator
et ponatur in statuto consulum iusticie l , et ipso iore
ab ampliori melioramento debitores sint et rema-
neant absoiuti , et eorum bona ; et potestas teneatur
ita observare et observari fecere consulibus iusticie,
et hoc dixerunt observari * tam in debitoribus con-
dempnatis, quam in non.condempnatis,
LXXIV. De statuto fratvis Azonis super usuris.
Statutum est quod de cetero in civitate Novarie
non reddatur ius de usuris nec occaxione usurarum
seu de guidardonis 3 , que de cetero promitterentur
de qaalibet libra.
de qaalibet Iibra.
detur tantum, quantura arbitrabitur per cambiatores Novarie vel
per maiorem partem ipsorum, dum tamen illa quantitas non
excedat altra quaittitatem sol. it imp. pro qualibet libra.
observetur.
r t tn medto Utttra* in bina acie S . 7* - G . «tVe I. Gaudenttw.
Eum, utiam innui, Sfuratoriu* (Antiq. ital., t. II, du*. xxrn)
rt post eum Zantttm (Noova Racc. ecc, (. r~, p. 368) Salvino
Turriano capitaneo attribuerunt, cvm tatn m tertia tittera C
pe(tui qttam G adetie ex trrort ctntutrint. Ttrtiut numtiut,
cuiut medietat iam aderat , praecedenti in antka timitis , tt
in pottica UtUra G quatuor stelluli* eircumdatur el in cir-
cuUu Imbet & iupsratok. Hi duo nummt dtmtdtt grammalu
pondut habenl , et cc ad stimmum argenti millttimas partei.
Intuper aliut ab una parte in cireuttu exhibft # NorARU
et in, medio crucen , ab altera epucepi e.fjigitm capile infitla
ornato , el in eircuitu 4» s. gavdbncivs ; primae taec. xir
medktati adtcribendu* ett, et denariu* imperialit vide(ur, c(
duodeeima tolidi part ; ocxxr miUigrammatum ponderi* ae-
ttimatur, cuius mtdieta* puttulato argento constaU Aliud nu-
mitma habet , ut praecedent , epitcopi facitm in/utatam ct
aureolam cum intcriptione 4» cou itas no rive commu-
nitat Novariae, ct in potUca crucem fiorenlem litterit ctrcuoi-
datam , quae uniu* ex Vkecomitibut nomen exprimtre videntw,
std propter aerit rotionem minimc pcrcipi possunt. /n cccix
mUligrammatum pondere duodecim tantum obryzi argenti parte*
con(ine(. Ante taec. xr cutut Vicecomilum iusiu viAetur, qui-
butdam eorum obulit tive numismatibu* simtlt» eo temport
pcrcttisi*. ^liu* tandem taeculo xir per(inens loharaxi Vict-
comiti Novariat , deinde MedMani episcopo adicribttar, qui
eum ut Oxulae comes txcudil; habet enim in antka templi
faciem, ct sub eo litlcras / * o et in circuitu eps NorABiEHSis;
in pottica vero crucem tn medto, et in ctrcuita coues ossoue.
Hi «unl , guorum notifta hucutqut nob\t tra&Ua ttt, nummi
iVovartae obsignati.
1 ^ltgua in hoc capitulo deleta sun( , ti( ex chartae hk loci ab-
raswnt apparet , alia vero mutata.
i Cf. hac de re notam ad capit. ccxcriu /torum italutorum.
De quonam fuerit ordtne religiosut fcic tnr non apparet , nec
quodnam itatutum ctvttati impotuerU. Tamen abturdum non
est monachos tn ttatutorum municipalium re optram suam
tunc temporit adhibuitte , non ad religiontm tantum tptcuin->
tium , ttd eliam ad ctvtfc rtgimtn ; nam si in guibusdam
casibus offteia civilia , praeserttm aerarii eiavus , relifltosi»
concredebantur , quid mirum ti ttatutorum guogue emenda-
tionis peragendat iiccntia iii darelur ? Notum inswper esl Par-
mam sponte habuitse rectorem fralrem Girardum mu(inensem,
gut illius ctvitatis slatuta reformavit ; frater Iohanaet wcen(inus,
ordtnts pracdicatorum , circa annum uccxxxm « wntt prt-
» mum Paduoc e( ibiprcdtcando paccm de omni discordia guam
» Iiabebant , compromiscrunt in eundem suo arbtfrto determt-
» nanda. Vtnil Tarvisium , fecerunl Tarvuvni illud idem ; sic
» fecerunl Feltrini et Bellunenses. Sie quoque domini dt Ca-
' mino , sie ct illi de Coneliano , el idem fecerunt domini de
» Romano. Idem guogue Vicentini , Veronenset , .Watituom ,
» /Jrt.rienses et comcs s. Bonifacii et eiut pars universa. Tan-
» tam habuit poieslatem supcr omnet , guod tn omni civtfote
» «tatutis ipsamm acceptit suo emendavit arfti(rio addendo e(
» detrahendo Bt venit Vicentiam et dixit in plcni con-
» «ilio, guod volebat ctte dux et comet illint civitatit el omnia
» suo arbttrto ditponere , guod totum ei fauoVifum f»U flt 7'"'
Digitized by
Google
58i
COMMVJVITATIS NOVARIAR
58a
itr(
seu conventarentur occaxione contractuum et quasi, <z aliquam condempnationem seu bannum abstulerit
t
qui de cetero fierent in civitate Novarie et districtu,
vel aliquo aJio modo de cetero. Et hoc intelligatur
et censeatur de ilJis usuris et guidardonis, quas
ecclesia romana intelligit esse usuras removendo
et cassando expresse omnia statuta , que huic con-
tradicerent, seu viderentur contradicere. Et istud
statutum sit precisum A .
LXXV. Ne quis pro alio respondeat in questione
faeU.
» Item statutum est, quod nullus iudex seu advo-
catus vel alius, qui iuvet hominem prestando ei
patrocinium, debeat respondere in questione facti
ante 9 principalem personam , sed permittat ipsam
principalem personam respondere ; et qui contra
de consilio aliquorum iudicum, teneantur iudices
illi, quod ultra non debeant prestare patrocinium
illi condempnato a potestate *; et si prestiterint ,
teneatur potestas aufferre bannum soi. xx imp.
LXXVII. De muneribus et donis iudicibus fa-
ciendis.
■ Statutum est quod dona et mnnera data hacte-
nus iudicibus Novarie de cetero dentur eis per co-
mune Novarie, sicut olim dari consuevit, scilicet
sol. vi imp. ad s. Michaelem, et ad natale Domini
sol. x, et libram unam piperis, et in quadragesima
sol. ii, et ad pascha sol.x, et hoc pro quolibet iudice.
LXXVIII. De nominibus et tempore interdictorum,
abhominatorum, restitutorum, defectorum ponendis
fecerit, potestas seu consules teneantur ei aufferre b in duobus voluminibus statutorum.
pro banno pro unaquaque vice, nisi quando fuerit
dubitabilis vel obscura, et tunc sit in arbitrio c con-
sulum, solidos 11.
LXXVI. Ne quis iudicum prestet patrocinium
alicui suo consitio condempnato.
» Item si potestas vel rector tulerit sententiam vel
A Et habeat locum ab anno currenli mcclii de mense agusti citra
et sit precissum. — Aprobatum.
B Aprobatum.
c potestatis, quando qaestio ventilabitur coram potestate, et con-
sulum, quando questio ventilabitur coram consulibus.
d Aprobalum.
» concessum , unde tunc acceptis statutis civitati» «icut voluit
> emendavit , addidit , detraxil. Et Vicentini sperantes quod
» rcmovcret et poneret ibi aliam communionem, per quam c
» utraque pars communiter regeretur, ipse hoc praetermisso,
» factis statutis et ordinamentis ivit Veronam, ibique similiter
» peliit ducatum et potestariam illius terrae, quod factum est
» et concetsum eidem » ( Gerardi Maurisii Hist. in Rer. Ital.
script. tom. VIII , col. >7, 38 ). At ille paullatim e primaevo
pacis et reconciliationis animorum proposito deddit, et ad ea quae
sua non eranf munera male aberravil. Si igitur in pia officia
erga civitatum populos se effundebant , mirum tion est si etiam
in privatorum vel reipublieae rebus consilia sua reiigiosi viri
impenderent aut ministerium tumerent. Vercellis quoque iis
tempestatibus frater Henricus ordinis minorum, auctor fuit
quorumdam staiuiorum, quae illius civitatis concilium recepit,
ad libertatem ecclesiasticam spectantium et «tudiorum gymnasium
ibi constitutum. Eae conslilutiones in veterum statutorum codice
leguntur fol. liii et trii, anno uccxu collectorum.
Nefanda usurarum fames saec. xm nonnullos exagitabat, qui
aliquando in se revcrsi eas reslituere promitfebant , praecipue
si morti< pericuium immineret. En hac de re singulare docu-
mentum: « /n iVovaria, videlicet ad domum habilationis Lot-
» terii Turnielti. Idem Lotterius iacens in in/irmitafe, de qua
» mori Umebat, volcns stare mandatis ecclesiae ef domini epi- (
• seopi novarietuts et dom. Guale Bruxati novariensis prepo-
» riti ibi proenti*, ac dom. GabrieUis ibi presentis laudensis
• canonici vtcarii dom. Sigebaldi Dei gratia notariensis epi-
» scopi, el preeepta dicti episcopi obedire, et animam suam
» penifut a periculo inferni Deo danfe itoerare, et cum alias
» Deo reconciliari non posset, ad potiuiacionem suprascri-
» pforum dom. Guale iruxaii et dom. GabrteUtt predtctorum
• nomine ecclesie et epiecopi novartenei* convenif et per stipu-
» iacionem promuit eitdcm dom. preposito et dom. Gabricllo
» nomine «uprcwcripti dom. epucojii et ecclcrie novarien»M,
» vices quorum aerebant in hac partc, et vice et nomtne omntum
» pcrsonarum reddere et ratifuere omnee usuras et res male
» ablatas omnibui pewmit , a quibus manifeste apparuerit
» ipse Loteriue recepwee uturae et re« maie ablatas, et qui
» apparuerint manifesla a tempore iiio citra, quo promisit
» altae reddere usurat «t res male ablatas, unde iile cartam
• unam /aelam «ve abreviafam, ut dicebat, «delicet a tem-
• pore iiiiu» promwrionw citra et inde etc. » fCftart. / iun.
uccui in Mon. bist. patr. tom. / , col. W4 ).
2 pro prineipali pcrtona (Stat. praed.).
Statutum est quod potestas teneatur facere scribi
in duobus voluminibus 1 nomina et tempus omnium
interdictorum et abhominatorum ct restitutorum et
defectorum tam preteritorum quam futurorum, unum
quorum remaneat in comuni , et aliud in publico
super Iatherigo 8 , quod est in palacio comunis No-
varie, collocetur; et hoc faciat fieri et teneatur
hinc ad kallendas marcii proxime preteritis c .
LXXIX. De possessionibus occupatis.
D Item statutum est, quod qui sua auctoritate in-
vaserit vel malo modo contra ius rem immobilem
ab alio possessam vel etiam veteratam, teneatur re-
stituere possessionem illi qui erat in possessione 3 ,
A in illa questione.
B Aprobatnm.
c venientes. — Aprobatum.
d Aprobatum est.
«fatuforum (Stat. praed.).
super laterito fiendo in palatio comunis Novariae (Stat. praed.),
alias letricum ; hoc pluteum seu analogium interpretari censeo.
De huiusmodi possessionum invasione lites et concordiae, aut de
novis servitutibus iniuste inductis in coaevis documentis leguntur:
en eorum aliqua. « In pasquario s. Marie. Guillelmus de Guala
» convenit et promisit Guillelmo Gargatio , lohanni Pilatro et
» Guidoto de Casalegio quod guandocumque erit de volunlate
» eorum, quod claudebit hostia domus, que apperiunt in via
» versus meridiem, et que «unt tn curia domus que fuit q. Ot-
» tont» Scofferii et domus lohannis et Guidcli, et grates que
» habet in curte illa aufferat simiitfer in eorum voluntate,
» nec in curia tita habct impedire sine eorum voluntate, dicendo
» ipse Guillelmus de Guaia quod non habet ius fenendt tbi
» gratam nec aliquam rem que ibi impediat, ef quod non
> habet ius aperiendi per illas hostia in curia iiia neque per
• illas domos. Interfuerunt testes Ugo de lacobo, Tureo de
» Burgo etc. » (Chart. xi septemb. uceir in eod. membran.
Nosocom. mai). Habetur ibidem Aicardi de Camodca consutis
iustittae Novariae senlentia adversus Sibiliam /Uiam q. Pelri
Saurii, per quam ilte pronunciavit « bancum ipsum (de quo
» erat lis) esse positum ultra quam debeal versus mane tantum
» quanlum tangit murum comunem qui esl inter domum ipsius
» Olrki et domum suprascripte Sibilie et ipsum banchum
» esse retrahenduin ex parte versus mane, tia quod non tangat
» aliquid de muro predicto eomuni, stt ipse murus comunis et
» terra que est ante tptum murum comunem versus monlem
» in fantum auantum tpse murus comunis est amplus, sint
» aperte et espedife efe. » (Chart. xxi aug. mccxlix in areh. Ca-
thedr.). Exemptio vero a «crvitutibu» realibus aliquando pecunia
acquirebatur, ut cum Dorafus Seofonus fratri Vorobio Fornario
tertii ffumiitatorum ordints promittit se nunguam foramen ali-
quod tn tuae domus muro facturum in burgo s. Gaudentii sitae,
ex quo putredo vel tordts aliqua exire posset in praedieli fra-
tris domum, mediante «oitdorum tredecim toiuftone ab hoc
eidem Dorato facla (Charl. xm maii Mccxar in arch. Cathedr.).
Digitized by
Goo
1
«583
Jtei <si -Bon.erat ia posseaaisme ,iMi,qui <est datniuiis., a Man^iitAidw,omili<dsi&iBvxgi Ersneki, «t rdi* oaa-
«st jdepossessione dewaatur invasqr, et uJtra hoc .fliejtuSiBnrgi:Lft*ejwii,^
coudempnetur versus comune JXovarieiin .medietate sed ipeo liufle jsint ajbsohiti <qui troJbarjas •feoeninL
yestimacionis prQprietatis rei imvase. Et de.hoc.possit LXXXI. De tcapiendis *et detinendis jdsbilorH>us.,
cogooscere potestas; ,et valeat istud statutum .non <nisi solverint dmarios %u de dihra per aw (lm .
-ohstantibus aliquibus statutis, et sit „precisum. A Item -s.fcatutuin e*t quod postqoam ahquis jfe
LXXX. De non inquietandis qui lucrati fuemnt JVoyaria seu iurisdtctione fuerit condempoatus at
4empore conflictuum Beleuzagi , Maiadelli '., Burgi transiverit condempnationis terminwm tv.el Jbabuevit
Franchi, Burgi Zauezarii et Burgi AgneUi triabanna *, quod potestas venturus c teneaiurjlare
* fterustatutumest, quodaiiqua persona nonpossit creditori auxilium ad capiendum debitorem, etthoc
inquietari occaxione robariarum factarum die con- inteUigatur de c ontractibus et obUgacionihus », que
(fliotus Balenzagi ( vel die sequenli, seu.die cppflictus
* tfon pooatur, sed caselur.
Belenzagom sive Bilitiacum prope Ticinum et Terduplum amnet
in eolle sedet, et veteri* eastri reliquip» -adhuc retinet, quo
longobardicam reginam inclusam fuisse tradqnt. ln tpirytua-
libus olim ab aronensi monasterio regebatur. Conflietus, de
quo in hoc capituto agitur, anno vcclviu factus esl, cum
Rochus de Strata Novariae praeturam agtret, qxii exercitum
instruxit in expeditionem nobis ignotam, in quo placenlini,
papienses, laudenses aliigue militet erant, qui ibi profligati
sunt, ideoque Novariae eivilas ad eorum damna resarcienda
coacta est in armis equisquc ac aliis rebus passa, in id Papiae,
Placenliae ac Laudis civilatibus urgentibus. Anno vero sequenli
praetor ipse in Ticini carceribus obstriclus fuerat, ex eo for-
taste quod mihtes ii qui damna passi fuerant « in equis, armis
* et quibuslibel aliis rcbus mnbilibus et se moventibus tempore
.» quo JVovarienses erant apud Bellenzagum vel ab co tempore
» cilra scilicet rupte Bellenzagii « slipendia meruerunl a Nova-
licnsibus « de voluntate et mandalo domini Roclti de Strata
» lunc potestalis Novarie » non vero civitatis; fortasse prae-
lorem illum in carcerem Novarienses conieccre ad ulcisccndam
Papiensium iniuriam pracclaris enrum concivibus illatam, quos
obsides tenucrunl doncc praedicta damna sibi compensarentur,
nempe Arditionrm Capram, Arditionem Nanum, Doralum de
Camodeya, Robaldum Scarlam, OUobonum cl Guidonum, Gui-
lelmumde Caballaciis, Michaelem Capram, Nartinum Tetonum,
Leonardum Bntsalum, Uenricum Bonipertum, Bonifacium Ca- c
pram, OW.bonum Griffum, Pasinum de Olcvano et Ambrosium l
Gilacatum, quorum nonnulii in pattia suaclaris magistratibut
perfuncti crant, et in his «latults saepe twminantur. Dumnit
autem affecli sex millium Ubrarum papicnsium compcnsalwncm
petebunt >< ralo manenle pacto, una cum expcnsis omnibus que
» (ierent pro ipsa pena pelcnda » ; quocirca respublica promtt-
tebat « dare ct solvere ct rcsliluere totum illud dampnum et
» perdilas et soldum, quod tt quas ipsi el quilibet ipsorum
» subslinueriiU in civilaU Aovarie et eius districtu anno pro-
» xime preterilo tempore rupte Bellenzaghi el ab ipso tem-
» pore citra, et soWos guo* Jia&cre debml, ut supra dtctum est,
» aelrafienrio el compcntando tt diminuendode ipsis soldis,proul
» in car(a concordie facta inler Papienses ex una parte et
» Npvarienset ex alia, iuwa Lorenzo Porco notario civi Papie
» ,«t PfciJtpo Bonno notarto ci.i Aovarie continetur, tn denariis
» numera!is papiensilus vel am&roxinis vel placentinis vel in
» equaiibus medioianentibut vel aliis monetis equivalentibus in J
» civttate Papic (antum in/Va duo« mentet proximot post sen-
» tcntiat latas per arbitrot comunit Papie el Nuvarie tuper
» hoc jpcciaUtcr constituto* vel pcr aliquos eorum, prout tn
♦ forma arbitrii conttnetur, usgue in illas quantitales, que
• pruttuncia&untur per arbilros suprascriplos vei per aliquos
» eorurn, prout in forma arbitrii continelur etc. » {Chart. xi
ianuar. nccux in Monum. lusl. patr. tnm. i). In aclo eodrm
teguntur imuper solutionis compen<ationt< ti(tti« e( captivorum
permutationte modt.
Qunad con/lictattones vero in aiits burgit fdctis, ut capilutum
istud ioquitur, nihil ha&etur tn cnrontcis de raum, quae illas
genumnl, cum omnino de iis taceant. Neminem alioquin lalet
iiiis tempestatibus frequentissitnos fuxsse in oppidis ac urbibut
vtl iaevi quavis de causa con/ttctus ex simultatibus et invtdia
ac ambitione excitatos. MandtlH confticlus, «t documento cui-
4am xr die iunii a. Jtccxxx/i tcripto fides adhibenda est , tunc
evenuse videtur ex inimicttiis tnter JVovartam e( VcrceUa* sub-
ortit, quanjvis non eemei sopitis ; sed (unc arbttri a duobus
partibttt aui^a,m CuiUeimus novariensis et Vbtrtm de Saiugia
d>tertt fuerant, u( pronunciarent « tuper (aclo prexonerierum
fient ab anno : purrenti millexiaio cc septuagexinK»
nono B in antea ; et .hoc ihabeat iocuru de «nutuis
et fictis e't omnibus aliis debitis , :nec possit iUe
debitor captus : poni in turri Zumella ne* aJio car-
b *cere coiaunis , sed deUneabur F m domibus civitatis
JVovarie ad vojimtatem ciieditoris 0 , dooec satisfe-
cerit creditori , vel fuerit concordatus cum ipso
creditore. Et hoc non hoslante aliquo sttatuto , tet at
preoisuw.; et hoc kiteUigatur de fictis, q»e cumpnt
ab anno lxxviiii in antea.
LXXXII. De jjrescriptione xl anuorunt.
a Statutum est quod si quis tenuerit aliquam rem
immo4)ilem spacio Tti. armorum sine tnterperlatione
legittima, sit tutus contra omnes personas, collegiuoi
et universitates, et nutlus pateat adveraus detempta-
tores 9 regressus, et teneatur potestas sive consules
a Aprobatum.
• a consuiibus iustieie vel a poiestate, aeu ab assessere eius,
0 et assessores etus loneaatur ud peUcipnem creditwis capeie vei
capi -facere ipsuiu debikorem eter
p faeiis.
E oitra , et que de cetero £ent.
F et custodiatur.
6 per castodes qut sint de civrtaie fiovurie vei «uixiititis.
H Aprubatuu.
» et bestiamm et retvm aolatarxm per hominat utriusque eivi-
» tatis «t «uper oiunibus «nitwentt* et cambiis et robanis factis
• per comune et homiues 1'ei cellarum teu turisdtcfumts in ho-
» niinibus Novarit el iurisdictionis .ciu» o tenipore pacis predicle
» infra, ti super iignaminibus imitis super homintsikuigi Man-
» dclli, que homincs Biandrati dicstnt «uu ettt ». (Btsc. /, 890).
Burgus Asnellus ett parvxxs nctts prope Gattieum exisltns, de
quo nulla nobit superert memvrju. De Mandello vero et Burgo
/.aveearto cf. not. ad cap. ctxxru et ctx; quoad Burgum
Francum animadvertas plures fuisee burges ita uppeHatos in
dioeccn novartensi ium /imtima wre«!ion«t; iitmc wro modo di-
cunt buraum Settilis, ntadn burgum Sesianx vel «impiicrter Setum ,
ut in an(t^uw cariit, olim flumini propiarem , sesiotque ctrcum-
potitot collee , tbtfue fuittt insuper plebanam tccumam non
vtdetur dubium. Ibi tiallis inilium est, quae ab intcriatente
Settile fluvio nomen mutuatur, e( -ex eo metrocomia fuisse tn-
ducilur, quod nulta xmiversae vallis tessitanae plebs ab inno-
ecttito pontifice nominelur, cum generatim epitcopo « eeciestas
» omnes quae sunt in valle Siccidae » con^rmet, ntc eiut gentxt
mentio apud eetcre* stt. Discordiam appareiinter hunc burjum
e( civilaUm exarsisse , cutn in huiut statuiis decrelutn fuerit
« quod poUslat venlurus Uneatur et debeat infra kalendas
• aprtli* proxime venienlit ire vel mittere ad burjum Sexxx
» teu ad burgum Franehum et destruerc fundilus omne* domo*,
» quae ntnt in dtcto buroo, et splanare totum murum etreum-
» quaque dkti burgi et similiter fottala dicti burgi, ita quod
» dictus burgus nunquam potsit habxtari. Et quilibet poUttat
» e t quiiibel reeter communis JVovarute tenea(ur et debtat ipsum
» burgum lenert dcstrucium et spianatum «cmper tn perpetuum •
(Stal. Novar. mss. mcdlx, itb. /, cop. txxxn).
1 Tolum hoe capitutum diver*a manu mcriptum fuit mutartoni*
cau«a. Priorit «criphtrae abra«ion« deletae vetiigia baud de-
prehenduntur.
2 drtcntore*.
Digitized by
Google
585
COMMVNITATIS NOVARIAE
586
(am commiis quam ittsticie secunduin iiiud 1 eapi- a civitatem vel vilias vel suburbia ipsam terrani
H
B
:«
ir
*
'V
*
i
t
t-
j
«
9
!•
tuium iudicare; el sit precisum s .
LXXXUI. De terris coherentibus alicui a dua-
bus vel tribus partibus capiendis vel vendendis.
A Iteni teneantur et debeant consules extimatores
cogere omnes iiominesde Novaria et iurisdictione No-
varie, qui terram habeant a slariis xn 3 infra extra
* Aprobatura.
I iilud ( Stat. praed.}.
i Quadraginla annorum praescriptio a Longobardis primum in-
ducla fuitse videtur, eamque eivitatum statuta adoptaverunt,
Sed varia apud ipsos guoad eamdem kgulatio fuit , cum
primo quingut annorum, poslea triginta, demum sexaginta
annorum possessio requisita fuerit ad probandum constiluen-
dumque proprietatis libertatisve iu». Mon inutite erit heie pro-
ferre praecipua regum edieta ad rem hanc pertinentia ; et A,
primo Jistulphus legem tulerat, qua « Si quis LOngobardus
» guatecutnque rcm potscderit , et custodes locorum venera-
• bilium de ipsis rebus euih molestaveril , et ipse potsessionem
• suam de triginta annos consignaveril , et eius clarueril pos-
>• sessio, pnssedcal el in anlea. Similiter et vcnerabilia loca
' faciant de rebus que ipsi pottedeunl, ti a Langobardit fuerini
' pulsati. Quia anterior edictut conUnil de quinque annorum
' possetsionem , nt qui pottederit per quinque annot in facie
» eiut qui pultaverit, iptum sccmidum legem defendat, et loca
» venerabUia interse de rebus quibuslebit quadraginta annorum
■ possessio excluditur; ideo iustum duximut, ut qui per tri-
' ginla annos potsederit, pottedeat et tn antea (Aist. xrm). »
Rholari vero: <> Si quis alium de rem mobitem aut immobilem
» pttlsaverit, quod malum ordine possedeat, et posscisor neyo-
'! verit, ita perspeximut , quod ti per annot qvinque fuerit
» possessio, lunc ille qui pottedit, aut pet taeratnentum de-
» beat negare aut per pugnam defendere si potuerit » (Rollt.
ccxxritr). « Rcminiscimur quia anterior edictut continere dino-
» scitur de liberis feminis que servit copulanlur, nt quandcque
» inventi essent, in servitio reducerentur. Sed quia Gritnotcald
» rex inttituit de his qui per trigmta annot in libertalem vi- c
» vcrent, ut in servitio non replicarentur , tamen quia curtet
» regia potsessio non impedit nisi per sexaginta annorutn cur-
» ricula, sicut domnus Luitprand rex instiluit: ideo definivimui
■> ti quis femine admodum invcnte fucrit que sibi servi copu-
» laverunl, ct per sexaginta annos in Ubertatem pcrmanserunt,
» ipsa ct filii vel filie earum aul qui de ipsis procreati invenli
» fucriut, nullus eos in servilio replicarc pretumat, sed in liber-
» tatcm suam permaneant, ticut per sexaginta atmos pctwan-
» scrunt » (Rach. ri). « Qui aliquit de puplico habit, et per
» sexaginla annos quicte possedil, liceat eum in antea sine
» aliqua 'molettatione habere et pnssedere. Hoc autem ide.o sla-
>• hiimus, quia posscssio aliorum hominum secundum Lango-
» bardorum legem in xxx anno» finitur; causas quidem regalis
» unde cotnposilio expecialur, duplitatas ttatnit decettor noster
» Rothari rex componcre; proptcrea nobis rcclum cum nostrit
» iudicibut comparuit esse, ut el in isla causa de possessione
» dupliccnlur ipsi anni et fiant lx. Et si aut iudcx aut aclor
» noster ipsum, que possestioncm takmhabit, pulsaverit, quod
■> ipsam rem iniusle posscdissit aut invatissit , et non tinl com-
» plett tx anni; tunc ille cuius possestio est, dical iaratus ad
» sancta cvangelia aul de sc aut de patre aut de avio, quod (l
>• ipsam rem per prineiprm, qualem ausus fucrit nominare,
•i ipsc aut pavenVs ipsius per lx annos posscdissit, nec eam
>• pcr legetn dimiffcre deveaf, ct sit postea secnrus. Et si hoc
» faeere ausus non fuerit, aul forte gastaldius aut aclor pro-
» vare pofucrit quod complcti lx potsessio ipsa non sil, et
» vcrifa* apparuerit quod de puplico fuissit, aut ostendai [pre-
>• crptutn aut amitlal ipsam rem , si lx anni in ipsa jiossettione
» non fuerinl compJcti etc. » (Luil Lxxnn). Haec omnia re-
citure operae prettum ecnsut, ut kgum Longobardorum, quarum
nonnullac in tnuniciptorum slatuta invectae fuerc, pakrctaucto-
ritas ct ratio in normis decernendis de utilit temporit diulur-
nitate ad praescriptionem acquirendam necessaria.
» Starius hoc loco mcniura «tper/tciah* itttelligendus, nempe oetawt
novatiensts modii pars , guae pcrticts guatuor taourisgue sex-
dectm acguivalcf, idcst hectaris 0, M604. Postremis vero tempo-
ribus, guiftus «dhuc iVovariae statuta t-igebanf, captfutunt hoc
minimc serva6atur ufpofc iura pricafae proptietatts laedcns ,
ncc ullam agricullurac aut rcipuWicac ufifitatetn afftrens, cum
c.t eo posscssiones iit pcrpauros divilcs coaccrvarcf incrrtasgwe
rftrrift , rt guatnvis ftnnorttm cnncistn litibus jict sitrpc ndilum
vendere vel computare A arbitrio extimatorum * illi
persone, que terras babet a tribus partibus; et si
a modio infra, vel usque ad modium a duabus par-
tibus habuerit *, ai emere vel cotnmutare voiuerit,
si terra illa fuerit unius vel plurium pro indiviao.
LXXXIV. De dampno clam dato.
c Si cui de Novaria vel iurisdictione in aliquo loco
iurisdictionis Movarie • dampnum clam datum fuerit
in domibus sive in rebus in eis deductis sive po-
sitis, sive in vineis, sive in feno in prato combusto,
sive in lino seccato vel combusto 3 dampnum dico
datnm igne vel incisione vel scovatura 4 vel sega-
coiumutare .
consnlam iusttcic Novarie.
Cussetur.
seu iu eius lerritorio.
praebeal inter vicimt , eorumque adnexio realct tervitutet
transilus aufcrat, lamen hae utilitates minime damna rependunt,
quae ex hoc tlatuto orirentur, ideoque illud paullatim in detue-
ludinem abiitte centeo. In acto venditionit » de petia una terre
» turis comunis iacente in terrilorio porte i. Stephani , et dicilur
» pralum Rotte • factae a Vigezono Brusato contule iuttiliae
Novariae ex parte et nomine cotnmunitotis, vtnditor tettatur eam
terram este « per mentura tettaria viginti et tex , tabulat tres
» minus. • (Chart. xx febr. ucxciv in tabular. eccl. Cathedr.).
Insuper in charta donationit plurittm praediorum factae mo-
natterio t. Graliani aronensi a Malveslito filio Grotti de loco
Madina et Bellana eiut uxore legitur : « prima petia .... est
- per mensura iusta ttaria quinquf minus tabulas quatuor •
etc. ( Chart. xr maii uccxi in Mus. TrivultJ.
« propc aliquam terram, quae sit duplo quantitatii terrae praedi-
» ctae stariorum duodecim vcl infra » (sk supplent Stat. praedA
« dummodo habeal in duplo quantilatit terrae praedietae » (Ibid.).
« .St guu homo liber arborem, ubi teclatura inter finet decernindas
• tignala ctl, incideril aut dclierit, octugenta tolidot tit cul-
' pavelit, medietatem regi et medietalem cuiut arbor fuetit.
• El ti servum pcr iussioncm domini sui fecerit, dominut com-
» ponat, ut supra, sol. lxxx. Si servus sua aucloritakm arbore,
« u6t teclalura facta cst, inlcr finis dccernendas inciderit, aut
» moriatur, aut redemat se cum quadragenta solidis. » (Roth.
reg. Longob. edictum, cap. ccxxxriii , ccxxxix). Alias pocnas
rex ipte damna huiutmodi in arboret inferenli conttituit cap.
cclxxxik - cccn, ct Luilprandut cap. xlv.
tdetl arboret vel foenum vel aliud virgit aut flageUit caedendo,
a scovare, quae vox tequiorit aevi scriploribus familiaris crat.
Cf. Stat. Obizonis marchionis estentis etc. contra flagellantes
an. ticcLxrx apud Murator. , T. VI Ant. lt. , col. 471 : « Si
» guis civts , comitatinut vcl forentit te scovaverit in aliqua
» parfe ctvifafis vel ditlrictut Ferrariae de die vel de nocfe
> etc /tem statuunf, praectpiunt et bannum imponunt,
» guod st guis in civitalc Ferrariae vel dittrictu vidcrit aliquem
» te tcovanUm, et eum non ecperif , rt ad potettatem non du-
» xerit inconlinenti etc. » Exorfam siquidcm saeculo xrrr circa
annum ucclx piam quamdam todalitakm narrat el. Mara-
toriut, qua nonmt/ii poemtenfiae salubritate et religionit ar-
dore incilati, sacro induti erecto crucis vexillo el nudis pedibus
intcrdum supplicationes peragebant, bini alterius civitatis simUt
eoetui obviam abeuntes , ac paccm el iniuriarum remissionem
implorabant, laudct divinat et incondita carmina coneinentes ;
inUrdum vero in aedem sibi eonstitutam flagellis armati certis
diebut ac horit convenientet et piit gemitibut misericordiam
Dei imploranUs, cetera ptetafts munia o6ioanf. Mutinae quo-
que tunc insftfuta fueral Sodalitas Scopae tive futtigationit ,
quae Confraternitat t. Petri martyrii appellabatur. De ea tic
narral Sigoniut : « Cum aufem Parmenset Cremonam adire
» pararent , ab Huberto Pelavicino malum , si accederent ,
. infenfanfe deterriti Brixiam , Derlhonam el Papiam te
» eonfulerunt, tnde a A r ovaricnsi6us cl Mcdiolanensibut opera
. Turrtanorum exclusos Taurinates , Charientet, Haslenses el
» t cliguae pcdcmonfanae civitales comiter acceperunt » ( Ue
Regn. ltal, cap. xtx, 911); el Galvaneut Flamma tcribebal:
• sed volenHbus ventre fl/edtofanum per Turrianot texccntae
' furcae parantur ; quo vito recetserunl » ( Manip. Flor. , ad
» ann. mcclx). At «uiusmodt vntliluta, iniliit suis pktalii
gnirfrm proposiln conrftM, temporis lapsu in malorum hominum
1b
Digitized by
Google
087 STATVT.4
tura , si summu dampni ascenderit ad sol. x imp.,
cogam comune loci ipsius dampnum , ut supra, cui
datum fuerit restituere meo arbitrio, nisi infra duos
menses a dampno dato infra consignaverit ipsum
comune potestati Novarie eum, qui dampnum de-
derit, iurante tamen eo, cui dampnum datum fuerit,
se non fecisse nec fieri fecisse. Et ita quod liceat
comuni ipsius loci probare per pugnam contra quem
suspicati fuerint consules ipsius loci dampnum illud
dedisse; et si convinctus fuerit ille qui appellabitur,
idem comune remaneat absolutum. Et hoc capi-
tulum faciam denunciari consulibus locorum iuris-
dictionis Novarie. Hoc idem statutum est in Roma-
niano , salvo tenore concordie Romaniani.
LXXXV. De robariis et dampnis emendaiufis in
burgo vel villa faciendis.
Item statutum est et ordinatum, quod omnes ro-
barie et omnia dampna et guasta, que (ierent de
cetero in aliquo burgo vel villa vel cassinali vel
loco * episcopatus Novarie, sive in territorio alicuius
ex ipsis burgis vel villis vel cassinalibus vel locis,
exceptis dampnis et guastis que fierent per multi-
tudinem gentium, quibus resisti comode non posset,
vel per evagationem ignis debeant et teneantur
emendari et restitui illi vel illis, cui vel quibus
datum vel factum fuerit dampnum vel guastum vel
robaria facta fuerit, ut supra, per omnes homines
et personas habitantes in ipso burgo vel villa vel
cassinali vel loco, in quo vel cuius territorio su-
prascripta vel aliquid predictorum factum fuerit,
de qua emendatione et restitutione teneantur tam
nobiles et cives pro numero personarum habitan-
tium in ipso loco, et non secundum quod fuerint
extimati; connumeratis personis nobilium et civium
cum aliis personis habitantibus in loco, quam et bur-
gienses, rustici et vicini habitantes in ipsisburgis,
villis, cassinalibus et locis B , secundum quod fuerint
extimati, exceptis viduis et orphanis et absentibus
causa peregrinationis vel carceris sive exercitus * vel
A iurisdictionis.
B inter 36.
588
a ambaxate pro comune Novarie sibi impoxite. Salvo
eo quod si stremita 1 facta non esset vel fecerint *
eorum posse, remaneat arbitrio potestatis * seu vi-
carii eius.
LXXXVI. De dampno dato in curia Novarie
emendando per comune Novarie.
Item statutum est, quod omnia dampna et guasla,
que fierent in curia Novarie 8 extra civitatem et
suburbia Novarie et fossata suburbiorum, dampna
vel guasta dico data vel facta incisione vel scor-
zatura 3 , vel segatura vel scovatura vel igne c , quod
comune Novarie teneatur et debeat illud dampnum
vel guastum emendare illi, cui datum vel factum
fuerit D , arbitrio bonorum hominum eligendorum per
potestatem et procuratores B comunis Novarie. Ita
b tamen quod in ipsis dampnis et guastis non intel-
ligantur dampna vel guasta, que fierent per comune
A ipsi de ipso loco.
B Et hoc locnm habeat nisi eomune dicti loci, in quo vel cuios
territorio dictum dampnum datum fuerit , infra duos menses
a tempore dampni dati consignaverit in forciam potestatis No-
varie malefactorem seu malefactores, quo casu dictum comone
remaneat absolutum.
g vel alio quocumque modo.
D secundum quod ipsum dampnum exstimatum fueril per duos
bonos homines et legales eligendos.
B per duos ex procuratoribus comunis Novarie ; qui potestas et
procuratores debeant ipsos duos bonos homines eligere et
ipsos cogere ad faciendum exstimacionem prediclam infra vm
dies, postquam denunciatum fuerit ipso domino potestati. Et
potestas leneatur facere fieri restitucioncm dicti dampni de
here comunis Novarie infra mensem , post dictam enstima-
cionem. — Conflrmatum.
minum coetut abierant, qui se flagellationis specie aut prae-
textu ad seelera perpetranda instruxerant, ideogue in eos eivilis
iustitia insurrexerat , ut ex vicis el civitatibus penitut dele-
rentur. Huiusmodi flagellationis ritus batimentum et verbera-
mentum etiam appellabatur. Cf. hac super re notam ad capit. n
Stat. Novoc. parl. II.
t Sapienter eirca ca tempora, cum nonnullae domus tigneis tantum
tabulis autpaleis in ipsis urbibu* eontectae essent, provisum fuerat
ad ineendiorum frequcntiam vitandam , ul apparet ex statutis
mss. ann. ucdlx, « quod singulae parrochiae civitatis et subur-
• biorum Novariae teneantur elligere duos de dicla parrochia,
« qui sollicite curent et maxime tempore ventoso per totam
> viciniam exquirendo loca, ne per negligenliam alicuius in-
» cendium oriatur. Et quod potestas teneatur cogere vicinos
• parochiarum ad elligendum iltos duos » (Lib. I, capiU c.xiy).
2 « Definimus ut postquam iussio regis fuerit in exercitum ambu-
• landum et constilutum posilum ad movitionem faciendam,
» nullus presumat fideiussorcm aut debitorem pro quacumque
» causa pignerare , « de una iudiciaria fuerit , ad dies duo-
• decim antequam exeat ad exercitandum , sed sit quielus a
» duodecim dies antea et duodecim postea quam de exercitum
» fuerit reversus: si autem de aliis iudiciariis fuerit, similiter
» sit spatium ad dies viginti; nam si quis intra ista spaUa
• pigneraverit, componat pignera ipsa, sicut qui contra rationem
pignus abstulcrit « (Aistulphi reg. Edict. eap. xxi).
I Stremila idem ac sturmus, conclamatio ad arma, ital. allarme,
legitur etiam in Stat. Vercell. : « Communia Ulorum quatuor
» locorum proximiorum nemori comburenti teneanlur pultata
» stremita currere ad extinguendum ignem » (lib.I, fol. xxu).
% Curiae nomen primum loco coadunationis senatus romani, deinde mu-
nicipiorum dalum est, ct significationis varietatem temporis laptu
ea vox patta est. In Galliis germanicorum magistratuum col-
legiis ea appellatio tributa est, fortaste quia ii in antiqua tnunt-
etpt» aula sedebant. Ludovicus Pius iudicium criminale curiam
dixit (Eeg. Lud. Pii c. ir); postta curia dicta ett mabal teu
mallum iuxta Rabani Mauri glossarium , alia* vero curtis regia
(Pertz Mon. Germ. Hist. t. II, p. 762): erant enim curialet
viri palatio dediti et quovis in republica munere fungentes. In
civili vero italicarum civitatum regimine curiae nomine latius
praedium veniebat, in quo erant eliam domus integrum lurgum
aliquando complectentes, castrum et templum, et amplis locorum
territoriis illud assignatum fuit, ut testanlur Modoetiae, Catatx
aliacque quampluret curiae in mediolanensi comitatu, vel circum-
ttanti civitatibus agro, qua significalione heic accipiendum ett,
j prout apparet in huiut codicis eap. ctxi, ccxir, cccxct,etpraecipue
ubi sic declaratur: <• in qua curia Novarie intetliganlur Castelr
• tacium turris porlis, tota Scartabalia el caxina Baragie Bul-
» linorum et Baragia a VignaUo cilra et Matheum et caxina Rette
» porche el a dictis confinibus versus Novariam » (cap.cccXLFii).
De curiis insuper addendum est mediis saeculit in civili rei-
publicae administratione eas plebibus subiectas non fuiste,
quamvis in earum territoriis essent; huius rei testem habemut
sententiam ab Asone Cicerano consule Mediolani in concordia
Hariprandi iudicis, RoberU 1'ingilucchi atque Marchisii Calca-
nioli consulum similiter latam die xir aprilis a. mcuii « de
» discordia que erat inter mitites Mediolani, qui tenent Ardennum,
• per eorum missos Refutatum Cagalentum, Guilielmum Mone-
' tarium consules, Guasconum de Mairola, Arxemundum de
» Sexto, Porrinum de Porris, Monetafium Monetarium atque
» Maldotum Pedeslorti, et ex altera parte dom. Adam vene-
' rabilem abbatem monaslerii s. Abundi , qui inter suas alle-
« gationes dicebat insuper locum ipsum de Talamona non estt
» de plebe de Ardenno, tcd curtem esse » etc.
3 I"idel. arbores excoriando et c«rlieem eis auferendo , vtt earum
violenla percustiont.
Digitized by
Google
ia|i
«la,
58 9
alicuius terre
berrueriorum
COMMVNITATI6 NOVARIAE
ogo
vel per tnultitudinem gentiuin, vel a
publice facientium *.
ss
1 Bernwrii (Ual. berrovieri) dominorwn atietlae trant ab iptit
enutriti communitatum locorum peeunia, ptdeitreique ut plu-
rimum ineedebant, ticut eommunit militum peditatut attolet;
nonnunquam vero hat mte txercitut ptdUtt tignificabdntmr
non ordinata aeit pugnam ineunttt, tt viliorei nequioretque.
Narrat enim Rolandimt in Chronico quod cirea ea tempora
BzteKnut propotito ttrrat Mantuanorum hottiKter intramM
« cougregaUs «n Verdna mUUibut et peiiiibut , berroeriii tt
» baliiteriii de Marehia et de Pedemonte, potenter et magnifice
» cum omni illo bellUO apparatu movit de Vtrona ttc. ; itemqve
• Otrardut Monlitilicii pro eo capitaneut mUitet et btrroeriot
i> congregatot et gentem quamcumque potuit de MonUiilice etc.
» mittebat ad villai tt illa loca, quae favere videbanlur eccU-
» liae , eiique quaecumque damna poterat, infhrebat in penonit
■ et rtbus » ett. (Chroo. Ub. VUl,c*p. i, n). AHquando hoc
militum genut pedites inttruebant praelorem tequentet , quibut
o/ficium concredebatur malefactoret pertequtndi el in cuttodiam
condtnii, faeiendique ta omnia, quue tattllittt nunc peragunU
li tx militum (ital. masuade) manibut teligebantur, qui ter-
vorum et gaitaldionum , ut illiui aevi voeabulo utar, vassallu
dtditorum coetui pertinebant , unum rel plura eorum praedia
colenUt , iub debito tamen temporibui a dotninit ttatutit ad
rigna eundi. Qvomodo vtro ii bellum agerent, docet iptt Rolan-
dinut : « Repenlt lupervenerunt berroarii tive xaffontt quidam,
• qui lucrandi eauta tirea paduanum confinvum potiti per po-
» tettatem Paduae vigilabant, non curanttt penitut, quid pwtai,
• guid honettai; credentct immo potiui ibi fat ubi maxima
. mercei » (Chron. Hb. XI, cap. r). Borum turmai it wal-
danam appeilat (iUtl. gualdana), qua voce iptt utitur Danttt
Alligheriut notter (lnfer. xxn, v. ir):
» Corridor vidi per la terra votlra ,
» O Arelini, e vidi gir guatdane,
• E far torntamtnti e corrtr giottra.
Cermanica uligue vox, ncmpe tocietat. Gem erat audacittima,
ipso Rolandino tette, tine ordine in praeiia rueiti et praeeurrent
acitt ad btllum compotitat eorum more, qui scorridori nuper
apud not appellabantur , ttipendio plerumque conducta, ad
omne nefat prona alque in praedam potUtimum itUenta , cuiut
cupidine omnia audebat, parum in hoe a ribaldi* difftreni ,
vUi hominum genere, calonibui nempe , ted non infimi utut in 1
btllo , quorum erat excellere audacia , praedat convehcre et
omni vitiorum tabe abundare. Eo faetum ett ut gregariorum
mUUum nomen, quod primum pedUei tignificabat, pottea m-
fami tentu acciperetur. Deinde apparitorum loco eiutmodi im-
probii ac vitutimii militibus italicae urbet uti coeperunt, vel
adttathnet in cattrii tentndai aut ad deptllendoi ex agro furei,
aliquando vero praetoret ad attumendam civitatit alicuiui cu-
ram tecum eot ut armigerot duccbanl; hinc ad noitra utque
tempora propagatum ett idtm nomen, quum praetorum taUUitet
tint apparilorti appeUeniur contracto vocabulo birri. Pttiimae
eiutmodi militum ipecici documentum habetur in convenlione die
xi martii anno mcclxiii inita inter Vcrceltarum , Papiae Epo-
rediaeque civitatet ac canrpicianot comUet ei catteOanoi, « tuper
» astecurandU contralu dt Canepicio,dt VercTllit, de Papia, de
» Yporegia, et tupcr expellendii barroeriii et malefactoribut de
» iptis contratit » (Chart. tn archiv. municip. Vercell.). Dt talario
autem iU mUitibut tatc. xr conttituto a communitate Novaritnti
Cf. eiut civitatu Slat. mss. anno hcdlx lib. I cap. ru et clxxxi.
Damnum in suis bonit quovit ntodo pattii iut compelebat com-
pcntationi renunciandi. Hurus rei tetlimonium praebetur f» ■
conventione, qua « Marlianut de Caiatino et Pctrut eiut fiiiui
» per eiut contentum et auctoritatem per ordinacionem domiui
» Gregorii de Seto iudicU, qui confittbatw- ibi ette pro potettate
• ct commni Novarie ad faeiendam hanc concsrdiam , fecerunl
• finem et reffutacionem et pactum de non petendo in manibui
» Ioannii de Tronzano contulu locietatit tancti Stefani, et
» Dramoni de Tizone ambaxatorum comunu Vercellarum ad
» hanc finem recipiendam etc. nominative de omrri Htre et
» actione reali et pertonali utili et directa, quott et tfnam ha-
• btbant vel tibi competebant aliquo modo tertut prtdictum
» comune et vcrtut prtdictot Petrum etc. pro captione et vinculU
» mancipatione et iniuria ab eir facia ipti Mariiano, ei in-
» tuper de omni composicione pro hac iniuria sibi mmpttenie,
• et de omnibut dampnii et quantocumque ipsum comune et
» predictot tpecialet hominet VerceUarum appettabant vel ali-
» quo iure et titulo appeilare pottent. Ita ut exinde de cetero
- in perpetuum debeant exinde permanere taeiti et contenti
» cum tuu heredibui vettut predictum comune el prtdietot ho-
» mines et eorum heredet » etc. (Chart. xxx octobr. Vccrn in
Monnm. Hist. Patr. tom. I, col. t/39.
LXXXVII. De dueilis.
Ille q»i de incfendio posito, vineis incisis, stve de
arboribus incisis vel ruscatis vel testibus scienter
fitlsis datis vel reprobatis el de dampno ckm dato
appellatus ftierit s« dedisse vel fecisse vel fiefi
fecisse vel socium faisse. si summa dampnt ad so-
lidos centum imp. ascenderit, hoc idem de mrto
defendat se per pugnam tndiciis et presumptiontbus
manifestis precedentibus , coequando potestas sive
eius vicarins personas pnsJiantes; et si * exinde
defendere se nequiverit vel noluerit, et convictus
fuerit, puniatn eum corporaliter, si non poterit
componere et satisfacere pacienti dampnum. Et ita
teneatur, si fieri fecit vel socius fuit inde situti
propria persona fecisset. Et hec lex locum habeat
seu consuetudo tantum in hominibus Novarie qui
pro consulibus NoVarie iusticiarh faciunt ; et ita
quod lajci non teneantur de duellis per comune
statutis clericis, duellum sive duella non legibus
sed consuetudinibus comunis Novarie inventa; et
qtle consules comunis vel iusticie sive potestas vel
eius vicarius vel assessor iudicaverit c , sub me te-
nebo, nec alibi esse concedam.
* In omnibus illis causis, de quibus duellum iudt-
cabitur, licentiam dabo tam actort quam reo de
campione dando 9 ; ita tamen ut camptones sint
* in dicta pugna subcubaerit , ipse vel ille, qui pro eo preliatus
fuerit etc.
■ ct distrietas.
C iodixerit , sub eo fiaot , nec alibi esse cencedat.
d Aprobatum.
t Idest decorticalu, ohraiit aut txlirpatu vtl dirmUt. Rat voce
utitur ttiam Petrut Azariut in lib. De Bello Canepiciaoo :
« Pott aulem praedicta deteitanda praedicti de Valperga ium
» univertu peditibut partu gibellinae timul iunclU , ruscand»
» arboret infinitot etc. >• ( ap. Murat. , R. I. S. , T. XVI ,
col. 433).
I Singulart certamen tunc temporu adhuc in utu esse tx traditUme
a Longobardu relicta , qui iUiutmodi probationem iudicialem
■in suu Itgibut taeputime praecipiebant, non uno loco certum ett ;
et ut exemplum aliquod afferam, in charta diH xxr octobru
an. mccxli in tabulario Cathedralis novarieniit eccletiae tervata
legitur promutio a Pagano de Casalino in palatio eommunu
facta Balduim Mutto ei Alberto de Saluciola canonicu eiut-
dem ccclctiae, et episcopi Odemarii BulU vicariit eiut nomine
recipientibui , tolvendi iudem « tolidos lx imp. vel duplum
» lertiolorum , si conlingerU quod campio tuut , qui facturut
» erat duellum cum Gregorio filio quond. de Perluxio dt di-
» tcordia, quae vcriebatur inUr iptum Paganum ex una parU
» ct Claram fiiium q. Girardi de Parma ex allera , svccum-
» berel , vel ti concordia indt fiertt. » Intuper in eodem tabu-
lario adest atia chartula, exhibent senUntiam Ifovariae latam
tub porticu contulum a Petro dc Monticuto, Odemario Trecia,
Petro Polasio , Guidone de Guala et Guiberto de Lupo contu-
iibut iuttitiae in causa inter capitulum calhedrale et Albertum
filium q. Barlholomei Lataniae de Aomenonio verlenU , qua
sub die xrn iulii an. mccii pronunciatur « eapUulum in pot-
» sessione manere honoru et dittrictut omnium sediminum
» ipsiut Alberli, non obstanU quod U tibi dixerit praepo-
» situm capituii vel procuratorem in hao causa faltot UsUt
» produxUte, ttqut hoo per duellum probare paralum ette. »
Caeterum novariensibut quoque episeopit collatam fuuse poU-
ttatem tali certamine liUt dirtmendi, habemut ex prMlegio
Ilenrici IV Gotlaviac die xm aprUu mlx dato , «uoenti* ut
ipti * habednl licentiam legali tive duellari dcfinUione emer-
» turat conUntionet dirimere ; * atque ex arbitratu lacobi
taurinentis episcopi in liU inter Odeibertum novarUnsem prae-
tukm et itliui civitatU communUaUm , teptimo die ante kal.
nov. mccxjx definienlit « ut dueUa , emancipationet , tuiomm
• daliones et inttUutionet et dationct aucloritatum et cwadiam
« epucopum novarientem hbere habere et exercere permUtant. »
CaeUrum ti dutllum originem tuam antiquUut dueebat,
16
Digitized by
Google
5gi
consimiles meo arbitrio vel urbitrio alterius pote- a
statis seu consulum comunis , ut pro tempore fue-
rint. Et sint campiones de civitate Novarie vel
iurisdictione Novarie ; et campioni non debeat dari
pro duello omnibus computatis , excepto cibo et
potu, ultra solidos centum imp. Et hec consuetudo
sive lex locum habeat ad futura et ad pendentia
negocia tantum , sive causas , et non preteritas
causas sive negocia ; et qui duellum super alium
posuerit, si etiam comune qualecumque posuerit,
restituat expensas victori, si illud amiserit, arbitrio
potestatis vel consulum, ita tamen ut non prestet
expensas campionis ultra libras v imp.
LXXXVm. De verbis iniuriosis dictis in bloreto
et alibi.
STATVTA 5g 2
* Qui aiiquem appilliaverit per capillos asto
animo , det pro banno sol. lx imp. , nisi fuerint
persone pauperes et ignobiles , que non habeant
unde solvere possint, quas debeam poni facere ad
berlinam ; et nisi fiat causa dividendi aliquos ri-
xantes vel mesclanciam facientes. Eodem modo pu-
niatur , si iniuriose manum super aliquem impo-
suerit, vel eum inpingendo vel ad se trahendo,
nisi fuerit filius et persona districta vel subiecta
et que ei serviat, cui fiat gratia correctionis, seu
iugulator vel meretrix vel subiecta eius iurisdictioni ;
qui fecerit, vel sit de familia eius, vel uxor vel per-
sona in potestate sua constituta.
■ Qui de iurisdictione Novarie alibi quam in blo-
reto comunis fecerit feritam, preter quam in ban-
Qui de Novaria vel iurisdictione Novarie alibi b nitum hominem de maleficio, vel personis superius
quam in bloreto in Novaria vel iurisdictione alicui
verba iniuriosa dixerit asto animo 1 , arbitrio pote-
statis puniatur a sol. 11 supra usque ad sol. lx imp. ,
habita racione facientis, et cui dicta fuerit iniuria,
et cause, et nisi iniuria facta fuerit cum gladio vel
homicidio.
* Qui potestati vel consulibus * suum oflicium
exercendo dixerit : mentimini , componat pro banno
sol. c imp. 0 et pro potestate lib. x.
D Qui de iurisdictione Novarie iniuriosa verba in
bloreto comunis Novarie, sive intra portas bloreti
animo iniuriandi primo dixerit, vel actor rixe fuerit,
componat pro banno sol. xx imp.; et plus et minus in
voluntate potestatis seu consulum vel rectorum comu-
exceptatis, vel furem rerum pertinencium ad eum
qui percussit, vel dampnum facientem in rebus suis
vel a se detentis, quo casu semper a detur defensio
inventori vel domino rei , vel hi quem fieri liceat,
qualicumque ferita fuerit, vel qualicumque re fe-
cerit , componat pro banno a sol. xx usque ad
sol. lx vel sol. cc imp. arbitrio potestatis, si ex
ea sanguis non exierit vel os fractum non fuerit.
Sin autem ex ea sanguis exierit, vel os fractum
fuerit, det pro banno sol. lx et plus arbitrio po-
testatis, usque ad libras vi vel libr. xv, salvis feritis
gladiorum, ex quibus sanguis exierit, quo casu det
bannum libr. x et plus usque ad libr. xxv imp.
arbitrio potestatis vel consulum ; salvo eo quod
nis, qui pro tempore fuerint, usque ad libras tres. c dictum est de fure et dampnum faciente et sacra-
LXXXIX. De insultis et feritis.
Qui insultum in aliquo fecerit, det pro banno
sol. lx imp.
Aprobalum.
iasticie.
pro coasulibus.
Confirmatum.
rudibus Longobardorum moribut pareendum ett, gui paullalim
in hac nostra regione mansuetudinem nacti, illud in legibus
suit aegre pottea ut improbam tulerunt; in hit tnitfi legitur:
« Ineerti tumut de iudicio Dei et multot audivimut per pugnam
» tine iutta cauta cautam tuam perdidiste; ted propter con-
u tuetudinem .... legem ipsam vetare non pottumut » (Luitpr.
lib. VI, cap. Lxr). « Grave et impium ette videtur ut talit
» eausa sub uno tcuto per pugnam dirimatur » fRoth. eap.
cLXir). Mirandum tamen quod eiusmodi in iudieiis probatio
non civitatum statutis sed consuetudinibus servata diutius in
saec. xm viguerit, et Roffrcdus iurit peritus (# uccxliii) de
pogoa tractatum conscripserit, et impiae uiris criminalis ger-
manici regulae adhuc obtinerent. Sed iuxta Cuiacium (Ifeud. 1)
Lombardia prior Ordaliaram morem abolevil, quae ul vindictae
ius et singulare in iudicns eertamen antiquis ecclesiae legibus
adversabantur, licet Mediolani ipsius , ut eius ostendunt Con-
tueludines anno ticcxri eollectae (cap. xx), duetli vel iudi-
cioram Dei, ut aiebant, spectaculum non raro publice indice-
batur etiam elericis; nam saec. xn iudicium ignis lalum est inter
Grossulanum eius civitatit praesulem graeca origine ortum , et
Liprandum ex serva stirpe ideoque romana probabilius natum.
Diclionem hanc tn Longobardorum legibus frequentem a latina
voce astus, voluntarie doloso et malo animo intellige, ital.
animo astioso, astio ; et Plautus in Paenulo, Accius apud No-
nium et alii usurpant; habes etiam in Chron. Farfensi apud
Murat., T. II, p. II, col. 505, R. I. S. Porro in Longobardorum
tegibus iuramentum de aslo erat iuramentum de calumnia in
iudicio contentioso. Aslaiium etiam sive deceplio vox erat in
eadem gente familiaris.
mento dando, et preter banna ipsorum gladiorum,
a quibus non excusetur, exceptis personis superius
exceptatis. Si autem ex ipsis sanguis non exierit,
componat ut supra.
XG. De gladiis tractis in bloreto , et feritis factis
in bloreto et confinibus.
Qui de jurisdictione Novarie 0 intra portas bJo-
reti gladium primo super aliquem traxerit seu le-
vaverit B , componat pro banno lib. x imp.
v Qui de iurisdictione Novarie vel aliunde intra
portas bloreti cum gladio animo malignandi 1 pri-
mam feritam fecerit, si sanguis inde exierit, com-
ponat libr. xxv imp. pro banno.
* Item qui de iurisdictione Novarie ■ intra portas
d bloreti primo in alium feritam fecerit, per quain
sanguis exierit, si non habuerit unde banna supra-
scripta componere possit, si captus fuerit, et po-
testati sive consulibus fuerit consignatus, manum
Confirmatum.
Confirmatum.
credatur sacramento inventoris vel domini rei.
vel aliunde.
asto animo. — Confirmatum.
Aprobatum.
Aprobatum.
vel aliunde.
1 Nempe animo maium vel gravamen aut iniuriam alicui inferendt ,
vclquoquo modo nocendi; vox longobardka. Cf. Bullar. Cassin-,
tom. II, conttiU clx.
Digitized by
Google
5y3
COMMVNITATIS NOVARIAE
594
amittal , et nt supra * perpetuo banno ponatur et a usque ad puteutn Fortengum, componat pro banno
detineatur.
■ Item pro feritis el verbis iniuriosis vel motis
rixis , si non habuerit unde suprascripta banna
possit solvere, si captus fuerit et potestati fuerit
consignatus, arbitrio ipsius potestatis puniatur.
0 Qui intra portas bloreti et muri novi , qui est
de sursum palacium, in aliquam personam, preter
quam in bannitum demaleficio, ex quacumque re
feritam fecerit, componat pro banno lib. x imp.
XCI. De maleficiis intra portas bloreti vel ad
domum potestatis vel in eius presentia Jactis, et
verbis iniuriosis dictis intra confines.
Si aliquod maleficium factum fuerit intra portas
bloreti comunis Novarie vel ad domum potestatis,
libras xxv imp.
* Qui sine ferita actor fuerit verborum, componat
pro banno * libr. v imp., si verba iniuriosa dixerit,
quibus verbis actor fuerit, id est si verba habita
fuerint intra predictos confines. Si quis aliquid de
predictis fecerit fieri, et inde convictus fuerit, in
omnibus ita componere teneatur et bannum sol-
vere, ac si propria manu fecisset Et ille qui fe-
cerit, nichilominus componere teneatur.
XCII. De maleficiis.
0 Si quis alicui habenti oculum unum tantum
asto animo iniuste et irrationabiliter eruerit vel
erui fecerit B , det pro banno libr. xxv imp., et
alias Iibras xxv imp. ei cui oculum eruerit, quas
in duplum compositio exigatur, salvo statuto et b comune Novarie teneatur ei aufferre et dare ei, cui
ordinamento quod est factum de bloreto. Et si in oculus fuerit eructus
presentia potestatis aliquid factum fuerit, in triplum
compositio exigatur cum moderatione D .
B Qui in aliquam personam, preter quam in ban-
nitumde maleficio, ex aJiquo gladioferreo vel mazola
feritam fecerit inter predictos confines, scilicet intra
portas bloreti et muri novi, qui est de sursum
palacium, componat pro banno libras xxv imp.
p Qui animo malignandi feritam fecerit, per
quam sanguis exeat, intra istos lerminos, id est a
capite porticus comunis a mane usque ad maius
hostium s. Ambroxii et a puteo platee Gorriciorum
a et sub perpetuo banno etc.
■ Aprobatum.
c Aprobatum.
D potestatis. — Aprobatum.
e Casetur.
f Aprobatum.
Hoc idem statuimus, si habuerit duos oculos,
et ex uno non viderit omnino, et alter, de quo
videat, eruatur. Si autem habenti duos oculos am-
bos eruerit, componat pro banno libr. xxv , et illi
cui oculos eruerit, libr. l imp. B Si autem non
habuerit, unde predicta banna solvere possit et
compositiones s , ponatur in banno perpetuo, de quo
non possit exire, quousque predicta omnia solveriL w
* Aprobalom.
B SOl. IX.
C Aprobatum est.
D ipsum oculum.
e Si autem habenti duos oeulos bonos nnum eruerit, det pro banno
lib. sx, et illi cui eruerit, alias lib. xx, quas potestas cogatur
exigere et dare illi , cui oculum eruere fecerit.
F Et si captus fuerit, potestas teneatur eum punire corporaliter
erucndo sibi oculum unum , qoando unum eruerit , et duos,
quando duos eruerit. — Aprobatum est.
Saera Dd. Ambrotio et Mauritio aedet tita erat inilio portieut
ad occatumplateae Cathedralit eceletiae, quae porticut retpicient
Cathedralit iptiut a t. Ambrotio nomen habebat, ut apparet
cx ttatutit mtf. a. ucdlx: • Item ttatuerunt ct ordinaverunt,
• quod iiceat cuilibet a capite porticui t. Ambrotii usque ad
» stationam M. Simonit Cazami per tubtut porticum comunit
« vendere pannot lanae etc. » ( Lib. I, cap. XLVttt ). Eiut aedi-
ficationis epocham nobis tignificat in suo iettamenlo die irt ia-
nuarii a. uxc condito « Arnaldus pretbiter el tetorariui de
» ordine t. Matris Dei novariensis ecclesie », quo ipse »iudicat
• ut sedimen quod ett iuxla hospitale s. Matris Dei novaricnsis
• ecclesie,in quo ecclesia est inchoata » , phtresque aliae posset-
sionet « deveniant et sint in iure ecclesie que esl incepta in
• suprascripto tedimine, el que dcbet hedifficari in honore 1.
» AmbroxH et s. Maurici; et volo et iudico ut ipsa eeclesia sit
» in regimine archidiaconi et archipresbiteri atque prepositi
» atquc unius de omni ecclesiasHco ordine, quem chorus eiusdem
• eccletie t. Marie unanimiter elegerit » ( Monum. Hist. Patr.
Charl. I, col. €91). Uaec Cathedralis capituti iurisdictio in
eam aedem utque ad huius eversionem, quae anno udcxlv ac-
cidil, perduravit, et reddituum administrationis erogationisque
modum, ac sacerdotis gui sacra munia in ea obiret, officia ex
conditoris institutione moderabalur; nam ipse inter caetera haec
disposuerat: « si hoc advenerit, quod aliqua potestas hoe meum
» testamtnlum frangere temptaverit, et qualiter ego dispoiui,
• quiete non permiserit permanere , hoc ett mea voluntas , ut
» suprascripta ecclesia cum rebut ad eam perlinentibut et cum
• suprascripta ordinatione deveniat ei sitin iure ecclesie s. Am-
» broxii de Mediolano etc. » Huic ecclesiae bentficium quoddam
perlinebal, cuius bona apud Pontianam sita Verccllenset diri-
puerant « tempore guerre exiitentis inter comune Vercellarum
» et comune Novarie • anno uccxxir, eiusmodi damnis quatuor
post annos librarum x imp. tolutione a civitate Vercellarum
compentatit (Cod. acq. /, ccLir in tabul. munic. Vercell.).
Poteus plateae Gorriciorum, qui anliquilut Barba appelia-
bantur, ubi fuerit, netcio; tamcn conttat ibi pubKcat praeconum
proclamalionet consulum iuttu fieri consuevUse, quae fiebant
etiam apud puteum Fortengum publica via titum in loco
olim vulgo Cantone dellMnvidia appellato, nempe in compito
viarum , quod a d. Marci aede olitorium mercalum recta pro-
tpicit. Legimut enim in quadam emancipaHonis chartula die
xti octobrit uccLxxxttr Iacobo et Francitco filiis Guilelmi de
Saxello concessae: « servitor suscepto mandato iptiut consulis
• cridavit palam supra lapidem broreti comunis Novarie et tub
» porticu comunis Novarie el ad s. Ambroxium et ad puteum
» Fortengum et ad plateam Alxalendinorum et ad bancha
» eaUgariorum iptum Iacobum et Francinum este emancipatos
etc. « (Chart. in tabul. nosocom. mai. Nov ).
« Si quis alix oculum excusserit, pro mortuum adprecielur qua-
» liter in angargathungi , idesl tccundum qualitatem pertone
» et medietas pretii ipsius componatur ab ipsum qui oculum
» excutterit. Si quit aldium alienum aut tervum minitlralem
» oculum excusserit, medietatem prelii ipsius quod adpretiatum
• fuerit, si eum occidissit, ei componat » (Rothar. reg. Edict
cap. XLrtti et txxxi). « Si quis servum alienum ruslicanum
» oculum excusserit, medietatem pretii iptiut quod adpretiatui
• fuerit, si eum occidissit, domino eius componat • (Ibid.cap. cr.),
Poenalium compositionum mfligendi ius principi aut rripublicae
spcctans institui coepit longobardicae dominationis tempestate,
qua puniendi ius ceu publici redditus fons et fisci alimentum
habebatur; poenalis enim illa legislatio a romana differens,
ut reorum in vincula damnationum catut minuerentur vel
membrorum mutilationum , naturam quodammodo taxationit
induebat , per quam poenarum ratio compotitionibui sive pe-
cuniariit mulctit ita continebatur , ut cuiusvis criminit rei
se a delictis redimere poterant cerlam pecunine quantitatem
solvendo diversimode ttatutam pro culpae suae qualitate aut
gravitate, vel ipsius rei, et eiui, cui iniuria quovis modo ir-
rogata fuittei, condUione. Haec compositio tea redemptionis
pretium contumeliam patso modo integre, modo partim tantum
impendebaiur , cum de privati* noxxu ageretur ; ti vero de
publicit a lege definitit, regio fitco rel reipublicae primcipi
Digitized by
Google
5g5
XCIII. De eo qui steterit in banno maleficii per a
menses cluos, quod pro confesso habeatur.
* Item statutum est, quod si aliquis positus fuerit
in baano pro maleficio a potestate vel consulibus
comunis, et intra duos menses a tempore banni
dati mandalis potestatis non steterit, vel alius pro
eo, ex tunc habeatur pro firmo illud maleficium,
cuius occaxione bannitus fuerit, perpetrasse quoad
comune et quoad partem, nec postea audiatur, si
predicti criminis se innocentem probare voluerit.
XCIV. De malejiciis commissis ante festum
s. Thome , vel post, a potestate inquirendis vel
non per officium vel iure ordinario.
■ Item statutum est, quod potestas et consules
teneantur et debeant inquirere c omnia maleficia et
iniurias factas a festo s. Thome in antea usque b
ad annum novum subsequentem, et eas punire
perinde ac si tempore sui regiminis facta fuiasent,
nisi ille iniurie et maleficia fuerint inquixita et
punita per consules sive per potestatem tempore
quorum fuerint perpetrata. Alia vero maleficia
facta aliis temporibus non possit punire seu de-
terminare, nisi in figuram iudicii seu accusacionis
ordinarie, nisi fuerit publirus latro vel bannitus de
maleficio.
Aprobatum.
Aprobatum.
suo officio.
(Roth. r, rttt, xxxrt, etc.J, veluti violatae pacis prelium, quod
fredae nomen obtinuit a germanica voce friede sive pace , et
leudi quae compositio erat pro homicidio. Hit itaque modis
talique fonte non mediocre emolumentum publicut fiscus per-
cipiebat, cum tunc vix ullum delictum capitale ettet, quod
nobit leget el moret nottrorum temporum cum antiquis confe-
rentibut ttupori erit, et paucit exceptis in regem aut rempublicam
patratit criminibut et caede domitti aut mariti tui, caetera com-
ponere licebat, nempe pecunia legibut ttatuta ea redimere,
qua pertoluta reut liber et illaetui evadebat; ted e contra non
tolventium bona fitcut capiebat, eorumque tpoliit longe lateque
ditabatur; el non lolum pecuniae ted et praedia et curtet in-
tegrae et catlella publico aerario idcnlidem adiungebantur.
Talium poenarum , quae aliquando mititiimae fuerunt (Cf.
BuUa Greg. IX a. itccxxx in Antiq. Ital. //, p. 35 J, commu-
tationii contuetudo ac indulgentia non Longobardit tantum ,
ted pteritque populis e teptentrione in meridiem iilapsis placuit,
uti videre etl tn Caroli Magni et Ludovici Pii legibui; ted
cum efferi tunc atque turbolentittimi ettent hominum moret ,
ea innumerit criminibut delictiique aditum aperiebat. In re-
rum etiam quae religionem attingere videbantur, uti fiebat in
civitibui, hic compotitionum mot oblinuil, per quem hominet
aeternam Dei iustiliam muneribus ac donis et omnigenae elar-
gitionit modit mitigare existimabant ; in innumerii enim quae
supersunt tettamentis legimut rn ecclesiat iam exttructai vel
erigendas, et quaevii pia loca donationet et legata eot intli-
tuisse « tn remedium animae tuae vel tuorum parcntum. »
Jttamen quaedam delicta , quae iam innui, ex quxbut petsimut
praegigneretur civium tocietati mot , et praecipue quae magit
publicam pacem conturbarent , capitit poena plectebantur, cui
inlerdum etiam bonorum protcriplio adiiciebalur, hac quibut-
dam in catibut a legibutper te inflicta, quin capHUpoena timul
iungeretur; attamen romani iurit vis atque auctoritat ma-
gnopere taiium taxaHonum ttabilitati ac ordinationi profuit.
Ex pecuniariit vero poenii , quarum contuetudo in ilalicarum
eivitalum moret cum nonnullis aliis Longobardorum utibut
irrepsit, ab eorumdem ttatutit infiictit, uti iam ex germanico
guidrigitdo, eruimut divertimode civium gradus dittinctot ac
aettimalot fuitte ,■ diversamque cuique mulctam , ti criminis
reut evdsisset, irrogatam ; ditcrepant enitn emendationet capi-
taneii, vahattoribut, mercatoribui, militibut, etc. impositae.
STATVTA 5q6
XCV. De accusationibus admietendis vel non,
et ut potestas teneatur habere librum, in qwo ac-
cusationts ponuhtur.
Statutum est, quod 1 si aliquod maleficiuna factum
fuerit in Novaria seu iurisdicione, quod potestas
teneatur et debeat illud maleficium inquirere et
punire, sive- de ipso maleficio fuerit facta accu-
sacio, sive non, sive fuerit accusator, «ve non,
quomodocumque audiverit et sciverit seu intelle-
xerit de ipso maleficio.
* Et teneatur potestas habere unum librum, in
quo teneatur potestas ponere omnes accusaciones,
et ipsum sibi servare, que accusationes primo
ponantur in dicto libro, quam in libris nontionim
comunis, nisi crimen sit notorium; et sit preci-
sum, et detur legittima defensio accusato.
XCVI. De homicidio commisso in bloreto.
Qui aliquem iuxta tenorem statuti, id estsuper
eum ambulando interfecerit, si in bloreto interfe-
cerit, bona eius devastentur et devastata pertna-
neant, ut in statuto * continetur, et componat pro
banno libras centum imp. Et qui predicta non sol-
verit, aut solvere non poterit, ponatur in banno
perpetuo , in quo subiaceat donec solverit bannum.
Et non possit exire de banno homicidii, donec
solverit bannum in statuto hoc constitutum , et se
concordaverit cum heredibus interfecti.
XCVII. De homicidiis.
c Statutum est quod si aliquod homicidium fuerit
perpetratum in Novaria vel episcopatu vel iuris-
c diclione, liceat potestati seu consulibus facere super
illum, qui maleficium perpetraverit, ad vindictam
maleficii quod sibi videbitur, non tamen contra for-
mam statuti, et possit ab eo satisdationes (exigere);
similiter et contra ilios habeat virtutem statuendi,
quos reperit operam seu auxilium ad iliud maleftcium
perpetrandum dedisse. Non tamen liceat potestati
compellere parentes illius vel iliorum, qui male-
ficium perpetraverint, ut se obligent vel pignora dent
pro illis uialefactoribus , vel iuratores seu obsides,
sed possit eos compellere, si ei videbitur, ut ire-
guam 2 teneant, non tamen obsides ab ipsis pa-
rentibus inde exigere possit pro tregua tenenda,
vel etiam pignora seu fideiussores; et super hoc
eis penam iniungere, ut etiam possit eis precipere
d sacramentum, et sub pena et bona fide operam
dent, ut ille vel illi, qui maleficium perpetraverint,
treguam seu pacem a potestate vel consulibus po-
sitam bona fide servent et custodient. Similiter
A Aprohatum.
B infra posito continetur, quod incipit: Qui de Novaria vel ioris-
dictione.
C Casetur. — Aprobatum.
Aliqua mulata fuisse in hoc capitulo suspicor ex illitione priorit
tcripturae et nava rescriptione, quin appareant illiut vettigia.
Tregua aliter dicta treva vel treoga (gall. treve) voce germanicae
originit ( Treuvf e ) vel laxonicae Treog , significabantur w-
duciae sive paclilia armorum inter inimicoi et hottet cettatio ,
teu ut difflnil Baldo in L. I. De Pactis: « Treuga, tecuritai
» praetlita rebui et personit, diteordia nondum finita. »
Digitized by
Google
^97
COMMVNITATIS NOVARIAE
5 9 8
possit poteslas vel consules compellere illum, in
quera maleficium perpetratum fuerit, et eius pa-
rentes , quos compellendos esse videbuntur , cogere
stare mandatis suis, et precipere eis ut treguam,
proul.ei videbitur, servent secundum modum supra-
scriptum ; (et) ab eo, in quem maleflcium perpetra-
tum est, si ei videbitur, possit iurationes exigere
et etiam a parentibus eius, de quibus videbitur
esse timor, ne pro maleficio perpetrato vindictam
sumerent, et possit precipere iuratoribus ab eis
datis, ut bona fide operam dent, ut illi, pro qui-
bus iuraverint, precepta potestatis vel consulum
attendent, (et) prohibere in quantum poterint, ne
contra potestatis vel consulum precepta faciant; non
possit tamen a iuratoribus pignora exigere, nec
possit parentes malefactoris compellere, vel in
quem maleficium fuerit perpetratum, ut se obli-
gent pro malefactoribus, vel pro illis, in quos ma-
leficinm fuerit perpetratum, vel pro eis pignora
dent, seu iuratores seu obsides; et hoc capitulum
non possit removeri uilo modo.
Qui de Novaria vel iurisdictione Novarie aliquem
de Novaria vel iurisdictione Novarie * interfecerit
vel interfici fecerit, ipsum in banno 1 ponam vel
poni faciam in concione ea die qua sciero vel in
sequenti, si fuero in civitate, et si extra, postquam
venero ea die vel sequenli, usque ad xx annos,
nisi remanserit parabola illorum, ad quos compo-
sitio pertinuerit ; et bona eius devastabo vel deva-
stari faciam 3 . Bona intelligo que supersunt credito-
ribus solutis, inter quos uxor debeat connumerari ;
et devastata tenebo toto tempore inei officii, nisi
remanserit parabola illorum, ad quos compositio
pertinuerit, et bannum ei aufferram ■ Jibr. xxv imp.
in denariis numeratis infra octo c dies, et non
possint compensari ullo modo, si tantum habuerit
vel saltem quousque habuerit, nec de banno sive
a in brorelo vel alibi.
B in jiecunia numerata, si in broreto vel inira conflnias broreti
inlcrfecerit vel inlerfici fecerit, libras ccc imp. in pecunia
nuuierata, et si alibi quam in broreto interfecerit vel interfici
fecerit, lib. cc imp. in pecunia nnmerata, et in utroque casu
condampnetur homicida in lib. xv imp. dandis heredibus in-
terfecti in pecunia numerata, statuto quod loquitur de com-
pensalionibus in aliquo non obstante.
r. quindecim.
I Bannum tiginti annorutn hoc slalulo in homicidam tancitum
crat cxilium; ea vox mulliplici sensu accipitur , modo enim
pro mulcta pecuniaria a iudicibus vel eonsutibus reo inflicta,
modo pro contumaciae condemnalione ei illatac, qui posl iudicis
mandalum ad eius tribunal comparere dcspexerit. (Cf. notam
ad capit. cxxi).
* Praeter poenas a statutis comminatas in homicidas , quas subxre
stricte ii tencbantur , aliquando religionis poenitentiam insuper
suscipiebant; nam ex.gr. « cum lohannes Buxius deAhato vellet
11 accipere penitcntiam a novariensi capituldde quodam homicidio
i. quod fecerat, scilicel quod interfecerat Betsianum de Gaudiano,
» dicendo et confitendo ipse lohannes se libenter vetle satisfacere,
u si habel unde posset mendare , predictus Iohannes iuravit per
» evangclia Dei presbytero Vgoni, presbylero Pelro de Bczamo
» novariensibus canonicis adpartem capiluli el ecclesie s. Marie,
» quod stabit in mandato et mandatis omnibus capituli s. Marie,
» videlicet unius persone vel plurium de ipso capitulo pro pace
» tenenda el menda facienda , quemcumque habuerit unde possil
» mendare pro posse » etc. (Chart. xrn iun. uccn in Monum.
Hinl. Patr. tom. I, col. I0S4).
a dc libro comunis eximatur, nisi primo solutis A
libr. xxv imp. iu denariis numeratis tantum ; salvo
eo quod qui nocturno tempore aliquem interfecerit,
res suas male tractando in domo sua, aut qui
bannitum de maleficio interfecerit ■, compositio-
nem prestare sive civitatem exire c pro ipso homi-
cidio non teneatur *.
XCVTJI. De homicidiis extraneorum.
B Qui de Novaria vel iurisdictione hominem exlra-
neum interfecerit, puniam eum secundum formam
statuti comunis Novarie, vel secundum consuetu-
dinem civitatis illius, unde fuerit interfectus, prout
michi utilius videbitur ad utilitatem huius civitatis,
ita tamen ut ultra formam statuti ipsum non pu-
niam. Si autem extraneus hominem Novarie vel
b iurisdictionis interfecerit, vel interfici fecerit, se-
cundum predictam formam eum puniam, vel pu-
niri faciam pro posse, et tantum plus eum puniam,
quantum civis huius civitatis puniretur pro homi-
cidio in civitate vel loco, unde erit malefactor.
Si vero extraneus interfecerit extraneura F in ci-
vitate Novarie et districtu, componat pro banno
libras centum imp.; et si componere non poterit,
corporaliter puniatur ita quod moriatur.
6 Qui aliquod de supradictis maleficiis homicidio-
rum factorum perpetraverit , si captus fuerit et
michi consignabitur , si non habuerit unde here-
dibus defuncti satisfacere possit, et compositionem
ipse vel alius pro eo dare, vel nisi remissio facta
fuerit ab eo, in quem maleficium factum fuerit,
c vel ab eo ad quem compositio pertinuerit, ipsum
pena corporali puniam vel puniri faciam, manum
unam et oculos ambos auferendo; et nisi bannum
libr. xxv imp. comuni solverit infra terminum sibi
datitm, puniam eum corporaliter, pedem unum et
unum oculum aufferendo , qui terminus non possit
excedere mensem unum; quod si captus non fuerit,
A predictis penis et bannis et compositionibus.
b aut se defendendo cum moderamine inculpate tutele.
C sive aliquod bannum solvere.
D Et si homicida in forcia comunis Novarie seu potestalis perve-
nerit, et predicta banna et compositiones intra xv dies non
solverit, potestas tunc teneatur eum punire corporaliter, manum
desteram et ocnlum unom auferendo.
Item statutum est, quod si aliquod homicidium vel feruta
facta fuerit inter bomines iurisdictionis Novarie, quod potestas
teneatur et debeat bona Gde reducere malefactores et illos ,
in quos maleficium fueri t perpetratum , et heredes et cognatos
[ et agnatos eorum ad compositionem, concordiam et pacem
faciendam toto suo pose, et si hoc facere non posset, teneatur
tunc potestas et debeat cogere omnibus iuris remediis dictos
malefactores, et illos in quos maleficium fuerit perpetratnm ,
et heredes eorum et agnatos et cognatos eorum usqse ad iv
gradum ad tregoam faciendam, et ad bonam et ydoneam satis-
dationem et satisdationes prestandas arbitrio potestatis, qnod
vindictam non facient de predictis ofensionibus, et quod nullas
ofensiones sibi facient ad invicem in personis neque rebus;
ita tamen quod non possit obscides vel pignora a predictis ac-
cipere, set conOnes bene possit eis dare in Novaria et in
districtu et in episcopatu Novarie.
b Confirmatum.
f in broreto comunis Novarie vel intra confines, det et sotvat pro
banno libr. ccc imp. comuni Novarie ; et si extra broretum
et extra confines in Novaria et districtn interfecerit cxtraneus
extraneum , det et solvat pro banno comuni Novarie libr. cc
imp., quas penas si ille intcrfector non solverit infra xv dies
a die condampnationis , teneatur et debeat potestas Novarie
pnnirc illnm homicidam corporaliter, ita quod moriator inde.
c Casetur.
Digitized by
5 99
STATVTA
60»
imo recesseril , dabo operam bona Gdc acl ipsuin «
habendum, si seiero ipsiun in Novaria esse vel
iurisdictione, pro modo sui criminis, tam de per-
sona quam de rebus, si res non habuerit, pu-
niendum.
XCIX. De homicidiis et vulneribus jurtive Jactis.
* Item statutum est, quod si aliquod homicidium
furtive factum fuerit in civitate Novarie vel iuris-
dictione (furtive intelligimus quociens B non potest
probaxi per testes vel per confessionem illius, qui
accusatur), potestas teneatur inquirere illud male-
ficium et malefactorem modis omnibus, quibus
poterit, scilicet compellendo homines, quos co-
gnoverit de illo aliquid scire, vel vidisse vel au-
divisse vel alio aliquo modo, et eum punire, quem
* Hoc idem inlelligimus ct statuimus etiam si ma-
nifestus percussor apparuerit, dum tamen guerram
vel capitales inimicitias percussor cum percussore
habuerit. Quod autem dictum est et statutum inter
illos, inter quos inimicitie capitales sint, locum
habeat; et idem statuitur in coadiutoribus eorum,
et teneatur potestas occisorem punire corporaliter
(itaj quod moriatur, et hoc infra octo dies postquam
captus fuerit, nisi remanserit parabola illorum, ad
quos compositio pertinuerit; et liceat ei vel eis, ad
quem vel ad quos compositio pertinuerit, probare
per duellum per se vel per alium, secundum quod
in statuto continetur, contra quem suspitio erit ut
supra. Et si de predicto maleficio aliquis convictus
fuerit, quod fieri fecerit vel opem vel auxilium aut
cognoverit maleficium perpetrasse seu fieri fecisse, b consilium prestiterit, teneatur potestas eum capere,
vel opem seu auxilium prestitisse c . Et si heredes si eum habere poterit, et eum punire corporaliter
defuncti voluerint per duellum manutenere 1 aliqui- (ita) quod moriatur, secundum quod superius dictum
bus, qui de illo maleficio sunt D culpabiles de faclo est de occisore, infra octo dies postquam captus
vel consensu, ut supra, secundum formam legis, et fuerit et convictus, nisi dederit et solverit vel fuerit
heredes occisi ita pauperes sint, quod non habeant solvere paratus illi vel illis, ad quem vel ad quos
per se vel per alios vel habere possint unde duel- compositio pertinuerit, libras cc imp., et lib. l imp.
lum illud facere possint , potestas teneatur ei daro comuni Novarie pro banno. Si autem ille vel illi
expensas de comuni, dum tnmen indicia et pre-
sumptiones seu fama comunis inde sint vel ini-
micitie capitales. Et hoc constet, si duellum facere
voluerit; quod si duellum facere non sint ausi,
comune teneatur manutenere per duellum ei vel
eis, quos violenta presumptione cognoverit potestas
illud maleficium perpetrasse E .
predictam quautitatem librarum cc imp. recipere
noluerint, teneatur potestas vel consules eos reci-
pere vel recipi facere, et dare dilationem illi vel
iilis, ad quos compositio pertinuerit, xv dierum,
infra quam recipere eas possint. Et si eas infra
predictum terminum recipere noluerint, remaneant
in comuni Novarie, ita quod nulio tempore per-
Si vero furtive aliquis fuerit vulneratus in civi- c veniant nec pervenire possint in malefactorem vel
tate vel iurisdictione Novarie, liceat ipsi vulnerato
per duellum manutenere alicui vel aliquibus, qui
ipsam feritam fecerit vel fieri fecerit, dum lamen
indicia et presumptiones sint seu fama comunis,
quod inimicitie sint inter eos, et hoc constet F .
A
B
C
Confirmatom.
quando.
in libris ccc itup. dandis et solvendis comuni ISovarie, et in
libr. xv imp. dandis heredibus interfecti in pecunia numcrala,
statolo de compensationibus in aliquo non obstante. Et si po-
testas non poterit predictis modis invenire quis fecerit dictnm
homicidium etc.
d fuerint.
E Et si per pngnam dictum homicidium repertum fuerit, teneatur
potestas ipsum homkidam puniro ct condampnare in libr. ccct
imp., dandis et solvendis comuni Novarie pro pena et banno
in pecunia numerata, et libr. xv iinp. dandis et solvendis in
pecunia numerala heredibus ioterfecti, et in solvendis ex-
pcnsis factis in pugna per partem adversam vel per comune
.\ovarie, staiuto de compensationibus in contrarium non ob-
stante. Hoc idem intclligatur in illis et de illis, qui interfecerint
vel qui interfici fecerint. Et in utroque casu et interfeclor et
qui inlerfici fecerit banniantur, et bona eius devastenlur, se-
cundum quod in capitulo de bomicidiis conlinetur, et salvo
quod si in homicidio vel ferita indictum fuerit duellum contra
unum vcl plures, quod ipso vel ipsis, contra quem vel quos
indictum fuerit duellum , convictis et condampnatis vel asolutis,
quod non possit dictum duellum postea indici contra aliquos
alios. — Confirmatum.
Et si de predicto vulnere quis convictus fuerit, quod illud fe-
cerit vel fieri fecerit, tenealur potcstas eum condanpnare in
libris l imp. et in expcnsis factis per parlem adversam vel
per comune Novarie in pugna facienda. — Aprobatum.
in heredes eius vel in aiiquem pro eo, nec donatio
possit ei vel alii pro eo fieri de comuni , nec alicui
alii occaxione iam dictarum librarum cc imp. in
toto nec in parte etiam consilio tocius credencie.
Et statim cum querimonia facta fuerit, teneatur
potestas seu consules eum capere et detinere, do-
nec bonam exegerit securitatem et ydoneam per
ydoneum vel ydoneos manulevatores a quo vel
a quibus predictam quantitatem de facili exigere
possit. Si autem fugeret vel recederet, teneatur po-
testas vel consules quantitatem suprascriplam exi-
gere a manulevatoribus vel manulevatore, et eam
dare vel retinere , nt supra dictum est. Et insuper
teneatur potestas vel consules illum malefactorem,
d qut fieri fecit, ponere in banno perpetuali, de quo
exire non possit sine parabola eius vel illorum,
ad quos compositio pertinuerit; hoc quidem si
convictus fuerit vel convictus auffugerit.
■ Item si in aliquo predictorum casuuni counme
duellum posuerit super aliquem et obtinuerit, tunc
de pena suprascriptarum librarum cc primo debeat
comune deduceVe expensas, quas fecerit in ipso
duello; superfluum vero dividatur inter comune vel
illum vel illos, ad quos compositio perlinet, per
Casetur.
CanzeJtonlor.
Manutcncre idem est ac asserere seu lueri partes alieuius in con-
flictu, aut iura et rationes suas defendere. Heic in sensu accu-
sationem tucndi usurpalur. Cf. etiam Chron. Parm. ap.Murat.
lom. IX , col. Sft.
JManulevator ( ital. mallevatore ) a manulevare est fideiussor,
quippe quod qui fideiubcbal pro alio, manum in sponsionts H
fidei sigmim tevabat. Cf. Mcnage, Orig. della lingua ital.
Digitized by
Google
COMMVNITATIS ItOVARlAE
602
medietatera , ita quod medietas remaneat oomnni, a
alia vero illi vel illis, ad quos compositio perti-
nuerit; et si contingerit quod heres sive heredes
defuneti aliquem accusaverint, ut supra, ad expensas
comunis, qui tamen pauperes essent, «t supra,et
obtinerent, habeat eomuoe expensas constitutas ex
suprascripta compositione Ubrarum cc suprascripta-
tw&, nec hceat ei vel eis, ad quem acusatio *
pertinet, vel comunt Novarie facere duellum, nisi
eoutra unam personam pro hoc statuto et ex vi
huius statuti pro uno maleficio - r - ita tamen quod
per islud ordinamentum et statutum non preiudi-
oetur nec fiat preiudicium legibus , in quibus duet-
lum vel duella fieri possent et debent, sed in suo
robore permaneant que supra dicta sunt, inter eos,
inter quos capitales mimicitie vertuntur. Eadem b
sunt intelligenda et observanda de illis guerreriis,
de quibus pax sive tregua ftierit facta; et statuta
omnia ea, que dicta sunt et statuta superius de
occisore, locum habeant et in vulnerato in predictis
similibus casibus. Hec suprascripta ordinamenta
sive statuta teneant et locum habeant tantum in
hominibus sive inter homines habitantes in civitate
Novarie et iurisdictione Novarie.
Qui de Novaria vel iurisdictione Novarie aliquem
de Novaria vel iurisdictione Novarie interfecerit
vel interfici fecerit post pacem factam sive tre-
guam positam vel iuratam, dum pax sive tregua
probetur esse posita per instrumentum vel sit scripla
in libro comunis, in perpetuum ipsum in banno
ponam vel poni faciam in concione die prima qua c
sciero, nisi remanserit parabola illorum, ad quos
compositio pertinuerit, et bannum ei aufferam vel
aufferri faciam Iibrarum c imp. , si lanturn habuerit,
vel saltem usque quo habuerit. Ita tamen quod de
banno sive de Iibro comunis non eximatur, nisi
prius solutis libris c imp. ; el insuper bona eius
devastabo et devastari faciam et devastata tenebo
toto tempore tnei officii, nisi remanserit parabola
illorum, ad quos compositio pertinuertt. Bona in-
telligo que supersunt solutis creditoribus, inter quos
uxor debeut connumerari; et si ipstun homicidam
cepero, ipsum puniam vel puniri faciam, si non
habuerit unde predictum bannum solyere possit,
scilicet manum destram et oculos auilerendo.
B Non cogam heredes illius, qut fuerit inter- d
fectus, ad faciendum pacem sine ipsorum voluntate.
C. De feritis in exercitu faclis.
0 Statutum est quod si quis de Novaria vel iu-
risdictione Novarie in exercitu vel cavalcata feritam
fecerit in aliquem de Novaria vel iurisdictione No-
varie, preter quam in bannitos de maleficio et alios
superius exceptatos, eandem penam paciatur, ac
si in bloreto comunis Novarie fecisset, scilicet pro
ferita componat libras xxv imp. , et pro homicidio
libr. c imp.
* coropositfo.
» Casetur.
c Aprobatom.
Q. De Jhrto, rapina et scacho.
Ule qui furtum seu rapiuan» vel schacuw 1 fe-
cerit vel receperit scienter, eompouat secuoduai
legem *, habita racione furti. Et si noa poterit
componere , arbitrk» potestatis puniatujr * , et
a romanam.
Scacum a scach et scbaken voce germanica til lattodhiuvt
teu rapina, *l tegUur in ehatta Ludouiei imp. mm ttocaaa
pr» monelariit papiensHm* : * exeepto hotnicidio , rapt* vir-
» ginum , robaria teu tcacho ett M » tn deereto Otlonit II imp.
apud Goldastum , tom, II Consttt. hnp. , pag. »/# , alibique;
unie ttatntore* ditebanhtr tatrone*. Eam vocem legimm etiam
in Consnetudimbus Mediolani , cap. xx D» pugnis : « In tcacho
• timiliter, de inctndio quoque et guaito fit pugnh » ; utide
tt tudt- tatrutculorum nomen, q*od a Germairii dd SXumt
et Pertat utque pervtniL
Poenarum teveritatem ipiae barbarorum legei tanciveranl, ut pri-
vatat proprtetatei et rempubticam tutrentur. Longobarii enw»
iecrevtraut: « «I unutquitque iuita ui cwitatem tuam fueiat
» earcirem tub terra; el cum invtntut fuerit (fur), iptum
» furtum componat et conprehindat eum et mittat in ipio cateirt
» ad tatnot uno Vrl tret, tt pottea ttimittat tum canuta. Bt ti
» tatis periona fuerit, ut non habeat undc iptum fitrtum com-
» ponere, debeat eum dare in manibut illiut cui iptumfurtum
• fceit, ut ipte dt eo faciat quad tolutrit. Et ti potteatterum
» ipse tn furto ttmtut fmrit , ieialvit ewtn tt eedttt pet dm-
> plinam , ticut devit furouem , et penat ei tignum tn fronte et
» facie; et ti nec tic emendare votuerit, et pott iptat dittri-
» ctionet in furfum tentut futrit, vindat eum fbrit provmcia,
» et habeat ribi iudex prttium iptitu » (Luitpr. ixxx). Kiutdm
poenat rationem tecuti tunt quotquot in regione nottra regtt
edicta tulerunt (Cf. Roth. ccun, ccux, ccixxxr, ccxxxri
ete.) , ita ut nonmnquan ultiauii patm quam pmittonw ao-
turam et ipeciem reii inflictae poenae aitumerent. Uac dc re
a/ferenda documenta iltorum tcmporum morei et diiciplinam
docent, et in primii contiKum ptofeto maffittri JegHdH hitpani,
quod quemdam furem rctpicii: * In nomine idncte et individue
» Trinitatit. Consilium magistri Egidii hiipani doctorit dtcrt-
» torum ct deeretalium tale eit, quod qxtaimvii Gregoracita
» cmfeisui fuerii de futti criuini, otdelicet tn tata plumbi
« committi, nec propler hoc debet ab ordint dcgradari, cum
» actum fucrit eontra iptum non per modum accusationit icd
• inquisitionii. tdem iicenium de furtit omnium aliarum
» rerum, etiam ri plene omnium aliarum rerum probarentur,
» tcilicet quod propttr hoc non debet degfadari sed ab admi-
• nistratione , ti quam habct, et officio removeri. Ferum cum
• de aliit nihil vontra euni plene prabatms eit, ted dieta
» teitium vehementem contra eum lutpicionem inducunt, et
» cum constet de eiut periurio super facto plumbi , cum iuratstt
• eccletiam custodire el eiu* res et lata plumbi in domo ehts
• poslmodum inventa tit, et elavit etiam hoitii vpltarum ec-
• cleiie, quam primo te ncgaverat habuisse, dieit diclut doetor
» prefatum Gregotacium fuitium ictibut vcl aliit tormentit
» abtqne mutilatione membrorum vel Itsione quamvit personam
> tcclesiasticam supponendum, utponit veritas ab eo elici, de
» quibus omnibus vel eorum aliquibus si in confeisionc perse-
• veraverit , pott tormenta ad rettitucionem ti mlvendo fuerit
» condempnetur, et ti non eit soh/end», aliat secundvm arWriuw
> epiicopi puniatur, non obttante appeUacione, tifortt duxerit
> appeltandum, eum vehemtntet presumptiones tint eontra eum.
■ Si vero nihit confessut fuerit, ei purgationem dicalur ad ar-
> bitrium episcopi, cum laboret infamia contra eum , in qua
» prettanda ti defectrit , legitime puniatur, vtdeiicet quod ab
» otdine degradttur tt ad rettitutionem etiam condampnetur,
» si solvendo fuerit , et si forte tolvendo non fuetit, ad arbitrium
» iomini epiicopi in agenda penitcntia puniatur, ctc. Pretenlibus
» testibu* domino Gutcrno canonico Tollctano et dom. Petro
» JVavarro tcolaribut eiut. > (Chart. rr mart. ttccxxxrrr in
areh. Cathedr.J. Jlvud non exigui tane tnomenti documentum
(xx iulii uccLxrm) leget in nota ad tapit. cclix, in qua dc
Gregorio Boniperto agitur eiutque sociis, qui furtum patra-
vetant, quot Novariensit practor Francitcut turrianui ad sc-
pluaginta librarum tolutionem condemnaverat.Dcnique superest
chirographi cautio , qua quidam Guilelmut de Gambecio de toco
Bettinzagi, confUen* 1« a Petro de Ftorino S. Afariae maiorit
Novarienti* canonico librat duodecim , solidoi duot totidetnquc
denarioi aecepiste , ei tpondet eongruentcm tegelum quantitalem
in ipia detctiptam te persotviturum , ul debitum restituat, cum
ram pecuniam ilte canonicus dcbitorimutuasset » ad rcdimendum
• eum de carceribui eomunis tYovariac, ubi crat delcmphts • fot-
tasiefurti rrus (Chart. rtn aprili* vcccr.xiP' in arch. Cathcdr.}.
11
Digitized by
Google
6o3
STATVTA
604
insuper si furluni excesserit summam sex solidorum, a insuper ille, qui in illum foreusem malefitium per-
det pro banno solidos lx imp. aut plus vel minus
arbitrio potestatis A .
CII. De malefactoribus puniendis.
Fures, latrones, raptores, malefactores , qui ma-
leficium commiserint in Novaria et iurisdictione
Novarie, mihi consignatos infra xv dies post con-
signationem factam B , nisi forte ex ipsis causa
penderit, iudicari faciam vel iudicabo , si de cri-
mine roihi constiterit per inquixitionem a me
factam vel alio modo. Et si michi nundum con-
petravent, puniatur
CV. Ne quis ponatur ad tormentum s .
Statutum est quod potestas sive iudex sive miles
potestatis non possint ponere nec poni facere ali-
quem vel aliquos ad curlum sive ad aliqua tor-
menta, nisi fuerit publicus latro vel infamatus de
furto * ; et nisi 3 quando aliquis fuerit accusatus de
maleficio, scilipet de homicidio tantum, et ille accu-
satus seu denunciatus, qui dicitur fecisse aliquod
maleficium, fuerit infamatus per testes vel famam
stiterit, bona fide operam dabo ad cognoscendum publicam de illo maleficio, quod tunc potestas bene
de crimine, et ut mihi liqueat infra alios xv dies, possit illum , qui dicitur fecisse dictum maleficium,
ut supra, ponere ad tormentum.
CVI. Ne alter pro altero puniatur.
niam vel puniri faciam, nisi pecunialiter satisfacere b
poterit
et c post sententiam secundum rationem et datum
iudicium D sequentibus aliis viu diebus ipsos pu-
E
CIII. Ut malejicia facta quibusdam temporibus
remaneant impunita.
F Statutum est m. cc. lxxiiii die martis v intrante
iunio , quod omnia dampna et guasta et iniurie ,
robarie et omnia alia maleficia facta et facte a festo
s. Ambroxii, quod fuit anno currente m. cc. lxxiiii
die iovis vn decembris, citra, qualitercumque et
per quascumque personas et in quibuscumque per-
sonis, undecumque sint, collegio vel universitate,
in civitate vel episcopatu Novarie in personis et
rebus et quolibet alio modo, sint et remaneant
impunita et impunite, et pro non factis et non datis
habeantur et intelligantur; et quod inde nulium ius
nec iusticia fiat quod ad comune et ad partem aliqua c
de causa vel modo, qui dici vel excogitari possit,
remanentibus bannis homicidiorum datis per supra-
scriptum (?) potestatem Novarie 1 ab anno novo
citra hominibus obedientibus dicto potestati et co-
muni Novarie in suo statu et firmitate.
CIV. Ut extranei Novariam non veniant cum
armis sine parabola credentie.
0 Item statutum est, quod aliqua persona equestrix
vel pedextrix de extra districtum civitatis Novarie,
undecumque sit, non possit nec debeat venire nec
ire per civitatem Novarie cum armis sine voluntate
et licentia duarum parcium illorum de credentia
civitatis Novarie. Et qui contra fecerit seu fecerint,
amittat et amittant equum et equas et arma , et
A Et si fueril minoris quantitatis soL sex, punialor arbitrio pote-
statis, dummodo illud arbitrium non possit excedere quanti-
tatem solidorum lx.
De eodem dicitur infra in un quaterno in sexta carla, ubi
dicitur de albergatoribos malefactorom , et infra similiter de
bannitis in v quaterno circa finem libri. - Confirmatum
■ si mihi de maleficio constfterit, condampnabo vel absolvam
c postea sentenciam dabo.
» et infra alios vui dies.
p c ^ d0 1™ P«">n«liler fuerint condempnati - Confirmatum.
o Caselur.
■ Patrem pro fiiio, filium pro patre, fratrem pro
fratre vel alium pro alio non puniam.
CVII. De predis et cambiis.
c Qui de civitate Novarie vel suburbiis seu iuris-
dictione Novarie in aliquem de civitate vel subur-
biis vel episcopatu vel de Lombardia sine precepto
et licentia potestatis et consulum cambium 4 vel
* et de ipso latrocinio et infamia prios legitime probatum fuerit,
et nisi probatam fuerit legiptime ipsum, quem ponere volaerit
ad tonnentam, esse latronem publicnm vel intamatom de farto.
Et hoc capitulom sit precisom, et non possit potestas vel eo-
rom iudices vel milites petere licentiam de predicto statoto
a conscilio vel arengo, nec pati modo aliquo quod inde licentia
eis detur. — Aprobalum.
b Aprobatum.
c Noo ponatur, sed casetur.
Pturet eo anno JVovariae rectoret fuUte tradit *t r„
certum^ tX * k0C e< * t ""«* ^nual, \atu £
Hanc poitremam periodi parlem a prima dictione mutatam eue
tutpicor ex chartae abratione ac nova paulloque diversa $cri-
ptura.
Sive ad lorturam, ut in Stat. ann. mcdlx et mdxi habetw. Curlum
aulem vulgo dicebatur trochlta,per quam funit ductoriut trahebal
tutpendebatque eruciandum; unde eurlare idem erat ac ponert
ad torturam tive ad tondulum, ut vocat Atbertut de Gandino
penet Aretinum De malef. rubr. De quaestion. etc.
Atia mutatio apparet ex praenarraHt mdwiii ex Atne utque ai
capituli finem.
Seu, ut puto, clarigationm , ital. rappresaglia ; idem valtre
contracambium centeo, de quo in praecedenti capit. txx. Hoe
tentu haec vox deett in gloit. Ducang.
Repraetaliae, ut rudiori voce vocabantur, teu quaedam faidae vel
privatae ultionit apud Germanicot utitatae continuationes, quo
tentu tunc temporit apud nottratet accipiebantur, fiebant cum
quit de quavU terra oriundut tpoliabatur vel damna quaevit
in rebut tuit patiebalur ab alio alteriui terrae incola, vel etiam
ti hic debita ei tolvcre recusaret. Dabatur enim,bellorumiure,
tpoliato potettat ribi tatiifaciendi contra quemlibet de terra
Ula, unde erat tpoliator vel debitor. Frequent autem erat taec.
xm, praecipue inter Insubrum locorum civet, furentibut inter
eoi bellU,perniciota haec contuetudo; tettatur enim Malveciut tn
tuo Chronico Brixiano tub anno mcclxxxix: « per hee tem-
» poro repretaliae in tingulu civitatibut Lombardorum conceuae
y fuere. Quod factum adeo contra rempublicam invaluit, ut non
» dumlaxat mercimonia per nulla toca ducurrerent, ted neque
» ad altenat civitatet ullut iter arriperet. Denique harum re-
» praetaliarum abhorrendut utut non tolum Lombardiam tei
' et totam Italiam, aliat quoque nonnullat provinciat ditcordiit
» ae malit plurimit conturbavit » fRer. Ital. Script. Um.XlV,
duu rm, cap. cxv). Spoliatit enim nulla adminiitrabatur
luttuta a contulibui vel praetore, cui tubiectut erat tpoKatu,
quanvnt ti tniuriae querelam eu detulittenl; cavebant enim nen-
nunquam civitatum ttatuta ne iuttUia a contuttbu* aul prae-
torumt fieret extraneu civibut, aut protectio vel defentio ulla
eoneedereturf ted a iuU magUtratibut iut hi impetrabant quem-
cumgue tpoliatorU concivem etiam iniuriae tibi iUatae inno-
xtum dtnptendi et ab eo tantundem auferendi, quantum sibi
fueral ereptum. Bx hu dUce improbitatem violentae hummodi
rerum tuarum vindicationit a Ugibut utiguc prohibitae, tei
Digitized by
Google
6o5
COMMVMTATIS NOVARIAE
606
predam fecerit, componat pro bauno sol. xx imp., a Novarie debeat recipere seienter in domo sua,
«fe
• lor.
t;-
u.
Jl
ff
et predam sive evasionem restituat.
CVTII. De prohibentibus malefactores capi.
A Statutum est quod nemo de civitate Novarie vel
suburbiis civitati coherentibus sive iurisdictione
A Confirmatum.
actu et more frequentitsimae in liberii civitatibus aemulatione,
iimultate el augendi imperii eontra finitimai aeituantibui, ma-
xime eum nova factionum gUbettinorum ac guelphorum di-
tcordia obreprit invatuitque. Haee alienarum rerum direptio
taepe viatoribut praetertim divitibui et mercataribus iniuriom
et vim irrogando fiebat, eorum faeultatibut , quaeiitit eautii
et violenter armata manu impune raptii, patronit etiam ad
tcelera raptorum fovenda minime deficientibut. Quo fiebat ut
nullui mercatorum el cmum alteriui civitatii territorium attin-
gere auderet, et omnino commercia luilollerentur, nimio civi-
quam habitat, aliquem de extra civilate vel de ci-
vitate vel de iurisdictione, qui maleficium fecerit,
vel eum abscondere vel prohibere eum capere et
inde ducere a missis potestatis seu consulum ; et
qui contra fecerit, componat eandem compositionem
sive penam , quam deberet prestare seu pati ille,
qui maleficium fecerit vel perpetraverit.
CIX. De opere dando ad malefactores capiendos,
et ut parrochie non teneantur eos capere nec acusare.
* Statutum est et ordinatura, quod si homicidium
vel ferita facta fuerit in Novaria sive suburbiis ci-
vitati coherentibus sive in iurisdictione Novarie*,
quam cicius audiverit vel sciverit homicidium vel
feritam perpetratam, bona fide et sme fraude te-
talum iptarum et tot innocentum incommodo et vexatione, infi-
nitam tcelerum et latreciniorum leriem privati* hii bellii pa- neatur operam dare ad ipsum malefactorem seu
rientibut, ad guae praevertenda non teve magiitratibu, erat malefactores . wqmrenAum et capiendum ; et si ca-
negotium et mercatoribui, quorum contulibut commendata erat
1 epraetaliarum cura, et tollicitudo foederum tanciendorum in-
cumbebat. Horum tpecimen habemut in pactii xnter Mutinam,
Sononiam, Ferrariam, Veronam, Brixiam, Placentiam mita, tt
a cl. Muratorio edita ( Ber. Ital. Script. tom. IV, ditt. tr).
Nonnunquam vero non rerum tantum led et pertonarum a
privatii raptionet fiebant, quae obtidet et captivae alio abduce-
bantur, non abtque poenit et iniuriii reclutae. Jniqui reprae-
taliarum utut ipto xur taeculo vetuttiorU, cum turbolenti
Italicorum morct ac intlabilita* omnia tuideque mitcerent,
tettit adett capitulare Sicardi principit beneventani, itatueni
ut ti quii iuttitiam impetrare minime potuerit a iudice, « tunc
• habeal licentiam forit civitatem, qualiter pignut facere tam
• in Longobardot quam etiam in inquilinot vel qualibet per-
>• tona praetendere potuerit, excepto negotiante » (Rer. ltal
Script. (om. //, pag. i58). Aliquando vero, ut huiut violcntae
agendi rationit modut opponeretur, in municipiorum ttatutit
repraetaliae de iure admittebanlur , praetcriptit tamen eorum
formit et finibut; el Novariae • ttatutum et ordinatum ett quod
» quiKbet undecumque tit, potiit libere et tecure, non obttantibut
» aiiquibut repraetalHt et contracambiii datii vel dandit, ad
» itudendum in qualibet teientia venire ad civitatem Novariae,
• et morari el redire ipte et nuncii tui, dum tamen non lit
» de Uberit alicuiut rebettU vel hotti* communii Novariae »
(Stat. mss. a. mcdlx, Hb. 1, eap. cxxxir); eat quo patet taeculo
quoque xr pravam eam elarigatienum eoniuetudinem adhuc ibi
viguiite , quarum tamen tnturtu vaeui et immunet ttatutorum vi
erant, qui ttudiit vacandi cauta eo te conferrent. De repraetaliit
tractatum edidit celeberrimut taec. xir tn iurit prudentia prae-
polltnt Bartolui a Saxoferrato, cuhu aetate repraesaliat con-
suetudo publiei Lombardiae civitatum iurii plerumque part erat.
Plura erant taec. xm Novariae ntburbia , nempe deeem, quae
temporit laptu propter munitionet et incrementa civitati» tm-
minuta paullalim tunt, quinque enim tantum ex iit modo tuper-
tunt. Ea murit prepriit fottitque erant munita , quorum ve-
itigia , tempore Ven. auctari* Novar. Sacr. , adhue manebant.
Vetera rccemerc libeat: I. Quod nunc 1. Martini, antiquitut
di Barazzok) vulgo nomen habebat , 1. GaudentH tuburbio co-
haereni, tn urbii africo titum, quo pubHcum palatium pri-
mum exttabal; et praeteni d. Martini tuburbium totam ittiut
t. GaudentH partem compleetitur, quae extra moenia tubttitit,
Lateranentium canonicam ad 1. Mariae Gratiarum ecdetiam
ae regionem di Seive dictam (Gantmgum) ultra Jconiam, alque
antiqua 1. Latari et di Barazzolo luburbia, in quorum altero erat
^vetui 1. Guilelmi eccletia, ac in primo Humiliatorum 1. Marthae
coeuobium. II. S. GaudentH tuburbium ad oecatum urbitmprae-
tenti t. Martini includebatur ; habetur m archivo hotpitalii ma-
iorit actum venditionit domut • ttt porta 1. Gaudentii iuxia
• pfateam novam , que ett ante domum itlorum de Jeoniato ad
» Fontanellam » (Chart. rm maii uccxtririj; item donatio ho-
fpttait Charitatit peracta * d* cata una cumfumo etintroytu
» et aecctsu porte et volte tn porta 1. GaudeniH im cmtrata
» Malettroporum » (Ckart. rn iun. mccu in arch. pracd.).
///. S. Siwont* ad caurum tuburbium ab eiuidem nominit tc-
cletia nomen accepit, cui adhaertbat fhmiHatorum monatte-
rium tn prato Keitae , quo propugnaculum identitem dictum
prope GhibeUinam domum extitit; IV. Cantalupi ad oram inter
caurum et occatum tuburbii incolae veteri urbanae 1. Victori
parochiaH eccletiae mbdebantur; ipium videtur omnino m urbe
ineiutum fuiue ubi nune Can$alupi via ett, et rxigui momenli
fuitte, cum nuUiu* m eo fxitttntii riligioiac domut mtmoria
pere poterit, teneatur potestati et consulibus con-
signare, quam cicius eum ceperit, bona fide.
c Statutum est quod parrochie 1 civitatis Novarie
A Aprobatoin.
B quod liceat cuilibet capere illora , qui fecerit illud homicidiuui
vel feritam, et illum consignare in forcia potestatis comunis
Novarie ; hoc idem possit fieri de banmtis comonts PioTarie
de maleficio.
c Et sit precisom. — ConGrmalum.
tuperfuerit. S. Simonii, Cantaiupi luburbi» et quaedam quoque
t. Stepitani part inler urbit moenia clauia fuere. Cant&lupi
autem tuburbium 1. Jndreae etiam nomen ab eccleiia omo-
nima in eo tita uturpavii, el in quodam inttrumento xn
aprilii nccxcn nominatur « frater Pttrut de Catanova pre-
• potitus capituli et conventut fratrum 1. Iohannit de Porrit
• tciti in burgo novo t. Jndreeporte 1. Steffani; • ideoque eruitur
in porta 1. Stepkani ittud contmeri, proprium tuburbium ad
occatum habenle, pottca cum ipta eccletia dettructum; erai in
loco ubi nunc porta Sempione extat. V. S. Jgabii, nunc di
Miiano porto ad alterum luburbium ad orientem titum ducebat,
tn qua erat via Jlamannorum (Chart. xxri aug. ucixxrx) et
eccletia d. Petro dicata, dicta dc civitate ei Buga muta, quae
pottea in urbem comprchenta fuit, ut patet ex acto donaKonii
donvu* inibi existenti* capilulo t. Maruu peracta* a Trmopola
de Fara (Chart. xxru april. ucuu in Monum. Hisb Patr.
Chart. /, col. 803). Suburbium 1. Jgabii aiio nomine appettari
contuevit, ut evineimur ex donatione quam fecit « Bettottur de-
• SamaraU Pagano de Mortario de medietale pro mdivito uniui
• tediminit iaeentit in burgo Matculi porU t. Jgabii coherenti
• civitati » ( Chart m martii uccixxxir in tabul. notocom.
mai.). VI. S. Mariae tuburbium tive burgut novut vulgo alla
Bicocca adhuc cxittil, ncc non alterum de Cittadella, ad me-
ridiem, cui diruta 1. Crucit HumiHatorum acdet prrtinebat, ubi
nuite porta Genova. Civitat, tcu part eivitatit quae nova appel-
labatur, ad meridicm posila et munita, eccletiam parochialcm
*. Crucit HumiHatorum eontinebat, • de qua eivitate nova mvrit
• claudenda, tette Novaria Saera, ttatuiste civet leguntur ante
» annot treecntos. » Huiu* mentto ett in contractu venditionit
campi « extra portam 1. Marie ubi dicitur arf Domatvl teu in
» Varollit tive ad Jrtuxium » ( Chart. r aug. ucccxcur in
arch. Cathedr.J. S. Latari apud t. Martini, et tandemt. Lucae
suburbia inler africum el auttrum erant: hoc ubi nunc castrum
ctt, iacebat, el quatuor eeclctiis coenobiisque conttabat, in
regione de OrtelFo dicta, quae uique ad Cathediratem ccclesiam
proeurrebat. Pott vero taec. xrr medietatem nova fortitan ex-
trueta munimenta illud extenuarunt, nullo iptiut relicto vetligio
aut monumenlo, nisi parva tantum aedicula pott cattrum ex-
itante, tuiut locum quaedam prWata domu* occupavit. Ex hiit
omnibu* 1. Marlini, *. Simonit, Cantabipi sivc s. Jndreae,
1. Jgabii et t. Mariac tuburbia tantum tupertunt.
t Parochia, gr. nxpmia, appcltabatur conventui eorum qui eandrm
eccleiiam accolunt, seu vicinia, vel popului, ut ait GUiebertut
Lunicenti* epitcoput De usu ecclos. , primitiai, oblationes et
decimat pertolvent. Eo nomine veteret christiani appettati, qvia
eum in magnarum urbium vicinHs conventvs suos tecreto agerent,
eorum ecclesiae seu conventus non civitates quidem dicerentur,
ted viciniae eivitatis, quod tuadere videntur loquendi familiare*
primii chriitianii formutae in ecrletiastirit teriptoribut relatae.
7»
Digitized by
Google
STATVTA
608
el burgoruni coherencium civitati , et houiines habi- a
tantes in ipsis parrochiis non teneantur capere
illos , qui facerent rixas seu misclantias 1 in ipsis
parrochiis , nec denunciare ipsa maleficia potestati
et comuni Novarie, et quod ea occaxione non possit
nec debeat fieri aliqua condempnatio de ipsis par-
rochiis, vel de hominibus. ipsarum parrochiarum.
CX. De facientibus colloquium cum inimicis.
* Item statutum est, quod qui de Novaria et iuris-
dictiorie Novarie cum guerreriis sive cum inimicis
comunis Novarie sine parabola potestatis vel con~
sulum colloquium 9 fecerit, teneatur potestas ei
aufferre, si miles fuerit, libr. x imp. , et si pedo
fuerit, sol. c imp.
CXI. De domibus non destruendis.
Item statutum est, quod potestas aliquo modo b
seu aliqua de causa non possit destruere seu de-
strui facere ■ aliquam domum, que sit in Novaria
vel suburbiis coherentibus c .
CXII. De sturmis.
Qui sturmum 3 inceperit in Novaria vel subur-
biis et D extra, si in exercitu fuerimus pro comuni ,
componat pro banno libras x B imp. ; et qui secuti
fuerint eum, componat unusquisque F sol. xx imp.
usque ad decem homines.
CXIII. De armatis non ducendis.
0 Statutum est quod nullus de Novaria vel de
suburbiis civitati coherentibus debeat conducere vel
secum habere seu acquirere per civitatem vel sub-
urbia civitati coherentia aliquem hominem armatum
vel guarnitum, seu homines, qui non sint de civi- c
tate Novarie et cogniti occaxione sue defensionis
vel adiutorii , seu occaxione offensionis alterius ,
nisi prius promiserit, et bonos fideiussores dederit
in pena libr. c imp. Quod si contingerit quod ille,
quem secum duxerit vel habuerit, ut dictum est ,
maleficium aliquod comiserit vel fecerit, quod pro
eo componet et emendabit et ad iusticiam pro eo
stabit, ac si propria sua persona fecisset; et qui
* Casetur.
B vel pati destrai.
c civitati Novarie , nisi aliquis fuerit bannilos de malexartia vel
homicidio vel pro heresi ; et sit precisum. - ConGrmatum.
1» vel.
B libr. xxv imp., si cum armis, et si sine armis, lib. x imp.
r si cnm armis, lib. xv, et si sine armis, Iib. x in pecunia nume-
rata, et non possint compensari , statato de compensationibus ,/
m aliquo non obstante. — Aprobatnm.
C Aprobatum.
1 Muclanlta teu mitela trl mitcella et mitcedantia diffinitur in
legxbut Mancolmi II regit Scoliae, C.xv, $ ,v. . rixa quae
» non tanlum verbu ted eliam facto commitlitur, nulla'tamen
. praeeunte certa animi deliberatione, quae fit tine praecogitala
LTr exi »f wiwi °- ' Zam vocem etiamin Mantuae
slatutuplurtesquuque legere potest, ex gr. in lib. I, capit. xvn-
iZn " V ? arumdi «™*» **>ntuae teneantur Luntiare
» mcontmentt vtcario suo omnes rixas et muclantiaTaZZ
> gravta maleficia etc. ; . item alibi: « si guu feceri tZrn^Z
contra hoc fecerit, det et componat pro banno qua-
que vice libras xxv imp. ; et insuper maleficium et
dampnum, quod ipse fecerit vel dederit, teneatur
componere et emendare et resarcire, ut dictum est,
et eandem penam paciatur , quam ipse deberet pali
si caperetur.
CXIV. Ne quis prohiciat de solario sive turre
ad rixas.
* Qui de solario sive turre 1 ad rixam sive ad
sturmum traxerit vel permiserit trahi , componat
pro banno libr. x, nisi turris vel solarium eius fuerit,
cuius ■ iniuria fuerit irrogata. Et nisi fecerit pro
sua defensione vel domesticorum suorum vel ali-
cuius , qui ad domum eius fugerit , non tamen
contra potestatem.
CXV. De hiis qui vadunt contra banntun alterius
civitatis.
c Qui contra bannum alterius civitatis vel loci
iverit, si denunciatum fuerit per potestatem, et
deinde ipse vel eius res capte fuerint, pro eo ad
dispendium communis nuncium vel ambaxatorem
non mittam, et non detur ei laus * illa de causa.
CXVI. Ut nuUus banniatur vel condempnetur, nisi
causa et nomen prius scripta fuerint in libriscomunis.
D Nullam singularem personam vel comune loci
A Aprobatum.
■» cui.
C JVon ponatur.
D Aprobatum.
1 Praeter turres quae ad urbium et castrorum custodiam in corona
moenium aedificari sotebant , permultae olim numerabantur in
insignioribus Italiae urbibus ab ipsis civibut privato studio ac
sumptu ad aedes proprias ornandas ac tuendas exstructae.
Fuit olim studium spectatae nobUitatis eiusmodi turrts habere
aedibus suis adnexas sive coniunctas, neque enim nisi nolnlibut
ac ditissimis civibus eas sibi condere lieuit , praeeipue vero ex
guo libertatem sibi peperere civitates nomullae, aut in enor-
mem potenUam nobilfs viri assurrexerunt , lurrium usus in-
valuit , quarum copia accedentibus ad urbes pukhrum ac nobilt
speciaculum, ut ex. gr. Ticini videre est, exMbebat; quarum
maior pars paullatim aut iniuria temporum aut inUtdnorum
bellorum rabie corruit aul deiecta ett. Quantum vero spei in
turrium praesidio tempore betli collocaretur, ex eo intelHgat ,
quod una etiam turrit pro arce habebalur, et quotiescumque
annona, militibus armisque munita satis foret, diu retittert
valebat, atque impedimentum non leve hostibus afferebai. A'o-
varienses ipsi maturixu turres sibi pro urbis munitione aedificare
properarunt, nam in testamento quod pro d. Ambrotii eccletia
tunc construenda « Arnaldus pretbyter et thesorarius de ordine
1. Matris Dei novariensis ecclesiae » condidit, termo ett dt turri
Botonis : « vinea quae ett prope turrem Botonis » (Chart. 111
ian. uxci in Monnm. Hist Patr. tom. I, col. 69t),et Honorafus
novarientis episcopus sub finem saecuU v casUUum aedificavil
ac munivit, Ennodio teste in lib. Carm., uf turbulentit iis tem-
pestatibus esset sibi tutus locus contra barbarorum incurskmet,
quod eius successores imitaU tunc fuere et posUa frequentms,
accedente praetertim ecclesiastico civiti principatu. Henricus cero
tmp. privilegio suo anno mclvi Novariensibus collato concetsit:
« ut turres pouiderent, quat pro munitione civitaUs ertxerant. »
Quaenam vero et quonam loco eae fuerint, saUs incertum eit,
eum earum noUUa perierU ; porro una ex eit, vulgo Turriselh
dxcta , a Francisco Turriano a. mcclxxii erecta est el veteri
castro adiecta, ut civium sediUones praeverteret aut compesceret ;
ahas MaUhaeus Vicecomet excUavii a. mccxc, iuxta Chro-
ntcon Jstense haec asserens : « Mattaeut VisconUu subiugavit
» Novanam et ibi feciX forte casUUum » (Rer. Ilal. Scripl
tom. XI, cap. xiv). De geminis vero turribus, alibi memoraUt,
sermo suo loco erit.
Nempe concessio vel consensus aut contilium civi datum clari-
gattonu tus exercendi in civilatem vel locum , cuius iniuria ipie
ret etut ret captae fuerint, ut in mta ad cap. a a termo fuit.
Digitized by
Google
»ft|.
609
COMMVNITATIS NOVARIAE
sive universitatem denunciabo vel denunciari faciam a et illi de parle sua non possiut aliquo modo inquie-
te.
*
in banno, nec bannum dabo nec condempnabo, nisi
prius eius nomen * et causa, qua re fuerit scriptum
et scripta in libro comunis ; et si predicta omnia
non fuerint observata, bannum ipso iure sit nullum,
et denunciatio et condempnatio nulla; et sitprecisum.
CXVII. De condempnationibus non faciendis ultra
formam statuti.
■ In omnibus illis capitulis, in quibus certa quan-
titas banni posita est, vel parabola maioris partis
credentie posita fuerit, ultra iilam quantitatem ali-
cui bannum non auferam; et sit precisum.
CXVIII. Ut cassa sint banna et pene, in quibus
quis inciderit quibusdam temporibus pro confinibus
non servatis.
c Item quod omnia banna et pene, in quibus in- b
currerunt et inciderunt, seu incurisse et incidisse
reperirentur aliqua persona vel persone Novarie vel
districtus, et eoruin securitates pro confiniis non
observatis et occaxione confiniarum, sint cassa et
casse et impunita et impunite et nullius valoris et
momenti, et quod predicta de causa seu de causis
nulla persona nec persone condempnari , inquietari
nec molestari possint, nec eorum bona aliqua de
causa, que dici vel excogitari posset, condempna-
tionibus et bannis predictis de causis factis et datis,
que reperirentur scripte in libris condempnationum
et bannorum comunis Novarie a festo s. Ambroxii
proximo preterito retro , in sua firmitate rema-
nentibus.
CXTX. Ut securitates facte quibusdam temporibus c
pro confiniis et mandatis potestatis non servatis
sint casse.
* Item quod omnes promissiones et obligationes
et securitates et fideiussorie facte et date ab anno
novo preterito retro pro confiniis et occaxione con-
finiarum attendendis et observandis , et pro obser-
vando et attendendo precepta potestatis et eius vi-
carii seu assessoris alicui de Novaria vel episco-
patus Novarie, sint ipso iure casse et nullius valoris
ct momenti, et pro non factis et datis intelligantur
et habeantur.
CXX. Ut dominus Torellus et sequaces eius non
puniantur propter eorum adventum , et de eorum
restitutione.
B Item quodTorellusTurniellus 1 et sequaces eius d
A cxpressum.
* Aprobatum.
r. Non ponatnr.
D Non ponatur.
k Non pooatur.
Filiut erai, ut ex chartula xi die ian. ucclix tcripta apparei ,
lohannit qui Novariae consulatum an. uccxxxu geuit, el
unitu ex fiHabut Bonifacii Castellani, Algom in astensi agro
domint , iuxta Annaliom Mediolanensium auctorem, vel Boni-
facii de Anglano teu Aliano Aquaetanae, ti Benvenuto a
s. Georgio credcndum ett , tororit Blancae , quae Frederici II
imp. primo eoneuitna , dein uxor facta ett et regit Manfredi
mater. Eum AnnaUam Mediolanensiam tcriptor fortittimum
rirum appellat , et ab Atario formoms ut gigat dicitur el
pro&us, « qui mutta commitit cum rege , cum qun ttetit , Cor-
» radino in SiriJta. • GeneraU civiiatit contilio accentebatur
tari vel molestari realiter vel personaliter, occaxione
quod venissent ad civitatem Novarie vel per aliquas
partes episcopatus Novarie contra formam alicuius
pacis seu alicuius statuti vel consilii vel precepto-
rum vel alio modo , et quod restituentur et restituti
ipso iure intelligantur in omnibus possessionibus et
iuribus secundum tenorem et formam pacis cele-
brate tempore Guidoti de Rodobio tunc polestatis
Novarie
cum an. uccLXxr Gaudiani pactio facta ett eum Vati.it Setti-
tanae incoKt , quae in horum Statutorum cap. cccXi legitur,
cuique ut civitatit legatut interfuit. De eo termo habctur in
sequenti cap. cxci. NihU tamen ex hittorUs de eiui geiHt liquet,
quae huic statuto cautam vel occatUmem praebuerint , praeter
ea quae narrantur in Chronico De rebus in Italia geslis ; ait
entm auctor : « item iuraverunt (Papientet) eodem modo cum eom-
» muni Novaritntium , et ToreUut Torniellut non debet ingredi
» civitatem nec dittrictum , alti forettati cum eo debent intrare
» epiicopatum , gaudendo ret luat » (ad ann. uccLxriu ).
Novariae legatut fuU cvm nonnullae Lombardiae civitatet ad
regem Castellae legatos suos dettinarunt « ad iurandum tibi
» fidelitatem tamquam imperatori. Qui moverunt ad eundem
» die venerit ulHmo mentii iuUi , et dominut Botiut de Dovaria
» pro te et parte extrinteca de Cremona, comet VberHnut de
» Lando pro se et parte extrinteca de PlacenHa, Iacobut Taver-
» neriut pro te et parte extrinieca Parmae, lacobut Tixonut
» pro se et parte extrinteca Vercellarum , Ribaldui Granonut
» pro te el parte extrinteca Terdonae , Torellut Torniellut pro
» te et parle extrinteca Novariae, capitanei partit extriniecae
• Laudae contimilet tyndicot ad dictum dominum regem trant-
» mitcrunt. Qui dominut rex promisit se daturum in defensione
» ittorum omnium et partit imperU utque ad kalendat marcii
» uu militet, et fetit multat parenUUat in contrarium rrgii Ca-
» roli » (Chron. praedict. ad ann. ucclxxi). In ipto autem
ie eodem tiro haec enarrantur ; • Die octavo mensit decembrit
» (ann. ucclxxiu) dominut Torellut Torniellut et part sua,
» orta ditcordia inter Cavalatiot et Bruxatot Novariae, cum sua
» parte intravit in civitatem Novariae, cui maximum tuecursum
» praettilerunt Papieniet et marchio Montitferrati; propter quod
» orta eit discordia et guerra intcr commune Mediolani et com-
» mune Papiae, quia dom. Franciscus de la Ture erat dominus
iiliut civitatit. »
t Phtries hic praeluram gettlt experienlia doctrinaqve excullus vir,
nempe Novariae ann. ucclxi et ucclxix cum JLombardo Tur-
riano, et UCClxxi cum Franciico Turriano. Eiut arbitratu
pax publicit tabulit die xm decembris a. ucclxviii inter
Guilelmum MonlisferraH marchionem el Eporediae communi-
tatcm inita eit; an vero ad hune tractatum in hoc capitulo
attingatur, prortui ignoro. It Vercellis quoque praetura fun-
clut ett a. uccLxri cum Guilelmo de Advocatit , ac tub
eiutdem anni finem Mediolani pro Napoleone Turriano , et
tandem /anuae a. uccLxru. In Percellarum ttalutit eiut fa-
miliae viri cum Advocatii et Arboriit recententur, qui omnet
a. ucccxm expulti ab urbe fuerunt; ted meliori fortuna usi
sunt taeculo xm ineunte , nam a. uccxr Rodobii , Palettri h
ConfluenHae , Rivoltellae , finxalii aliitque locis dominabantur.
Primum quidem ghibellinorum factioni favebant, ul ex privilegiit
patet eis ab imperatoribus collalit , quae in codd. 1 Biscioni
vercellentibut recententur; pottea vero te ad guelphot conver-
terunt ambitione fortatic honorumque contentione taboranlct ;
nam ex horum partium in aemulot victoria ii ad civilet ho-
noret evecti tunt. Alterum ciusdem nominis virum legimut initio
saec. xtii vixitte , nam superest adhuc « concordia facta in
» plena credencia VcrceUarum insimul ai campanam congre-
• gata inter dominum Guidoncm de Rodobio ct filios ehu, ti-
» delicet Pntrum el Aicardum ex una parte , et ex altera parte
» comune civitatit Vercettarum » (Chart. 1 iul. uccn in Monum-
Uist. Patr. Chartar. tom. I, col. I0S4).
Rodobii castrum diu Vercellentium iuritdictioni subditum fuit,
inter Vercellas , Novariam et Laumellum positum, de eoque
nonnulli contendunt Plinium estc tocutum ubi ait: « Retovium
» tnter Padum Ticinumque amnet in vicino Allianit
» capeisunt relovina (tela) ct in /Emilia via Favcntina prae-
» ferunlw : relovinit tenuitas summa dcnsilasque , candorequc
» ac Faventinis, sed lanugo nulla. » Inmiit hic scriptor veti-
ficio quod RodobU extUisse videiur, sed an vere de eodcm vieo
hcuUis fxirrit, vidtant eruditi: flinc orlum ferunl Cuidotum
Digitized by
Goo
STATVTA
613
CXXI. Ne banniti de homicidio , matexariia , a
strata rupta vel publicus robator recipiatur nec
favor eis detur.
* Statutum est quod omnes homines tani cives
nobiles quam burgienses et rustici habitantes in
biirgis et locis et castris et caxinalibus episcopatus
Novarie teneantur et debeant modis omnibus pro-
hibere et defendere, ne aliqua persona bannita de
homicidio vel malexartia 1 vel strata rupta pro co-
muni Novarie , vel publicus robator strate recipiatur
vel reducatur in aliquo burgo vel loco vel villa 3 vel
castro vel caxinali vel domo, vel favor vel auxilium
vel iuvamen eis vel alicui eorum prestetur. Et qui B
contra fecerit, si fuerit comune burgi, solvat pro
banno comuni Novarie libr. c c imp. ; si fuerit co-
b
k Aprobatum.
b scienter.
c 1.
de Hastis clarum iurit cotuultum , de quo tupra dixi, qui Mt-
diolani praeturam anno ttccLxri gessit, a quo extant nonnulla
contilia Ugalia 10 anno compotita ted tparsim edita. Campot
Raudiot, quorum obicurior notitia ett, putarunl aliqui oppidum
Rodobium intelligi debere , non procul titum db Aconia flu-
mine paulo tupra Novarietuium finet infra Candium a Vercellu
eireiter quinto lapide dittitum. Sed ii campi nvnc nominantur
et tunt apud oppidum Slandrate , quibut, eo quod antea ad
prata deducta fuerant , nomen erat prata rbaudia , quae ilerum
in campot rhaudios commigrarant , quia ad agrum eolonum
traducta tunt. Ibi fuit a C. Slario contra Cymbrot germa-
nicam gentem debellatum et victoria relata, ut loci iptiut ratio
tilutque confirmat ( cf. Guid. Ferrarii Insubr. Antiq. , dit-
terl. v ), et complures tradunt tcriptoret antiqui. Eiut cattri
cauta bellum diu inter Vercellas ac Ticinum civitatet exanit,
cuius aUeriut « univeriitai potsessionem illiut cattri, quod c
> tolitui erat tenere Guido de Rodobio , per violentiam ipti
» univerritati VerceUarum illatam apprehenderat et detinebat,
» et contulet comunit Verccllarum, qui in eo erant, cum ma-
• ximo exercilu militum ac peditum et balittariorum et arca-
» torum et eum manganit ac petrarUs et tcrbuchetit gatit
» obtedendo, el hominet Vercellarum , qui in castro illo erant,
» interficiendo et vulnerando ; murum quoque cattri cum gatlo
<> fregendo et ignem ante portam illiut cattri per vim, ut ca-
» tlrum el illot, qui in eo eranl , comburerent , ponendo etc
» rerum autem in caitro tempore aprensionis exutentium et
» cauta dampni dati iptam specificare et detignare per publicum
» instrumentum a Vercellino Starolo confectum ete. » Sed ex-
agitatis super controvertia possestionis illius castri hinc inde
iuribus, consulum Mediolani kgatut Rizardut Crivellut « con-
» demnavit ipsum comune et universitatem Papie ut restiluat
» Iordani de Sabello sindko comunis seu universitatu Vercel-
» larum possessionem ipsius castri Rodobii, quod castrum
» tolUut erat tenere Guido de Rodobio et ut restituat res
» quat ipte Iordanut sindicus de Vercellis dtcti predictum cc~
» mune V trcellarum habuisse et amitisse in eo catlro tempore
» expulsionis el extimacionem dampni castri et turris de 1
» Rodobio elc. » (Chart. 1 decembr. uccr in Monum. Hist. Patr.
Chartar. 1, col. mo). Qui Guido sive fVido ab imp. Ilen-
rico VI invettilus fuerat « de districto et regalibus in locis
- Rodobii , Confluencie , Rovaxini aliisque » , et cum Vercel-
lensibus fedus pepigerat, quin tamen de castri postessione ab
im molesUas non pateretur, ncc controversiae nonnullae ex ea
orirentur.
I De malexardia cf. notam lxx ad capit. ccxx, part. I Stalutorum
Novocomensium.
5 ™ i<u a ^iquit u , nuncupari mos fuit domus agro proximai ad
quat olera servanda vel vendenda deferebantur, el si Varronu
sentenhae credamus, . villa « vehendo, guasi vehitla, oZd
Horta ad Cusxx stve Iuliani lacus oram, vicut divitiu et mer
cato praectpuut, ut legiturin Novaria sacra, UmporeoZnTl
locus entm apud eum vicum villa adhuc dictiur ZtaTeaJa
nrtmae ihi <{/>•»... -i.-,-. .. . . _ . ' loriasse quta
mune ville, libr. l. a imp. ; si fuerit caxinale, libr. xxv *
imp.; et si fuerit miles vel civis vel nobilis, libr. xxv c
imp.; et si fuerit burgiensis, libr. x » imp. ; e t si
fuerit rusticus, sol. c B imp. Et nichilominus domus
vel castrum vel forticia vel turris vel caxinale,in
qua receptus vel repertus fuerit, per comune No-
varie funditus dirruatur, dum tamen dominus domus
vel castri, forticie vel turris vel caxinalis habitet
in ipsa domo vel castro vel forticia vel turri vel
caxinali , in qua captus fuerit vel repertus ; et de
quibus omnibus condempnationibus factis vel que
fierent de aliquo comuni burgt, loci, ville vel ca-
xinali, teneantur tam cives et nobiles quam vicini
habitantes in ipsis burgis, locis , villis vel caxina-
libus , secundum quod fuerint extimati , exceptis
viduis et orphanis et absentibus a loco et territorio
ipsius loci causa peregrinationis vel carceris sive
exercitus vel ambaxate per comune Novarie sibi
imposite.
CXXII. De remunerandis lus qui consignaverint
comuni Novarie bannitum de homicidio, malexartia
vel strata rupta.
F Item statutum est, quod si aUqua persona ceperit
aliquem bannitum 1 de homicidio vel malexartia vel
A XXV.
9 V.
C X.
D V.
B L\.
v Coniirmatum.
primae ibi domus conditae sunt r-w«-;v. „.
~ °*« — «• futseZ!iaruT"x U qu 7 e C r: lV ^
sessorunomtna cfformaUt sunt locorum; ea temZrecr^,
et mct et oppida evaserunt. **mpore creverunt,
quo el nomine pos-
1 Multiplex in vtteribut tabulit et apud antiquot teriptoret ett banni
tignificatio, ted potiitimum trino tentu hoc nomen acdpitur:
primo quidem pro edicto publico, quo per praeconem tel atio
quovit modo reipublicae miniitri civibut leget indicebant; rursui
pro muleta pecuniaria seu tributi impotUione , legum vel ptat-
ceptorum violatoribut inflicta; tertio denique pro duttictu tt
iuritdictione ; alxquando etiam pro exitio in eot denutUiato, qm
graviorit criminis obnoxii invenirentur ( bannUi de maU/icw ),
vel patriae proditoret fuissent (banntii de malexardia); qvibut ob
criminis poenam bona, praeter publieam infamiae notam non-
nunquam candenti ferro infaeiem imprettam vel membri atuuiui
abtcittionem, vattabantur addieebanturve fitco ; iit nuUibi re-
fugium erat , nisi in locum qui civitatu eos damnanlis immicut
ettet. Huiusmodi bemnum infliait VerceUarum eivitas, quo, ut
apparet in charlula xn febr. stccir, « Tedixiut fil. q. Tedixu
» de Blandrate et Arditio de Goso de Slandrate banntii erant
» a potettate Vercellarum , iptot pro bannitit a parte eowtunii
» Novarie habemut et tenemus , precipiendo eis ne tuper rir-
» tutem et iurisdictionem Novarie veniant, et ttare debeant »
(Monum. Histor. Patr. Charlar. tom. /, col. O07). Ilem ii»
altero inter eatdem civilales pacis foedere die xxirmai 0. Ucxar
intio staiutiur : « neutra ipsarum civitatum bannitot alteriut
» tenebit nec recipiat , ted de sua virtute eos bona fide expellat
» et eos capiat, si requisita fuerit. . Alterum huiutmodi ban-
num legimut consules Novariae dedisse Nicolino de Castelhi
et Martino GarbeUa; « nam celebrata eontione hominum No-
• varie pulsata cum campanis et tubis, Balduinus Sicut cotuul
» comunis Novarie de consensu Opitonis Bruxati, Mutsi dt
• Carlo , Ardilionis de Gravalona , lacoppi de MonUeello *«-
» tiorum eius ibi presentium , contionando dixit quod Nicho-
» linus filitu Manfredi de Cattello stpe et sepius citatui futrat
» per nuntium consulum Novarie pro offtnsu, quat fteerat ho-
» mtnt&tu Vercellarum , et venire noluerat , ipium Nieholinum
' in banno comunis Novarie a parte tpsius comums ponimut.
• Item quia Martinu* Garbeila timUUer eUatut fturat per
- nmtiioi cotuutum Navarie pro ofensis nmUiter hominUw
» VerceUarum ab to faetu non vmerat , ipsum Mdrtimm simi-
» Uter tn banno a partt comunis Novarie posuit, si tamcn
' ntm ^****"*' »"/*'« proximum diem stare in mandatii con-
» sulum dt predktis ofensU etc. . (Chart. xn ftbr. uccir
w op. et vol. pracd., col. itOS).
«eic vero bannum inteUigtndum est pro pecuniaria
Digitized by
Google
6i3
COMMVNITATIS NOVARIAE
614
'•aii
"e.V
•eli
«1«,
tj»
strata rupta, et eum consignaverit comuni Novarie a cione comunis Novarie, et tunc secundum quod
vivum vel mortuum gladio, debeat habere a comuni
Novarie de here comunis Novarie libr. xxv imp.
infra xv dies post consignationem. Et si plures fue-
rint illi, qui ceperint et consignaverint, ut est dictum,
habeant , ut supra , suprascriptas libras xxv imp.
comuniter inter eos. Et potestas comunis Novarie
teneatur istud statutum executioni mandare sine
aliquo sophismate, et non obstante aliquo slatuto
comunis Novarie V Et ita iuravit Mozanus tubator
comunis Novarie in plena concione super animabus
iliorum de dicta contione.
CXXIII. In quibus locis statuta precedentia ha-
beant locum.
* Item statutum est, quod omnia predicta statuta
fuerint exstimati de eorum patrimoniis ; et quod pre-
dicta statuta et quodlibet ipsorum et queKbet pars
ipsonun valeant et observentur, non obstantibus ali-
quibus statutis, que contradicant vel contradicere
videantur predictis ordinamentis in toto vel in parte,
et~ tamquam statuta et leges posteriores, derogando
prioribus et removendo priores ; et hoc ex certa
scientia (eorum?), qui predicta statuta condiderunt.
A £XXIV. De bannis datis voluntate credentie.
Bannum sive banna quod vel que ponam , posita
tamen consilio et voluntate maioris partis credentie
ad campanam pulsatam vel preconia voce convo-
cate in civitale vel extra civitatem in expeditione
vel in exercitu, aulTeram infra unum mensem post-
et singula' et quelibet pars ipsorum valeant et te- b quam mihi liquidum fuerit , scilicet pignus bona
neant et observentur tantum a strata vercellensi
superius, et intelligantur per totum episcopatum a
strata , qua
pontem
itur a Novaria
Ticini eundo directo
Mediolanum versus
superius, salvo eo
quod dictum est de Casalino , et quod predicta
statuta vel aliquod predictorum non videantur nec
credantur esse facta in favorem clericorum, nisi
solvant fodrum comuni Novarie, et sint in estima-
* Et sit precisam.
b Non ponatar.
mulctatione,quaquis banni icu legis vel praeeepti infraetorpu-
nitur. Jn hoc a iuttitia $eu condemnatione dittinguilur, quod con-
demnatio poena tit a iudicibus inflicta ; bannum vero ut multa
peeuniaria a ttatutit el contuetudinibui locorum fixa et determi-
nata. Conradut Urspergensit aitin Freder. I: « ne quit contra
» illud attentet venire , bannum idett penam pecuniariam con-
ttituit » ; et infra : « iudicet quoque praefecit tingulit civita-
» tibut Lombardiae , qui ex parte imperatorit banna tupra-
» dicta reciperent. » Pro poenae autem contumaci inflictae
tentu hanc vocem italica etiam lingua et antiqui ipti icriptoret
uturparunt, ut in Profezia di frate Stoppa (Cod. mt*. C. 35
taec. xr in Bibl. Ambrot.) :
r Vedrai quel che piit dispiace
» AUa gente verace;
» Chi tara contumace
» Ara banno. »
In viarum vastalores , hoc capitulo condemnatot , longo-
bardica lex iamdiu poenat ttatuerat; legimut enim inter cae-
tera : « mulier curtit ruptura facere non potett , quod ett
» oberut ; abturdum videtur este , ut mulier libera aut ancilla
» quasi vir cum armis vim facere postU (Roth. ccLXxrm ).
Exemplum mihi tubdere libet acti cuiutdam , quo eiutmodi
reut reprehendilur : « Guifredus de Butco et hominet de Tron-
fide valens bannum vel securitatem, vel ipsum ban-
num in pecunia numerata, ut supra dictum est,
aufferam vel pignus vel securitatem. Et si pignus
vel securitatem vel peccuniam habere non potero,
bannum ei dabo, nec de ipsis bannis ut similiter
positis aliquid reddam vel remittam , nisi consilio
maioris partis credentie , ut supra dictuiri est ,
convocate.
CXXV. De bannitis ex certis causis de bannis
non eximendis.
■ Item statutum est, quod si aliquis receperit de
cetero bannum a comuni Novarie occaxione alicuius
ferite, unde exierit sanguis, et non venerit infra
duos menses a die banni dati stare mandatis po-
testatis Novarie vel eius assessoris vel eius vicarii
et comunis Novarie , nOn possit ille, qui receperit
dictum bannum, eximi de ipso banno infra x annos
proximos computatos a tempore dicti banni dati ,
nisi prius solverit comuni Novarie tantum quantum
pro ipsa ferita de iure debuerit condempnari, et
habuerit pacem ab illo vulnerato vel ab eius suc-
cessore c .
CXXVI. De remuneratione illorum , qui consci-
gnaverint Castonum et Petrum Zentem et socios
bannitos comunis Novarie.
D Millesimo ducentesimo lxx, indictione xui, die
mercurii, xin exeunte augusto E .
Statutum est quod quelibet persona, que consi-
gnabit de cetero in fortia potestatis et comunis
sano eonsules Piveroni de voluntate et contentu totiui cre
dencie ipsius loci convocata ad lonum campane tieut mot j Novarie Crestonum, qui stat in burgo S. Marie , et
Travaliolum de Laude bannitos comunis Novarie
occaxione robarie facte hoc anno in vigilia s. Gau-
» ett , tcilicet Pelro de Portiliola et Brognii de Botio el Jacobi
» Pattori et Petri de Capitevico, et Iacobi Beccarii et Petri de
• Strata et Iohannet de Gilio et Alberti Tergonali et Vercellini
• de Longut et pluret alii nomine ipsiut comunis Piveroni fe-
» cerunt et constituerunt Jacobum de Capitevico et procuratori
» eorum certum noncium , mittum , actorem , procuratorem
» etiam favore comunit, qui vel quot ipti consules nomine ipsius
» comunit habent .... personas et specialiter contra Iacobum
» Gambarum notarium el contra aliquat aliat pertonat, qui
» fuerunt ad frangendum viam pubiicam ipsius comunis. Ita
» quod ipse sint in eorum loco et loco tuprascripti comunis in
» agendo, petendo, placitando, appeliando, defendendo, retpon-
» dendo, tententiam audiendo, omnibusque aliis modis faciendo
» et exigendo, tieut ipsi consulet nomine tupratcripti comunit
• erant el facere potuerint; et promiterunt quidquid ipti fe-
» cerint, ratum et firmum habere et lenere, et insuper pro-
» miterunt mihi tabellioni relevare eum a tatitdacione , ti recta
» venirel, el pro eis iudicatum tolvi obligavit omnia bona co-
» muni etc- » (Chart. xxx iunii mccxxxr ap. Morbio, I Mu-
nicipii ilal., vol. II, pag. Sfl).
in vigilia s.
dencii de augusto proxime preteriti, et per medium
domum s. Lazari infirmorum in Petrum de Ozoio
Non ponatur.
Non ponatur.
Salvo eo quod ille, qui fuerit bannilus de matexarlia, non possit
aliquo modo eximi vel canzeilari de banno, nisi de voluntate
trium partiom illorum de consilio.
Canzelletar.
Non ponatur.
Domut t. Lazari infirmorum erat hospitale , quo lepra laborantes
curabantur, maiori Notocomio postea unitum. Quoad tetera
JVovariae notocomia cf. oput cl. Bellini, Le cose rimarchevoli
di Novara , ptig. tiO el teq.
Digitized by
Google
6t5
STATVTA
616
et Baxaconleni de Castello mercatores de Mediolano, a CXXXI. Ne banniti scienter recipmntur nec con-
seu atiquem alium, qui de celero receperit bannum siUum eis deiur.
occaxione dicte robarie; item et Petrum Zentem
filium naturalem Mainfredi de Bocha, Saladum de
Quiregio bannitos comunis Novarie occaxione mortis
et robarie facte hoc anno et mense in territorio
Quiregii * itt Albertum de Varexio et Milanetum
nepotem eius, habeat et habere debeat de here
comunis Novarie libr. l imp. Et 6i plures fuerint
illi qui consignaverint; habeant inter eos comuniter
et equaliter predictas libras l imp. tantum ; et qui
denarii debeant dari per comune Novarie infra xv
dies proximos a die consignationis computandos;
et hoc secundum formam cuiusdam consilii refor-
mati hoc anno die veneris x exeunte auguslo.
GXXVIl. Ut banniti pro bannitis teneantur.
* Bannitos a potestate * vel consulibus comunis
seu a consulibus iusticie ve) missis suis pro ban-
nitis tenebo, donec de banno illo exempti fuerint.
CXXVIII. De bannitis non eximendis de bannis,
nisi voluntate illorum de consilio privatim inquixita.
a Item statutum est, quod potestas seu consules
iusticie Novarte teneahtur, quod non possint extra-
here nec extrahi facere de banno aliquem bannitum
de maleficio, sine consensu et voluntate maioris partis
hominum de credentia privatim inquixita, salvis ca-
pitulis homicidiorum.
CXXLX. Ut bannito iusticia non reddatur.
• Bannito a potestate vel consulibus comunis vel
iusticie vel eorum nunciis aut officialibus iussu po-
* Qui bannitum hominem de furto, homicidio, in-
cendio, ferutis sive dampno furtive vel ex quacum-
que causa * dato scienter receperit, aufc consilium
aut auxilium dederit, componat pro banno sol. lx.
imp. , medietatem comuni et aliam medielatem parti
que dampnum sive malum substinuerit, et pars illa
possit bannum illud a receptore exigere; et potestas
sive eonsules debeant sustinere et compellere re-
ceptorem ad prestandum illas libras 111 c , qfua6 si
voluerit, sive consules teneantur bannum ei dare.
Scire intelligimus quebbet, si per mensem steterit
bannitus in banno.
CXXXII. De bannitis et furibus el latronibus
b publicis el orbis amborum occulorum ixpellendis.
* Bona fide operam dabo ad expellendum B ban-
hitos de civitate Novarie et iurisdictione ; et F qui
contra preceptum potestatis in civitate vel iurisdi-
ctione steterint, si capti et consignati mihi fuerint,
ad quos capiendos bona fide operam dabo , bona
fide eos tenebo-, donec bannum solverint; et hoc
quociens capti et mihi consignati fuerint.
* Item statutum est, quod potestas teneatur ex-
pellere fures et latrones publicos de civitate et
iurisdictione Novarie, et quod nullus de Novaria
vel iurisdictione debeat aliquem vel aliquos ipso-
rum hospitari, et qui contrafecerit, componatpro
banno pro qualibet vice solidos lx imp., de quibus
habeat accusator medietatem , et comune aliam me-
testatis vel consulum iusticiam a me petenti scienter c dietatem ; et teneatur potestas facere legi istud ca-
non faciam , sed ille bannitus aliis iusticiam facere pitulum in prima concione.
teaeatur.
CXXX. Ut bona bannitorum teneantur devastata.
* Bona bannitorum per preteritos consules vel
potestatem a tempore statuti de homicidiis infra, ut
in capitulis homicidiorum continetur, tempore mei
officii devastata tenebo , nisi remanserit parabola
partis cui offensum fuerit, et bannum solverit.
Aprobatum.
vel ab assessoribas eius.
Cassatum.
Aprobatum.
Non ponator.
1 Seu Equiregium, nune vulgo Cureggio, ab equis regiit, qui hoc
loeo in ttaUone defixi educabantur, praeiertim ob maximum viei-
norum fontium commodum, a quibu* proximus Fontaneti vicu*
nomen adeplut est. Jlii tamen eum locum a Curiae regiae nomine
deduetum centtnt. Nobilem hvnc locum fviste indieant templum
baptitterU antiqua forma construetum et phtres lapides antiquis
litteris inseripli. Plebs Quiregii habetur in litteris Innoeenlii II
pontificit. Nunc contittit in terminatione burgi JUaynerii. Ab
equit teu cabalHt alter in novariensi ditione vicus dictus est ,
fortasse eUam quia his in toeis germani principes cabatlot
suos tn ttatione habuerint ; nam ea vox germanis usitata
fuit. Adest enim et CabalUrium prope Romanianum, a caballit
regiit dictum, ut in antiquit chartuKs nominatur, ibi in tta-
tione manentibut. « Cattrum Cureii » sive Quiregii donavil
Conradus imperator a. nxxr Petro novariensi epitcopo, nec non
« eorticeUam Cabaltiregis , quam tenebat Rtehardus cum alpe
» de Oero sive Otro tl pontt de Varade et Rocha Uberti in
» valle stssitana et prediis, quat habebat in ipsa valle et in
n Sectiano- »
" Item statutum est, quod potestas teneatur ex-
pellere bona fide orbos amborum occulorum, quibus
oculi ambo sunt eruti de civitate Novaria et inris-
dictione infra miiiaria x, et nullus de Novaria et iu-
risdictione debeat eis dare hospicium scienter ultra
unam noctem ; et qui contra fecerit, solvat pro banno
sol. v imp. pro unaquaque vice. Et postquam per
poteslatem denunciatum fuerit publice, ne orbi am-
borum ocuiorum , quibus oculi ambo eruti sunt ,
debeant in civitate vel suburbiis commorari , et
aliquis de Novaria vel suburbiis, qui eum vel eos
fuerit hospitatus, componat pro banno sol. xx,
exceptis orbis qui fuerunt orbati tempore guerre
Confirmalum.
maleficii.
salvo slatato qnod loquitur de bannitis de homicidio et male-
xartia et strata rupta, et publkis latronibus non recip
— Confirmatum.
Confirmatum.
ad capiendos bannitos comunis Novarie.
banniti.
Cassetur.
Cassetur.
1 li tamtn intelligantur, quibut in poenam alicuius facinorit in pri-
vatos vel communitalem perpetrati (cf. eapil. xcrm) oculieruti
fuerint. Speciaculum rnuerrimum veterum contpectui exhibebat
nefanda ac immanittima huiutmodi membrorum mutUatio,aqua
inconeinna lictt legali asperitaU rudit Ulius aevi magistratus
non abhorrebant.
Digitized by
Google
«%
■1*
solu
"plt
otesii
>«t
'feffi
tifi,
■k
6i-
COMMVNITATIS NOVARIAE
f>i8
Aymeric* de Cruxinalli per ipsuni Aymericutu et a sciero, libr. ui inip. pro banno ei anfferam vel auf-
eius seqaaces. Et hoc capitulum legatwr m prima
concione.
CXXXill. De bannis excuciendis.
* Predicta autem banna bona fidem excutiam
infra raensem, cum mihi manifestum fuerit per
testium probacionem vel ex officio potestatis ha-
bita cognitione vel alio legittimo modo, vei si po-
testas vel consules viderint illud maleficium fieri.
£t si exentere non potero , bannum eis dabo , de
quo non exibunt quousque solverint ipsum banmrm;
salvo eo, quod si aliquod predictorum maleficiomm
factum fuerit in domesticam personam, vel iocula-
torem vel meretricem vel aliam personam, que in su-
perioribns capitulis exceptata sit , quibus casibus
liceat potestati minuere vel omnino remittere *.
CXXXIV. De bannis exigendis et illis, qui banna
non solverint, puniendis.
0 Omnia suprascripta banna posita exigantur ab
hominibus Novarie et iurisdictione , postquam in
predictis bannis ceciderint , et hoc infra mensem ;
et qui predicta banna solvere non poterit , puniatur,
secundtrrn quod snperioribus capitulis continetur.
CXXXV. De banno contra illum, qui tributum
sive commendixiam dederit.
• IUi de Novaria vel suburbiis vel iurisdictione ,
-qui alicui de inrisdictione Novarie tributum sive
-commendixiftn 1 dederit, infra xv dies, postquam
* Cassetur.
* Item statutom est , qaod potestas Novarie qui erit per tempora,
teneatur et debeat omnia banna legiptime a se data deducere
in condampmcionem in illa quantitate , in qua de iure con-
dampnare possit secundum formam statutorum comunis Novarie,
infra vin dies post duos menses elapsos a die banni dati , et
slatutis deQcientibus, secundum consuetudines et iura; et quod
quilibet potestas teneatur ante exitum soi regiminis exigere
omnes condampnaciones per eum legitime factas, et omnes
alias condampnationes factas per predecessores suos non cxa-
ctas, et eas facere advenire in comune Novarie. Et si potestas
propter brevitatem sui temporis non posset deducere in con-
dempnationem omnia banna a se data et ea exigere , quod
sequens potestas teneatur eas condempnationes deducere et
exigere.
c Casetur.
d Casetur.
I Commendisia quaedam pecuniaria praestatio erat, qua quis ali-
cuiu» tutelam pro persona vel bonis suis acquirebat. Hoc lamen
nomine saepius tignificabantur tributa a latrenibus cuipiam in-
dicta, qui agros et comtnercium infestabant, ab alpcstrium prae-
sertim locorum regulis interdum castellitque defensi et auxilio
protecti; quo sensu inteltigimus charMam perquam Verccllarum
communitas v die octobris anno ttcxciit Nicolao ac illius filio
Jacobo Recagno Montalti, Ketri et Donati domini* praecipit, ut
in posteram Vercellenses defendant per eorum feuda transeuntes,
et praecipue « ut ilhs commandos aul comandisia*, quas habent
« vel habuerunt et receperunt et recipiunt in episcopattt Vercel-
» larum penitus remittant et ab eis desistanl.. . et quod debeant
• facere mandatum sttis hominibus Aetri et Donati quod
» latrones, robatores vel depredatores vel scanalores (forle rtctius
• scacatores) pcr se vel per alios in domibus suis nec in iltis
> locis debeant recipere vel albergare, et quod bona fide et sinc
» fraude debeant iltos capere et consulibus Vercellarum consi-
» gnar* » (Monum. Uist. Patr., Chart. II, col 1459). Vt autem
clarius lectori innotescat huius vocis significatio, singularem sub-
Ueio, quamvis mediolanensem, chartulam in archivo canonicorum
s. Jmbrosii Mediotani servatam, finis de eomandasia, quam fecit
C onradus de Badaglo : « Anno dominke Incarnattonis milleximo
• centeximo septuageximo primo, duodccimo die mensis yanuarii
» indictione quarta. Pretentia eorum quorum nomitui subter
ferri faciam ; et si non habnerit unde possit sofvere,
tpsum in banno comunis Novarie ponam vel pohi
faciam.
CXXXVI. De tabernis.
* Liceat tabernariis et auis honiuiibus Novarie et
suburbiorum coherentium civitati vendere vinum
tn die, quousque carapana pulsabitor soiito raore,
et iliis de episcopatu in die eodem modo, ita quod
non teneatur ibt bisclacia neque rapellum et quod
non aocipiatur pignus filii familias a denariis duobus
-supra per edomadam , et quod non hospitentur
soienter furetn nec bannitum, nec furtum aocipient;
et qui aliter fecerit seu vendiderit , teneatur dare
bannum comnni Novarie pro unaqaaque vice sol. x
i imp. ; et si non habuerit unde bannum illud solvere
possit, ponatur in banno usque ad annos v, de quo
banno non exeat, nisi ipsos sol. x primo soiverit,
nec possit istud bannum remitti eliam consilto tocius
credentie ; et Uceat cuique vendere ad portandum
viam in suo vase et non in sipho post campanaw».
CXXXVII. De bisclaciis.
* Basclacias ne fiant intra civitatem et extra per
totam iurisdictionem Novarie bona fide prohibebo.
Quicumque de iurisdictione Novarie domum, se-
dimen , vineam, campum, pratum, sylvam ad luden-
duin ad bisclaciam dederit seu permiserit, oompo-
nat pro banno sol. xx pro unaquaque nocte ; et
qui luxerit ad bisclaciam, componat sol. x pro sin-
gulis diebus quibus luxerit, et pro qualibet nocte
sol. xx. Et si instrumenta in domo alicuius ad lu-
dendum inventa fuerint, componat pro banno solidos
xx imp. Quod si dominus domus habitaverit domum,
et propter solucionem primi banni non dimiserit,
potestas sive consules comunis teneatur ei aufferre
sol. xl imp. pro sccunda vice, et libr. nu pro tercia,
et sic semper duplicatum bannum aufferre, et vi-
neam et silvatn et pratum et campum devastare ,
et res intus inventa cumburi facere , et insuper
aufferre eidem faabitanti pro banno sol. xx imp.
Item teneatur potestas aufferre hostta domus il-
lius, in cuius domo Iusum fuerit; si autein domino
domus denunciatum non fuerit , tantum ille , qui
bisclaciam ibi tenuit, de ea expellatur.
Casetur.
Canzelletnr.
» teguntur, finem et refutocionem feeit Conradus, qui diekur de
» Badaglo, de civitale Mediolano Ambrosio Vennaronis d« toto
» Carbaniate marcido, comando suo, nominatkc de ipsa coman-
» datia, quam ipse Ambrosius dcbebat, et solitus erat faeer*
» eidem Chonrado, eo tenore ut amoio in antea sit ipse Am-
» brosius eiusqtte heredes et cui dederit, ab ipsa comandasia
>• liber el absolutus. Ei insuper promisit et convenit ipse Chon-
» radus eidem Ambrosio quod a modo tn antea omni Umpote
» defendel ipsum Ambrotium et suos heredes ab omm homine
» de sua prosapia, qui ipsum Ambrosium vel eius heredtm per
>. comandum convenire temptaverint. Et proinde contentus fuit
» ipse Chonradus accepiste a suprascripto Ambrosio solidot
» quadraginta nove monete. Quia sic inter eos convenit. Actum
» in suprascripla civitate intus ecclesiam sancte Marie Yemalis.
» Sign. man. -i ipshts Chonradi qui hanc cartam finis etc. »
napellum fortassc eral aliqua ludi ateatorii speeie* ; at quanam
veriore significalione haec vox in hoc capitulo occipienda sit,
incertum csl, cum ea in Ducang. glossario desil.
"50
Digitized by
Gtg
STATVTA.
6ao
Iteiu postquam aliquis repertus fuerit tenuissc a quain super bisclaciis privati accusatores omnino
bisclaciam , teneatur potestas prohibere ne qui
bisclaciam tenuit, teneat tabernam seu habeat vi-
num ad vendendum in domo, nec aliqua vendat ad
comedendum. Et hoc capitulum de bisclaciis locum
habeat in exercitu ubicumque fuerint, et in nundinis
Vercellaruni, vel aliquo alio loco extra iurisdictio-
nem Novarie, si ad bisclaciam prestaverint vel luxe-
rint. Hoc idem statuitur in omni genere ludorum
removeantur , nec potestas nec aliquis de eius fa-
milia neque de eius societate possit accusare neque
alius pro eo. Et hoc sit precisum, nec pro aliquo
capitulo statuti teneatur habere accusatores privatos.
Et si accusatores super bisclaciis et tabernis habere
voluerint, teneantur habere quattuor homines bone
oppinionis, et qui legi debeant publice in concione,
et quibus non debeat credi, nisi duo dixerint ut
et in omni rapello, quibus peccuniam perditur in simul se vidisse, et teneatur consules sive potestas
taberna, salvo eo, quod liceat filio familias et aliis
hominibus ludere in via publica et in plateis pu-
blicis de suis denariis et non de mutuatis unum
et alium terciolum ad tres invitos, et hoc ad ta-
bulas seu ad schacos. Et hoc teneatur potestas seu
facere legi istud capitulum in prima concione.
G XXXIX. Ut impune ludi possit irt viis publicis
et platheis.
A Item statutum est , quod iudi possit impune ad
bisclaciam et alios ludos in via poblica et in
consules attendere , ita quod de hiis non possint b plathea , et nou in alio loco privato.
parabolam petere.
Quicumque peccuniam ad ludendum ad biscla-
ciam dederit vel crediderit in Novaria vel iurisdi-
ctione, ipsam peccuniam amittat, et pignus proinde
datum illi, qui dedit, restitualur, quicquid de eo fiat.
Et si non habueril unde possit restituere, ponatur
in banno comunis Novarie, de quo non exeat nisi
.pignus illud primo restituerit et bannum solverit
comprehensum in statuto, et fideiussor sive debitor
inde obligatus ab ipso debito sit liberatus, et de
sacramento non teneatur. Et creditor remittere sa-
cramentum compellatur et instrumentum ei reddere,
et scriba qui inde instrumentum fecerit , det pro
banno sol. xx imp.
CXL. De contractibus cum filio familias factis
vel interdicto vel minore.
■ Si quis pro filio familias sine parabola patris, ex-
ceptis in casibus a lege concessis, a creditore scien-
ter peccuniam mutuam susceperit, vel pro eo fide-
iussor sive debitor extiterit , non teneatur ; et si
filius familias de soivenda peccunia sacramenlnm
prestiterit vel alius pro eo, quantum ad solucionem
non teneatur. Et potestas sive consules cogant cre-
ditorem ad deliberationem iuramenti faciendam 1 et
instrumentum reddere 9 . Et ille qui peccuniam cre-
diderit, nisi ubi lex permittit et sacrifmentum per-
ceperit, componat solidos x imp. pro banno, et
querelam 3 , si de aliquo deposuerit, non admittatur
Item si aliquos ad bisclaciam luxisse invenero , c nec racio sibi fiat, et alii racionem facere compel-
compellam illum qui obtinuit, restituere id totum,
quod ad ipsam bisclaciam vincit, illi qui perdidit,
data fide illi, qui ad bisclaciam dixerit se perdidisse
usque ad sol. centum imp. tantum.
Item si aliquem vel aliquos reperiero tenuisse
bisclaciam vel ad eam prestasse, et mihi dictum
fuerit ab aliquibus de eis . qui ibi luxerint , quod
fecerit instrumentum aliquod ipsi qui tenebat bi-
sclaciam vel prestavit, et pignus dixerit se dedisse,
sacramento eius credatur, et nulla fides ei, qui te-
nuit bisclaciam vel ad eam prestavit, detur, sed
potestas teneatur compeilere ipsum, qui bisclaciam
tenuit vel ad eam prestavit, reddere instrumentum
et pignus ut supra infra octo dies.
latur , nec ad testimonium infra tempus sui regi-
minis recipiatur, nec de suprascriptis omnibus pro
voluntate potestatis satisfecerit. Quod dicimus de
filio familias, dicimus et de minore xvm annorum,
et de eo cui bonis est intcrdictum , nisi parabola
tutoris et curatoris sui.
Item mercatum aliquod vel aliquem contractum
hactenus factum vel amodo in antea faciendum cum
filio familias, qui non videatur administrare et uti-
liter negocia domus procurare, irritabo, nec ad
A Cassetur.
M Cassetnr.
I Nempc ad debitorem praestilo sacramento solvendum,
Item teneatur potestas facere iurare specialiter d 2 Minori euralorem assignari ad vendUione* licite el valide bo-
omnes illas personas, de quibus fama est quod
consueverunt tenere bisclaciam, vel qui olim con-
victi fuerint tenuisse bisclaciam vel ad bisclaciam
prestasse, vel reperti fuerint vel fuerunt, quod per
totum illum annum bisclatiam non tenebunt, et si
postea tenuerint, non habeant iusticiam per totum
annum illum, nec ad testimonium nec ad aliquod
officium admittantur usque ad triennium.
CXXXVIII. Ut super tabernis et bisclaciis non
sint accusatores privati, et ut potestas vel alujuis
de sna familia non valeat accusare.
A Statutum est quod super bisclaciis et tabernis
non sint accusatores privati ; tam super tabernis
a Cawetar.
norum suorum faciendas lege cautum erat, cuius rei exemplum
affero in sequenti documento: « In broreto comunis Novarie
» veniens Lafranchinus filius quondam Pctii iudicis ante pre-
» senliam Ugonis de Muro consutis iusticie petens ab eodem
» consule, qualenus sibi daret curatorem Trancherium fratrm
» suum ad vcnditionem faciendam domino Bellentano iilius de-
» cime sive iuris decime, quod ius ipsi habenl vel habebantin
» Ula vinea quam ipse Bellentanus habet in terriiorio porfe
» s. Marie tn Casellis, qui consul interrogavit ipsum Trancht-
» rium si vult recipere ipsam curam, et ipse rtspondit: sic.
» Vnde idem Trancherius ordinamento ipsius consulis iuravit
■> ad s. Dei evangelia ipsam vendilionem facere ad proficuum
» et utilitatem ipsius latifranci et contrarium pretermiUere ; tt
o eausa sic attendendi cum omnibus dispendiis et dampnis re-
» stitucndis obligavit cidem consuli nomine ipsius lanfranci
» omnia sua bona pignori. Cui contractui idem consut consensit
» et suam auctoritalem dcdit el decretum comunis Sovarit m-
» terposuit etc. . (CharL u maii ttccxxxir in tabul Cathedr.
novar.).
3 Corr. querela.
Digitized by
Google
6ai
COMMVNITATIS NOVARIAE
6aa
»1»
tnnij
t!
ipsnni mercatuni vel ConUractuin
attctoritatem dabo, nec tusticiam inde fieri faciam
vel concedam. Et si mihi demtnciatum fuerit ,
cogam eum, cum quo corttraxit, ad instrumentum
reddendum et cassandum. Hoc idem observabo in
minoribus contrahentibus sine auctoritate tutorum
stve curatorum. Et potestas teneatur aufterre pro
banno sol. lx imp. ei, qui cum filio familias vel mi-
nore, ut supra, contrexerit '. Et hoc locum habeat
1 Palriae potettatii aut legit tuUla ubique et smptr filiorum familiat
condilionem ita proiecuta ett, ut nisi ad maiorem aetatem perve-
nissent aut emancipationem coruecuti tttent, plerique eorvtn actus,
qui tnaioris momenti ettent et torum bona attingertnt, nulH ae
invalidi evaderent. Apud Longobardot regit mundiburdium tive
tutela, tuprema gertnanici iurit forma, omnet regni civilet ordinet
eomplectebaturi aderat intuper tpteiaHt tutela, quae quibutdam
pertonis concedebatur, Veluti mulieribus, pupillit, orphanis, guar-
ganghit ac quotquot te ei comtnendarent; guo eatu pupillut a
palrit debilorum tolutione prohibitut erat, nisi de principit H-
cmtia, qui t* hoc, prout in aliit etiudem aetibui, aactoritatim
tuam interponebat ad pupilli utilitatem , ae • propter Dtum et
» animae mercedem dirigat personam Deum titnentem de tui prae-
• tentia , qui hoe ipsum tapienter consideret, ul ad iptum mfan-
• tmhtrn aliqua damnietat eontra rationem aut ptr negligentia
• menime proveniat. » (Luitpr. leg. xixj. Tutorum electio tum patri
pertinebat, Paulo Diacono testanle (De Gest. I.ongob. vi, xni,.
Pro divertit popuiorum legibut legitimae tive maioris aetatit con-
tecutionit diversum ttatuebatur temput, ted ante illam emanci-
pationit facultat patri inerat, quod postea etiam in rerumpu-
bliearum tlatutit viguit. Quoniam vero in nottro codice proptet
fbliorum defectum nullum circa emancipatienem tlatutum eerni
potett , sufficiat heie de ea actum unum prae lectorit oculii
tubiicere, ut illius concedendae iui modvsque aliqualcnus inno-
tetcat. • Bxittente potettate eomunii Kovarie dom. lacobo Buti-
• gtlla , sub palacio comunis Novarie in presenlia Baiamontii
• Carogne eonsulis iutticie Novarie , et coram ipso venicns Guil-
» lelmus de Saxelh filhts q. Gracianldc Saxello, una cum Jacobo
» ti Francino filiutuu, et dicebat quod volebat eot emancipare
» et a sua palria potestate eot liberare et extrahere; qui contul
1 hocaudito,interrogavitdictos tacobum et Francinum tivolebant
• emancipari; qui Jacobut et francinut retponderunt quodtic:
• qua rcsponsione facta, dictut Cuillelmut accepit iptum lacobum
» et Francinum filiot tuot per manut dettrat, ct posuit et tra-
» didit eot in virtute et forlia ipsius eontuHt, et auetorilate et
u decreto iptiui consulis eos emancipavit et a sua patria potestate
• liberavit el exlraxit , ita quod de cetero possint contraher»
>< et omnia sua negotia et facta el omnia alia facere tamquam
» patres familias et homines, qui sunt in sua libera potettate, et
» precepit diclut contul Zanno de Arconale scrvitori communit
• Novarie, ut debeat palam cridare tuper lapidem broleti co-
» munit Novarie et alibi per partei contuelat iptot lacobum et
• Francinum fore emancipatot : qui tervitor tutcepto mandato
» iptiut eontulit eridavU palam tupra lapidem broreti comunit
» JVovarie et sub porlicu comunii JVovari» et ad t. Ambroxium
» tt ad puteum Fortengum et ad plateam Aizalendmorum et ad
» banea calegariorum iptot lacobum et Francinum ette emanci-
• patot. Unde pluret earte rogate sunt fieri ete. <• ( Chart.
xit octobris nccLXXxttt in cod. membran. HospU. maL Novar.).
Itaque epatria potettate emaneipati, tub consulum sive legit tulela
rtcipiebantur , licet sui prortut compotet ettent. AHud, ti libet,
duorum minorum emancipationis actum legat: « Jn pretentia
» Curadi d» Briona consulit iutticie Novarie venit Vgo Balaxi-
» nut filiu» quond. Jlernardi Balaxini dicent te velle meneipare
» eta tua polettate liberare Olricum el Bernardxm filiot tuos ibi
» pretentetf qui dom. contul interrogavit iptot Oirieum et Ber-
» nardum, si volebant tete emancipari et iptum Cgonem ti volebat
» eot emancipare, et inde ipei retponderunt quod sie. Unde ipt»
» Ugo tui* manibus accepU iptoi Olricum et Bernardum filioi
» suot per manut dettrat et tradidU in manu dicti contuKi eman-
» cipando et a tua polettate liberando iptot Olrieum et Bernar-
» dum , ita quod de eetero potsint emere , donare et vendere et
» iudicare cl omnimode aliter contrahere, dittrakere et omnia
» alia facere , ticut paterfamiliat et homo qui ett tui iurit
» emere , vendere , donare , alienare et omnimode eontrahere ,
» ditlrahere et omnia alia faccrc; et sie diclus consul emancipavit
» predictot Olricum et Bernardum , »4 ex officio tui consutalut
» dtdit liberum arbUrium et potettatem et aucloritatcm eitdem
• Olrico et Bernardo emendi , vendendi, alienandi, contrahendi
» fl dittrahendi »i ommimode aUa faeere, ticut pater familiai
observandum a in hiis, qui conlraxerint sine consensu patxis, vel
nisi ignoranter contraxerint, cum iustam causam
habuerint ignorandi. Simihter scriptori, qui instru-
mentum inde fecerit, sol. tx imp. pro baano aufio*
ram, nisi iostam causam ignorantie habuerit Et
hoc capitulum teneatur potestas facere denunciari
in prima concione quam fecerit *.
CXLI. Ne fovee fiant causa letaminis, et ut acqua
multiciorum , calcinariorum vel sanguis tnintUorum
non prohiciatur vel decurrat in via.
Teneatur potestas prohibere, ne fovee fiant vel
facte teneantur in civitale Novarie * occaxione fa-
ciendi letamen, et ne aqua multiciorum 1 et calci-
nariorum, nec sanguis minutorum c prohiciantuf in
via publica nec in aliquem locum , per quem de-
b currere possit in via publica 3 . Et qui contrafecerit,
solvat 9ol. xx pro unaquaque vice per bannum ;
medictas sit
comunis, et alia acusatoris •.
Slatuturo novuin. — Item statutum est, quod aliquis contractus
vel quasi et aiiqua obligacio aan possit fieri nec celebrari eum
filio iamilias sine coaaeosu patris sea eius, in cuius patestato
fuerit , vel cum minore xvm annis sine consensu tutoris vel
curatoris ; et si contra factum fuerit, ille contractus vel quasi
et ilia obligatio non valeat nae ttneat ipss iure , nec potsit
aliquo tempore confirmari nec tacite nec expresse , nisi d«
consensu et voiuntate patris *eu eius, in cuius poteslate erit ;
et qood fideiussor, qui acceserit ipsi contractui vcl quasi et
obligalioni , similiter ipso iore non teneator, et potestas inrra
vui dics , postquam ab eo petilura fuerit , leneatnr et debeat
suo oficio sine datione libelli cogere contrahentes cum Glio
tamilias vcl minore , ut supra , ad restituenda iostrumenta at
pignora , si qua intercesseriut , sine aliqua datione pecunie ,
statuto quod loquitur quod polestas non possit se intromittere
de causis civilibus et pecuniariis in aliquo non obstante. Et
hoc capitulum teneatur polestas legi farere in arengo qaolibet
mense, et sit precissum.
et suburbiis coberentibus civitati.
nee eoUobia nec aqua putrida nec aliad turpe et orribile *.
Et insaper tenealur ille , ex cuius babitatione deiectum faerit ,
reslitutere dampnum illi, cui datum fuerit, arbitrio potestatis,
et teneatur dampnom passus hoc denunciare ipsa die vel se-
quenti. — Aprobatum.
» facere potett, qui consul tic cmancipevit et iutsil in prutnti ,
» et preeepit Petro de Camaro tervitori comunu Novarit, ut cri-
• daret super lapidem bloreti comunis Novarie et ad loea con-
» tueta suprascriplos Olricum el Bernardnm fore emancipatos ;
• qui tervitor tuicepto mandato ab ipto consule incontinenH
• cridavit super lapidem bloreti comunit Novarit et tn
» quadrivio t. Ambrosii et in quadrivio putei Fortengi et m qua-
• drivio Goriciorum el ad bancas mercati ipsot Olricum et Ber-
» nardum ttte emaneipatot. Unde pbmrti etc. » (CharU xxrx aug.
uccuv in tabulario Cathedr. Novar.j.
Multieium intelligUur purgamentmn quodvii; tatcinarium vero
aceipiebalur pro ruderibus, ital. calcinaccio ; ha» vocet leguntur
quoque in Stat Vercellarnm , lib. VII, fol. c
Statuta praedicta ann. iicdlx , lib. IV, cap. lxxt, adticiunt bo-
minum , idetl sanguis delractus per venae incitionem , euM
eiusr. odi detractio tunc minulio appellarelur, teu phiebototnio.
Cum publicae ac privatae tanitatit cura magittralibut attidui inet-
tet, tequent capitulum legimut in emendatis slatietit: < Quoniam
» coelum pettillentiat et ruinat ntmatur propter immonditiam t
» provida ratione ttatuimui quod poUttat Novariat vmturut te-
• neatur et tuceetsive alU potettattt teneantur tt debeant faeere
• fieri claviecu et cuniculo* tn ttratit mattrit , per quat itur a
» porta t. Gaudentii ad portam t. Agabii , et u porta ». Steffani
» ad portam t. Mariae , et eiligert mom de ipsit portit ad fa-
• ciendum cuniculot et clavicas, et quod comune Novariae teneatur
» dare Ulis, qui habenl domos per medium , lapides et tabionum
• el calcinam , et removere ct abducere terram quae removetur et
» dtirahitur de dicti» euniculii et ciavicit; it ilii per tnedium
• guorum domot finU cuntcuH et clavice , teneantur tt Sebeant
' talvere et tatitfacere magutrit et manmmlibv* tt imponere
» magittro» H manualet, *t praedictmm ttatutum xon Kgtt pote-
» stalem a4 mramentum • (Stat. ms. a. uatix, lib. I, eap- ISO).
m
Digitized by
Google
6a3
STATVTA
6a4
GXLIl. De lotamine non coUigendo nec tenendo a teneatur potestas accipere * unuui accusatorem pro
qualibet porta, et unum alium pro quolibet subur-
in via.
Statutum est quod nullus possit nec debeat te-
nere lotamen in viis publicis civitatis Novarie ultra
tres dies, ex quo ipsum in viis publicis posuerit;
et qui contrafecerit, componat pro banno pro qua-
libet vice sol. v imp. , et illi qui fuerint acusatores
porcorum, debeant esse accusatores, et habeant me-
dietatem ipsius banni , et alia medietas sit comunis.
* Qui sine parabola potestatis colligerit lotamen
in via publica intra civitatem Novarie sive suburbia
civitati coherentia , det bannum sol. v pro una-
quaque vice.
* Item statutum est, quod leamaria 1 non sit intra
civitatem Novarie , et qui ipsam habuerit intra ci-
vitatem, solvat sol. c imp.
CXLETI. De illis qui eiecerint vel ejffuderint aquam
sordidam.
Statutum est quod si quis de Novaria vel sub-
urbiis coherentibus civitati aquam putridam vel
colobiam seu aliud orribile vel turpe de domo sua
deiecerit vel effuderit, sive aliquid fuerit deieclum
vel effusum, et alicui propter hoc dampnum dalum
vel illatum fuerit, componat pro banno pro qua-
libet vice sol. v imp., et dampnum restituat illi cui
iniuria sive dampnum illatum fuerit, si pecierit,
arbitrio potestatis, a domino familie domus, ex qua
deiectum fuerit Et teneatur iile, qui iniuriam vel
dampnum passus fuerit, denunciare potestati ea
die vel sequenti °.
CXLIV. De porcis expellendis.
D Teneatur potestas prohibere ne porci civitatis B
debeant depasci vel detineri aliquo modo in viis
publicis sive porticubus civitalis; et qui contra
fecerit, del pro banno sol. x imp. pro qualibet vice.
F Statutum est quod nullus porcus vadat per ci-
vitatem sive suburbia coherentia civitati G , sine
custodia; et si aliquis porcus inventus fuerit eundo
per civitatem ■ sive suburbia coherentia civitati
nisi cum custodia, componat pro banno ilie, cuius
fuerit porcus, denarios xn pro qualibet vice '. Et
A Casetar.
b Casetur.
c ltem statutom est, quod nullos masculus velfeminade Novaria
vel suburbiis coberentibus civitati Novarie eiciat sen eici pa-
ciatur aquam putridam seu colobiam vel sanguinem seu aliud
orribile vel turpe de domo in qua habitat, et si contra factum
fuerit, ille (eetera detunt). — Cassetur.
ConCrmatum.
et suburbiorum.
Confirmatua).
vel broretum comunis.
vei broretum.
Et hoc si iverit percivitatem vel suburbia; et si perbroretum,
«ol. iii imp. pro qoolibet porco. Et si aliqnis porcus iverit per
broretum , teneatur cnstos broreti eum accusare vel capere ,
donec sciat cuius sit , et tnnc eum accusare ; quod si noo fe-
cerit, teneatur potestas illum custodem condampnare in sol. v
imp. pro quolibot porco.
D
E
V
0
a
■
bio civitatis, cuius banni medietas sit acusatoris,
et alia comunis Novarie,
CXLV. De lotamine et frecia non comburendis
in civitate vel suburbiis.
■ Statutum est quod aUquis de civitate Novarie
vel suburbiis coherentibus civitati vel aliunde non
possit nec debeat comburere freciam 1 nec lotamen
in civitate nec in suburbiis coherentibus civitati;
et qui contrafecerit, componat pro banno pro qua-
libet vice sol. x imp., et quilibet possit accusare,
et medietas sit comunis , et aUa acusatoris.
CXLVI. De molendinariis.
c Molendinarios Novarie et iurisdictionis Novarie
i et eorum famUias iurare faciam per me vel per
meum nuncium, quod granum eis datum in ' fa-
rinam ex ipso grano factam bona fide salvabunt
et gubernabunt B , et quod non accipient nec ac-
cipi facient vel concedent nisi xvi cupum de sexsta-
rio, de panico vero B pistato cupum unum p ; et
qui contrafecerit, componat pro banno pro qualibet
vice sol. v 6 imp., et dampnum emendet B .
1 Molendinarius qui contra preceptum potestatis
vel eius nuncii fecerit, componat pro banno sol. x
imp. pro unaquaque vice et dampnum emendet,
data electione sacramenti domine blave vel eius
servienti.
K Statutum est quod nullus molendinarius vel
menator 3 debeat equitare bestiam farinam portan-
? tem , et qui equitaverit , teneatur potestas ei auf-
ferre pro banno denarios xn. «
CXLVII. De fornariis et prestinariis.
L Fornarios et pristinarios et fornarias " omni-
mode iurare faciam per me vel per meum nuncium,
* ad sortes.
» Confirmatuoi.
C Aprobatnm.
d et restituent.
E et milio.
F de stario.
6 X.
b Teneatur potestas Novarie et eius assessores iurare fecere mo-
landinarios Novarie et iurisdictionis et eorum familias, habentes
a xiv annis sopra, infra mensem post introitum sui regiminis.
Et teneatur potestas cogere omnibns modis, qni (quibut) tae-
lius poterit , omnes molandinarios ad prestandam bonam
satisdationem de suprascriptis omnibus altendendis et obser-
{ . vandis ; et si qnis molandinarius nolnerit prestare suprascri-
ptam satisdationem, aliquis de Novaria vel districtu non debeat
ei tradere suam blavam ad macinandum, et hoc sub pena et
banno sol. x imp. pro qualibet vice. Et istud capitulum locum
habeat in omnibus molandinariis, qui sunt a Gaudiano inferios;
et de blava non redita credatur sacramento illios persooe ,
cuius erit blava , seu eius , qui tradiderit ipsam blavam ad
macinandum ; et teneatnr poteslas facere legi istud capitolom
in secundo mense sui regiminis et in mense iulii in arengo ,
et nomina illorum molandinariorum , pro quibus non fuerint
facte dicte satisdationes.
i Non ponatur.
K Aprobatum est.
l Aprobatum est.
M Novarie et sobnrbiorum.
1 Letamaria, teu stereorum aeervi vel depotila , fimeium.
9 Habetur quaedam Olrici de Maio iuttitiae contule tententia, ex
qua eoniici potett qua ratione tordium iactut et emittio etiatn
in privatit aedibut fieri deberet, ut cuiutque iura minime laede-
rentur ntc iniuriam nuttui vicino irrogaret aut damnum quodvit
inferret; cuiut ttnorem atibi proferam in nota ad cap. cur.
i Freciam eomburere puto intelligendum reliquiat et frutla cuiutvu
rei , quae ut inepta abiiciuntur, fermento tubikere aeervatim.
S el farinam ex ipto grano factam (Stat. praed. a. mcdlx)
3 A menare , teu ductor trgetum vel farinae.
Digitized by
Google
6a5
COMMVNITATIS NOVARIAE
626
quod pro fornatica 1 paais , quantacumque fuerit, a
non accipient nisi tantum imperialem unum *, ita
tamen quod habeant tantummodo pro parte a duo-
bus stariis grani infra ; et hoc observetur donec
siligo fuerit den. xn et plus ; et pro fornatica panis
non aliud accipient quam monetam unam de sesta-
rio uno grani terciol. unum, et sic addendo usque
ad starios duos blave. Et quantacumque sit forna-
tica , non plus accipient , quam terciolos n ; et si
aliud quam monetam acceperint, dent pro banno
singutis vicibus solidos 11.
* Bolongaria 8 sive qualiscumque mulier sit, que
pro fornatica panis aliud dederit quam monetam,
componat pro banno sol. 11 imp.
Bolongaria sive pristinarius , qui non fecerit
rectum panem, det pro banno sol. 111 imp. pro b
qualibet vice, si vn panes vel plures inventi fuerint
non recti, et panem amittat, qui ceciderit a pensa,
et si minus vn panibus fuerint inventi non recti,
amittat panem ipsum et bannum non solvat c .
D Item quod omnes fornarii et illi qui panem
faciunt ad vendendum , teneantur et debeant habere
balancias et pensas et pondera, ubicumque panem
habuerint, et ponderare panem cuilibet volenti illum
emere, si emptor voluerit illum ponderari, et dare
ipsi emptori ipsum panem pulcrum et bene coctum
et optime asaxonatum 3 et bene magnum secundum
pensam, que fuerit tunc temporis ordinala. Et qui
contra fecerit, vel vendere vel pensare noluerit, det
pro banno pro qualibet vice sol. x imp. ; quilibet sit
acusator, et habeat medietatem et teneatur privatus. c
CXLVIII. De fornaxariis.
B Iurare faciam omnes fornaxarios civitatis Novarie
et suburbiorum coherencium civitati facere fieri et
habere et tenere mogellum 4 lapidum et cupsrum
coctorum, ad quem mogellum nos ei fonnam da-
bimus ; et habebo apud canevarium comunis formam
4 tertiolum onum pro quolibet stario grani , et nichii aiiud alio
modo accipiant sub pena et banno sol. 111 imp. pro qualibet;
et ille qui dederit fornario panem nec aliquid aliud ultra tcr-
ciolum unum pro quolibet stario, det et solvat pro banuo
comuni Novarie pro quaiibet vice solidos in imp.
b Casetur.
c Casetur. Infra in alio statato, quod est post Onem statuti con-
sulum iustitie, quod loquiturde pane vendendo de eodem, ibi
statntum est quod bodie oblinet et servatur.
D Casetur.
B Casetur. d
I Praestalio pro coctione panis furnaria, quae dotnino furni dabatur
ob furni usum, vel pretium guod pittori ipsi exsolvi solebat in
eoelionis mercedem , vel eliam tantae panis quanlitalis confcctio
et eoctio, quantam capit furnus. Deest haec vox in gloss. Duc.
I Gall. boulangere, eiusque o/ficina boulangerie. Hinc nobilis Bo-
Iongaro familia originem duxisse dicenda est. Deest haec vox
in gloss. Duc. Bolongaria accipitur etiam pro arte pistoria.
• Idest apte apparalum et cpnditum, gallicc assaisonn£. Vocem
huic simUlimam habent Vercettarum staluta : « Amittant panem
» ipso iure , si fueril minus pensa et si fttcril male coctus et
» male saxonatus » (lib. III , fol. 72).
Afugiolos legimus in Stat. praed. ; pulo hoc verbo significari exem-
plar seu typum (ital. modello), quo lateres et tegulas figuli
confieere debebant. His similia habent Statuta Vercellarum:
« FornaxarH teneanlur facere lapides et cupos bene coctos el
» bene maxeratos et ad modum comunis , ita quod miliarium
» lapidum non vendanl ullra sol. xr el miliarium cuporum
>. sol. xn >< C fol. 40).
illius mogeili. Et teneatur potestas inogelluui taiu
cuporum quam lapidum alciorem et ampliorem uno
digito et longiorem duobus digitis, quam modo est
mogellum comunis, dare ipsis fornaxariis. Et qui
contra fecerit, vel minores vel tenuiores Iapides vel
cupos quam mogellum sibi datum (fecerit) , com-
ponat pro banno comuni Novarie pro qualibet for-
naxata sol. xx imp. Et hoc potestas faciat inquiri
singulis mensibus ipsis laboratoribus. Item * forna-
xarii teneantur facere cupos et lapides ad mugellum
qui est et sicut nunc est ; et potestas infra menseni
unum proximum post introitum sui regiminis te-
nealur dare ipsis fornaxariis ipsum mugellum ; et
istud statutum sit precissum B .
CXLIX. De compusturis 3 .
Ille qui in campo seu buscho vel prato dampnum
faciendo inventus fuerit, componat sol. lx , et cum
carro de die pro quolibet carro, vel de nocte, de
quibus medietas sit comunis, et alia medietas illius,
ad quem utilitas blave pertinere debet pro rata ,
scilicet de campo, de buscho vero et prato sol. v
imp. si de die fuerit, si de nocte, sol. x pro quo-
libet carro. Similiter et medietas sit comunis, et in-
super dampnum emendet 3 . Et cum bestia in campo
sol. x , et in nemore et prato sol. 111 ; et si sine
bestia in predictis inventus fuerit, componat sol. 11,
et semper dampnum- emendet. Quod si composi-
tionem facere non poterit , potestas eum vel eos
capi faciat et ad berlinam poni faciat , et pdstea
in banno ponatur, remoto eo ne defensio detur
A statutum est quod.
B Item stalutum est et ordiuatum , quod poiestales Novaric qui
essent per tempora, teneantur et debeant infra duos menses
post introytum sni regiminis convocari facere coram eis omnes
fornaxarios civitatis Novaric et suburbiorum Novarie , ct eis
dare ad eorum expensas mugellos lapidum et cuporum , qui
raugolli sint alciores et largiores mugellis, qni modo sunt in
eamera canevarii comunis Novarie, per unom digilum in altum
et per unum in amplum , et longiores per duos digitos , et
quod potestas faciat iurare ipsos foroaxarios, et ab eis et a
quolibet ipsorura exigat bonam satisdationem , qnod ipsi et
quilibet ipsorum facient lapides et cupos ad dictos mugellos
bonos et bene coctos et bene maxeratos et rotundos et altos
per medium sicut per ripas ; et quod teneanlur ipsi fornaxarii
dare miliare cuporum cernutorum cuilibet petenti pro solidis
xx imp. ad plos, et cuporum corounium pro sol. xvi imp. pro
miliari, et miliare lapidum cernutorum pro sol. xi imp. ad
plus , et lapidum comunium pro sol. ix imp. pro miliari , et
alfanorum 1 pro sol. viu irop. Et si contra fecerint, teneatur et
debeat quilibet fornaxarius, qui contrafeceril , dare et solvere
comuni Novarie pro qnalibet vice qua contrafecerit , sol. xx
imp. ; et quilibet qui sit homo bone opinionis arbitrio pote-
statis possit acusare, et medietas sit acusatoris, et alia me-
dietas comunis Novarie, et teneatur potestas facere inquiri
predictos mugellos et cupos ct lapides singulis mensibus soi
rcgiminis.
Alfanos puto lateres, qui in fornace propter nimiam a foco inler-
capedinem idcoque minorem ignis vim, imperfectam coctionem
percipiunt.
Compusturas censeo fuisse poenas pecuniarias exsokendas pro
damnis in agro alieno illalis; vel pecuniarias conlributiones,
quae pro causis in statutis significalis imponcbantur habita-
toribus alicuius loci, et praecipue pro agrorum munimentis et
custodia. Ommitlitur haec vox in gloss. Duc.
« Si quis carrum et boves in silva sua invenerU et lignamen super-
• posito aut cum qualemcumque rem honerato, et ipsos boves
» aut carro comprehenderit, et ad propriam suam duxerit, non\^
» sil culpavelis, pro eo quod in rebus suis eum invenit » (Luitpr.
Edict., cap. lxxmi \
Digitized by
Google
STATVTA
628
malefaclori conlra douiiuuui viaee vel 01 li vel prati
vel nemoris. Similiter et infrascriptis capitulis detur
defensio inventori, si fuerit homo bone oppinionis;
et hoc presente ulraque parte *.
k Casetur. — Item statulum est et ordinatum , quod aliqoa persona
niascalus vel fernin» Novarie et dislrictus vel aliunde non
intret nec intrare debeat in alienam vinearo, ortum, pratum,
cnmpum , buscum vel zerbium vel aliquam terram alienam
«ine hoentia domini , vel eius ad quem utilitas fructuum per-
tinet, de qua licontia apareat scriptura publica facta ante
dictum ingrcssum. Et qui contra fecerit, componat pro banno
pro introitu vinee et orti et nemoris et prati et terre seminate
sol. v imp. , et pro inlroitu terre zerbie et vacue sol. n imp.
Gt hoc si aliquam claudendam 1 non ruperint; et si cesam vel
claudendam ruperint, solvant pro banno pro qualibet vtce
Sel. x intp., et hoc si aliud dampnum non fecerint , et si dam-
pnum fecerint in predictis vel aliquo predictorum , leneantur
in duplo suprascripte pene , et insoper dampnum emendent
duplicatum ; et credatur de introytu el dampno et quantitate
dampni domino rei, in qua inlroytus sive dampnum datum
et factum fuerit , et illi , ad quem utilitas fructuum perlinet ,
et filiis eorum maioribus xiv annis, iurantibus eis, presente
ifttroeunte seu dampnum faciente , se vidisse predictos in-
troeuntes seu dampnum facientes, dumroodo sint ipsi accu-
santcs homines bone fame el bone opinionis arbitrio potestatis.
Ct predicta intelliganlur, qoando sine carro et sine bestHs
inlraverint in prediclis, et similiter credatur campario ad boe
constituto de introitu et dampno dato.
Item statutura est , quod si aliqua persona Novarie et di-
«trietus vel aliunde mascolus vel fcmina intraverit cum carro
et bobus vel vacis ducentibus ipsum carrum in aliena vinea
vel orto vol nemoro vel prato vel campo seminato vel non
seminato vel zerbio, det et solvat pro banno comoni Novarie
pro qualibet vice pro vinea, orto, nemore et prato et campo
seminato sol. x irap. , et pro campo vacuo et pro zerbio sol. v
imp. , et insuper dampnum emendet duplicatum domino rei
vel illi, ad quem utilitas fructuum pertinet. Et credatur de m-
troitu et dampno ct quantitate dampni domino rei, in qua
introitus sive dampnuin factum et datum fuerit , et illi ad
quem utilitas fructuum pertinet, et filiis eorum maioribus xiv
annis, iurantibus eis, presente introeunte ct dampnum faciente,
se vidisse predictos inlroeuntes seu dampnum facientes, dunv
modo sint ipsi accusatores homines bone fame et bone opi-
nionis arbitrio potcstatis. Et siroiliter credatur campario ad
hoc constituto de inlroitu et dampno dato.
Uem statutum est ( quod si alique bestie invente fuerint in
aliena vinea vel orto vel nemore vel prato vel campo semi-
nalo vel non seminato vel zerbio, quod tenealar ille, in cuius
custodia fuerint ipse bestie, dare et solvere pro pena comuni
Novarie pro quolibet bove sive vaca, equo vel equa, asino vel
asina, mulo vel mula, porco vel porcha a , vel alio animali grosso
sol. n imp. , et pro quolibet trentenario ovium et craparum 3
sol. v imp. , et plus et roinus secundum oumerum ipsarom
ovium et craparum ; et insuper teneatur restituere illi , cui
dampnum datum fuerit, ad exstimacionem dicti dampni du-
plicatam , de qua invencione credatur doroino rei ot illi , ad
quem utilitas fructuum pertinel , et filiis eorum maioribus
xiv annis, et campario constituto ad custodiam predictarum
rerura , et de dampno et quantitate dampni credatur doraino
i Claudenda dicebatur septum quodvi» , vulgo siepe , chiudenda ,
quo circumdantur domus, curtes, horti et vincae ac campi, nt
pateanl intullibus ac damnis viatorum aut animalium: eiut
mentio est in chart. xxxi marlii siccxxy, in nota ad cap. cur.
S « Si quis porcus in silva alienam di/fensam miseril , sicut edictus
» anterior habit , hoc est usque ad deccm porcus , et occiserit
» ex ipsis porco uno , sic sit sicut anlerior edictus contenil. Si
» quidem tantum decem invenerit , el plus oceiserit quam edi-
• ctus habU, componal in actogild, sicut qui malo ordine res
» alienas tollet. Nam si ille homo qui ipsos porcos habit , am-
» plius muerit asto animo suos aut alienos in defensum, quam
. ediclus habil, et ille cuius tilva esi, occiseril cx ipsos plus
» quam edictus contenit , non requiratur. El ti ille qui porcos
u miserit , iurare presumpserit quod aito animo non mitissit ,
» niti tine voluntatem iptiut domini, tunc reddat ille , qui oc-
» cuit iptot porcut ferquidut; et si de pastore tuo similitcr
» iuraverit, similiter reddantur: nam ti de pattore de asto
» iurart non presumpierit , medietatem reddantur et medieiatem
» repotit tibi, quia servum habuit indUciplinatum » (Luitpr. reg.
£dict. eap. cun).
Nempe caprarum; ita enim mteltigendum.
a * Si quis invenerit equum vel bovem vel axiuum
vel mukun vel altud auiraal grossum in uemore
lensato 1 vel in suo prato vel in mi* blava, vinea
sive orto, vel in his que ad proprium usurn te-
nuerit, que sunt de territorio Novarie vel iuris-
dictione Novarie, noctis tempore, componat tfle
in cuius custodia est, pro unoqudque auimali sol. w
iili , cuius pratum vel blava , nemus vel viiiea aut
ortum fuerit, vel illi ad quem utilitas fructuum
pertinet , scilicet cuique satiafaciat pro ea parte
quam de fructibus percipere debet; et insupet* com-
ponat pro banno sol. u pro unoquoque. Et si hotno
in prato ipso vel blava cum bestia tempore noctis
secando vel ducendo inventus fnerit , det pro banno
sol. v illi, cuius pratum vel blava fuerit , et utilitas
b fructuum pertinet £t si homo solummodo seocaado
sine beslia fuerit inventus, det pro basno sol. m
illi, cuius fuerit pratum vei blava ; quod si in die
fuerit inventus cum bestia causa custodiendi, pro
singulo animali grosso det sol. u ; et si sine cn-
stodia animal fuerit inventum , dominus eius si
tenet, sive alius qui possidet pro domino inde com-
ponat sol. ii r et det pro banno sol. u imp.; exce-
pto dampno quod restituere leneatur in omnibus
superioribus capitulis in hoc capitulo comprehensis.
Et hoc nisi ab illo, cui predicta sive utilitas fruc-
tuum pertinuerit, per sacramentum affirmaverit inde
Ucentiam dedisse antequam sit inventus, per cartam
atestatam hostenderit ipsam licenciam dedisse.
* Qui porcos in prato vel vinea vel blava sive orto
c seu nemore invenerit \ det ille, cuius est porcus,
si possidet, ut supra, illi, cuius vinea estvel blava
vel pratum, den. xii pro unoquoque porco; depe-
coribus pro trentenario soi. v ; de capris pro una-
quaque capra den. vi imp. , adiungendo et dinu-
nuendo secundum numerum animalium , ct pro
et illi , ad quero utilitas fructuum pertinet , et filiU eorum
maioribus xiv annis ; et hoc iurantibus ipsis domiois et iilis,
ad quos ulilitas froctuum pertinet , »eu filiis eorma maioribiM
xiv annis, presente introeunle et dampnum faciente, se vidissa
predictos introeuntes et dampnum facientes, dummodo sint
nomioes bone fame et bone opinioni» arbitrio potestatis.
A Casetur.
B Casetur.
1 Nempe custodito vel defenso per cuttodet ad id deputatot.
3 Alias Hotharit regis hae in re lcges, quibut praelecta Lvilprandt
t l edicti loca innuunt, proferre placet, utpateat quantum i» muni-
cipiorum ttatuta longobardicarum constitutionum ingcnii migra-
verit: « Si porcut in itca alterius paverent et inventi fuerent,
• si minus tunt de decem, non occidatur ntque vnus cx iptis,
» ted ille qui eot invenerit, teneat unum ex iptU et habeat
» salvum, et componatur ei per porco teliquat tret. Nam si
» tupra fuerent de decem et utque ad decem, occidahtr unum
» mediocrem, ct non rtquiratur, nisi ti minut fuerinl de decem et
» occiderit, rcddatur ferquido » (cap. cccxux). « Si quU inpratu
» porcut fotsat facicntem inveneril unum aut plurti, occidatur
• unum tantum ct non requiratur » (cap. cccl). « Si quit verrem
» alienum furaverit, componat solidot duodicem. Ipium dicilur
» tonorpair, qui omnes alios verret in gregis battit et vincit.
• Tamcn in unam gregem, qvamou multitudo porcorum fitertt,
» unus compotetur tonorpair, nam si minor grex de trigenta
» capita fuerit, non repotclur tonorpair, nui si XXX aut super
» fuerent. Et si in damnum ipte sonorpair oceUut fuerii, aut
• temilcm aut metiorem ipse qui occiderU rettitual et damnum
» ei componatur; nam si alU verres aut porci furali fuerent,
• in aetogUd reddantur (cap. cccu) ». EUtsmodi tvnt ct ali*
tiutdem Edicti capp. cccxui cccxint.
Digitized by
Google
COMMVNITATIS NOVARIAE
63o
629
porco den. xti bannum, excepto dampno, si plos a busco vel in campo factum, sive in aliqua clausura,
fuerit, nisi habuerit parabolam a domino aut ab
eo, cuius redditus fructuum pertinet.
* Qui ruperit ctausuram vinee vel orti 1 coinponat
sol. xx domino, excepto dampno, et bannum sol. v
det comuni.
■ Qui vineam non clausam intraverit, componat
sol. x domino , excepto dampno, et sol. u det pro
banno comuni.
0 Si quis fuerit inventus in orlo vel vinea dampnum
faciendo, vel bonvictus, det pro banno sol. x imp.
pro unaquaque vice , et dampnum emendet, quos
si non solverit, frustetur per civitatem et ad ber;
Hnam ponatur.
Qui inciderit vel excoriaverit ■ arborem plantatam
sive in prato vel in domo sua inventum fuerit, si-
cuti cannas 1 , sarros, herbam, uvas, fructus, sive
etiam clausuras, seu fenum seu blavam vel ligna vel
aliquid aliud, componat pro banno sol. lx imp.,
quorum medietas sit comunis, et alia medietas detur
illi cui dampnum datum fuerit, excepto dampno,
quod restituere teneatur ei domino. Et istud capi-
tulum locum habeat in Novaria et in curia Novarie,
et usque ad decem * miliaria prope civitatem et in
episcopatu *.
CL. De custodibus portarum et pusternarum.
0 Statutum est quod custodes portarum et pu-
sternarum civitatis Novarie sacramento speciali te-
neantur detinere quamlibet personam de predtctis
vel insedatam a seu fructiferam, componat domino b aliquid portantem, si de ea suspicio fuerit , quod
res, quam portat, sua non fuerit, sed male ablata,
et rem iliam sibi aufferre.
* Item quecumque persona de predictis E rebus
in domo sua receperit vel habuerit, si de ea per-
sona simiiiter suspicio fuerit quod res illa sit in
domo sua, vel quam habitat, vel malo modo eam
habuerit, debeat permittere rem illam in domo sua
querere; et si prohibuerit querere volentem , te-
neatur ac si fecisset, et si ibi inventa fuerit, te-
neatur ille, in cuius domo inventa est, manifestare
et hostendere eum, a quo eam habuerit, alioquin
teneatur dare bannum suprascriptum et composi-
tionem prestare et dampnum restifcuere, ac si ipse-
met rem illam in propriam personam abstulisset.
earum pro unaquaque arbore sol. 1111 B et pro banno r
solidos v. Si autem scalvaverit totam vel maiorem
partem, componat ei, ad quem res pertinet, sol. 11,
excepto dampno.
Qui vero aliam arborem inciderit plantatam vel
remondatam , vel excoriaverit ad allevandum , com-
ponat domino eius, qui eam possidet, denar. xii 6
et totidem pro banno H preter dampnum, quod
restituere teneatur ■.
K Qui sarros viridos vel siccos vel furigonos 3 por-
taverit intra civitatem vel villam, nisi fuerit cum
carro, portenarius sive camparius teneatur ipsum
tenere et sarros ei aufferre. Et insuper det pro
banno comuni Novarie predictus, qui portaverit
v
dictos sarros, sol. v imp. in denariis numeratis, c Et si non habuerit unde componat predicta, sive
qui non possint compensari.
1 Qui receperit furtum in vinea vel orto vel in
Caselur.
Casetur.
Casetur.
vel strepaverit vel scalvaverit alienam arborem froctiferam.
x imp. 'et det.
comuni Novarie sol. x imp. et insuper dampnum emendet.
sol. 11 pro qualibet arbore seu planta.
comuni.
ot non possint compensari. — Confirmatum. — Legatur tota
pagina in prima concione.
ConOrmatum.
ConGrmatum. — Legalur tota pagina.
1 <• Si quis sepe tn terra allerius miserit, et suam provare non
• potuerit, eonponat ei euius terra est solidos ri » (Luitpr.
reg. Edict. cap. xlvii.
9 Nempe insititiam tive inoculatam.
3 Ridieas seu paxillos eos puto ad vites sustinendas. Staluta vero
posteriora his addunt vel scarlionos, quorvm mentio est eliam
in Stat. Med. : • Si quis abstulerit scarlionum sive amanegias,
» Hve palos vel cayrones de atiqua planta vilis « (part. II,
eapit. cccLxri ). In statulis Novariae saepius allatis paulo
post legilur ; « teneatur ipsum tenere et sarros et dictum
« lignamen ei auferre » ( Cf. StaL Novar. mdxi , fol. xcru
» verso). In Slatutis loci Agamii vulgari lingua conscriptis
legimus : • Niuno terriero possa vcnder bosco o strame a' fo-
« reslicri per andar fuori del territorio di Gheme , sotlo pena ,
» per conto delli legnami per le viti , di soldo uno per caduno
• sarro, e soldi diece per caduno forcione 0 palo ogni volta. »
/n Stalutis Novocomcnsibus anni mcclxxxi sermo est de palis
et forchonis (capiL CLxrl.quosidem vatere ae sarros etfurigonos
arbitror. Eos alia staluta appellant sarros et forchonos rudio-
ribus quidem vocibus, forzonum dicendo pedamentum seu palum,
quo communiter utuntur ad susHnendas vites agricolae, vulgo
forcione; sarrum autem minoris crastitiei lignum ad vitium
iuga aptanda opportunum.
ille qui fecerit, sive ille in cuius domo res inventa
fuerit, teneatur potestas aufferre sol. xx imp., nisi
fuerit minor xiv annorum, qui ad berlinam ponatur,
et nisi mente captus fuerit , de quo non teneatur
potestas.
CLI. De plantumine non habendo.
* Statutum est quod nullus in Novaria vel iuris-
dictione Novarie debeat habere plantumen in vinea
vel orto vel sedimine G a quatuor brachiis iuxta
consortem suum. Plantumen dico de arboribus et
cannis, exceptis vitibus et altinis obiorum 3 et ar-
boribus fructiferis H j et si quis habet , teneatur et
debeat eas aufferre in voluntate consorcium infra
Et legatur hoc capitulum in arengo sin-
Approbatum.
xx.
in districlu Novarie.
golis mensibos. —
Confirmatum.
Aprobatum.
vel aliis.
Aprobatura cum adiectionibus.
vel in aliis terris.
que non debeant nec possint habere a duobus brachiis iuxta
consortem suum.
I Canna forte hic pro eannabi aceipienda est vel pro arundine.
3 Opiorum allinis vites maritantur, ideoque propter allitudinem tales
arbores id nomcn habent. Altini praeterea species ulmorum,
quos Columella et Plinius atinias vocitant (Colum. de arbor.
cap. xri ; Plin. Hist. nat. lib. Xfl, cap. xrn), quibus alicubi
vites agricolae ncctebant. « Idem intelligatur de fassinis sermen-
» tarum et tronchis vitium vel tronehis altinorum etc. » (Stat
Novar. mss. a. mcdlx lib. IV, cap. cxxi De sarris non por-
tandis).
Digitized by
63 1
octo dies postquain denunciatum fuerit sibi. Quod a
si uon fecerit, potestas teneatur ei aufferre bannum,
videlicet den. xu pro unaquaque arbore, et postea
cogere eum ad predictas arbores extollendas suis
expensis.
CLII. De bannis contra Ulos , qui vadmU per
civitatem po$t sonum campane *.
Item statutum est per emendatores statuti, quod
si aliquis iverit per civitatem Novarie vel subur-
biis coherentibus civitati Novarie de noctis tempore
sine lumine post sonum campane pulsate , componat
pro banno qualibet vice sol. u imp.
CLIII. De custodibus noctis qualiter furtum de-
beat emendare,
■ Statutum est quod si quod furtum de cetero
factum fuerit iu civitate Novarie vel burgis cohe- b
rentibus civitati Novarie noctis tempore, cogantur
custodes noctis illius porte vel burgi, ubi faotum
fuerit ipsiim furtum, et securitates eorura per do-
minum vicarium c emendarc et restituere illud fur-
tum, seu valimentum et extimacionea* ipsius furti
illi cui faclum fuerit ipsum furtum , sine aliquo
libello et sine dilationibus D , et sine eo quod oppo-
natur quod sit causa pecuniaria , et sine eo quod
ad coasules remittatur dicta causa. Et non ostante
eo quod obiciatur, quod sit faclura ipsum furlura
ante campanam custodum noctis vel post matutinum
s. Marie, sajvo tamen iure ipsis custodibus conlra
illos , qui dictum furtum fecerint seu perpetraverint.
CLIV. De monetis et viis et ingressibus rejiciendis
et aptandis, et cloachis cohoperiendis. c
B Teneaturetdebeatpotestasfacere refici et aptari
monetas 1 , vias el ingressos civitatis et suburbiorum
coherentiura civitati Novarie expensis illorum, quo-
rum sunt doraus , et faciat stopari de muro omnes
strictas civitatis et suburbiorum coherentium civi-
tati, que apperiunt in via, et cohoperiri cloachas
que currunt in viam usque iu rotariam 8 , et hoc
A ConGrmalnm.
• Aprobatum.
C polestatem. *
d dato tamen termino vm dierum ipsis costodibus ad probandas
defensiones soas, iurante ipso qoi dicit se passnm esse ipsum
furtnm, quod ipse non fecit nec fieri fecit , nec facienti con-
sensit, et quod ipse nexit qois feeerit ipsum furtum, et quod
ipse non fuit in dolo vel culpa aiiqoa de ipso furto.
e Casetur.
d
1 Idem fortasie ae via moneata, teu lapidibut ttrata et munita, cuiut
origo a munire ducitur. Ita ea vox pluriet legilur in Stat. Mootis-
regalis, p. ccvui , ex. gr. : « Item ttaiulum est quod quaelibet
» pertona , quae habeat domum , vineam vel hortum teu pot-
» tessionem intut civitatem Montisregalis , teneatur monealat
• factat manutenere aptatat tuit expentit quilibet in
» rectitudine tuae postettionit etc. Et ti aliquit proiiceret
> terram , fimum teu vinaciam in aliquam viam teu moneatam
» etc. », et pag. cc: « Tenealur proiicere terram in via,
» niti ettet moneata etc. » S
i Rotariam idem pulo ac iter publicum, quo quadrigae vehuntur,
quae el rota aliquando dicta ett, niti eam forte pro vieo , in
quo rotarii seu rotarum curruum artifieet habitanl, accipiat;
Itanc vocem, diverto tamen sensu, eandem rem tignificare heie
censeo , quatn roatia in Statutit VereeUarum exprimit : « Omnet
» ttrietae civitatis, m quibus tunt vel fuerint cloaeae, muro clau-
• dantur , dimitto inferku foramine tufficienti , et quod pur-
0 gentur,etilli,quorvmtmmtillaeitriclae,teneantureotcooperire
» tantum quantum durat via, ita quod pulredo flaat in roalia
» per tubtut iltam coopertam • (pag. xxrm).
STATVTA»
usque ad kaUeudas
rum sunt domus l ,
stricte a ad currendum
6h
aprilis, expensis eorum, qu 0 -
dimitendo ouniculum cuiusque
m via.
Huiut modi praeeepta quoad chacharum obttructionem a privatu
in tuit domibut tervanda praeceperant ttatuta, ut probahtr
in tententia nt die leptembrit uocrm lata tub palatio cmmunis
Novariae coram Olrieo de Maio contule iuttitiae, tn lite inter
quotdam Sabatum el Curtum vertente circa quamaam • aiiam »
quam ipse Sabatut eontendebat praedictum Curtum tenere noa
poste in tuo muro ■ qui aperit in viam vertui domum Sabati »
praecipiente eo consule Otrico electo contendenthm arbitro ut
• ipte Curtut ttopet et itopare debeat atiam predictam, que txit
» tn via de vertut domum Sabali, bene ita quod non flaat et
» teneat eam itopalam a t. Michaele utque ad Patcam resur-
» rectionis, tatvo «o quod lioeat ipsi Curto in quotibet menst
» quo plueret, ita quod roaria currat vel veritimilUer tssst qwti
» deberet currere , predictam atiam dittopare et tenere ean
» dittopatam per unum diem et per medium , et in alio modo
» temeatur Cwrtxt eam ttopare ita quod nom iflaet. Si tero n
• mente tive *K illit mentibut -non pluerei , teneatur Curbu ru
» eam dittopare a Patcha maiore in antea utque ad t. Michaelem
» in eingvtit duebut mentibui ti plueret, ita quod roaria eur-
» reret, vel qut ettet eam veritimile eurrere debere, liceat Curt»
» predictam atiam dittopare et lenere eam distopatam per unum
» diem et per medium, et a medio die supra teneatur Cvrbu
» eam itopare bene ita quad non flaat; ti vero in iUis dutbut
» mensibus non pluerel, teneatur idem Curtut ne eam ditlopare;
» etpredictam concordiam fecit rato manente pacto etc. • (Chari.
in archiv. Cathtdr.). fSmilem conventionem erhibet nobis vendi-
tionit tabula a Guilelmo Capra Novariae civitatii proeumtore
comitiorum contensu Bernardo de Aicardo factae > de portieubus
» sue domut a icro et a meridie, que ett tine bancit et columpnit »
in porta t. Mariae pretio tolidorum decem imperialium , « tta
» tamen quod nullo modo impediat ittr ve( viam tive tuum co-
• munit, quominut pottit iri cum equo et plaustro, prout con-
» tuevit, et quod non Kceal ibi habere cloacat, nee chacas factas
• tenere , et ti quat habet , teneatur deitruere. Item qued *o*
• liceat ei proiieere vel immittere aquam vel aliquam bruturam
» ex ipsa , ita tamen quod non pottit iptam lobiam vel gron-
' danam extendere vel mittere ultra quomodo tunt versmt vkvm
• publicam. Preterea quod non liceat ei facere aliquam ciau-
>• dendam de muro vel de aliqua re a solario infra tke trabibu
• sotarii vel lecti preter scalat ligneat, que tamen non impediant
• usum publicum , quominut iri pottit ut tupra; item quod non
» liceal ibi habere lolarium niti attregalum , et ita quod no%
» liceat ei nec possit facere vel habere turim vel aliquam fortiam
- preter solarium ul dictum est. Item quod non liceat ei alienare
» ecclesie nec alii toco retigioto nee alicui, qui non sit de di-
» ttriclo el iuritdictione Novarie : et ti contxgerii quod contra
» hoc faceret , ilatim devcniat in comune et eommi appHcelur
» cum omnibus hedi/ficiit etc. » (Chart. xxxr martii uccxxr in
tabular. Cathedr.). Si aliud documentum mihi hac de re addere
licet, proferam conventionem quamdam iam medio sateulo xn
initam, quae realium tervitutum ditetptinam ostendit: • in rivt-
» tate Novarie ad catam habitacionit Ranaldi de Conturbia.
• Pretenlia bonorum hominum quorum nomina tubter Uguntur.
» Placuit atque convenit inter eundem Ranaldum et inter Tra-
» guntanum de Momo, quia ille cloace que lunt in tnuro Ra-
• naldi, qui murut ett iutta viam ante portam sediminii Tra-
• guntani, a tolario Ranaldi vertut tero quantumcumque teneat,
» non debent currere neque exire aliquo modo vertut viam, nequt
» alie clooce in eodem muro non debent ette faete a presenti die
» tn anleain aliquo tempore, aliqua svperimposita eis non /5a£
» Vnde actum est hoc breve recordacionis anno ab incamacione
>• Domini nottri Jetu Chritti milleximo eenteximo quadrageximo
» octavo , indietione undecima. Interfuerunt Naxariut Rozo et
» Ribaldut Rozo, Opiso de Xuno, Gracianut Iienbardut, Jibertus
» lettet. - Ego Petrut qui dicor Sedaciut saeri palatii notoriu»
• interfui et rogatut ab utraque parte hoc breve scripsi. » (Chart.
xr iun. ucxcrtn in archivo Cathedr.).
Stricta ett anguita via, vulgo stretta, vicolo, vel putcui anguttus,
in quem tordida defluunt vel proiiciuntur.
lUe Sabbatut, a quo conventionem cum Curto initam reluli,
ad striclas huimmodi quod atHnet paetionem cum quadam Ri-
chelda conflatte apparet, quam legere ptaceat: « die lune qui est
» xr mentit dectmbrit iuxta domum Sabbati. Idem Sabbatus
* convenit et promitit Riehelde uxori lohannit de Tropo in pena
» decem totidorum imperialium ttare arbitrio Alberti Caballoeii
» et Robatdi de Carlo de ditcordia, quam cum ipta muliere ha-
» bebat de facto uniut itricte domut iptiut Richelde et de exitu
» iptiui tlricte et de axiis que eadebemt in ea , el inde cum
Digitized by
Google
633
COMMVNITATIS NOVARIAE
634
CLV. De comuniis 1 intra civitatem et suburbia
inquirendis et non impediendis.
A Statutum est quod potestas teneatur infra oclo
dies, ex quo intraverit regtmen suum, facere de-
nunciari publice voce preconia per civitatem vel in
concione , si quis impediverit aliquid super comune
in Novaria et suburbiis coherentibus civitati, quod
debeat ipsum, quod habet super comuni, removere
infra certum tempus a potestate datum; et si non
removerit infra ipsum terminum sibi a potestate
datum , quod teneatur potestas aufferre pro banno
sol. x imp. pro qualibet vice 9 . Et teneatur potestas
per se vel eius iudices vel milites hoc inquirere
quolibet mense; et hoc locum non habeat de ar-
conis tabellionum , qui ponuntur in palacio. Et
omnes illi, qui hostenderunt seu hostenderint per b
cartam habuisse datum a comuni Novarie infra tres
menses post introitum regiminis potestatis venturi,
amplius non molestentur vel inquietentur ' per co-
mune Novarie.
CLVI. JVf? oleum fiat in civitate.
■ Teneatur potestas cogere eos, qui faciunt oleum
de linosa, vel faciunt fieri oleum de linosa °, si fa-
cere voluerint, quod illud facient extra civitatem,
et qui contra fecerit , teneatur potestas ei aufferre
pro nnaquaque vice sol. x imp.
D Statutum est quod aliquis non possit nec debeat
facere oleum cum raaza 3 in civitate Novarie, et qui
k Confirmainm.
B Confirmatum.
o vel noce ad torcniar seu ad mazam. c
d Casetor.
» omnibus dispendiis et dampnis ipte Sabbatus obligavit eidem
» Richelde omnia sua bona pignori. E converio ipta Riehelda
• eontensu iptiut Johannit viri tui et mundoaldi et Johannit
> patrit sui timiUter promisU eidem Sabbato sub iam dieta pena
» ttare tn arbUrio ipsorum arbitrum de tuprateripta coneordia;
» et inde cum omnibut dispendiis et dampnis ipsa Richelda eon-
• sensu iptius viri tui et iamdicti Johannit patris sui obligavit
- eidem Sabbato omnia sua bona pignori, anno dom. Inc. uccir
» indicttone vn. Interfuerunt testet Albertus de Briona et Ra-
» mctus. Facixs quidem supraseriptis compromissiombus et obti-
• gationibus, in sequentt die martis in porticu cpnsulum Novarie
» idem Albertus verbo et parabola suprascripti Robaldi, de su-
» prascripta stricta tale protuKt arbitrium et preceptum fecit ,
» ut ipse Sabbatus si vult mittat tapidem unum in supratcripta
» ttricta tecundum partem ttricte ipsiut Richeide , ita ut pars
» stricte ipsxus Richetde non possit currere exlra neque aliquid
» exire ex ea , preter quam per decem vicet tuprascripla stricta
» sit aperta et dcbeat stare aperia per tres dies. Finitis tribus
» diebus pro unaquaque vice, supratcripta slricta tit stopala
» de iamdicto lapide vel de alia. Vnde duo brevia etc. » ( Chart.
» xr decembris ucctr in archiv. Cathedr.J.
1 De viit comunit ( Stat. sidxi ).
9 Aderat olim in ttatutis sequens capitulum in membrana chartula
saeculi xm exaratum , quam archivum ecclesiae Cathedralis
s. Mariae asservat, utpote ex libro I, cap. xxiu excerptum :
« Item quod contra detemptores et occupatores conmunitatum ,
» bonorum , possessionum el iurium vel terre curie Novarie
» vel districtus vel iurisdictionis Novarie potsit et debeat do-
» minus potestas et eiut iudices et familia pretens et futurum
» inquircrc , procedere et eondamnare et punire , et eat facere
» relaxari tine strepitu et figura iudicii sumarie cognoscendo
» sine datione libelli vel alicuiue petiiionit et tine aliqua alia
» solemnitate iuris et sine datione sapientis , non obstante sta-
» tuto quod loquitur de sapiente dando , nec statuta de condam-
• nationibut causarum , non obstantxbus aiiquibus stalutis vel
- provutionibus factis vtl fiendu in cotUrarium loquenlibus. •
Matam este torcular probant Statuta ama. mcdlx : « Teneatur
» potestas cogere eos qui faciunt oleum de linota tcl de nuce
a contra fecerit, componat pro banno sol. x iinp. pro
qualibet vice.
CLVII. De solatura stratarum, et de ipsis te-
nendis aptatis.
Item statutum est, quod omnes strate civitatjs
Novarie, que solate non sunt, solentur ad illum
modum et formam, quem 1 fuerunt solate alie
strate, que sunt solate. Et potestas tenealur hoc
facere suo tempore 9 .
Statutum est quod vie, que non sunt solate ,
solentur per istos modos: primo quod quilibet ha-
bens domum seu accessum attestans viis non sola-
tis, faciat predictas vias solari quilibet a suo latere
usque in medio rotarie suis expensis in tantum ,
quantum tenet et extendit domus et accessus cuius-
libet ipsorum. Et comune Novarie teneatnr dare
ipsis et cuilibet eorum totum sabulum et magistros
et carrigia ad ducendum Japides a fornacibus A .
Item statutum est, quod quilibet civitatis Novarie
de cetero teneatur tenere conzatam et solatam
stratam comunis Novarie per totam civitatem ante
domum suam usque in mediam stratam ad eius
expensas. Et hoc intelligatur tam de illis stratis,
que solate sunt, quam de iUis que solabuntur de
cetero secundum ordinamentum suprascriptum ho-
die factum, et sit precisum *.
CLVIIL De viis extra civitatem inquirendis et
terminandis.
G Teneatur potestas infra kallendas februarii ■
facere eligere E homines ydoneos, videlicet duos
fratres et alios viros laycos , quot voluerint ipsi
fratres per portam , quibus faciat iurare quod infra
medium aprilem proximum debeant inquirere bona
fide omnes vias publicas civitatis Novarie per duo
miliaria, si tantum curia extendatur, et per bonos
apparentes terminos terminare. Et si amotos in-
vcnerint 3 , infra octo dies in scriplis potestati
k Et additum est, qood potestas teneatur tacere selari omnes
stratas in civitate Novarie, qae non sunt solate, suo tempore.
— Aprobatum sed reformetur, et dicat qood comone Novario
debeat tenere aptatas et refectas ipsas stratas.
B Et hoc teneator facere potestas suo temporo. — Aprobalum.
c Aprobatom.
d Teneator potestas nsqoe ad kallendas marcii secundom refor-
mationem consciiiornm.
E duos bomines et unutn notarimn.
» ad torcular teu ad maziam, vel faciunt fieri oleum de linosa
» vel de nuce ad torcular swe ad maiiam etc. » ( Ub. IV,
capit. Lxxrtn ). A loreulari nomen mutuatam fuisse eeclesiam
s. Domnini antiquitus Mediolani in via vulgo de'Bigli dicta
existentem ex hoc toco opinor, quae aila Mazza appellabatur ;
cum aliter eam denominationem certiusve explicare historio-
graphi frustra conentur.
Corr. quibus.
Tres hoc loeo lineae in codiee abratae sunt, nee postea rescriplae
praeter verba et potcstas etc.
Nedum viarum , ted ctiam tcrrarum tn agrit termini recte dispotiti
et humo infixi consislere debebant , quos nemim amovere ullo
modo licebat, nec licuU es ipsis Longobardorum legibus, eum anlea
privatae possestiones paterenl invasoribus, et diu ulla lex ab his
incolas et dominos defenderet. Edietum enim est : • li quis homo
» liber terminum anticum extermmanerit , et provaUm fxterit y
» sit culpavelis solidos octugenta, medietalem regit, tt medie-
» tatem in cuius finem terminum fuerit. Si ttxvut aticn.ua termi-
» num exterminaverit, mortt incurrat pericuhrm aul emalttr cum
» quadragenta solidis » (/foift. ccxxxri el ccxxxru). Rrmotio-
81
Digitized by
Google
635
sacramentam a
pro co non
illud fossatum
consignabuntur ' ; et salvo quod
detur possessori Ulius terre, cui teranmis fuent ap-
positus *, quod non exlirpavit, nec extirpan fecit nec
scit quem « extirpaverit; et salvo eo quod si repe-
rierit aliquem habere fossatum super comune, quod
debeat ei aliquod bannum auffern, sed
debeat facere supra suum et non
supra comune; et quociescumque illud fossatum
remondaverit seu remondari fecerit, debeat terram
prohicere versus viam, el eam de via non remo-
veat nec removeri faciat; et si contra fecerit, com-
ponat pro banno sol. x imp. Et quicumque terminos
extirpaverit, det pro banno pro unoquoque termino
libras tres imp. , et camparii teneantur accusarc
eum vel eos, qui contra predicta fecerint.
CLIX. De pontibus et viis rejiciendis, et ne quis
ponat aquam in strata que vadit in Oxolam, et
de ipsis pontibus et viis inquirendis per procura-
tores singulis tribus mensibus.
Statutum est quod comune » Novarie teneatur
refici focere c pontes stratarum publicarum 9 dc
bonis B canteriis et glaria, et vias, qui et que sunt
in curia Novarie F , et quod quodlibet comune loci
sive ville teneatur similiter reficere seu de novo
a et fuerit homo bone opinionis arbitrio poteslatis.
b potestas.
c vel de novo facere.
d qui non sunt refecti vel facti.
B voltis lapideis.
f ad expensas comunis Novarie illos pontes et illas stratas, qui et
que debent refici et fieri percomune Novarie/et alios pontes
et stratas, qui et que non debent refici nec fieri per comune
Novarie , ad expensas illorum , qui illos pontes el stratas de
iure reficcre et facere debent.
STATVTA 636
facere illos pontes * et vias, qui et que sunt super
suo terrilorio ; et illa comunia , que nunc vadunt
et veniunt per illas vias et pontes pro maiori parte,
comuniter teneantur de expensis factis et faciendis
in ipsis pontibus et viis aptandis et reficiendis,
nulla exceptione vel acto contradicente , videlicet
in stratis publicis et pontibus stratarum publica-
rum 1 ; et quod nullus ponat aquam in pratis vel
a de bonis voltis lapideis.
entm terminorutn , praeter alienae terrae invasionem , plurium
lilium originem praebet ; et duae prae manibut mihi fuerunt
chartulae, in quibus de eiusmodi violatione quaestio agebatur,
quas summatim profero : « In palacio comunis Novarie. Dominus
» Florius de Castelleto potestas comunis Novarie statuit et pre-
» cepit Iacobo Falzono filio Olrici Falzoni ad peticionem Guido-
» m't de Pctrorio senioris domut hospitalis Caritalis et presbileri
» Miani eiusdem domus , quam faciebat pro utilitate dicte
» domus et pauperum, quatenut sub saeramento et in banno
» evus voluntate ne deberet removerc terminos, qui sunt positi
» precepto dicti potestatis per Guidonem de Ravacio et lacobum
» de Casali servitoret comunit iuxta ripam praii dicti laeobi
» Falzoni tn lecto Rotelle de versus pratum dicti Iacobi et iuxta
» ipsum pratum, qui termini tunt numero xu, et ne ultra ter-
» minos de vertus dictum lectum RoleUe sive pratum dicti hospi-
» talit dcbeat pratum suum exemplare teu amplificare. Qui
» dom. Floriut interrogavit omnet predklot, si contenti cranl in
•• eo quod factum eratper eos de ipsis terminis, et ipsi respon-
» derunt sic. Unde ipte poteitat mihi precepit infratcripto nota-
» rio , ut inde facerem plura inttrumenta » (Chart. xir april.
uccxxxr in cod. membran. tabular. Hotpit. mai.). En altera:
« In palacio comunit Novarie. Dominut Frassus Mangiatus
» iudex et assestor domini Florii de Castelleto potestatis Novarie
>l staluil et ordinavit ac dixit et voluU ad peticionem JUarcii
» Pligapanis, quam faciebat nomine hotpitalit et pauperum
» Caritatit, quatenut terminoi iret, quot poiuerunt Guido de
>• Ravacio et Jacobus de Vellato et Jacomellus lervUoret co-
» munit Novarie precepto dxcte potetlatit in lecto Rotelle iuxta
» ripam prati Jaeobi Falzoni, videlicet a ponle Rotelle tive
» pizo prati ipsiut Jacobi de versus iptum pontem utque ad
» aliot pontet, qui aliat ibi prope fuerant posUi precepto eiui-
» dem potestatis, debeant ipn contulet firmoi habere, et ne illos
» uUo modo debeant removere, nec uUra eoi debeant procedere.
» Vnde plura brevia inde dietut iudex fieri preeepU. • (Charl.
xxrn april. uccxxxr tn cod. praed.).
Corr. consignabunt , eo salvo.
Corr. qui.
1 In longobardica dominatione procuratorei exaetoretque publici
aedililatis eura gravabantur , parum m hoe a veteribut cwra-
toribut diverti, quibui morum censura committebatur, publici
intuper censut , municipalium bonorum el viarum, pontium,
aquaeducUium , publicarum aedium, pittrinorum, portmvx
ac nundinarum procuratio , itque magittralut dignUatit twt
gradum tenuit , etiam quum curia ad oceatum propercKerat.
Carolus Magnus anno dccci legem tulit haec deeernentem :
• Folumus etiam et ttatuimui de plateit vel cloacis curandu
» uniuscuiusque civitatit de regno Italiae pertmentibus, ut tin-
» gulii annU curentur .... praecipimut quatenut exactoret tin-
» gularum civitatum studium habeant, ne antea finiatur onntu
» quam plateae et cloacae emundentur ; et hoc unutquuque pro-
» curator civUattt publicae ex noitra imperiali parte ammo-
» nendo praecipiat ne praetermUtum fiat. » Alia vero kge U huie
necettitati protpexerat: « Depontibut vcro vel reliquu similHmi
» operibut, quae eccletiattiei per iuttam et antiquam consuetu-
» dmem cum reliquo populo facere debent , hoe praecipimut ut
» rector ecclesiae interpeUetur, et ei secundum quod eius potsi-
» bilitat fuerit, tua portio dtputetur, et per aKum exactorem
» ecclesiastici hominet ad opera non compellentur » (Capitul.
a. Dcccm ). Non tecut Pipinu* rex in longobardicu legibut
praeceperat, « u( de rettauratione ecclesiae vel pontet faciendo
» aut ttrata rettauranda, omnia generaliter faciant homines,
» ticul antiqua fuit contuetudo », et « ut viae, portus et pontes
» infra regnum nostrum tn omntou* pleniter emendari debeant
> per illa loea, ubi iam antea fuU contuetudo. Nam per alia
» loca tuper ipta fiumina nullatenut pontet etse debeant (Leg.
» long. Pip. t». 30); » et lothariut de eUdem providit, quae
Carolus Magnut tanciverat , identicU ferme verbu (IL. long.
Loth. xli ). yiarum et pontium curae tuccedentet tinguU reget
et civitatum rcctores temper advigilarunt , de qua re phtrant-
persunt documenta , praecipue quae attinent ad municipionm
regimen; adett enim ex. gr. Uttamentum, quo quidam Be-
rardut Canotta inter nonnulla pia Ugata pro hotpitalibui
CharitatU et t. Lazari infirmorum et eccletia t. NUholai tn-
stituta « ordtnavtt laborerio pontU Agonie omnt onno so-
» Hdot duot imperialet , qui tolummodo tokere debeantur
• quando oppus pontU conficeretur, et ti oppui sive laborerium
» ceitaverU per aliquod tempus sive tempora quod ibi non
• laboraretur , tamen quando ipium oput tupratcripU ponti/
» reficeretur, totum ordinamentum teu Ugatum elapti temporit
. non toluti, pro rata ipsi operi seu eiut minutrit dentnr »
(Chart. Xiii martii ucc tn cod. membran. Notocom. mat. Novar.) ;
el tententia JohannU de Aliprandit iudicU et attestoris Go-
tpari de Garbagnate Novariae praetoris de quadam via in Pe-
trorii, nune Proh, territorio aptanda, ut Augustinut Capra eius-
que coniorUi per eam commode ac libere transire possent (Chart.
in mart. uccxci in tabular. Cathedr.). Neque tamen hoc loco
,1 docutnentum omittam, ex quo apparet tribulum indictum a
communUate fuUte pro novt Cantahipi pontU conttrucUtme :
« Anno dominice IncarnationU uccxxrm, indUliont prima, at*
» mercurtt, qui ett lepttmut exeunttt mentU martii. In palaUo
» comunw Novarie , ubi hominet de contilio eiuidem eivUaUs
» ad tonitum campane tolUo more te convenerant ad campa-
. nam puUatam. Brexanut Scarla contul comunU Novarie pro
» te et aliU tuU tociU expotuit in contUio et ab eu constlium
» pottulavU, quid eU videbatur itatuere tuper eo quod erant
» hominet ex illU, qui debent solvere taleam pontti novi de Canta-
» lupo, qui non tunt de nottra iuriidictione, et qui habentdomoi,
» super quibut porita est partem suam iptuu talee predictt
» pontts, ti volcbant, ti illi qui Uncnt domot predictat ad
» pensionem, a predwtU qui non sunt de nottra iurUdicttone,
» deberent tolvere taUam predictam , Ua quod consuUt com-
. munis debeant dare virtutem et aucloritaUm, quod tjm ?ut
» tenent domot predictat , debeant toh/ere de pentionem tanUtm
. quantum atcenderit taleam. PhyUpus de Cantono locutor con-
» cionando dixU tuper facto take pontti de Cantaiupo fattt
» super domot, qui tunt hominum, qui non tunt de ' urw *,
» cttone NovarU, quod illi qui habitant tn domibut Ulorum aa
Digitizecf by
Google
63?
COMMVNITATIS NOVARIAE
638
alibi , que iutret vel decurrat in * stratam publi- a contra fecerit , c»mpon*t pro bamto qualibet vic*
cam * que vadit a Novaria in Oxolam 0 1 : et qui libras decem A imp. et qvulibel ait accusator, quortra.
a in aliquam.
b comunis Novarie.
c et iD stratam, que vadit * Novaria RomauianuDi.
k ui.
» pentionem debeant tolvere taleam impositam domibut torvm
» habUacionum de pentione quam debent dare , et ti non de-
» beant aliqnid hinc relro pro ptnsione earum, quod cotnvne
» Novarie debeat dare virtutem el auctoritatem tine dampno tt
» defenxione eomunit Novarie illis gui tenent domot ad pen-
» tionem predictorum , qui non tunt de iurisdietionc Novarie ,
» ut teneant et habitent deinde predietat domot tantum quod
• tatitfacti tint de hoc quod solverint de predicta talea pro
» domibut in quibmt habitant , qui non ntnt de iurxidiction*
» NovarU , ut diclum ett. Unde omnet illi, qui ibi eromt de
» credeneia , ttatuerunt et ordinaverunt, ticut dixtrat dictut
» Philipput , et fuerunt concordet tie nullo contradicente im
» dicto contilio dato per dictum Philipum de Cantono in omni-
» but et per omnia, et iptum contilium approbaverunt et con~
» firtnaverunt ; unde dietut Brexanus Scarla eontul conunit
» Novarie pro te et toeiii eiui plurei cartat uno tenore fieri
» preeepit mihi Jacobo de Preve notario. Interfuerunt teitet
» Ubertut Biliardut filiut quond et Guido de AkiaM no-
» tarxxu fiiiut q. Aliani de Agoniato.
» Ego Oliveriut de Prive notariui filiut quond. Guaiberxoni
» de Preve hanc cartam iutsu Jacobi de Preve notarii tcripti
» et tubtcripti, exittentibus eontulibut communU NovarU Ja-
» cobo Alxalendina et Malberto de Uoeia et taeiit tuit. »
(Chart. in arch. Cathedr.).
1 Ozola dieitur Oxilla ab anonumo ravennati, Oteela tive 'Chx>^*
a Ptolemaeo , et Ottula a Ven. BatUicapetro Novariae sacrae
auetore; ted erravit Ptolemaeut eam cotlocant in alpibut Cottiit,
cum m Cottiit non Oteela sit, ted Exillet a Caeiare memoratum.
Oscela ett in LepontiU et ab ea vatlis nomen habet, ctd praeett
oppidum Domus. Harduinut putaf Lepontiot, quorum caput eral,
hane vallem Otctlam et timul Lepontiam eirca Verbanum habi-
tattt; ted cum Strabo aliique aucioret pattim eot etiam tupra
Cotnnm proferant, latiut cretcente fortatte eorum mmltitudine,
finet etiam Lepontiomm ereverunt, videnturque incoltntte omnct
alpet quae Intubriam protpiciunt , et ab occidentaH Verbani
ora decurrunl tupra lacut eaput utque ad Larii tuperiora.
Latuiime patuitte Lepontiorum finet tettatur Cluveriut (ltal.
ant T. I), ila ut omnet valiet omniaque flumina , quotquot
Verbanum petant tacum , comprehenderent. Contendit Cato-
regionem hane Otcellam , quam Athito flxmen mterlabitur ,
ab Otcit inhahitatam ; hineque Jviiut Caetar pertransiit Aqui-
leia ac Mediolano in Galliam pergent per ferbani et Clutii
ripat in Seduneniium et Veragrorxm regionem contendens ,
eamque Ocelum, ut Strabo, appellaviu Describitur a Macaneo in
Cborogr. Verb. lac. et pluribu* laudatis iUuttratur a Laz. Aug.
Cotta tuit in iltiut opxu commentarxxt, et ab ASgidio Ttchudio in
op. De prisca Rbaetia. Antiquitut tret fuere plebes, quac in litterit
Innocentii II nominantur, Mergotix tcilicet, Vergontit et Ossulae
cum tuit pertinentiii , ted deincept nomen plebit tetntummodo
eccletiae t. Vincentii Vergonlit mantit. Piebt vero,quae proprie
Ossulae primitut dicla est, quaenam fuerit, ignoratur, niti Domi
fuitse credamui; pertinentiae autem, ti eonieclttrat tequimur,
videnlur fuitte minores valles Antiatca, AntronentU, Bugnanca,
Diveria, Antigoria et Vegetia, quae ab Ostula promanant, vei
eecleiiat memoratarum vallium inteiligere pottumut, atque hinc
existimare licet Ottutae nomen proprie huic luperiori dioe- (j
eetit parli comenire, cui plebt tribuitur Ottulae, ud toti con-
valli latiore tignificaUone aptari. Domenti* metrocomiue potettat
etiam profana fuisse epiecopaiui novariensi dicenda ett , quae
quidem ab arce ibi exttante dicebatur curia Mattarella, ubi epi-
teopi habitabant cum in ea regione vertarentur, ibique magistra-
lut epucopalu, qui caiteltanu* dicebatur, iut reddebat; umvertam
vero hanc Domi regionem praelor administrabat, et curiam et
regionit dominium tatit laltim donarunt epitcopo novarienii im-
peratoret. Ottulam in comitatum erectam Henricut Romanorum
imperalor anno urm Petro epiteopo donatam, ut damna retar-
ciret, quae Uarduinut Eporediae marchio dominium Ticini impe-
titurut iUi antistili intulerat, post texennxum eidem confirmavit,
tribuent « quemdam comilatulum, qui in valte Autula infra iptiut
» episeopatu* parochiam adiacere dignotcitur, praedictae eccletiae
» novarienii eum omnibut functionibus , quae de ipto comitatuto
» publicae parti pertinent cum omni dittrictu et teioneit
• ac pitcationibut , quae in flumine Toxo tunt, in iUU tcilicel
» locit , ubi ecclcxia ex utraque fluminit tenet parte , et cum
» venationibut teu omnibut rebut , quae ad publieam parttm
• ex eodem eomitatulo txigi pattunl. » Deinde Conradut
a. uxxrin eam rnrtut Oonutionem eccletiae repetHt , Pttm-
bientem insuper addent comitatum. Sub taec. xui initiii vaUem
Otsulam Guido comet Blandrati eccletiae ademptam tibi utur-
paverat, fortatte ex imperatorum donatione, nonnullaque bona
ibi coenerat Barbavariorum ftvnUia e comiHbm CattetU, uti tu-
riam ac cattrum Cerri omnemque homrem ac iut ei perlinen-
tem, sic Othonit IV privifegio xrn kal.maiidato confirmante:
« catlrum de Cerro eum theloneo et attii honoribus eum Toxa
» et fluminxbu» quae de valle Ottula dttcendunt, cum flumnt
» eliam Stronae et cum omni honore ad iptam curtem de Cerro
» pertinente. » Nec lemel comittt illi bona epiicopi uturparunt
ac rtttitxterunt , et iura in kWjnci UH oanextot tibi arroga-
rmt; ted pactionxbut factit Odelberlut iura ipta in vaile rede-
mit ac recuperavit , ae tributa ineolit impotuit. Ad rem hane
refert ittiut praesuK* ecelesiae meiiokmensii antitHti epistolam
rnter annos uccxrr «I uccxvu contcrtptam prOiucere , d*
eccletiae bonorum rettituHone agentem : « Venerabili in Chritlo
» Patri el domino Henrico tancte mediolanensit ecclerie eleeto
» Oldebertus sota pernxitsione divina novariensis clectat tub-
» iectionem debitam et devotatn. Quoniam nee volumus nec
» debemut de rebut novariensit eccletie aliquid tine vettra
» HcenUa ditponere , ad pedet dominationis vettre decurrimut
» consilium peHturi. Noverit patemitat vettra dowmot et
» Teditxum et Albertatium apud not tnstttrt nt d/ieto- Mbertatio ,
» cui multum tenemur, catteUariam MatareUe dare- dfbertmut;
» ted cum vobxi sub pena cc marcarum fuerimui oiligationt
• attricH, eorum petUioni noluimus adquietcere; prewrea sine
• conniventia vettra tastrum non propotuimut alicui coxnmen-
» dare. Hinc ett quod vettram humiliter benignitatem exoramut,
» quatinut ti vobit placet, ittud not facturot, litterat abiolu-
» lionis ab obligalione ac consensum vestrum in cattro loeando
» nobis tcribere dignemini. Intelleximus vot casttllariam Fer-
• rioli dilecto contanguineo Rainerio VieecomiH unde
• gratias xmbit referrimit devotat. Damtu e*m cattrum Mata-
» relle non ad tempu» sed ad voluntatem nottram * ( Chart.
tn areh. canon. t. Ambrot. Bftdiol). Habetur xir kal oetobrii
a. mccixix procuralionit aelum Deeerii in eiutdem nominit
valle tcrxptum , quo contulet et incolae vaUit iurxtdictionis no-
variensi* ecelesiae coacti fuerant, in Petrum AUtnum filium
Arditionis de Jrdisago de Deverio, vt pro eit iurartt » ttandi
» mandaHt rtciorum eccusie et episcopatut Novarie et capituli
» exutdem ecclesie oecaxione ttrate Oxole temande, et ad facien-
» dum tecuritatem de ttrata Oxole tcntanda el lentata trnenda,
» quantum protendit terra et iurisdictio eccletie et tpUcopatut
» novarientit de Oxota » (Chart. in arch. Cathedr. Novar).
Ipsa veroNovariae communitat citca annot uccexi-xii-xxxii
Iacobo et GnidoUo Barbavariat ceneettU omnia iura tibi spe-
ctanHa Athisone in flumine , « quantum currU et labitur per
» terram et dietriefum Novarie ab ea parle ethco dvs'.i dittrictut,
» ubi ineipit dxctxm flumtn,utque ad eam partcm,ubi dielum
• flumen finitur. »
Tandem episcopo pott diuturnat cum Ostutanu eontrovertiat
ae repeHtat uturpationet ea regio rettituta ett, quam ad saec. xr
utque finem eam retinuil ; attedente Hieronymo Pallavicino ditio
Ottulana ecclesiastico iure directa novarienti eccletiae rursut
adempta est, neque amplitu recuperata , rcgattbxu tantum ali-
quamdiu relictit. Valida incolarum huiut vaUis eohort ab Othone
Vicecomite iHpendio conducta hinc erxtmpent in mediolanentem
agrum subito penetravit castrum Seprium recuperanxii consilio,
et r kal. aprUu a. itccLxxxrn eastri vigUicu nrcvmveniens ,
casiro ipto potita ett, Guidone de Cattroteone inde depulto ,
illudque OihonU iutiu dxruit ; ex quo in xnedxolancntia itatuta
eapitulum hoc inductum ett: « Catlrum Seprium dtitruatur
et detlructum perptluo teneatur , etnuilut audeat vel praetumat
in ipto monte habitare • (Stat. aatiq. rubr. De poenU criminal.).
f/inc ortum habuit Dutcinu* haereticut, qui eirca ann. ucccir
conficta *ua in verctllenti agro dUteminare coepit. Anno
vero mcdx helvetiea SuritensU confederatio plurimot Otsulae
vicos et pagos occupaeit , pottea Pomnm vicxrm comitatu* prac-
cipuum invasit , vastavilijue cattrum Mnttarcllam , diruto eliam
epucopi palatio ; ted qnamvU eanonicii poenir percutsa sett
ultertut a vexatione non abttinuit. Nam labente taeculo xir
rursus Vallenses huic dioeceti finitimi ipsa loea invadentes Do-
mum obiedtrunt, timutque arcem Mattttrellam sedemque epUeopi
rrt tnonte potitam et Domo imtmrunttm ; itd mUsU copii» Me-
diolanx dux eot aut fame attt firro interemit. Quae vUtoria
ita hottet inposterum prohibuit, ut etiatn cceltsiam novarxensem
tuo dominatu excluitrit.
Digitized by
Google
639 STAT
medietas sit comunis , et alia acusatoris. Et potestas a
teneatur facere inquiri et videri illas vias et pontes
singulis tribus mensibus per procuratores comunis
et unum notarium. Et hoc intelligatur tantum a
burgo Maynerio inferius, et a Romagnano 1 infe-
rius, et a burgo Ticini inferius; et sit precisum A .
CLX. De facienda strata a domo de Canossis
usque ad burgum Lavezarium, et de subtus Tardu-
biatum usque in finem Vespolati.
8 Item statutum est, quod per comune Novarie
fiat una strata recta a domo de Canossis, que est
Guilengi, usque ad burgum Lavezarium levata cum
fossatis amplis per brachia viii ad minus pro quo-
libet fossato ab utraque parte ; et a domo dc Ca-
uossis versus Novariam usque ad Costam rubeam,
et a capite Guilengi cum similibus fossatis. Et si b
aufferetur de terra alicuius, sit de pretio arbitrio
potestatis. Et fiat dicta strata de subtus Tardubiatum
usque in finem Vespolati 3 ; et hec fiant infra v
A Aprobatam cum adiectione. — ltem potestas vonturus teneatur
precise facere fieri tres pontes , qui sunt in curia Novarie, in
strata qua itur Romagnanom , de voltis de calzina et lapidibus
coctis, infra kallendas iulii. ltem quod precise teneatur facere
fieri infra predictnm teropus duos pontes, qui sunt ullra
Aconiam ( ital. JgognaJ, qui sunt super stratam verceUeusem
in curia Kovarie.
VTA 640
annos , et quelibet poteslas qui erit intra ipsos
v annos, teneatur facere quintam partem *.
CLXI. De curiis locorum terminandis , et ut in
sua curia liceat pignorare.
Statutum est quod potestas teneatur discernere
et determinare, et discerni et determinari facere
per bonos terminos apparentes 1 omnes curias lo-
corum et villarum * iurisdictionis Novarie, si ei ab
aliquo fuerit denunciatum vel requixitum, vel per
aliquem dominorum, et hoc ad expensas viliarum c ;
A Et hoc fiat vel non fiat ad voluntatem consilii generalis. —
Aprobatnm.
b et burgorum.
c et burgorum.
1 Vulgo Borgomanero e Bomagnano. Burgus Maynerius antiquitus
Burmanicum appellabatur iuxta Guidonem Ferrarium in suis
Insubr. Anliq. dissert. VIII; a CalHs conttruetut videtur in
regionem hanc invectis, et in PHnio certe habetur locu* quidam
in Gallia Narbonensi Sormanici nomine appellalut. Novariae
Sacrae auctor centet hunc burgum suo tempore frequentitsimum t -
moeniisque circumdatum a Maneria familia denommari , eam-
que Tristanut Calchus nominat in Hist. Patr. Hb. VII. JnUquitui,
ut dixi, turribui muniebatur, sed anglicit cohortibus saec. xiv
direptum est ferissime, ibique Sabaudi in campali proelio a
Bartholomeo Colleone anno mcdlxi devicH ac profiigaU sunt.
JnHquum Romaniannm Setsites interlabitur in vallis imHo
potitum , quae a fluvio nomen mutuatur, veteri s. Sitani ab-
batia contpicuum a Bosone eomile, ut aiunt, condita. JUe-
moratur iampridem in diplomate anno dccclxxxii , xr kal.
aprilil Ticini a Carolo Crasto dato pro ecclesia vercellensi ,
cuiut tunc anHstes erat Liutvardus imperialis archicanceltarius,
ibi enim legitur : « donamut et rettituimus cortem Romanianum
cum omnibus suis villii , alpibus et perUnenttis ; • atque in
charta donaHonis anno mxl t. Silani coenobio tradila ab 01-
derico marchione IVidonit filio et lulia eiut uxore , dein in lit-
teris Innocentii Ilpont.; non ita vero parochialis ecclesia, quae
forte nondum erat , nam in iisdem de capellit tantum Romaniani
termo habetur. Burgui hic anHquitus castro muniebatur vali-
disque moeniis ac duobus turribus ; non semel vero illum Ver-
cellenses depraedaH sunt, praeserHm anno mcLXXxm , bello
inter eos et JVovarienses exardescente , mox pacit foedere anno ( f
mcxciv die xxix maii sopito. In altero pacis tractatu die xxr
novembr. uccxxni inter easdem civitatet composilo legimus de
/Uinarino Brixiensi Mediolani praetore, qui « statuit et prae-
» cepit ul ille pons qui factus est super Siccidam .... destruatur
<• per Novarientei, et ut liceat hominibus de Romaniano habere
» naves in Siccida quot voluerint. »
Burgos ad Ticinum olim in comilatu Pombiae inclusus ct
clarior quam nunc sit, in colle considcl a Novaria x lapide
distans, rt tUvis cingitur; antiquam eius frequentiam et uber-
tatem colligimus e gemina parochiali ecclesia eiuique beneficiis,
domorum formositate ac etiam ex antiquarum aedium reliquiis
in circumstantibut nemoribus abditis.
9 Capitulum hoc super abrasione diversa manu rescriptum est, quin
primae scriptionis, cuius levia apparent vettigia , aliquid in-
lelligi queat.
3 Ital. Terdoppiate et Vespolate. — Tardobiatnm vicus est v ab
urbe lapide , qui nomen a Tardubio fluviolo sumit proxime
defluente ; eumque bella acriter pugnata saeculo xir inter
marchiones Montisferrati et Vicecomites infestissime divexarunl
ac diruerunt. Quidguid habebat Hugo filiut g. fValonit in
Pernate et Tardubiate cmm tuis adiacentiis donavit Conradus
imperator a. mxxv Petro episcopo. Terduplxm vero torreu
nullo pene font» inter vicos Conturbiam et Jgratum mi-
tium habet , unde per demiisa loea fluens temper aquae
aliquid continet lieet parum , taepe pluviit inflatut et agris in-
feslut per crebrai amplasque fosiai «t gurgitei in cursu exca-
vatos in Padum demum demitUtur. Fluvius anonmus, qui in
tabuta peutingeriana itineraria ex Cusio lacu sive Miano
proeurrens designatur versus novariensem agrum , aliquibui
videtur Tardubium , praetertim cum in Padvm deferatur aeque
atque Jconia amnis, qui xbx Novariae fluminiinomine detcri-
bitur ; omnino tamen Ifovariam versus nuilus effluit aut poteit
fluvius effluere ex luliano lacu , quamvis e locii utique Cutio
proximis rivuH aliqxti excurrant et tn Jconiam influant. • Duot
mansoi in Terdobiate » confirmat canonicis novariensibus 1. Ma-
riae InnocenHui II pontifex anno mcxxxiii.
Vespolatum non medioeris vicus, immo antiquut ; nam circa
annum tt curHi erat, quam Petro episcopo Novariae cum arce
seu cattro Quirtgii donavit Conradui imperator anno Mxxri,
Huberto atque Hugoni vatsaUis tuii ei perdueUionibut ea loca
adimeni. Praeter intigne castrvm Vespotati, amplat pmtt-
liones epitcopus ibi possedit et iurisdictionem sibi aneruit,
licet non semper exercueriL Eam donationem Enricus mp. flnno
mlx confirmavit, addiHs curte de Gravalona et cattro de fVi-
Hngol Plebem hanc nominat Innocentiui II pont. m suis Rtterit
ad Litifredum epitcopum ; sed insignis sui bapHslerii vestigium
nullum superest , forte anno mccclxi dirulum, quo late in hit
regionibus funditui omnia ferociesxmae vastarunt anglkae cohor-
tes a Galtatio Vicecomite sHpendio ductae.
i Prwatarum quoque domuum tum iura, tum finet et tervitutes,
ii quibus intererat, caute custodire omni tempore consueverunt ,
et in publicii vendittonum tabulit aperte detcribere , sicuti in
hoc, quod subHeio, alienationis acto, quo Sabatut Gregorio
Murro vendit pretio librarum decemocto imperialtum « ptliam
• unam de terra de tedimine cum furno et orto et omnibvs
» hedificiis super se habente etc. cum medietate muri frmtespixii
• solarii , quod idem Sabbatus in se reservat a sero , ita u(
• dictus murui lit comunii et xmutquitque de eo et in eo swm
• uliUtatem faciat ut in muro comuni, xta tamen ut murutille
• non devastetur tali modo, ut unusquisque habeat virtutm le-
» vandi iptum murum li volxterit , et ille qui vohurit levare,
• habeat virtutem levandi ipsum murum , el alter non habeat
» in eo muro levato donec non toWerit medxetatem dispendii
» facti in ipso muro , soluto dispendio , ut dictum est , tit co-
» munit murui. Et a morta fenettre , que ett tn muro iuxla
» furnum, utque in termino quod ett iuxta murum Ubcrti Sica-
» liole , in quo ett clutura facta , sicut portabit lignola tohm
» versus mane , ad hoc ttt claudenda 'que debet fieri inter eos
• de muro aut de sepe, faciatur a morsa supraicripte fenestre
» et a termino supratcripto versus mane, el tit comunis et m
• comunx eam faeere debent, et ti aliquis Ulorum eam facere
» noluerit , aUer habeat virtutem facicndi , et ille qui volueril
» facere , teneatur tolvere medium dispmdium Uli qui fecerit
» ctaudendam , cum omnibxu ditpendiis et dampnis inde facHs
» vel habitit. Et ad hoc xit in tuprascripta claudenda non sit
• axiam nec xaqvarolum nec foramen nec fenettram, per quam
» prospiciatur unut versut alium , accipiendo Sabbatus in suo
• itlam aquam tamen grondane , qxte ett a iam dicta morsa
» fenettre xttqxte in suprascripto frontespixio iuris supraicrxpU
>> Sabbati , quam habebal et tenebat et habere et tenere viiHi
» erat in civitate Novarie in porta 1. GaudenUi in Cantalupo etc »
fChart. iv ianuar. mccvi in tabxtiur. Cathedr. Novar.K
Digitized by
Google
64 >
COMMVNITATIS IVOVARIAE
et liceat cuique de illa curia pignorare homines a
aliarum villarum in sua curia A .
CLXII. De curia Trecati ierminanda a curiis
circumstantibus.
B Statutura est quod potestas Novarie teneatur
determinare vel determinari facere per bonos ter-
minos apparentes infra duos menses proximos post
introitum sui regiminis curiam Trecati 1 a curia
Gradexii, Pernati , Romentini, Cerredani, Seciagi
et Guilengi 4 et aliorum locorum iurisdictionis
a pusculantes et dampnum facientes. — Aprobatum.
b Confirmatum.
64 2
Novarie confinanlium. Et ipsis curiis determinatis ,
teneatur potestas modis omnibus, quibus poterit,
prohibere et tensare ne homines sive persone Tre-
cati per se vel per eorum bestias utantur in curiis
districtus Novarie , et nominatim in curia Gradexii.
CLXIII. De comunitatibus locorum aperiendis.
Statutum est quod potestas teneatur aperire * et
aperta tenere 1 comunia locorum unius vel plurium,
si eis denunciatum fuerit vel requixitum per ali-
quem dominorum vel rusticorum , vel a comune
loci, sive a consulibus locorum voluntate vicino-
rum B , ita tamen quod propter illam aperturam
non fiat preiudicium alicui in dominiis vel proprie-
tate seu possessione , et sit precisum c .
1 Trecatum veteri scriptores Tcreatum et Gaudentius Merula Tri-
cattrium appellant, et Otho Fritingensit nominat ( De Gest.
Feder. imp. lib. II, eap. xir), illud munitum et decorum ca-
ttrum dicent, quod Mediolanenses prmaverant ad expugnalionem
JVovarientium , qui imperatorit partet protequebantur ; ttd po-
tteaquam it in Germaniam te concetterat, ilU amo ucir cum
Galliato et Momo ab eo dirutum ac flammit tradilum rurtu*
excitarunt. Eiut plebem donaveral Henricu* I aug. Pelro epitcopo
novarienti cum comUatulo tn valle Ossula aliitque bonit, ad
damna retarcienda ac mala remuneranda, quae Pelrut ipse
curiae illiut cauta antea pattut fueral et adhuc patiebatur ab
Harduino rege imperatorit hotte. Antea in mediolanenti Bul-
gariae comitatu titum cum pertinentiii tuii Berengariui rex, ut
tettatur Galvaneut Flamma in Cbron. maiore, donavit eccletiae
mediolanensi; dein Conradut marchio Berengarii filiut et Richelda
eiut uxor anno dccclxxxix eccletiae mediolanenti rurtut dono
dederunt; deinde Henrieut praedictus imp. Petro epiicopo eiut
loci plebem « malo ordine et Mutta raUone perditam » fortasse
propter eam Conradi donationem , cum regali iuritdietione re-
itituit , et epiicoput ipie sequenti anno cum curte tua canonicit
largitut ett. Eiut memoria in charta Adelgiti anni dcccxl legitur,
cum dieatur Tercade, et in AngUbergae tettamento o. occcLxxru
duae curtet appareant « in comitatu burgarente : ii tunt Bru-
» nago et Trecate. • Eo loco bona potteditte legimut Jlgerium,
Allonit e Bernate filium (ut conttat ex amborum venditione a te
a. uxcru mente maio faeta Ariberto pretbytero) et cappellanot
etiam mediolanenses, qui pottea beneficia et iura tua eo in loco
acquiiita decumanii renuntiaverunt, ac Olricum archiepitcopum,
cuiut bona ex legato tuo in mediolantnsem clerum advenerunt ,
ut maiori clericorum frequentia omnium defunctorum comme-
moratio a te intUtuta celebraretur. Quomodo vero plura tre-
catentit plebit bona in mediolanentit eccletiae canonicot adiu-
dicata ettent, haud conttat, attamen adtunt Eugenii pont.
litterae anno ticxux datae , quibut cum aliit bonit hanc ple-
bem canonicit eitdem attignat, praecipieni « ut ea quae ad
» tervandam communem vilam adhuc deeite noscuntur, adim-
» plere quantocitiui debeatit, tcilicet ut in uno refectorio eo-
• medatit et in uno dormitorio dormiatit. • Forte bona haec
divtna erant, licet in eadem plebe tita, ab Ht quae a clero ac
epitcopo novarienti pottidebantur. Pott paccm vero ConttanUae
Mediolanentet hoc cattrum Novarientibut rettiturrunt , quibut
poilmodum temper adhaetit.
I Vulgo Inglesa, Pernate, Romentino, Cerano, Sozzago, Olengo.
Gradesinm parvut pagut ett prope urbem ; Pernatoni ad laevam (
Tardubii iacet tecundo ah urbe lapide. In charta a. cuxLri
Brinatum diciiur et Brinadum in diplomate anno uxir Leoni
Vercellarum epitcopo dalo; et quidquid habebat Vgo filiut
q. fVatonit in Pernato donavit Conradut imp. a. uxxr Petro
epitcopo Novariae, el decimam Pernati confirmavit canonicit
novarientibui t.Mariae Innoctntiu* II. Romenlinum, tertio ab
urbe lapide titum romana mansio a Gaudentio Merula appel-
latur, cuiut auctoritalem Orteliut , Carolut Stephanut , Clu-
veriut, Brietiut, Philipput Ferrariut, Baudrandui, CeUarhu et
Marlinieriut tequuntur. Eiut eccletiam Innocentiut II ponl.
Litifredo epitcopo confirmat , et decimam canonicit ecclesiae
Cathedralit. Sociacum r ab urbe lapide tuper laeva Tardubii
ripa tilum in charta Adelgitii a. dcccxl cum Galiato et Ter-
cade nominatur ; et Olto I imp. Ingoni vauallo *uo plurium
bonorum pottestionem repeten* « tn comitatibu* bulgarienti ,
» laumellenti et plumbienti », recentet curtei de Sazago, de
Cerrelano , de Villanova , de Gravelina et de Catsiolo , quae
tn comitatu bulgarienti erant. Decimam Sociagi et mantot
quot ibi habebant confirmat Innocentius II pont. novarien-
tibu* t. Mariae canonicit. Guilengum , nunc vulgo Olengo, //
b »
seu aperiri facere.
per viii bonos homines et Iegales habentes facere in ipso loco,
quorom roedietas sit vicinorum , et alia dominorom , si tot
domini babuerint terras et possessiones in ipso Ioco et eius
territorio; et si tot domini non habuerint ibi terras et pos-
sessiones , illi qui habuerint terras et possessiones debeant .
interesse illi aperture. — Aprobatum.
si infra duos menses a tempore aperture predicte probaverinl
illam aperturam factam esse super terris eornm. — Apro-
batum cum grossa.
ab urbe lapide ett. « Catirum fVilingi cum tuit perUnentUs »
donavit Conradut imp. a. uxxr ex privilegio Constantiae dato
Petro epitcopo, nec non • quidquid Ribaldut habebat Suni et
» tn fVilingo ; » et decimam Guilengi cum pottettionibut qwu
ibidem habebant , elargitur teu potiut repeUt Innocentiut II
pont. canonicit eccletiae t. Mariae Cathedralit. Vulincum nomi-
natur in privilegio LotharU regit anno cnxiri dato , et Ar-
naldut pretbyter donat eccletiae t. Ambrotii terrat « quas
» habeo in Vilingo » ete. In loco Vilingo a. ulxx ArdUio lege
Longobardorum vivens comiti Guidoni plura praedia vtndidit
iam a Valderada Alberti comiUt filia alteriuique Alberti uxorc
alienata. Fridericut vero II mente maio a. uccxxxrm diplo-
mate suo Guidoni comiU blandratenii locum hunc confirmavit.
1 Communitalet teu agroi communet loconm aperire idem ette
videtur ac terrat novales incultas el in lolitudinem redactat
aratro primum protcinderc et quodammodo aperire. AKo vero*
tensu haec vox intelligi potett, nempe agroi in tortem alicui
dare, qui pottea ex eremii et incuUit ad cultum traducuntur ;
vel etiam privatorum bona protcribere , sicque terrae aperlae
erant terrae publico fisco addictae, ut quum bonit mulctarentur
exules, patriae proditores , rebelles et eiusmodi rci. Ilac de re
membrana chartula taec. xm tcripta tn tabulario ecclesiae
Cathedralit t. Mariae aliud capitulum tervavU huiut tenorit:
« Itcm ttatutum eit, quod potetlat qui nunc ett et per tempora
» fuerit , teneatur et debeat infra duot meniei poit introytum
» lui regiminit sub debito iuramenti ad pelitionem cuiutlibet
» requirentit elligere quaUuor bonot hominet et legaiet de qua-
» libet porta, qui habeant terrat et posseuionet in dicta porla,
» videlieet duot dc iniut el duot de forit, et imponere tibi per
» sacramentum , quod debeant dare in scripti* dicto dom. po-
» testaU omnia comunia, tcrrat, postessiontt et iura, que
» occupantur et tenentur occupata per aliquot hominet vrt
» perionat, quibui comunibut daUt in tcripti* dom. polettati ,
» ipie dom. potestat ipta communia , icrtat , pottetsionct et
» iura faciat aperiri et redigi in comuni , et de apertura fieii
• faciat inttrumentum , quod ponatur ad cameram ; et idem
• dom. poiettat ad peUcionem et denunciationem cuiuilibet vel
» quorumlibet habentium ttrrat et poiteitionet in dicla porta
» teneantur inquirere ei aperiri facere et rtdigi facere in comuni
» comunia , terrat , potteitionet et iura , et denunciant et de-
• nunciantet teneantur ttcreU , ti ei placuerit : et per hanc
• aperluram non fial preiudieium aliquibut volentibut probare
• de iure tuo , quod haberet in dictit tertit apertit, ad ca-
» meram comunit potUit infra duo* mentei , de quo iure tuo
• infra dictum terminum postint probare et ostendere predicto
» dom. potestati. Et predieta locum habeant non tolum in co-
» munibut aperiendis in curia Novarie , ted etiam in tassina-
» libut coherentibus dtctc curie et alibi in quolibet loco, qui
» locut non regerelur per comune Novarie per le. » Ipta mem-
brana atterit capitulum hoc xxm exeerptum fuiste ex prima-
libro Slatutorum.
Digitized by
Google
643
ST.4.TVTA.
644
CLXIV. De tervis terminandis et hoslendendis. u quautuin per duos bouos homines exslimalum fuerit
Teneatur potestas cogere consules villarum seu
locorum iurisdictionis Novarie ut determinent per
terminos vel fossata terras cuiuscuinque hominis,
que sunt in eorum loco *, si determinate non sunt,
si requixitum fuerit ab aliquo vel ab aliquibus ibi
terram habentibus, vocatisque dominis vel fructua-
riis, si eis placuerit adesse •.- Et teneatur potestas
cogere consules et homines villarum et burgorum
episcopatus Novarie, ut hostendant hominibus, qui
habent terras in eorum territoriis, qui ignorant eas,
illas terras hostendere eis ; et hoc infra unum men-
sem post requixitionem appellantis hominibus ibi
terram habentibus ; et consules et comunia, qui
sic non observaverint, componant pro banno co-
terram posse reddere. Comuae vero loci seu specialia
persona que ordinamentum seu preceptum fe-
cerit, ue suprascripte terre laborentur, auOferratn
comuni loci iibras x imp. , et speciali persone
libras 111 imp.
CLXVI. De pascuis.
* Liceat hominibus Novarie pasculare cum sui»
bestiis in terris vacuis curie Novarie ; hoc idem
liceat facere in villis episcopatus et curiis villarum
hominibus Novarie et rusticis habentibus seu te-
nentibus sedimen et terras et laborerium in ipsis
villis, ita quod eis non liceat rumpere claudendas
vel cessas seu derivare fossata, et nisi fuerint terre
ille guiffate 8 sine fraude. Et insuper liceat cuili-
muni Novarie s comune loci libr. x imp., et quilibet b bet de Novaria et iurisdictione Novarie a festo
consul sol. i.x lmp. ».
CLX V. De terris non laboralis propter superbiam.
0 Si quis habens » terras in territorio alicuius loci,
et terre non fuerint laborate propter superbiam B
vel terrorem vel minas vel fortiam 3 , si denunciatum
fuerit comuni loci ipsius territorii, qui eam solitus
est laborare, ut eam laboret vel laborari faciat per
potestatem vel eius vicarium vel assessorem vel nun-
cium eorum , et deinde non laboraverint, teneatur
comune loci tantum dare ei, cuius terra est,
Omnium Sanctorum in antea pasculari in pratis in
curia Novarie et in episcopatu Novarie a Gaudiano 3
inferius usque ad kallendas marcii.
CLXVII. De campariis villarum.
B Statutum est quod camparii villarum civitatis
Novarie et suburbiorum et burgorum 0 teneantur
a Aprobatum.
n Confirmalum.
C iurisdictionis Novarie.
seu lerritorio.
Item eodcm modo teneantur ostendere terras et possessiones
ad petitionem cuioslibet creditoris , qoi peleret sibi ostendi
terras et possessiones alicuias sui debitoris. — Aprobatum
cum adiectione.
Aprobatum est.
habuerit.
aiicuius.
c
1 Eo tempore episcopus novariensis ipse , qui utramque poteslatem
pasrim in suis aut eeelesiae terris exercebat, cuilibet similem
praediorum oslensionem per sacramentum praecipiebal. De his
documenta in Novaria Sacra (pag. 396 et seq.) Itabemus, eum
coram Odtlberlo praesulc et loci domino « Pctrus Lavegius de
» fespolato iuravil ad s. Dei evangelia oslendendi et demon-
• strandi domino Odemario novariensis ecclesie preposUo vel
» suo nuncio omnes lcrras et possessiones , quas eceiesia nwa-
• riensis habet et haber» debel in Fcspolalo el in suo territorio,
» remoto omni amore, tiniore et speciali damno el proficuo elc. •
( Act. xir iul. uccxxx). Aliud id genus praeceptum habelur
in charta eiusdem diei, in qua episcopi voluntate Ranaldus Ta-
lamaxius eius gastaldio • deberet cogerc omnes illos homines
» de yespolato, quos voluerit dominus Odemarius novariensis
• prepositus aut suus nuncius nominare aut eis precipere per
u bannum et saeramentum , ut deberent oslendere omnes
» iitas terras et possessiones , quas eccletia s. Marie Novarie
» habct et habere debet in fespolato el in suo terrilorio •
(Op. praed.J. Ad fines terrarum dimetiendos statuendosque Lon-
gobardi saltarios sive sylvanos adhibebant , qui gualdatores
eliam dicebantur et waldeman , nempe custodes nemorum a wald
«V» nemore, actionariis sive curiae vel praedio (actio) praefectis
subiecti, qui vice sua curti regiae et eastaldo subiiciebantur,
curtis ipsius procurationi censuumque exactioni addicti. In de-
claraUone a Rachis rcge de quorumdam praediorum finibus
bobiensi coenobio pertinentibus nonis augustis a. DCCXLrn edita
haee legimus : « ideo accedentibus inibi missi nostri cum
» Giselpert waldeman inquirenles per sylvanos nostros, id est
» Otonem et Raehim veritatem el renovantes signa et
» cruces cum clavos ferreos adfigentes simul etc. » (Cf. Troya,
tr, ir, n. 6/0). De gualdatoribus et saltariis loquunlw etiam
Detiderius el Adelchi tl Luitprandus reges ( Troya , ir, r,
n. 96t. Luitpr. Edict. xur , lxxxiii , lxxxv).
9 scilicet suppl. a Slat. praed.
3 JVempe per oppressionem et fraudem, ital. soperctiei ia , aiicuius
praepotentis viri.
i Corr. communi vero loci seu speciali personae.
I Guiflare vox longobardica idem est ac aliquid alterius sibi ap-
propriare vel auferre, etiam de mandato principis, vel etiam
insigne proprietatis aiicui rei apponere. Cf. lib. Si quis sua De
invasionibus ; et Cbarta iurium Curiae Tusciae in castro Pi-
reno collectorum anno ucxcri ex praecepto ducis Tuseiat
ait : • Castellanus Radicofani venit tunc in Priceno et grifavit
- omnia bona eorum. » r~erbum forle a germanica Ungua
oriundum greitten, ex qua videnlurpro goifa, buipba et wifa,
guifare veteres scripsisse grifa , grifare. In Caroli M. capibilari
a. dccciu edito legimus : « JVam si iterum contemtores extiierint,
» tunc per publicam auctoritatem domus vel casa» eorum guif-
» fentur, quousque pro ipsa decima , sicut supra dictum est ,
» satisfaciant. Quod si denuo revelles vel contradictores tsst
» voluermt , ut super ipsam guiffam suam auctoritatem inlrari
» praesumpserint etc. » Hoc sensu ea vox deest in glossario
Ducangiano.
Nunc Gozzano , olim episcopi feudum , s. Juliani quoque plebs
appeliatum , et cum nonnuilis finilimis pagis curia et comitatui
episcopalis erat, el utraque potettas ibi ab episcopo ttnebatur.
Idem erat de lacus Cusii, ut eum tabula Peutingeri et Cluvtrius
appellant, apud quem ad meridiem Gaudianum adiaett, ripatu
vicis frequente oppidisque, ac insula in lacu ipso, quae princi-
palum novariensis episcopi contliluebant. Eius historiam fuse
intexuil nuper can. Angelus Fara novariensis. Curiam comi-
tatumque Gaudiani per se vel viccs gerentem Ripariae cestel-
lanus , quem episcopus rcgioni praeficiebat , a veteribus iudtx
seu potestas appellatus regebat. Gaudiana plebs rwminaiur cum
cappeUis suis ab Innocentio II ponUfice , eiusque ius latissimt
patebat. In charta iii hal. iunii a. uccxxxr scripta legimus
episcopum novariensem atque capilulum Rogleiium Bulium tl
Albertum de Saluliola misisse, « ut vadant Gaudianum ad
• castrum Buzoni et Jnsulam, et accipiant formam et virtutem
» castri Gaudiani el castri Busoni et castri Jnsule nomine
» predicte novariensis ecclesie , et quod ea custodiant et fa-
> cianl custodiri donec ibi steterint, et causas teneanl et banna
» habeant , et alia que ad iurisdicUoncm spectant , facert pos-
» sint ibidem , el quod committant dictu castra custodienda et
• causas tenendas et banna habtnda illis personis, que eis
» videbuntur melisss expedire » (Chart. in arch. Cathedr. Novar.).
Berengarius rex hanc ecclesiae dilionem usurpavit, sed OUo I
iUius triumphator restiluil; et saec. xm ineunte cWUas No-
variae quum nonnullis comitaiut Gaudiani tcrris potita esset,
anno mccjx epitcopo omnes terras • o loco Gaudiani tvpra »
reddere coacta est. Propriis statutis regebatur a GuUlelmo
prassule a. mcccxliii reformaUs eUuque tuccetsoribus, el proprio
mertato antiquilus instituto gaudebat.
Digitized by
Google
r>45
COMMVNITATIS NOVARIAK
G46
custodire tam vineas et prata et nemora et predia a
hominum civitatis, quam illa hominum villarum et
suburbiorum, in quibus habitant, et accusare eum
potestati vel eius assessoribus infra octo dies, post-
quam sciverint illos seu illum quem seu quos in-
venerint dampnum fecisse illi homini civitatis, ad
quem vinea, prata, nemora seu terra pertinuerint,
et credatur acusationi illorum campariorum. Et si
reperiretur quod camparii non facerent ipsam ac-
cusationem , teneantur de suo proprio emendare
dampnum illi , cui datum sive factum fuerit , nisi
remanserit parabola illius civis, solvendo cive No-
varie campariciam pro rata, nec ab isto sacramento
accusationis possit camparius absolvi.
CLXVIK. De campariis dominorum.
* Item statutum est, quod camparii debeant poni b
in vilhs et burgis , si placuerit illis, qui habent ibi
ad faciendum, sive * sint rustici, sive sint nobiles,
ad expensas illorum , quorum sunt terre , et sint
homines bone oppinionis, quibus debeat credi et
dari fides, et accusare debeant potestati vel eius 0
nunciis, et coram eis iurare. Compusture debeant
esse illorum, quorum sunt terre, que compusture
intelligantur ille, que in statuto comunis Novarie
continentur.
CLXIX. De servitoribus.
Statutum est quod quilibet D possit esse servitor,
et teneatur facere securitatem de libris m imp. de
parendis preceptis potestatis et consulum iusticie,
ct de faciendis ambaxatis legittime et iuste ; et
securitates servitorum ponantur in libro uno co- c
munis , qui servetur penes canevarium comunis
Novarie B .
F Statutum est quod servitores ea die qua red
dierint de ambaxata facta extra civitatem B
pro
accusatus fuerit, denarios xii pro unaquaque vice A .
CLXX. De notariis.
Statutum est quod si quis de Novaria vel iuris-
dictione Novarie voluerit ad officium notarie per-
venire, veniat ad consules sive ad potestatem vel
eius vicarium et assessorem B , et petat litteras co-
munis sigillatas ad comitem Lomelli *, et consules
Aprobatum. — Item statutum est , quod potestas Novarie teoeatur
et debeat cogere servitores Novarie ad faciendum inter eos bis
in anno duos ancianos, scilicet circa annum novum et circa
festum s. Petri de iunio, et quod ipsi anciani debeant dare
qualibet septimana sex servitores de melioribus et legalioribus
ipsorum servitorum, et plus et minus arbitrio conscilii gene-
ratis civitatis Novarie ct potestalis Novarie ad serviendum
domino potestati et eius iudicibus et militibus de offlcio servi-
torie, et ad dandum servitores domino polcstali, iudicibus et
militibus eius ad eundum extra civitatem pro faciendis amba-
xatis pro comuni Novarie, quociens abeis fuerit requixitum,
et debeant babere servitores septimanarii de here comunis
Novarie denarios vm pro qoolibet et per quamlibet diem.
cum litteris sigillatis per aliquem de comitibos de Lomello
in quibus contineatur qualiter ille comes concesserit illi , qui
voluerit esse labelio, quod possit esse et sit tabelio.
comuni et suburbiis, ibunt ad procuratores comunis
et eis dicent quo loco iverint et pro quo et qua
de causa, et procuratores faciant scribi ; et si ita
non fecerit servitor, nichil habeat de dicta ambaxata.
Item servitor non possit in Novaria vel extra
facere ambaxatam , nisi potestas sive iudex aut
consul ipsam ambaxatam specialiter ei imposuerit.
Et si aliter fecerit ambaxatam, det pro banno
sol. v imp. et insuper ab officio removeatur H .
Non intret servitor bloretum, nisi habuerit ovetam
rubeam in capite, nec possint consules sive pote- d
stas dare parabolam quin deferant ovetas ut supra,
et hostiarius palacii teneatur manifestare servitores
quos viderit in bloreto sine ovetis. Et potestas
seu consules teneantur pro banno aullerre ei qui
a Aprobatum.
b sint cives, sive sint etc.
c assessoribus.
D de Novaria et iorisdictione Novarie, qoi solvat fodrom comuni
Novarie.
e Et qoi servitor et servitores debeant esse bomines bone opi-
nionis et fame, et aprobati per doos iuris peritos, qui eligantur
per polestatem et per ancianos servitorum cum ipsis iuris
peritis. — Aprobatum.
f Aprobatum.
« et soborbia.
B et ipsa ambaxata non valeat nec teneat. — Aprobatum.
« vel aliwn habentem auetoritatem faciendi seu creandi notarios •
(Stat. praed.).
Praeter intignes alios honores ius notariot ereandi eomitibut Lo-
melli compelebat ex antiquit privitegiit a regibus et imperatoribus
eit non semel concessis ac confirmatis , quorum tenorem hic
describere ad rei nolitiam non indignum duco , ut eruitur ex
Henrici imp. diplomate Mediolani dato ir nonas aprilit anno
« ucccri: Nos Henricus Deigralia Homanorum rex semper au-
» guttut. Ad universam notitiam vofumt» pervenire, quod ac-
» cedentes ad nostre maiestatis pretentiam nobiles viri Guidatius
» de Sparogaria et Mattheut de Nicorvo comites palatini de
» Lumello suo et procuraiorio nomine Philipponi et Thome de
» Langusco, Federici el luliani de Sparogaria, Bonifacii et Vberli
» de Cerreto , Uberti de s. Maria , Jlberti Ruffini , Zanoni de
» Gambarana et Henrici palris Zanoni, Ricardi de Sparogaria,
» Ruffini , Sonifacii , Galvagni , Gallatii , Fulci et Ricardi de
» Medde, Thome de Bremide, Philipponi de Rotasco, Hectorit
■i de Langutco, Henrici de s. Angelo, lacobi, Thome, Manfredi
» de Nicorvo , Opicini de Gambarana filii quond. Ottoboni de
» Gambarana , recognotcentei suo et procuratorio nomint pre-
» dietorum omnium comitum patlatinorum de Lomello fodra
» sua , videlicet honorem et districtum cum mero et mixto im-
» perio et iurisdictione Sparogarie ac territorium et districtum
» eiusdem, pedagia lam per terram quam per aquam, tholonea,
» portui cum reditibus eorum , piscationes, alvea fluminum et
» eorum rippas, insolas , moltas , glareat presentet et futuras,
» palificationes molcndinorum , ductut aquarum , rippatica ,
» altuvionet , honores hominum et omnia regalia tn ipio loco
» et eius territorio ct parlibus circumstanlxbus existentia et
» exittentes a confinibus Bassignane usque ad confinia Gallie
» seu Malvetii ab utraque rippa fluminis Padi infra predictos
<> confines cuiuscumque territorii sit , medietatem castri seu ho-
» noris districtus loci et territorii de Zibide cum medielate
» advocatie dicti loci ecclesie et omnia alia regalia , que ipsi
» habent in ipto loco ; item honorem et dittrictum ac merum
» ct mixtum imperium Gambarane et iuritdictionis t. Marie
• et Medde , Lavgutchi , Nicorvi , Cerretti et eorum territorium
» seu infra confinia illorum , et pedagia tam pcr terram quam
» per aquam , tholonca , portut cum redditibus eorum , pisca-
>• tiones, alvca fluminum , gtareas , moltat el insulas prescntes
» rt futuras, palleficationes molendinorum, rippatica, alluviones,
» honoret hominum ct alia regalia omnia in ipsis locis et eo-
» rum tcrritoriis et confinibus exittentei el exiitentia et perti-
» nentes regali iuri' in predictis locit tt terriloriis el eorum
» confinHmt, auri levamen in flumine Padi infra flumen Paudi
» a buca Tanagri usque ad bucam Agonie et in aliit fluminibus.
» llem honorem portandi ensem domini imperatoris pcr Lom-
» bardiam , et ius constituendi istdiees ordinarios seu tabelliones
» per totum romanum imptrium , ac cliam legiptimandi et ad
» legiptimationem trahendi omnes tpuriot , battardot et quot-
» libet aliot natot el nascituros ex incestuoso coitu, et tam ex
» personis ecclesiasticis el rcligiosis quam secularibus nalo»
• et nasdturot , procreatos et genitot. Ilem Guidatiui dc Spa-
» roaria recngnotcent ct comct Palatinus de iAmello st ct »uo
Digitized by
Google
64 7
STATVTA
648
el potestas * consilio sapientum , inter quos sint a nisi distulerint parabola illius , cuius fuerit in-
duo ex consulibus notariorum ■, qui examinent
illum qualiter scit oflicium exercere ; et si eis vi-
debitor quod sufiicienter possit exercere c , dent
eis iitteras comunis , sin autem nullatenus dare
presumant, et ille non audeat de officio se intro-
mittere ; et qui aliter ad officium D pervenerit ,
eius instrumenta et scripta non admittantur, et
nullius momenti habeantur, et non possit pervenire
ad officium notarie , nisi habuerit viginti annos
strumentum, vel pro impedimento, et si transacto
termino notarius dixerit sibi solutum non esse, do,
tur defensio notario , et qui aliter feceritj det pro
banno soltdos v imp. *.
Item statutum est, quod omnes tabelliones No-
varie et eius iurisdictionis hanc fbrmam servare
debeant in instrumentis conficiepdis , scilicetquod
debeant ipsa instrumenia conficere coram bonis
testibus ipsis tabellionibus cognitis, quorum testium
completos, que omnia presumantur intercessisse , nomina et cognomina similiter et patrum eorum
si per annum officinm publice exercuerit B . debeant apponere in instrumentis, qui testes esse
Item statutum est, quod in omnibus contractibus debeant de Novaria », quando instrumentum con-
faciendis de libris x et a libris x supra, amodo in ficitur in civitate , quando vero extra civitatem ,
antea intersint semper duo tabelliones, qui in ipso debeant esse testes ipsi de burgo vel villa vel de
debeant se subscribere, excepto illo notario , qui b domo vel de Novaria, in quo vel qua instrumentum
illud instrumentum confecerit F . conficitur, et nomen loci vel civilatis Vel domus
Notarii Novarie et iurisdictionis teneantur scri- ubi conficitur. Similiter tabeUio apponat nomen
bere vel scribi facere voluntatem contrahentium et
ultimas voluntates conficientium per ordinem, et
illam voluntatem legere. Et tunc si partes consen-
serint, convocatis testibus ydoneis iterum debeant
legere, et postmodum contractum perficere et dare
breve ad 0 xv dies postquam ■ fuerit sibi solutum,
et cartam 1 ad duos menses hominibus civitatis No-
varie et suburbiorum coherentium civitati, et aliis
hominibus iurisdictionis Novarie ad duos menses
suum et cognomen, si quod habet, et nomen patris
sui, et scribant instrumenta propria manu, nisi sint
tales, qui propter senectutem vel propter inficmi-
tatem vel aliam rationabilem occaxionem illa instru-
menta scribere non possint manu propria, et tunc
teneantur facere scribi tabellionibus tantum c bone
oppinionis et cognitis, et qui habitaverint in civi-
tate D ista , et qui manu propria teneantur suas
notas apponentes subscribere, quod ilia instrumenla
postquam solutum eis fuerit. Et ita notarii teneantur, ab aiiis tradita de illiuS precepto scripserunt ; et
alter qui tradidit instrumentum et illud scribi fecit,
propriam notam similiter apponere teneatur. Simi-
e liter nomen potestatis E vel consulum comunis,
vel saltem duorum ad minus , qui tunc temporis
fuerint , apponantur in ipsis instrumentis. Et hoc
capitulum F teneatur potestas facere fieri ipsis ta-
beliionibus c .
H Item teneantur.et deheant notarii Novarie et
iurisdictionis.Novarie apponere omnia nomina et co-
gnomina contrahencium, et nomina patrum eorum.
CLXXI. De notariis, qui testes recipere debent.
* Si causa fuerit sub potestate vel eius assessore
sive sub consulibus iusticie , et una pars voluerit
testes producere, conveniant partes, si voluerint,
in quem notarium voluerint, qui testes illos reci-
piat , et si in unum noluerint convenire , habeat
una pars unum notarium et altera alterum, et re-
a seu alios ex asscssoribns eius, consilio duorum iurisperitorum
et duorum antianoram.
B Novarie, qui examinet.
c aprobent eum in tabelionem.
D tabelionatus.
E Et qui aliter feccrit se examinari , et pervenerit ad officium
notarie, componat pro banno lib. x imp., et quilibot sit accu-
sator, dum tamen sit homo bone oppinionis, et medietas banni
sit comunis Novarie et alia accusatoris. Item quod consules
notariorum et iudices, qui interfuerint ad ipsam examinationem
contra predictam formam, componant pro banno qualibet vice
solidos c imp. pro quoiibet. — Aprobatum.
p Et tabelio qui confecerit instrumenlum non servata predicta
forma, teneatar dare et solvere pro banno comuni Novarie
sol. lx qualibet vice. — Aprobatum.
« infra.
H tradiderit diclum brevem.
I infra unum mensem postquam ipsas tradiderit, solucione tunc
prius eis facta.
» nomine el procuratorio fralrum morum comune Sale et vas-
>• salos suos de Cairo el Castronovo ; item quartam partem pi-
« scarie et pedagiorum et tholoncorum de Galtia in flumine cipiant ilh duo notarii testes illos , quibttS non
» Paudi a monte Ferrarie usque ad summitatem montis Albini
» a nobis et imperio teneri, nobis humiliter supplicai.it , qua-
» tinus ipsos suo ct procuralorio nomine predictorum comitum
» de Lomello de feudis huiusmodi inveslire de benignitale regia
-> dignaremur. Devolis igilur tt instantiis eorum precibus fa-
» vorabiliter annuenles, et disponentes unicuique Iribucre quod
• ett suum , prcfatum Guidottum et Alattkeum suo el procu-
» ratorio nomine prefatorum de Lomello de iuslis et antiquis
» feudis que tenent et habere debent, investimus de rcgie ple-
>• niiudine potestatis, saivo iure imperii et quorumlibel aliorum,
» recepto ad eos suo et memoratorum comilum Pallatinorum
» de Lomello nomine fidelitatis debite sacramento presentium
v teslimonio litterarum nostre maiestatis sigilli robore signa-
» tarum. Datum Mediolani ete. » (Ailegat Papiae reintegr.
pag. tO). Haec postmodum privilegia Henricus ipse anno ucccxi
tl Carolus Romanorum rex a. uccctr Pisis eonfirmarunt. Ad haec
« Crotoniu* in cronicis dieit quod in eivitate papiensi comiles
< de Lomello a castro Lomeilino sic dicti erant domini tn eivitale
• papienti, et de quolibet nato recipiebant xu denarios, et alia
• plura rtgalia habuerunt » (Galvan. Flamma in Chron. mai).
A comtrai Novarie pro qaolibet, et consules Novarie ad peticionem
cuiuscumque notarii , cui non fuerit satisfactum iotra dictom
tempus, teneantur et debeant eorum officio cogere contrahentes,
ad quos peiiinent dicta instrnmenta et carte, ad solucionem
breviter et summatim faciendam ipsi notario competenter ar-
bitrio boni viri. — Aprobatnm.
% vel suburbiis.
c tamen.
n> Novarie vel snburbiis.
B et annnm et mensem et diem et indictionem.
F predicta capitula.
6 Et tabetlio qtti predictam formam non servaverit , teneatur et
debeat dare et eolvere comnni Novaric pro pena «t banno
sol. M imp. pro qualibet vice, et instrumentam quod non
babuerit annnm et diem et testes , ipso iure non valeat. nec
tencat. — Aprobatum.
b Aprobatum est.
I Aprobatum.
Digitized by
Google
649
COMMVNITATIS NOVAIUAE
65o
fiat 1 ulfcra xu quasliones super quolibet capitulo, a hoinines ipsius loci vcl universitatis , saivo iare
exeeptis illis, que fient ex officio notarn.
-CLXXII. De cortis falsis.
* Statutum est quod ille notarius, qui scienter
eartam falsam fecerit, si inde convictus fuerit et
manifeste probabitur, teneatnr dare comuni pro
banno libras l imp., quas si noa sohexit, vet
alius pro eo, manus sibi amputetur ' et ab officio
penitus removeatur.
* Si quis carta falsa scienter usus fuerit, com-
ponat pro banno lib. l imp.; et si non habuerU
unde possit componere, ponatur in banno perpe-
tnum, si exinde convictus fuerit 3 .
Idem statutum est de illo qui fieri fecerit c .
* Si quis de carta falsa fuerit condempnatus
eomum *.
CLXXV. De cambiaioribus.
Statutum est quod petestas seu coneules tenean-
tur facere iurare omnes cambiatores Novario infra
kaUendas februarii, quod scienter denarios tonsos
vel falsos alicui non dabunt et omnes denarws
tonsos c , qui in se pervenerint, taliabunt vel pertusa-
bunt; et omnes denartos, qui eis depositi fnerint,
vel quos occasione sui officii cambiare debuerint,
infra octo dies postquam fuerint petiti a depositore,
vel ab eo qui hahere debuerit, ut SHpra, ei yel
eius misso restituent et dabunt »; et si alicui de-
derint aliquem denarium tonsum B , teneantur Uhim
denarium continuo cambiare *. Et si incontinenti
a potestate vel consulibus consflio duarum par- b non cambiaverint , teneantur dare pro banno co-
cium iudicum Novarie, non possit appellare. Et
iUe iudex, qui prestiterit ei patrocinium in caosa
iUa appellationis, componat pro banno libras de-
cem imp.
CLXXni. De falsis testibus.
B Si quis testes falsos produxerit scienter, det
bannnm lib. xxv imp. , si convictus fuerit.
Si quis testimonium falsum perbibuerit, et convi-
ctus fuerit aliter quam per duellum, det pro banno
Hbr. xxv imp., et si per dueUum, det pro banno
lib. c imp. F .
CLXXIV. Qualiter rusticus vel universitas non
potest probare contra dominum sive civem.
Millesimo ducentesimo lxximi.
Statutum est per emendatores statutorum comu- c adequandis K .
nis Novarie , quod si aliquis rusticus episcopatus
Novarie habuerit causam cum aliquo domino vel
cive , quod predictus rusticus non possit probare
per ipsam universitatem contra dominum; et si
aliqua universitas * locorum episcopatus Novarie
habuerit causam cum aliquo domino vel cive, quod
predicta universitas non possit probare contra ipsum
dominum vel civem, cum quo habuerit causam, per
muni Novarie sol, c imp,, et insuper ipsos dena-
rios tonsos F cambiare ; et de hoc attendendo bo*
nam facient securitatem librarum n imp. infra
predictum terminum, si voluerint predictum offi-
ctum cambiarie exercere. Et ille qut fecerit dictam
securitatem % teneatur et habeatuf pro cambiatore,
et qui ipsam securitatem 8 non fecerit, ut supra,
non habeatur nec. teneatur pro cambiatore V
GLXXVI. De mensuris et coctura bestiarum e(
stateris adequandis.
Teneatur potestas cogere omnes personas iuris-
dictionis Novarie vendere et emere blavam et vt-
num ad illam mensuram, quam emunt et vendunt
homines civitatis, et nichd accipiatur pxo mensuris
a Aprobaturo.
B Aprobatom.
c Et si non solvorint prodictas libras l infra tenninura eis datam,
potestas teneatur eos detincre in turri Zemella, donec solverint.
predictas Ubras l. — Aprobatum.
D Aprobatum.
B Aprobatum.
F quas si non solvorint in predictis duobus capitulis infra ter-
minum sibi datum , ponantur in turri Zcmella , do qua non
excant, donoc predicta banna solverint. — Aprobaturo.
o aUcuius burgi vel vUle iurisdictionis. — Aprobatum cum adie-
ctione.
B
G
B
Cotr. fiant
Hac de re quidnam longobardicae leges statuerint, diiee: « Si
» qui* cartolam faUam scripserit , aut quodlevit membranum,
> manut ei incidantur » (Roth. reg. Edict cap. ccxuir).
« 5» quit pottederit qualitcumque rem movilem aut inmovilem
• per eartolam faltam , et adprovatum fuerit quod pro ipso
» monime faltum rem iptam pottederit, non eum defendat
» pottettio tua , koe eti xxx annorum , nee excludat illum ,
» cuiut ret legibut fuit, ted amittat iptam rem quam per ear-
• tolam faltam pottidet , H tamen , ut diximut , adprovatum
» fuerit, et ille iptam recipiat, cui antea per legem pertinerc
» fabuerat u (Liulpr. reg. Edict. cap. cxrj.
A Canzellata est hec cauda islius statuti in fine, nbi dicebat « salvo
iuro comuni , » secunduro quod ordinatnra fuit per dorarao»
Ooratum Camodeia et socios emendatores statutornm.
Sign. ( ) tab. Gracianus Grita interfuit et scripsft
Item quod islud stalutum non preindicet nec uUum taciat
preiudicium comuni et homjnibus et personis et singulis uni-
versitatis vallis Inzasche fn caosis et questionibps, quas habent
et habebunt cum filiis quondam comitis Uberti do filandrato
vel altero ipsoram sivo Iegittimis sive naturalibus, et cum
• Milano de Avundo et cum aliis habeptibus causam ab eis vel
ab altero ipsorum, sed in ipsis causis ipsum statutum vendicet
et habeat locum et in sua remaneat firmitate, sicut erat et
poterat ante hanc emendationem et adictionem. — Aprobatum.
scilicet nisi tonsos pro tonsis.
vel falsos.
et potestas et consules inslicie teneantur et debeant cogere
omnibus iuris remediis ipsos cambiatores et eorum servhores
sine libeUo vel peticione vel dilactione aliqua ad dictam so-
lucionera et restilucionem faciendam infra predictom tempus
octo dierum , statuto quod loquitur quod potestas de pecu-
niariis causis se non introroittat , in aliqtfo non obstante.
B vel falsum.
F et falsos.
0 et prestiterit dictom sacramentum.
R et sacramentum.
1 Et potestas teneatnr et debeat Ulum et iilos , qni exerecerlnt
olficium cambiario predicta securitate et sacramento nou pre-
stitis infra predictum terminum , condampnare tn libr. xxv
imp. ; et ponantur secnrilates , quas fecerint cambiatores , in
libris securitatnm , quas fecerint ofieiales Kovarie. — Confir-
matnm.
K Qai contrafecerit, componat pro banno sol. tx imp. pro qnalibet
vice , et quilibet possit accusare ; medietas banni sit comunis
et alia accusatoris. — Approbaturo cum adiectione.
1 Cf. notam ad cap. ixxiu: « De melioramento monctae dando
> vel non. »
83
Digitized by
Google
65 1
STATVTA
65;
Hoc idem slatutum est, quod quando bestie cocun-
lur, quod nichil accipiatur pro coctura bestiarum 1
a specialibus personis; et sit precisum *.
Qui ad starium falsum vel libram seu mensuram
falsam vendiderit, det bannum sol. lx imp., et si
fuerit una uncia tantum, sol. v, et si fuerint due
uncie, sol. x, et sic pro rata libre de uncia in un-
ciaro, adscendendo et diminuendo pro parte libre,
secundum quod reperta fuerit esse falsa. Et tenea-
tur potestas eum palam in concione condempnare,
et nichilominus consules mercatorum suum bannum
aufTerant, et potestas teneatur facere coequari pas-
sbs 4 et libras et sigrnari ».
o
Slatutum est quod avena c debeat mensurari et
vehdi ad starium • cumulum 3 et ad mensuraro cu-
mulam 8 in Novaria et iurisdictione.
Idem dicimus de castaneis, nucibus et cepis et
breno 4 et ordeo. Hoc idem dicimus de cinere r .
* Item quod omnes statere debeant taliter adequari,
quod una non superet aliam ullo modo , et quod
aliqua persona non ponderet ad aliquam stateram,
que ascendat vel possit ascendere ab unciis xxvni
supra pro qualibet libra; et qui contra fecerit, solvat
pro banno pro qualibet vice sol. lx imp.,etnullo
tempore possit esse pensator ; quilibet sit accusator
et habeat medietatem, et teneatur privatus.
A Et qui contrafecerit, componat pro banno sol. xx imp. qnalibet
vico , de quibus medietas sit comunis, et alia accusatoris , et
'qailibet sit accusator. — Approbalam com adiectione.
B Et quilibet possit aceusare, de quibas medietas sit comunis, et
aiia accusatoris. — Conflrmatum cum adiectione.
C et spelta et ordeam et farena.
D rasnm.
b rasam.
r Statutum est quod cepe et nuces et castanee et brenum et cinis
vendantur ad starium cumulnm. — Aprobatum.
« Aprobatum.
a * Item quod quelibet persona debeat habere rectas
balancias et stateras et libras et uncias et pondera,
quibus aliquid ponderatur; et que Ubre, uncie*fet
pondera sint sighata signo domini potestatis. Et qui
contra fecerit, solvat pro banno pro qualibet vice
sol. lx imp.; quilibet sit accusatbr, et habeat me-
dietatem et teneatur privatus.
CLXXVn. De merisura fictorum MandeUi.
* Item statutum est, quod solucio fictorum blave,
quam debet comune burgi Mandelli 1 seu homines
ipsius burgi dominis, qui habebant ad fhciendum
in Camodeya et Landiona, et de quibus ipsum co-
mune fecit instrumentum ipsis dominis, debeat fieri
ad rationem octo sextariorum pro duobus, ita quod
staria vin gariande 9 faciant duo ad starium No-
b varie, et staria duo Novarie faciant viii ad starium
sive mensuram garlande.
CLXXVHI. De blava ducenda ad civitatem.
c Statutum est quod potestas vel consules lencan-
tur facere venire et ducere blavam tempore con-
sueto a villis iurisdictionis Novarie ad Novariam,
et hoc secundum illam quantitatem, que videbitur
potestati seu consulibus pro voluntate maioris partis
hominum consilii, et qui positus fuerit ad hoc, non
debeat nec possit dare parabolam, nisi primo fuerit
ipsa blava in bloreto, et consignantes blavam iurcnt
A Aprobatum.
b Aprobatnm.
c Casetnr.
1 Coctura bestiarum legitur apud s. Bernardum in Serm. III de
Circumcisione Domini ; ett vero cauterium teu ttigma vel ti-
gnum guodvit speciale, guod candente fetro animalibut ad
cibum praetertim vel alium utum dettmatit inurebalur a rei-
publicae minittro ad hoc mitto, cum in iit nihil reprehentibile
iuxta ttaluta inveniretur. Eiutmodi inutlio besliat coquere
dicebatur, ex quo coctura, cocteria, coctaria et eiutmodi vocet
haud intellectu facilct exortae tunt ; ea iam in tervot et in ho-
minet etiam infamia notandot in fronte imprimi contuevit: « Tetlit
» vero, gui faltum testimonium perhibuerit tuper capitulo, co-
» guatur per medium frontem , et intuper tolvat pro banno
» comuni de Cumit librat xxr denariorum novorum » (Stat.
Novoc. P. I, cap. cirti).
9 Hac menturae linearit tpecie pro pannit et eiutmodi rebut dime-
tiendis utebantur quoque Vercellentet, ut ex eorum tlatutii liquel:
• Si aliqua pertona tcienter teu dolote habuerit vel lenuerit
» faltam pentam , ttateram , pattum , balaneiam etc. » Eam
pottea cubitum appellatam fuitte centeo, ital. braccio, maxime
eum in quodam JVovocotnenti ttatuto anno Kccirm condito
legatur : • Pattut in quo menturantur panni lanae et tini et
» bambacit , fiat talit qualit ett pattut Mediolani. » In tta-
tulit vero Burmientibut quaedam huiut menturae dittinctionet
leguntur : « Patiut de panno tive lini et alteriut panni debeat
» eue quartat octo , patsut foeni et lignorum debeat ette
» quartat undecim, et pertica lerreni debeat eite quartat vi-
» ginli octo elmediam > (capit. ccxxx). Exquo apparet tunc
temporit ibi foenum et ligna acervatim per patsum metiri
contueviste. Communit vero patsut longitudo videlw fuitte
duorum pedum et dimidii. Cf. etiam cap. xxxi Consoet. Hed.
3 Nempe cumulatum , codcervatum.
4 Brenom teu furfur habent eliam Statuta Saluciarum: • Mentu-
» rando temper eum rasdoira quadrata, praeterquam brenum,
» cattaneae, nucet et glandet, quae menturantur ad culmen »
(CoUat IV, capit. cxvti).
1 Hic vicut octo, Landiona vero decem pattuum millibut Nevaria
dittant. Mandellum non longe a Sessite abeil, validii iam
' moeniit et cattro munitum, ex quibut turrit tantmn nunc n-
perest. Anno mccx Tortonae praeturam gerebal Otto e Man-
delln , qui pro civitate ab Ottone marchione e Butca nonnulla
bona in loco vulgo Puzzoli emebat pretio tibrarum cd • de-
» nairorum bonorum papientium » ; - meme autem decembri
a. uccxrn Vermit e Mandello nomine Jlexandriae civitatii,
cuius praetor erat, quarumdam feudalium terrarum cestimem
a vatsaUii factam cxcipiebat. Pagui hic Carpiniano proximut
iccui Settitem nominatur in tUterit Placenliae dalii ab Inno-
centio II pont. , qui Litifredo rpitcopo conftrmat possetsionit
hoc loco occupalat. Eum Galealiut Vicecomet a. ucccixi in-
ceiidit. Camodeya vero nunc Castellazzo di Mandcllo apud
Sillavengum appellatur. I/oc vico orta ett nobilit Camodta
exHncta domut, in qua Jycardut mediolanensis archiepucopus
exceUuit , lohannis Vicecomitit tuccetsor.
3 Garlanda idem tonat apud veteret tcriplorei tequioris aevi ac
corona vel icrtum , aut figurative circuitut quilibel , ei mihi
opinio ett mcnsuram, de qua hic agitur, Novariae tunc temporis
exttilitse in coronae forma confectam , tn qua quarta sextarH
pars continebatur. Nec omnino eiut menturae memoria hoc
etiam taeculo adhibitae ad olera ipta dimetienda decidit. Vex-
cellit iptit ea mercatoret utebantur ; legitur enim circa annum
Mcccxcnit quidam erogaiie in tribas garlandis et duo subte-
laria libr. i, sol. tx et den. nt papieniibut nummit. Ex Novoco-
mensibus autem tlatutit docemur galedam , seu gatetum, si haec
aliquo modo cum garlandaeongruU, menturam fuitse frumen-
tariam ct modum quoque agri, euiut tuperfieiet dieebatur etse
tot galetarum , quot frumenti galetae teri aut percipi poterant.
Nec pulo hanc menturam a contuetudine curtis Garkndae Mo- *
doetienti eccletiae tubiectae, quam nostrates Garlate vocant,
desumi posse , cum nihil commune ea curtis cum Novaria ha-
buerit , nec peculiarem menturae speciem ea adhibuisse prae-
tumenda tit. Quilibet pene vicut propria ac peeuliari mensura
lunc utebatur, ex quo maxima in mercatura exercenda con-
fusio exoriebatur. In acto enim donationis plurium bonorum
factae a Malvestito fil. q. Grosti de loco Madina ac Bellana
eiut uxorc coenobio t. Gratiani aronenti , ea bona dscuntur
dimelita « ad ttarium de Medina » (Chart. xr tnaii tfccxt *»
Musaeo Trivull. Mediol).
Digitized by
Google
<>53
COMMVNITATM NOVARIAE
654
quod cain duxeruat de extra civilatem et subuibia a CLXXXTV. Ut cuique Ueeat dut&re sabgm per
civitati coniuncta , vel sicut ordinatum fuerit per stratam rectam ad cwitatem., et ut possit vendi et
illos de consilio.
CLXXIX. De negociationibus et victualibus pro-
hibitis vel concessis *.
» Item liceat omnibus horainibus habitantibus. a
via que vadit « Novaria Mortarium ',. et a via que
emi iu civitate.
* Item quod liceat cuique volent} ducere vel
duci facere salem ad civitatem Novarie per stratas
rectas veniendo ad civitatem Novarie, et ipsAun
salem veodere et emere in civitate Novarie intra
vadit a Novaria Romagnanum, et ad loca quecon- muros et portas civitatis possit quilibeat iu civitate
finiant predicte vie versus sero per episcopatunt sine probibitioae.
Novarie, ducere et portare vel duci et portari facer* CLXXXV. Ut negocia prohibita capta ducantur .
medium quartinum salis sine licentia potestatis, et in bloreto et manifestentur potestati,
sine aliquo signo habendo. * Item quod qui ceperit aliquam negociatjonem
CLXXX. De blava et leguminibus de aliena Uu- prohibitam °> cuiuscumque sit, quod illam ducat *
risdictione ducendis ad civitatem , et ut non possint in bloreto comunis Novarie , et eam manifigstet
impediri. potestati Novarie vel militi vel iudici, et eorum
* Statutum est quod quilibet undecumqae sit, b parabola vel alicuius ipsorum eam ibi vendat *;
dum tamen non sit bannitus comunis Novarie de et qui contra fecerit, del pro banno lib. iii imp.
maleficio vel malexartia, possit et sibi liceat ducere
blavam efc legumina de aliena iurisdictione ad civi-
tatem Novarie in bloreto comunis Novarie ad ven-
dendum, ita quod non possit impediri, nec saximen-
CLXXXVL Ut datores parabofe blave et eo,rum
notarius sint cassati.
v Statutum est quod datores parabole blave et
eorum notarius de cetero 6int cassati, nee de qetero
tnm aliquod ei de ipsa blava et bestiis ducenlibus eligantur, et istud capitulum non possit rerooveri.
ipsam blavam fierji.
CXXXI. Ut liceat ducentibus bestias ad merca-
tum Novarie eas reducere retro.
c Item quod si quis duxerit aliquam bestiam sive
bestias ad mercatum od civitatem Novarie ad venden-
CLXXXVII. De extimacionibus faciendis ad VU-
bum et non per parrochias, et quod parrochie non
teneantur de defectis.
Item statutum est, quod extimacio G civttatis JSq-
varie H et burgorum * fiat in palacio comunis Nq-
dum , et eam sive eas vendere nequiverit , quod varie per extimatores * electos ad rubuni 1 ej ad
liceat ei ipsam reducere retro sine licentia potesta-
tis, et sine aliquo signo habendoi
CLXXXII. Ut venientes Bomagnanum cum ne- c
gociationibus possini ipsas reducere retro.
Item si q*is venerit D ad burgum Romagnani cum
aliqua negociatione ad vendendum , et ipsam ibi
vendere nequiverit, quod liceat ei ipsam reducere
retrd sine aliquo signo habendo B .
CLXXXIII. Ut quisque novariensis possit ducere
tempore messium blavam suam per certa loca.
Item liceat cuique de Novaria et iurisdictione
Novarie ducere et portare vel duci facere tempore
messium p , blavam suam de loco ad locum in
domibus suis; ita tamen quod ipsa blava non du-
catur c ultra tres curias locorum, et hoc a Roma-
gnano et a Burgo Manerio et a Burgo Ticini inferius.
A Casetor. d
x Aprobatum.
C Casotur.
I» ad aliquem bargum iurisdictiouis Novarie.
E statuto aliquo in contrario non obstante. — Aprobatum.
F et vindemiarum blavam suam et fenum et vinum.
a extra jurisdictionem Novarie a Burgo Maynerio, Romagnano et
■ Burgo Ticini inferius, et non ultra tres curias de blava in palea.
— Aprobatura.
t Cf. capit. cclxx de eadem re agent, nec non cccxxrn.
9 Mortariae dioecesis extra novarientem dUionem nunc ett, diuque
nullam in reipublicae administrationc cum Aovaria rem ha-
buit , propriitque legibus ac magistratibut nulli obnoxiis ex-
terae auctoritati gavisu ctL Tamen antesaec. xri plebt tantum
ea erat s. Mbini nomine appellata ; hanc Innocent PP. II no-
minal in sua Litifredo novariensi episcopo epistola a. xcxxxiti
data : « extra civilatem plebem t. Albini de Mortario ctm pa-
» rochia sua et septem capellis, in quibus novarieusis episcopus
' i#t habsre dignascitur. >
extimacionem comunem et non per parrpchias, et
ita quod parrochie aon teneantur solvfre fodrum
de defectis L .
A Aprobatum.
• Aprobalnm.
C per comune Novarie.
0 incontinenti vel quamcicins poterit.
B preseutibus duobus ex procuratoribua comuqis ad miiws-
V Casetor.
0 facultatum hominum.
H et subnrbiorum et nobilium inrisdictionts Novarie.
1 et villarum quolibet anno infra kalendas aprilis.
K xii , scilicet tres per portain.
h Aprobatum cnm infrascripta adiectione: Et hec lianiad voiantatem
nwioris partis consilii. Qui exstimatores debeaot eligi in hac
forma , videlicet, quod potestas debeat et teneatur infra dicium
terminum dare in consilio generali civitatis Novarie quinqna
centum quinquaginta credentiariorum , cridato per tres dies ante,
lx sortes, et ilH qui habuerint ipsas sorles , debeut eligture xii
bomines booos et legales in hac forma, videlicet qnod qui primi
v qni habuerint prtmas v sortes, vel maior pars eorum, de-
beant eligere unura, et alii v sequenles alium, et sie de sin-
gulis v ; et quod illi xii sic electi vel maior pars eorum, aliis
presentibus , debeant eligere xii exstimatores honos viros et
legales, scilicet tres per portam , qui debeant nxstimare facul-
tates omnuun hominum civitatis JNovarie et suburbiorum et
nobUium et bnrgorum et villaram iurisdictioais Npvarie, quo-
rum exstimacioni stetur, quoosque alia exstimacio aliis lem-
poribus facta foerit per comone Novarie, dum tamen ipsa ex-
stimacio non duret oltra aanum unum. Et hoc nop obstante
statoto, in qoo cavetor quod omnes homines Novarie, quj sont
capod domus, debeant interesse ad accipiendas sortos, et quod
non dentur auquas sortes inter cenUun quinquagiqta.
Hubus erat iut menmrandi et ponderandi tn pubiicis nercatit
et foro, ut apparet , ni faltor, in privilegio Conradi JI Hotna*
norum regis canonicis eccletiae pisanae anm ncxj.ru elargilo :
> Insuper confirmamut et largimur .... rvbum 4« tota cwitate <
(Antiq. Ital. tom. II, coL 88). Intuptr quandoqm rugi# a,ppel-
lata fuit modus exigendi vectigal ponderis ; erai fttom rubut
menturae frumentariae «t Ualia spedet, sed defixHit) haec
minime huic loto strictim coxgruere lidttur.
84
Digitized by
Google
655
STATVTA
65G
CLXXXVHI. De novis inventariis, sive novis a CXCI. De concessivnibus factis Jomino Torelb
exstimaciortibus anno quolibet faciendis.
Statutum esl quod potestas et reclores coniunis
Novarie, qui pro tempore fuerint, teneantur omni
anno facere fieri hominibus civitatis Novarie et
oznnibus alii» personis, que solverent et solvent fo-
drum cum comuni Novarie, nova inventaria sive ex-
timationes 1 de bonis et rebus et iuribus eorum post
introitum sui regiminis ante tres menses, secundum
que inventaria vel secundum quas extimaciones
dictus potestas et rectores teneantur et debeant sol-
vere debita comunis Novarie iminentia , vel que pro
temporibus iminissent, et inventaria seu exstimacio-
nes fecta tempore unius potestarie a festo s. Thoine
in antea illius artni, quo forent facta, sint ipso
iiire vana et cassa et irrita et nullius niomenti, et b
ad nichil valeant ab isto festo in antea ullo modo.
Tta quod subsequens rector non paciatur ipsa inven-
taria seu extimaciones valere ad aliquod agendum vel
faciendum, nisi forte pro preteritis fodris exigendis A .
CLXXXIX. Ut potestas ultra libras ccc mutuo
non accipiat pro anno , et ut totum debitum co-
munis solvere teneatur.
Statutum est quod poteslas sive consules sive
rectores non possint aliquam peccuniam mutuo ac-
cipere inter totum pro comuni aliquo anno plus
quantitatis ccc librarum imp., et quod illud debi-
tnm quod fecerit vel factum invenerit, teneatur et
debeat solvere anle exitum sui regiminis ».
CXC. De non cogendis hominibus mutuo dare
peccuniam comuni c .
Statutum est quod potestas vel aliquis alius non
possit cogere aliquem vel aliquos homines Novarie
vel districtus dare peccuniam mutuo comuni, nec
aliquis modo aliquo possit cogi ad aliquod deposi-
tum seu taleam seu mutuum faciendum, nisi solo
modo ad fodrum solvendum s ; et sit precisum, ila
quod non possit removeri.
k Et hec fiant ad volantatem maioris partis consilii. — Casetur.
B Et bec fiant in volontate doarora parcium consilii. — Casetur.
G Casetur quia alibi positom.
t Bxemplum tnventarii sive descriptionit suppellectUium aliarum-
que rerum tn domibus inventarum leetori hic descriptum ex-
hibeo : « In Galliato. Hec sunt ret invente ad domum Ugonit
» Carzolani per Antclmum Vivianum tervitorem comunit Gal-
» Itafi , teil. modia vi tiliginit tn covit , ilem tanlum linum ,
» quod valel tol. xx; item tantum fenum quod valet tol. xx.
» Item careram unam de caro tol. v. Item arconum unum
» tol. Vtn. Item bancham unaro sol. iv. Item catenam unam
. den. xn. Item parasulet den. iv. Item lebetem unum lapidit
• tol IV. Item calderonum unum arami tol. vi. Item culcidram
u unaro et pulvinarem unum cum duobus linteamina sol. xl ,
• quas res tupratcriptat dictut tertitor ex parle lacobi Cahini
» contulis dicti loci et ad peticionem Berni Zori nomine et
» ad partem capiluli t. Gaudencii , cutu» ett procurator, prc-
» eepit suprascripto Ugoni Garxolano quatinus debeat salvare
» et gubernare et tn saximento penet te tenere, donec ratio
• cognita /uertt inter predictum Bernum nomine dicti capituli
» ex una parte et predictum Ugonem ex altera , banno sol. xx
» imp. ete. » (Chart. iv iul. mccxlviii in archiv. Cathedr.).
1 Mediolaneniet e contra magiitratut duriut in civet agentet, clerum
iptum compellebant ad pecuniam commvnitati mutuandam. Hoc
apparet ex epittola Innocentii pontificit Perusii data tertio
idut augusti anno uccui Sigebaldo episcopo novarienti , man-
danti* ut ipse cogerel mediolanensem praetorem et contulet a
moUstoiione et compultione eiumodi dctistere omnino per oen-
suram sccleiiatUeam , monitiont praemitta omnique torum
Turniello.
* Item statutum est, quod dominus Torellus Tur-
niellus 1 non debeat solvere fodrum vel honus substi-
nere pro comuni Novarie ultra extimacionem Iibra-
rum c imp., et quod eidem non possit fieri im-
positio equorum ultra unum destrarium , et quod
possit reducere omnes personas in Vignarello *, dum
tamen non offendant comuni et hominibus Novarie,
et quod non possit cogi equitare personaliter, sed
possit dare cavalcatorem , nec ad aliquod aliud
honus personale per comune Novarie; et sit pre-
cisum, ita quod non possit removeri.
CXCII. Ut extimatores teneantur fodrum solvere
defectorum 3 .
» Item statutum est, quod de prediclis extima-
cionibus parochie nec parochiani nec extimatores *
Casetur.
Casetur.
appellalione postposita , proviso tamen ne in universitatem me-
diolanentem excommunicatinnit aut interdicti tententiam ipu
proferret , nw» a ponlifice super hoc mandalum accepitse ipe-
ciale. Fratres enim HumUiati ad suscipienda officia publica
civitatis et ad mutuandam ei pecuniam pro eius volunlate com-
pellebantur in eorum et ecclesiasticae libertatit prueiuduhm.
(Cf. Tirabotchi, Vet. Hum. Monum., fom. //, pag. 2S$).
t De hoc viro cf. notam ad capit. cxx.
9 Vignarellum tuper dextra Tardubii fluvioli ripa consuiii rn at
urbe lapide.
3 Aliud hic statutum suberat, priore superductis lineis abrogato,
deinde omnino abratum , tuper quo diveria manui ted cweva
hoc capitulum exaravit; ideoqut haec irritationii nota priori
ttatuto tanlum referenda. Ipsum vero verbum defectorum t'o«
deletum in tituto vix deprehendi ex lillerarum reliquiit. Dt-
fectos significari obaeratos puto.
4 De exslimatorum officio iam plura dicia sunt in Statutis riovo-
comensibus in nol. 35 ad cap. cxvu, col. 397. Novariae ipm
iam taeculo xit exeunle extilitte tettatur doeumentum pridie
kalendai auguiti ucxcv confectum, per quod consules iuttUiae
aettimatorum munere fungentei creditoribut Ugonii e Grignatco
tradunt huiut domum in tolutionem certae pecuniae quantuatii,
cuiut ipte Ugo debitor in Ulot erat. Documentum recitare uMt
ad id genus actorum declarandum censeo: « Die lune, yut
» ett ultimus mensit iulii. In domo credentie. In pretentia
» O/rtct de Maio , Ardilionit TurnielH, Robaldi Turnielli,
» Lafranci Boniperti, Granerii Obizonit de Briona consulum
. comunit Novarie. Predietut Olricut el Luput Saxut , Uatheut
» Fredtlici Itubei, consules iustitie et exlimatores a suis to-
» ctw contlituti , qui in veritate cognotcentet et per pupKcum
• t'n*truro«tt«m, quod apparebat quod Ugo de Grignatco inrfi-
• caverat Gualberzono de Cunturbio tolidot quadraginta imp.
» vel duplum tertiolorum , et Sabato aliot sol. quadragitita
» tmp. vel duplum tertiolorum , de quibut in bonit que fuerant
» olim suprascripti Ugonit solucionem petebal , scilicet Gual-
» ftersontM ri*e solidis xxv et Sabatus de sol. xxxvm, de
• quibus denariis ex decreto prediclorum cxtimatorum ad
» sancta Dei evangclia iuraverunt tese non esse solutos in toto
• ncc in parte. In solucione quorum denariorum predictus
» Olricus et Luppus et Malheus ex parle comunis Aovarie et
» salvo iure omnium hominum et sine defermone comunit No-
» varie extimaverunt et in tolulum dederunt terram cum tecto,
» que etl prope domum que fuil ipsius Ugonis, pro solidii Ui
» impertaftum t>el duplum tertiolorum, cui coheret etc.; ita ut
» amodo in antea ipse Gualberzonus et Sabatus et eorum he-
« redes teneanl ipsam et tectum, ut faciant quicquid «ofucrinl
» etc. *ine confradtcltone dtctoruro consulum ac defeniione, et
• lalvo iure omnium hominum. Ad quam extimacionem pre-
» dicti contuUt comuni* contenterunt etc. » (Chart. in iabular.
ecd. Cathtdr.). Alia de exftmaforum o^tetw ef actis habemui
in eodem chartario documenta , ex quibus haec teligo : « /»
» fcrorefo iVovarte , Guido Bruxatus consul iustirie Novarie et
» estimator precepit Iacobo Albaneo qualenut poneret Vber-
» fum de Intula in poMewionem de illa domo, que fuil
• » quond. Atberti Congii, que fueral tibi estimata pro quo-
» dam parfe, secundum quod fuerat tibi eslimata. Bxittente
• pofe»fafe Mvarie Opuone ^mteono • f CJtarf. iv jwttt
Digitized by
Google
COUMVMTATIS NOVAtUAE
658
teueanlur pro defectis, sed nichilominus potestas a
et eius assessores teneantur precise exigere ab
exstimatis fodra simpla et quarta cum penis ad
exspensas ipsorum, qui essent exstimati. Et insuper
statutum est, quod si qua exstimatio de cetero facta
fuerit vel erit per parrochias, quod potestas et eius
assessores teneantur bona fide et fideliter exigere ab
exslimatis eorum fodra , secundum quod fuerint
exstimati, et in defectum exigatur a parrochia illud
quod dafuerit a non possentibus solvere; et sit
precisnm.
CXCm. Ut nec depositum nec talea nec mutuum
sed fodrum solummodo imponalur.
* Item statutum est, quod aliquod depositum per
talea seu mutuum (non) fiat in civitate Novarie
de cetero, nec aliquid aliud ad modum mutui b
seu depositi vel talee * alicui homini seu persone
A Casetur quia alibi positam.
uccxxr). « lacobut Albaneu* ex parte consulum iustitie A'o-
• varie et ettimatorum et comuni* Novarie potuit Vbertum
> de Insula in potiettionem ipsius domus , porticus et furni ,
> que fuerat sibi eslimata pro debito guond. Alberli Congii
> secundum quod fuerat sibi estimata, et caenacium illius
» domus potsessionis nomine in manut ei dedit nomine illiut
» domut. Exittente potestate Novarie Oppizone Amicono >
(Chart. eiutd. diei et anni). « /n brortto Novarie in presencia
• Guidonis Bruxati et iFilippi de Agoniato consulum ut-
» ttieie Novarie et eslimatorum. Hec est divisio faeta de
» domo, que fuil quond. Albtrti Congii, que fuerat estimata
> Vberlo de Insula et Petro Sicopodio et Gregorio de Evrardo
» pro quadam quantilate pecunie ex una parte et Petro filio
> quond. Alberti Congii suo nomine et fratrum et quorumdam
» atiorum ereditorum etc. tupratcripti Alberli ex atia. Pars
> cuiusdam domus cum superioribus et inferioribut obvenit de
» vertut tero eitdem Vberto, Petro et Gregorio, sicul ett deter-
• minata per tret traeiat, que tunt in murit deversus viam
• et deversus meridiem , scilieet a traciit que sunt in medio
» utque ad traciat que tunt de versus mane. In parte iptorum
> heredum et aliorum creditotum obvenit eitdem heredibut et
> aliit ereditoribut de vertut mane cum superioribus et infe-
> rioribus usque ad tracias primas que tunt de versut mane,
» que partes venerunt cuique pro sertibut pro gestis. Cui di-
• visioni suprascripti eontules consenserunt et suam auctori-
» tatem et decretum interpotuerunt. Unde plwres brevia elc. •
(Chart. ri hal. iul. uccxxr).
Telea est surculum ex arbore excisum , quo origmem petierunt
italicae voces taglio et tagliare, et Varro de his sic testatur:
• Nunc rustica voce intertaleare dieitur dividere vel excidere
> ramum ex utraque parte aequabiliter praecisum , quas alii
» clabulas, alii laleas appellanl » ( De Re mst. lib. I). In sensu
vero tribuli pecuniarii populo indicti taglia et talea a ger-
manica voce tbeilen prodiitse videntur, nempe partiri , in partes
dividere, dutribuere, suam cuique portiontm assignare , unde
theil est porlio, quum in tributis imponendis sua cuique portio
pecuniae pendendae pro viribus assignetur. Apud Longobardos
consuetudo vigebat, ul publici exactoret teribendi artit im-
jperiti solutiones tributorum et omnimodi vectigalis tibi factat
tuper sureulis deteriberent , quibut eeu argumento sive teste
el acceptilatione utebantur ; ii scilieet turculi per medium
aequis parlibus tcindebantur, una exaclori altera tolventi at-
tignanda, et nova pecuniae exaetione populo imposita, Hs apte
eoniunelit signum exactor ineidebat in txactae tributi solu-
tionit teslimonium, unde tributum ipsum incisio , ineisura,
cisa et tallia dictum est. Taleas non civilit tantum ted tt tc-
cleiiattica imponebal auctoritot dioecetit vel provineiae cle-
ricit , ul habetur in petitione cleri novaritnsis Odemario epi-
tcopo data r hat. novembrii a. uccxl, quam tuperiut reluli
in not. ad eap. cxcr. Tribulum illud impositum fuerat pro
legati pontificii sumptibus tustinendit, qui fortasse fuit Iacobus
cardindlit Praenestinu* a pontifice inpartes Albigensium missus
ad catholicam fidem tuendam; nam praeter publicas dissensionet
ae bella, quibut Italia tune laborabat, eliam haereses exortae
ei a Gallia huc ailatae erant : aut probabiliu* Gregoriu* de
Montelongo Mediolanum praesertim missut a. uccxxxtx ut
Novarie et iurisdictionis Novarie, nisi solummodo
fodrum; et sit precisum.
CXCIV. Ut mortui non extimentur.
* Item statutum est et ordinatum , quod nullus,
qui sit mortuus, possit extimari, sed nomen et
cognomen illius, qui debuerit extimari, debeat in
exstimatione apponi.
CXCV. Defodris.
■ Teneatur potestas seu consules infra kallendas
aprilis ponere in consilio qualiter debeat ponere
fodrum 1 , et secundum voluntatem maioris partis
* Confirmalom.
B Casetar.
populos ad arma contra imperatorem moveret, tune enim
Novaria Mediolano aliitque civitatibus foedere vuneta erat.
Tributi vero impotiUoni* ex parte civiUt regimini* exemplum
habetur in aeto hie iescribendo : « In Seciago ante tcclesiam
» t. Silani ad sonitum eampane eonvenerunt in primis ete. su-
> praseripli omnes pro unoquoque, tteundum quod taliam eit
> facta fuerit pro decima quam dare tenebantur ad duot anno*
» proximos hine retro et amode ad tres anno* proximos ve-
» nientes per Uberlum Gritam et pro Andrea Pezia et pro
• Alberlo Belenzono et pro Guileltno Pernaino ettimatoret
» comtituti : item prenominati vicini omnet promiterunt et
» convenerunt dare tt tolvtre tuprateripti ettimatortt videlicet
» tupratcripti Atberti Grita et Andrtt Petie et Alberto Belen-
» xono et Guillelmo Pernaino seeundum quod per tuam parlem
> evtnerit , et tecundum quod eit taliam fecerint , et in UHt
» terminit quod tit preceperint, et de hoe attendendo cum
> omnibut dampnit et dxspendiis. Item et obligaverunt ei* unu*-
» quisque eorum omnia sua bona pignori, ila ut unusquitqu*
> eorum teneatur tanlum pro tua portione. Preterta iamdicti
» vicini promittrunt tl eonvenerunt eit quod si dampnum ali-
> quod tustinerent pro aliquo ex ipsis vicinis, quod non sot-
» visset tuam porcionem. Item tupraicripli vicini promiterunt
» et convenerunt suprascripli estimatores tantum unusquisque
• eorum txtrahere ipsi eitimatoret abique dampnum et rursus
» obligaverunl unusquisque eorum pro sua porcione omnia sua
» bona pignori > etc. (Chart. xr februar. uccxxri in archiv.
eccl. Cathedr.J. Aliud eiutmodi tributum novariensibus cUricit
impositum fuit a. mcclxxkix « pro Benedicto epiicopo Gabren.,
» legato apottolico transeundo per Oxolam et tundo ad regem
> Alamanie , ul dieilur » (Chart. xn iul. mcclxxxix in arch.
Cathedr.), et a: mcclxii pro G. de MontHongo notario et Itgato
itidem apottolico (Chart. xxr octobr. ibidem).
Fodrum a voce taxonica fodre idett pabulum , alimentum vel
annonam militarem accipe. Fader ttiam nunc Gcrmani ea te-
eant, quae pro alimcntandit et tternendis equi* usurpantur,
et haec tantummodo imperatoribu* eum exereilu Italiam ad-
ventantibu* pro aeeipiendi* eoroni* ab incolis tubministrata
sunt; poslca annona etiam pro alendis mililitius exigebalur, cui
dcnique intuper pecuniae praestatio adiecla tsU Fodrwn Otto
Frisingensis De Gestis Fridcr. lib. II , cap. xn , Radevicu*
lib. IV, eap. x , Gunterus lib. VIII aliique scriptores nominant.
Cum autem principet in feudum eoncederent avt dono alicvti
darent pagot et rura cum suis territoriis, consueverunt etiam
dare ei ius exigendi fodrum , quod servato nomine et iure exege*
runt postt% etiam civitates italicae a civibus sub certae peeuniat
solutionis vel alteriut rei forma slalit legibus, proul rerum oppor-
tunitas suaderet. Nonnunquam vero novariensis eeclesxae clerus
angutlias et pressuras occarione bellorum astidue patiebatur
in exhibendis provisionibu* , penrionibut, tatU* et collectis ac
aliis exactionibus, a quibus apottolicae tedi queren* cum anno
uccl it petHssel dispensari, pontifex- « ut ad praemitsa de cettro
» exhibenda cogi ab aliquo non pottet invilut, auctoritate tua
• ei duxit indulgendum > (Monum. Hist. Patr. Chart. i, col. 4405).
Huiutmodi tributa ab ipsa ecclesiastioa potestale impotita olim
super elericorum beneficia txigenda fuisse testem habemu*
riusdem cleri suo epucopo datam anno uccxl , r kal. novcm-
bris , petitionem: ■ cum veslre intentionis existat , sieut cre-
• dimut, et in notlra tedeat voluntale iut vestrum non minuere
• nec auferre et ecelesiarum iu* que ad no* perti-
» neant pleno iure , prout vettra providentia non ignorat,
» delieet eccletia de Bacino etc. et no* eeclrtii* ipsi* de talea
> nuper nobis imposita porcionibus impotuerimus contingentem,
> *t iam nuncios misermut per eotdem benignitatem vettram
Digitized by
Google
65 9
STATVTA
66«
credentie de eo facere, el si fodrum posuerit, iJlud
coJJigi faciat, et coJIectores [odri habeant pro uno-
quoque soJ. xx imp. et non plus aliquo ingenio.
£t quilibet de Novaria et «Jistrictu tam Jaycus
quam cJericus teneatur soJvere fodrum comuni
JVovarie K
CXCVI. De collectorilus fodri.
* Qui coJJigerit fodrum noo habeat notarium ad
tpsnm colligendiu», qui sit fiJius eius, frater vel
nepos, barbanus * vel cognatus. Et qui collector
fuerit, non possit nec debeat fbdriun colligere
deinde ad unum annum, et qui scriptor fuerit ad
fodrum coIJigendum, nichil accipiat a soJventibus
fodrum 3 .
A Confirmalura. h
» affectuost in Domino deprecamur, quatinut laleatn quam
» guibusdam ecclesiit tupratcriptit imposuiue dicimini, revo-
» care velitit, nt videamini velle nobit iniuriam irrogare, qui
» aliit in iutticia tua ettit ex iniuncto vobit officio debitoret. »
Jt praesul respondent mandavU petentibut • ut partem talee
• eit attignatam tolvere debereni ticut mandaverat, ne propter
« hoc in tententiam inciderent, quod vehementer fuisset ei
• onerotum » (Chart. in tabular. Cathedr.), Ex guo einergit
impotitionem illam pecuniariam ecclesiastico utui et pertonae
pertolvendam modo fodri modo taleae nomen attumptitse. Fo-
drum ipsum a communitate quandogue exigi probat tabula
idibut martiit a. uccxxr condUa, qua Iacobut Cyprianut
fratrum quoque suorum auctoritate et utilitate mutuo Ubertino
4e Ferla et Guidotto filio q. Guidonit Nono de Mateo tradit
Jibrat duodecim attetgue novem ■ pro solvendo fodro communi
» Novarie » (Chart. in archiv. Cathedr.).
i Cf. quae leguntur hac de re in nol. ad. capit. cccirm.
9 Patruut aul avuneulut; barba et barbanus voccs tunt longobar.
dicae, eisque vulgut adhuc utitur. p
3 Collectorum fodri inttitutionem testatur vcndilionit actum , quo
pridie kalendat maii anno uccxxxi Zannus de Jliano a civi-
tatit rectore Thadeo Jzario deputaUtt « ad cxigendum univer-
• sum fodrum comunis Novarie non solutum a quinque annit
> infra, » vendit bona corum qui impositionem illam nondum
tolverant , Guidotto Prinae « de Ubratis gualuor el toldatis
» quindecim pro indiviso » in quadam domo Bezonis laniarU,
debitorit fodri sibi impositi et communitali persolvendi in
libris qualuor et tolidit tex. Sed operae pretium ett illam
chartam ex integro referre: « Jn Novaria dominut Zannut
» dc Jliano filius q. Gregorii de Jliano conttitulus a domino
» Tadeo Jciario potestate Novarie ad exigcndum et colligen-
« dum universum fodrum eomunis Novarie non solutum a
• quinque annis infra, et ad vendendum de rcbus illorum qui
» non toherunt usque ad solulionem fodri el dupli et expen-
» sarum , et ad compellendum vicinot et consortet iUorum gui
» non tolverunt , et ad emendum de rebut illorum , gui non
■ tolverunt , et ad iura cedenda Ulit gui pro aliquo tolvcrint
» usque ad tolutionem fodri et expentarum, prout ipsa poteslat
• habebat licentiam ab illis de conscilio cligendi unum excus-
» torem fodri suprascripti , sicut continclur in quadam cartula d
» facta per Matheum de Jiraldo notarium in hoc presenti
• anno, die mercurii qui est ri exeuntis marcii, ita quod
» venditiones quas fecerit , sint tccure et empiores sint securi,
» el quod nullus habeat regrettum in re per eum vendila , et
• quod iura gue cedet sint anteriora et preferantur credi-
» toribus illorum , pro guo solucio fiel sine suo dampno et
» defensione , et Gregorii Jlzalendina eiut tocii , et ita guod
» nutium dampnum inde habere pottint, fuit confcssus, tacitus
• et conlentus quod Rogleriut Gagneriut fil. q. lacobi Gagnerii
» dc Nibiola, quem cogerat ad hanc tolutionem faciendam,
» tolverat et dederat suprascripto Gregorio nomine comunit
» Novarie pro fodro sive fodrit et duplit Bezoni biccarii U-
» brai quatuor imp. et tol. lex et pro expcnsit solid. quatuor
» imp. Item quod dederat quibusdam sapienlibus pro habendo
» conscilio tolidot tres. Item quod dedcrat pro hac carlula to-
» lidos duos, summa quorum denariorum asctndit ad libras rr
» et sol. xr imp. Vnde predictus dom. Zannut ad partem co-
» munis Novarie fecit datum et investituram ac vendicionem
» in manu Guidoti Prwe filii Guidonis Prine nomine supra-
» scripli Roglerii, ad faciendum ipse Roglerius et sui htrcdcs
a CXCVII. De fodris exigendis.
* Fodrum, si intra civitatem posuero 1 ipsutn
tam clericis quam laycis iurisdictionis Pfovarie c de
rebus omnibus, preter quam de rebns ecclesie,
ponam vel poni faciam, et ab eis excuciam vel
excuti Jaciam; et est D precisum.
B Statutum est quod potestas teneatur exigerc
et habere ab hominibus et comuni Blandrati pro
fodro Iibras xx imp. tociens quociens per comune
Novarie fodrum impositum fuerit civibus Novarie.
Et hoc capitulum non possit relaxari modo aliquo
CXCVUI. De habitatoribus Sorixni habendis ut
burgienses quoad fodrum.
F Statutum est quod homines qui habitant et pro
tempore habitaverint in Sorixio 9 seu territorio et
cnria Sorixii super poderio hominum Novarie vel
hominum iurisdictionis Novarie quoad fbdrum sol-
vendum comuni Novarie habeantur ut burgienses,
salva omni racione hominum Novarie in honore
et districtu et iurisdjctione et in omnibus aliis,
sicut ante habebant, nec propter hoc statutum
sit eis aliquod preiudicium generatum in aliquo.
A Confinnatom.
• inter homines Novarie ot districtus.
c quam clericis patrimonialibus.
D et sit precisom.
JE Confirmatum.
F Confirmatum.
» et cui ipti dederint nomine proprii quicquid facere voluerwt,
» nominative Se libratit iret toldatit xr pro xndiviso in guadam
» domo in qua habitat dictut Besonut et uxor , cum accusibu
» ete. Bt precepit idem dom. Zannut predicto Guidoto nomine
• suprascripti Roglerii , ut ingrediatur possestionem supra-
• tcripte domut et de cetero pottideat. Intuper predictut dom.
» Zannus sine tuo dampno et defensione atque suprascripti
» Gregorii, et ita quod nullum dampnum habere potsint, emnio
» iura et raeionet que et quat comune Novarie habebai ante
• istam tolutionem vertm bona supratcripti Besoni sive in
» bona ipsius Bezoni occaxione fodri et dupli et expentarun
» utque ad libratat ir et toldatat xr, eidem Guidoto twmine
» tupratcripli Roglerii cestit et dcdit pro defensione et ad dt-
• fensionem euprascriptarum libratarum ir et soUalarum xf
» imp. in suprascripta domo, statuendo prediciut dom. Zannvt
» ad parlem comunit Novarie et eiui officio quo fungebatur
» tn hac parte , quod hec turo sint anieriora et podora et
» preferantur omnibut credUoribut ipsius Bezoni supratcripU,
» et quod dictut Bezonui tive ueor nec filii eiut sive aliquii
» aliui habeat amodo in antea regressum in supratcripHt U-
» bratit ir et toldatit xr datit suprascripto Guidoto nomint
• tuprascripti RoglerH Gagnerii. Et inde hanc cartam fieri •
etc. ( Chart. xxx aprU. uccxxxi in iabul. Cathedr. Novar.J.
Ex doeumento nunc alUito docemur quacnam extunc fuerint
coUectorum et exactorum fodri iura el munera, et qui mos ob-
tineret in impotitionum solutione.
1 Hacc in potterioribut ttatulit adiiciuntur: < talvo quod obier-
» vetur tententia lata iam intra comunitatem Novariae ei
» dictam comunitatem Blandrate, pro qua obligantur ad censum
» annuum libr. c imp. » Stat. mss. mcdlx , capit- cxxxix, Kb.
de StaU off. potest.; et Stat mdu, fol. xrui verto.
Sed quoad haec et castri et montit Meiimae custodiam , de
qua in anliquit statutii lcgebalur, et in nostro codice legi
debuerat , nova rursut reformatione laptu temporum inducta,
ttahttum ett : « de ttatutit autem castandit ut tupra, ita diclm
• ett: quia potettai praedicta iuraverat de iUii itatuUt str-
» vandit, praedicta ttaiuta in fine tui regiminie, videlieei infra
• feitum anni novi, omnino faciat eatiari et removeri de tta-
tutit comunit- • (Sent. ru kal. novemb. uccxn Epiic. taurin).
3 Sorisum non parvus vicut a Gaudiano duo pastuum miUia abttt,
ct medUt icmporibut civili episcoporum dominio suberat, cum
in Gaudiani et ripatat comitatu comprehenderetur et iudiccm
tribueret. It pottea turiam sibi propriam vindicavU a gaudia-
nemi separatam.
Digitized by
Google
f*4
•r
*<
«9
,<
,i
»
t
*
i
66 1 COMMVNITATIS
CXCIX. Z?e exlimacionibus illorum, qui extimati a
non fiterint, faciendis.
* Statutum est quod omnes homines civitatis
Novarie et suburbiorum coherentium civitati, qui
non erunt in extimacione pro fodro comuni No-
varie solvendo , infra octo dies proximos, et nobiies
episcopatus Novarie, qui non erunt in extimacione
pro fodro comuni Novarie solvendo, infra xv dies
proximos, ex qno impositio de fodro solvendo pu-
blice fuerit facta, veniant coram potestate vel suo
iudice sive nunciis ad hoc pro comuni Novarie
constitutis, et dicant sese non esse extimatos, et
sese extimari faciant Et qui non venerit et fecerit
ut dictum est, det pro banno qualibet vicc, in qua
imponeretur fodrum, sol. xx, si habet tantum in 9
b
* Conflrmatum.
IYOVAR1AE
i IU quae in eodiee nottro de extimationibut detidcrantur , docu-
menta tuppleanl , guae eolligere nitut sum ad hane rem decla-
randam. Hoe mihi alterum praetto ett , quo Talia vidua Ugatti
de Agonia nonnulla reeipit bona tibi ab extimatoribut tradUa
in tuae dotit reitituUonem, cum in peeunia eam reeuperare non
pottei: « Jn broreto comunit Novarie. Quoniam Alamaniut
» de Mortario eontul iuititie et exitimator ab aliit contulibut
» conttUutut cognovit fn veritaU per publieum inttrumentum
» faetum per Petrum de ZuvenaK notarium in anno ete. , quod
» Talia uxor quond. UgaUi de Agonia dederat quond. Ugatio
» lupratcripto viro tuo in dote librai xii et dimidiam imp. ,
» de quibut petebat tolucionem in bonii quond. iptiut Ugatii
» utque ad librat rm imp. , de quibut iuravU ipta ad tancta
» Dei evangelia tolueionem tive excutationem in toto nec in
• parte ab ipio nec a tuo mitio habuerat , et quod debebat
• habere pro ditpendio preterito tolidot r imp. in toluttone
» tupratcriptorum denariorum omnium et in tolucione tolidorum
» riu et denar. r imp. , quot dedit pro ettimacione eomunit et
» pro rebui eitimandit, et den. xi pro carta eiUmacionit et
» brevi finit ; dictut contul et ettimalor ad partem comunit
» NovarU rine tuo dampno et eomunit defentione fecit datum
» et invetlUuram et ettimacimem ad proprium in manu tupra-
» tcripte Talie de omnibui denariii et rebut et territ infra-
» tcriptit. In primit vertui Bregongium de Galiate utque ad
» lol. vnn imp. , quot dare debebat tupratcHpto UgaHo eU.
» Eo modo quod ipta Talia faciat exinde quiequid voluerit ,
* lalvo tamen quod tuperiut dietum ett , et talvo eo quod ti
* ipta evinceretur in tolo nec in parte de tupratcripHt terrii
» et denariii, quod iui tuum tit talvum ubique prout erat anU,
» et talvo eo quod liceat heredibut quond. Ugatii el credUoribut
» Juere infra annum unum et diem, dando el offerando ei tu-
» pratcriptoi denarioi et faciando ei guidardonum ticut capit
» tol. duot de libra, computatit godimentii perceptii in gui-
» dardone. Ita ad partem eomunit NovarU ei possestionem
» dedit. Unde plurtt carte » ttc. (CharL xx mart. uccxxxn
in tabul. eccl. Cathedr. Novar.).
3 Haec adde : • bonit librat xxr imp., et ti habet de bonii a lib. xxr
» imp. utque ad libr. c, det pro banno librat tret imperialet. Et
■ ria librit c supra , det pro banno arbilrio potettatit , quod
» arbUrium potettatit ultra libr. x excedere non pottU. Et
> idem teneantur facere burgi , villae et univertUatet et quae-
> libet eomunia locorum , quae non euent extimata ul tupra ,
> tub poena Ubrarum xxr imp. pro quolibel burgo, et libr. X
> tmp. pro qualibet villa et qualibel communUate loci , tt tol.
> xx imp. pro quolibet contule , et pro qualibet uninertitate
> lib. L imp. Et nihilominut dom. potettat teneatur facere ex-
» (itnart praedictot non extimatoi, et ponere eorum nomina in
> cxtxmatione in libro facultatum communit Novariae ; et quo-
> tieicumque requirentur parochiani parochiarum civitatii No-
• variae et tuburbiorum et contuUi burgorum el villarum et
> quarumlibet communitalum tt univcriilatum , quod dare de-
» beant in tcriptit omnia nomina eorum qui tunl in parochiit
• eorum, el omnia nomtna nobUium habitanlium in burgis tt
d
CCXXII facium 1 omnein forticiam,que iimodo
> vilKt teu locit eomunitatum et univertilalum praedictarum,
> praedUU parochiani infra tret dUi pottquam petUum futrit
• nomina et cognomina omnium de tuU parochiU tam mateu-
> lorum quam foeminarum tub poena librarum XX imp. pro
> quolibet parochiano et qualibet vUe, contultt vero burgorum
• et vUlarum et univerritatum el aliorum locorum quarumlibet
' comunitatum debeant dare nomina nobilium praedictorum
> habitanUum in dictU eorum burgU, villit et loeU tupratcri-
> ptti infra octo diet proximoi pottquam fuerint requUitt, tub
» poena tol. xx imp. pro quolibct contule , et librat r imp.
> pro quolibel comuni et qualibet vke, et pro quatibet univer-
» titaU Ubr. x imp. Et quiHbet de praedUtU potrit aceutart ,
• medUtai rit accuiatorii et alia medUtai lU comunu No-
> variae. Et Utud ttalutum legatur in arengo in qualibet im-
> poiittone fodri; et nihilominut facta extimaUone de eu te-
> neantur ad totuHonem fodrorvm et laUarum comunU Novariae
» ab inde retro impoiitorum teeundum extimattonem de ipiU
' factam ut tupra a dU publUationU praeienUt ttatuU in antea.
> Et quod quUibet volent fieri civU Novariae de cetero non
> admUtatur ad civUitatem nec deicribatur in numero civium
> nec tamquam cisU reputari pottit, nUi tolverit anU iptiui ad-
> mUiionem comuni Novariae libr. xxr imp., quae expendanlur
» in neeeititatem et ornamentum palacii et non in aUa re. »
Beliqua haec, quae defieUbant , deprompti ex eapU. etru, lib. I
Stat. ms. an. mcdlx , cui alia novem capitula de eadem re tub-
tequuntur, quae (neicio quo tempore inducta) hic omiti. Ani-
madvertendum intuper eit in codUe noitro legendum fuitte
« ti habet tantum in bonU a libr. x », quae dUUo in emen-
datti itatuttt mutata ett , ut hoc loco extcripii. Detunt enim
abhinc in codice octo folia, quot intercedebanl ab hoc capitulo
utque ad medium ccxxu, quod heic partim tubiequitur, tub
rubr. De tenendo destruetum Blandrate et omnes domos quae
snnt intra fossatum , ut legUur im vol. ttatutorum anno mdxi
tgpU edUo, fol.xit, et mtt. an. ucvix , Kb. I, eap. ixxXti.
CapUulum Utud iniUo retectum tU retUtuendum ett: • Item Btan-
» draU Unebo dettructum , et omnet domot quae tunt intra
» fottatum veterit toei dettrui faciam praeUr eccletiam et
> domot, in quibut habitant eleriei, et hoipitalia et Ucta mo-
» landini, et deitruam et detlrui faciam omnem forUcwm > eU.
fStat mss. hcdlx , lib. I, cap. lxxxii). Prope SettiUm flumen
adett Blandratum oppidum r~ercellarum dioeceti tubieclum ,
olimque etiam mediolanenri dUioni, et iam taec. XI fn commu-
nitatem conttitutum a duodecim contutibut regebatur. fetutinti-
gnUque fuit locut comUum nobilitate, qui diutinat eontenttonei
cum Novariensibut ac r"ercellemibut habuerunt ; eiutque anU-
quitattt argumento tunt t. Gregorri M. epnlolae cix lib. VII tt IX
lib. IXdatae Sereno epiteopo mairilienti, quiRomam profectutet
txinde in patriam regredieni Blanderalo decettit tepultui in s.
Ct-lumbani huiut oppidi eccleria perantiqua, et probant eiut
epucopi acta, pUturae etcarmina in Novame Sacrae- pag. 94
detcripta, et apud Ferrarium (Catal. ss. Ilal. // antj. tn Murat.
B. I. S. tom. Vl,pag. H5). Oppidi hutorica detcriptto nimu me
dUtineret, ti omnet evolvere vellem illiut eventut eiutque comttum
getta et ducordiat cum finitimit ckitatibus,'ideoque pauca tan-
tum attingent, brevi expediar sermone. Comitum illorum laUt-
tima erat ditto in mediolanenii novariensique ac fercellarum
agro et summa dignitat inter Italiae principet iam inde utque a
taec. xii. Erant ii ex praecipua Mediolani nobilUaU, eotque
mediolanentU retpuhlica in tantam amplitudinem auxerat , ut
clUnUlari Blandrati eomttum opera amplificarentur reipublUae
finet el Novaria tentim Mediolanensium ditioni tubiicerttur.
Neque vero comiUt tibi dcfuerant; fretienim Mediolani auxUiU,
quae occuUe tubmitUbantur, omnem fere agrum novarientem et
magnam vercellenrit parUm occupaverant ; Blandratum autem
ea magnificeniia exttruxerant , ut auguttae pulcherrimaeque ei-
vitatU tmaginem ita praeseferret , ut Otto Friiingemit de Gui-
done comiu loquent Uttatut fuerit • Novariam habuute comitem
> blanderatentem in tua dioectri, qui praeUr morem italUum
> totum ipriut civUaUt (Novariae) Urritorium vix ipsa civitaU
> exeepta, Mediolanenrium potsidet auctoritaU > (De Gestis Fe-
der. imp.) ; et Radevieus: • Guido comet cum ettel naturalu
> tn Medioiano etvu vir prudent, dUendi peritut et ad pertua-
» dendum idoneut hac UmpettaU lali te prudentia et mooVramine
> getserat , ut rimul , quod in tali re difficillimum fuU, et curiae
> carui et civUmt iuu non ettet tuipitiotut > (t, 40); unde
apparet qua potentta ille comet cum NovarUnribut certaverit,
tlcuripti contra illum et cattrum oUm dura staluerinL Pottremo
tamen cum Friderico 1 aug. adhaetUsent,coniurastentque ad Me-
diolani excidium, Mediolanentet rettituta patria cum Novarien-
tibut eoi bello peliverunl, el anno ucLxrm • Mediolanemet ( sic
Digitized by
Google
663 STATVTA
fiet in domibus, quas Jjabitant clerici intra fossala a * Teneatur potestas manulenere, defendere et
veteris loci BJandrati, et in ecclesiis et hospitalibus
etin terris moiendinorum, sive alibi ultra ilJa fossata.
* Bis in anno * per ambaxatorcs meos crrcui
faciam castrum sive Jocum Blandrati, et si intra
fossata BJandrati domum vel domos hedificata • jn-
venero, destruam vel destrui faciam illas infra xx
dies sequentes.
c Qui iverit ad habitandum ad aliquem locum
circa Blandratum destructum, aufferam ei pro banno
libr. x imp. , et insuper ponam eum in banno s .
4 Confirmatum.
• per me et cum ambaxatoribus , quos mecum duecre volucro ,
circuibo.
c Cenfirmatum.
• narrot Galvatutu flamma) altendentes quod eivitas de Blan-
» drate inter aliai peiui fecerat eivitati Mediolani, ipsam primo
• aggressi sunt, quam dira obsidione circumdederunt , et ob-
» tentam in quatuor suburbia dividi procuravtrunt. Illa vero
> civitas de cetero nunquam reaedificata fuit , et per annot vn
• guibus imperator in Alemania stetit, eives mediolanenses
> diversas vindictat fecerunt, recentis iniuriae non immemores >
(Manip. Flor. cap. ccu) ; facta inde divisione hominum iltius
oppidi inter Novariam Vercellatque civitates , veicris oppidi
amplitudinem praegrandes ruinae magno intervallo disiectae
designant. Blandratenses comites tunc in vallcm sessUanam
concesterunt et in Subalpmit resedere , ubi avitae dignitatis
decus nomenque in uepotes ae posleros suos Blandrati comites
atqut marchiones s. Georgii transmiserunl, qui Juguttae Tau-
rinorum degentes diu plurium regum gratia et opibus florucrunt.
Ceterum plura inquirens adeat Vercellarum chronographos ,
Hist Patr. Honum. et Benvenuti a s. Georgio Uistoriam , Gin-
gins laSarrax, Jlemoiros pour servir a 1'histoirc des Comtcs
de Blandrate, etc.
1 aedificatas (Stat.pracd.). C
9 Aha hoc hco circa Biandrati oppidum statuta intercedere de-
buerant, si codex integcr fuisset , huius tenoris: « Item statulum
» est quod potestates gui erunt per tempora in civitate Novariac,
■ teneanlur et debeant omni anno infra tres menses post in-
» troitum sui regiminis ponere in consilio de inquirendis, ter-
» minandis et deffendendis omnibus terris et possessionibus et
» hominibus et iuribus, quae comune Novariae habet et habere
» debet in Blandrate et in eius tcrriloriis, el de praedictis faccre
» secundum quod maiori parti eonsilii placuerit » (Stat. mss.
mcdlx , lib. I, eap. ixxxrj. « Item statutum est quod potestas
» tcncatur exigere et habcre a comuni et hominibus Blandrati
* profodro libras xx imp. toliens quolienspcr comunc Novariae
» fodrum impositumfu crit civibus Novariae ;ethoc capitulum non
u possit rclaxa.i modoaliquo; salvo quod obscrvclnr sentenlia
» lata diu inter comunitatem Novariae et dictam communitatcm
• Blandrati, pro qua obligantur ad ccnsum annuum libr. c imp. »
(Stat praed. lib. I, cap. cxxxrx « De quanlitate fodri exigendi a
» communitate BlandratiJ » Hacc omnia lata suntpost Blandrali
destructionem , ac pnstquam comes Guido seu eius progenies
inde cxpulsa fuit. Quamvis cnim nobilisgens, cui a 1. Georgio
nomen, ab anliquis Blandrati comilibus, ui verisimile est, d
deseendat, seque Blandrati comites inscripserint eliam sequen-
tibus saeculis ac in praesenti inscribant, ac etsi ad rcrum suarum
dominium tunc tcmporis rcversos fuisse constct, brcvi Camenposl
tempore iterum expulsos fuissc, nempeante annum uccxux,prac-
citatum statutum indicare videtur, nec non aliud sic inscriptum:
1 Ut omnes scntentiac ct livrationes faclae de bonis quondam
» comitum Gosiorum de Blandrate sinl firmae, » de quo in nota
ad cap. cccxi aliqua innuam. Eadem fodri quantitatc in eommu-
nUatem Vtrcellarum Blandrati oppidum eodcm tanpore cx anti-
quioribus statutis obstrietum erat , aliisque obligationibus, quae
suam ei civitati subiectionem a/firmabant. Quanwis vero oppidum
everiwn ac destructum fundiius esset, eiusque hominet inter
finUimas eivUattt diviti, tamen nonnulla habitaeula huc illucque
ae tentim in vtteri oppidi area, novique ineolae communilatem
instxtuere eoeperunt circa annum uccxvi , quo texaginla hominet
inter te societatcm ineunt et statuta condunt propria, ut cx
documenlo xxm iunii apparct: « In prato retro *. Petrum dc
» Blandrato. In nomine Domini amen. Ad honorem Dei et
» comitum ct comuni» Blandralx cl salvo honore civitatis Vcr-
guarentare possessiones homimun Novarie et iurjs.
dictionis Novarie, quas habent in Blandrato vel
habuerint, seu in circumstantibus loeis, st oeca-
xione quod ibi de predictis possessionibus iusti-
ciam sub consulibus vel potestate illius loci facere
a Confirmatum-
» cellarum et Novarie et salva carta Blandratna iut tt -
» verunt omnes infrascripti inter se ad invicem. talvart
• gubernare, adiuvare el manulcncre ct defendere in personit
• et avere quemcumque iUorum , qui tunt tcl qui fiterintie hac
» soeietate; item si aliqua discordia orietur inter eot dt to-
» cietate , illi teneanlur stare precepta rectorum societatis
» omnium vel maioris partis, ct rcclores tcncantur sedare el
» pacificare omnes discordias bona fidt tme fraude et qwm
» citius poterunt : item illi de societate leneantur obedire omnia
» precepta, que sibi fuerint facta a rectoribus pro honore
o istius societatis; omnia isla et que fuerint adiuncta obter-
» venlur usque ad deccm annos, vt consularie islius tocielatit
• leventur per dies xr ante fesium s. loannis Baptiste temper
» omni anno. Item meliorando in hoc slatuto quod meliorari
» potuerit ad proficuum socielalis cum consilio rcctoma ct
» credentic, que fuerit pro temporibus. » (Marulclli, \\ com.
di Verc. vol. II, pag. SS7}. Charta blandrai/ia appellatur
coneessio quarundam immunitatum facta subiectis tuit a comi-
tibus nonis februariis anno uxcm, tequente uclxvii eonfir-
mata. Quae autem conventio tenendi Blandratum dirvtum anms
uccxxm et uccxxxu instaurata est, sed tantum pro forma,
ut videtur, aliter enim in ttatulis indicta non fuitstt tributi
quantitas in libris centum imperialibut Novariae ab oppido
periolvendis, quae ceteroquin in illum ius exercitut et tributi
tervabat a eomitibus ipsis recognilwn , qui vice sua bonorutn
suorun in Blandrato cessiones faciebant lum Novariat tum Ver-
eellis , aliaque eum oppidi incolit paciseebantur. Nam ir kal.
aprUis uccux traclatut divisionit territorialis dominU blan-
dratensit eiusque pertinentiarum cum Novaria initut etl, quo
nota dignum est « quod commune Vercellarum non potsit
» modo aliquo aceipere tn parte et divisa, quae ipsi comtrat
• VerceUarum evenerit nee alibi in distrietu Vercellarum ali-
» qucm de prcdictis habilatoribus veteribus comunit Novarie ncc
» aliqutm de corum descendentibus , qui sunt ct erunl utqve
» ad infinUum, nec aliquem de predictis hominibus de ncdio
» (nempe de Cantone de medio e ruinis burgi excitatoj, qui
» venerit in parle comuni Novarie , nec aliquem ex eorum
» dcscendcntibus » ( Monum. Uist. Patr. Chart. tom. II,
col. 1514). Pactam tamen dWisioncm rcipsa nondum a. mcclxvi
ad exitum perductam fuissc cvincimur ex convcntione rn idus
februarii facta, qua privilrgia a Vcrcellarum comile Bonote-
gnorio dc Arborio conceduntvr: « si contingcl commune Vercel-
• larum ad divisioncm vcnire de Blandrate vcl paetum ftcerit
» aliquod cum comuni Blandrali vel comum Novarie
» sed semper remancant domus, castrum, villa el hominet in
» eodem stalu sicut essent tcmpore divisionis vcl pacti faeti vel
» faciendi inler comune Vercellarum ex una parte el comunc
» Novarie rel comunc Blandrati cx altera » (In arch. com.
1'erccll. Bisc, IV, 453}. Talium conventionum effectu castrum
illud duabus simul subcral civilatibus , quibus librarum cen-
tum tributum solvere ct amiciiiam tervare tcnebalur , quum
inter cetcra convenerit: « Si amodo oliquo tempore praedicti
» homines Blandrati ct Canlonorum dederint vtl fecerint ali-
» quid in suprascriplis conventionibus factis inter predktai
• parlet , et in aliquo meliorem conditioncm faeerent cum eomwm
» Novarie, quod ad consimilibus comune et homines Cantono-
» rum Blandrali de mcdio Uneantur comuni Vercelkrum tam
» tn honoribus , potesteriis quam in aliquo alio , quod fierct et
» darctur pcr eos vcl uliqui pro eit comuni Novarie vcl sin-
• gularibus personis » (Chart. ri octob. uccxc in arch. com.
Verecllarum). Atlamen Novaricntes in quieta Blandrati pot-
sessione diu permansisse negat M. A. Cusanus , asserens Marli-
num Advocatum VereeUarum praesulem oppidum iUud oliaque
loca ullra Scssitem umnem a Novaria occupata ecclesiae suae
adiudkasse, nescio quo tempore (Discorsi islor. pag. SiS);
forte improvita irruptione , ut tunc mos erat, hoe factim ettt
crediderim, ted Novariam iterum eum expuliise etin srnpot-
sessione adhuc stelisse, doncc 1'icecomUum domimtu Novariae
Vercellitque codem anno (ucccxxxu) inducto, blandratensit
curia et comititltts restituti fuerinl.
Digitized by
Google
665
COMMVNITATIS NOVARIAE
666
t
voJuerint , impedirentur, vel alio modo irracio- a ordinatutn est per consiiium Nuvarie inter hotnioea
ipsius Joci et dominos.
CCXXTV. Ut consules burgorum et villarum te-
neantur circuire caslra et municiones et receta
poncium eorum, et denunciare potestati si refectione
nabili 1 *.
CCXXIH. Ut Olegium sit burgum »
Statutuni est quod Olegium sit burgum, et ha-
beat priviJegium burgi tale quaJe habet burgum
s. Leonardi 2 , salvis concordiis dominorum, et qnod
i Item slatutum est, qood potestates qui erunt per tempora in
civitate Novarie, leneantur et debeant omni anno infra in
menses post introitum sui regiminis ponere in consilio de in-
qoirendis, discernendis et terminaudis omnibns terris et pos-
sessionibus et hominibus et iuribus, que comune Novarie habet
et habere debet jn Blandrato et in eius territorio, et de pre-
dictis facere secundum quod maiori parti consilii placoerit.
Coniirmatum.
indiguerint.
* Item teneantur consules burgorum et villarum
singulis xv diebus circuire loca et castra et muni-
ciones burgorutn et Jocorum et receta poncium *, et
inquirere et videre si aliquid destructuni fuerit seu
refectione indiguerit a , teneantur sub suprascripto
banno denunciare potestati, qui pro tempore ftu>
rit ; et hoc statutum non habeat locum in burgo
Lavezario.
CCXXV. De consulibus burgorum non ekgendis
irrationabiliUr (Slat. praed.).
Ad materiem hanc pertinent alia ttatuta, quae in eodice b absque parabola potestatis
noetro conUneri debuissent, nisi is pene dimidio caruitset, nempe
« Quod potestas teneatur facere destrui domos eMnurum Burgi
» franchi » et « de non habendo habitaculo prope Zerrum , »
quae m slalutis mss. a. ucdlx, lib. I, capp. Lxxxn el lxxxi
teguntur, quocirca lectorem ad ea, quac de duobus illis locis
dicta sunt (not. ad capp. xr et lxxx), remitto. Miud insuper
statutum heic desideratum, • de castro et monte Mestimae
• custodiendo el affictando » ex stalulis mss. saepe laudatis
a. ucdlx hoc loco referendum censeo : « Quia in slatutis an-
» tiquissimis atque veteribui ncc non novit hmc retro editis
» conlinehalur et continetur statutum infrascripU tenoris vide-
» licet: Statulum est quod potestas omnibus modis teneatur
» salvare, gubernare H deffendere et tenere ct manutenere ac
» custodire et custodiri facere montem sive tastrum ilessimae
» et terra et Urrilorium pertinentia comuni Novariae in ipso
» monte el iuxta ipsum montem, nec amore vel limore vel banno
» vel atio faclo, quoi possit excogitari, ipsum relinquere vel
» dimittere vel restituere, sed omni tempore teneatur in comuni
» Novariae et custodialur et deffendatur, ut diclum est, per
» omnia; et hoc capitulum debeant iurare omnes consules
» Novariae se dare operam «t ita attendatur et obtervetur, ut ,
» dictum est , el omnes de credentia annuatim. Et hoc capitulum
» ponatur in brevibus sequimenti, super quo iurabunt homines
» dt Novaria et iurisdictionis Novariae sequimentum poUttalis;
« sed praedicta inUlligantur et sint ad maioris partis consilii
• voluntatem. Itcm quod polestas infra meiisem unum post
» introitum tui regiminis teneatur praecite exprimere tn eorwtito
» de dando ad fictum ad mcliorem convtnlumem quam poUrit
» castrum et Urram castri Mcssimae in voiuntale partium et
» illorum de consilio, ita quod nulla fortilicia ibi fieri possit
» nisi per comune Novariae, et hoc idem Unealur poUstas
. praecise de omnibus, quae comune Novariae habere reperiretitr
» in Novaria vel iurisdiclione, quae affictari possenl. Et quia
n tupratcriptum cattrum diruptum fuit de anno Vomini curto
» ucccLViii de mentibus augusti et septembris et octobris ptr
• homines de Biparia, quod caslrum fuerat acdificatvm et
» eonttructum ad honorem et utilitaUm comunis Novariae et
» per deffentionem iurisdictionis et Urritorii honoris et hominum
» comunit Novariae, et per comune Novariae fuit aedificatum
» supermonU in Urritorio ac iuritdicUone ac dittrictu Novariae,
» slatuerunt et ordinaverunt quod poUstat Novariae, qui nune
» ett et per Umpora fuerit, Uneatur el debeat tolit viribut
» manutenere el deffendere totum Urritorium et pertinentiat
» eastri et montit Mettimae ad utilitatcm et comodum comunis
• Novariae et quantum ad iurisdictionem et quantum ad Ur-
» ritorvum » (lib. I, cap. lxxxfiii).
A D. Leonardo, cui dicata antiquitut ett . eanonicalit ecdetia,
censeo «omen habuisse vetustius PaUanliae oppidum in Ver-
bani lacus ora. Hoc nonnulli Pollentiam dixere , ut Alciatus ,
yolaUrranus aMque, at perperam propUr nominit tmiHlu-
dinem, quam habebat Pollentia trans Padum, cuius adhuc ruper-
tunt rudera inter Tanarum et Braidam oppidum, hancque prae-
dicti auctores commutarunt cum oppido novariensi, de quo hic
agitur. Ei oppido antiquitas et romanae aetatis monumenta aucto-
ritatem poriunt. Novariae sacrae auctor coniicit Ulud exordia.
nomenque sortitum a PallanU ditittimo CiaudH Caetarit liberto,
quem Tacitus el Svetonius tradunt rerum summam gubernasse
mb eo imperatore cum Narcitso donaiae libertalis collega, hic
loei forlasse exortoac moranU et vUlam postidente, cuius extal
tn oppido tn «taraore tmmptto a GaMerato relata(num. 44).
Attamen Guido Ferrarius (De Insubr. Antiq. diitert. ix ) diisentit
Pallantiam aut a Palianle aut tu Pallantis liberti gratiam fuisse
9 Statutum est quod non liceat alicui burgo
iurisdictionis Novarie eligere consules, nisi primo
petita licentia et parabola a potestate Novarie vel
consulibus comunis, et tunc ita eligant sicuti eis
per potestatem vel vicarium fuerit iniunctum, et
A Casselur.
B Casselur.
condilam, tamtlsi fortasse oppidum potueril amplificari et ct-
lebritate nominit augeri eiut causa, et multo antiquiut fuistt
exislimat et a primit lnsubriae tncoit» conditum , cum huiusee
nominis loca pluries occurrant ubique in Europa, std in Ger-
mania praeeipue. focabulum, ait ipse scriptor, videtur celHcum;
cerie prisci Gcrmani Palanz vocabant oppida locaque, ubi natio
conveniebat ad res publicas et negotia peragenda ; etpluraloca
circa Ferbanum in eiusque finibus et circa lacum Velinwm
regionetque ab Umbris antiquitus habilat similia omnino no-
mina habuisse. Palantiam cerU plurimum olim floruisst argu-
mento sunt monumenta et inscriptionet reliquae ex pluribut, quae
negligentia maiorum intericre , a Gallerato et Alciato relatae ,
teslantet inter eaetera ibi romanos mililes mansisse ad hune
Verbani aditum in Helvetiot aliotque Germanos custodiendum.
Ibi, uti et in proxima Intrasca vatlc, saec. xt dominiumtem-
porale novarientis episeopus exercebat , brevi tamen tempore ,
oppidum Btandrati comilibut obtinentibui, qui in eo cattrum
exstruxerunl , nunc eversum, minimis eius ruinis manentibus.
Fridericut vero I anno mcivi et Henricus IV subsequenti ucxc
huiui regionis dominium Barbavariis eonfirmarxmt , Othone IV
eastri donationem a. vccx iiidtm addcnte. Deide comct Guido
Barbavaria incolis tnvwu* novarf>n« reipubtieae a. mccxrm
bona sua feudalia, inter quae oppidum hoc erat, vendidit; sed
oppidani a ekitalis subiectione et dominio abhorrtntes, cum
Verceltis foedus pepigerunt ut Novariat bellum inferrent ad
libertatem sibi servandam : tamcn adversa fortuna utentes ,
licet usque ad ignem ct sangoinem Novarienses evertere ii tu-
rastent, post focdut a. ntccxix hiUr Novariam Vercellasque
percussum pacem eum civitate inire tr nonas ianuarli a. mccxxiii
coacti sunt, eiusque se dominio tubiicere. Non diffiteor tamen
oppidum Burgum Mancrium ex veteri item ecclesia sua circa
saec. ix erstructa Burgum s. Leonardi interdum dictum fuisse.
Pontium reccpUxula seu pracsidia, quibus militct sese ab hoslium
offenmnibus tuebantur; vel Umporaneae munitionis tptciet,
quam Galvaneut Flamma docet etiam Meleniani prope Medio-
lanum exstructam fuiue. Hane voeem habent et Hatuta Blan-
derati cap. ui : « Omnet rectoret Blanderati debent
» exigere omnes compostwas , quat potuerint hominet locorum
• et cantonorum Blanderati cauta muniendi et aptandi vUlat,
• receta tive cattra, vel fractat et rettat locorum eU. • Huius-
moii munitionem auetor Annalium mediolanensium vocat « re-
» ceplum tive motla ; » mottae vero erant colles editave loca in
planitit, arU ac manu parata, fotta T vallo ac turri munita,
retiquorum cattrorum ad inttar. Motta ideo vocitaUu ittumulus
videtur, eo quod Urra mota fuittet ut in collem asturgeret.
Tette Muratorio, phtres huiutmodi motae vulgari vocabulo
Motte appellatae in Longobardiae agrit pattim erant ae sunl
et in reliqua ItaHa , antiqua aliquot ntuntttonum vestigia pro-
denUt (Antiq. Ital. tom. II, cei. 504).
! Aliqua hoc hco dtsiderantur.
85
Digitized by
Google
667 STATVTA.
potcstas teneatur illis denunciare vel denunciari a sol.
668
facere 1 ; et sit precisum.
CCXXVI. Ut in ambaxalam ire aliquis non co-
gatur.
* Item quod aliqua persona Novarie vel districtus
non possit cogi ire in aliquam ambaxatam.
CCXXVII. De ambaxatoribus non dandis.
* Statutum est quod amodo in antea aliqua
persona ad es comunis non debeat associare ali-
quem potestatem, qui de Novaria exeat, ubicumque
vadat, sive in iurisdictione Novarie, sive extra iuris-
dictionem Novarie, sive in introitu sive in rever-
sione, preter potestatem comunis Novarie, quam
liceat ad es comunis asociare.
CCXXVIII. De ambaxatoribus.
11 * et non plus, et hoc inteliigatur quando
iverit per Lombardiam. Si vero extra Lombardiam
tunc habcant B ad voluntatem consilii ; et qui semel
in anno iverit in ambaxatam , non possit per totum
ilhim annum cogi ut vadat in ambaxatam, etsi
per episcopatum Novarie iverit.
CCXXX. Ut banniti de maleficio, interdicti, ab-
hominati sive defecti non habeant sotdos a comuni.
c Item non paciatur potestas aliquem bannitum
de maleficio a consulibus vel potestate, sive inter-
dictum sive abhominatum, sive a suis honis de-
fectum 1 habere soldos a comuni D .
CCXXXI. De militibus eligendis ad soldos.
B Statutum est quod potestas seu consules te-
neantur, si eligerint vel eligere fecerint milites ad
c Teneatur potestas quod non possit nec debeat b mittendum in exercitum ad soldos comunis, primo
dare alicui persone vel personis, que non sit de
iurisdictione Novaric, ambaxatorem vel ambaxa-
tores ad es comunis; et hoc capituhim sit pre-
cisum.
CCXXIX. De soldis ambaxatorum.
* Qui iverit in ambaxatam extra iurisdictionem
Novarie pro comuni Novarie cum tribus equis,
debeat habere pro quolibet die sol. vm E imp. et
non plus. IUe qui iverit cum duobus equis, ha-
bent sol. v F , et cum tribus, sol. vm, et cum uno
A Cassetor.
B Cassetur.
43 Cassotur.
v Aprobatum.
B X.
r tii.
1 Consulet ad tncorum oppidorumve ret gerendat tltcti ex IfovarU
statutis iuramentum praeitare cogebanlw fidelitatis et rectae
adminutrationU communitatu eU conereditae. En eiutmodi
iwamenti tpecimtn : « /n nomine Domini. Hoc ett tacramentum
• quod facert debent contulet Paliati. luro ego ad tancta Dei
» evangelia guod bona fide et tine fraude cuttodiam et salvabo
» pertonat et re» loci Paliati tam dominorum quam rusticorum
• tempore mti contulatut. Item iuro de guiderdonis, gue de-
» bentur aliguibu* pro comuni Paliati, et uni creditori qui
• haberet breve ab ipto comuni, tatUfaciam et breve excuciam,
» et hominet qui de taleU vel aliu icufiU voluerint satufacere
» in pecunia vel in bonu pignoribui Novariam non ducam.
» Bannum a xn denariit tupra non imponam alicui tine con-
» tilio maiori» partu credentie. Compuiturat et bama imposita
» bona fide et tine fraude eXcuciam , nec de eii alicui faciam
» graciam. Vinras el toci estate et hietne tensabo et tensari
• faciam bona fide sicut siliginem et aliam blavam , nec di-
» mittam alicui habenti oves, sive sit massarius sive manoalU,
» ultra quatuor capras , et ri non habet ovet, ultra duat, ita
» quod quolibet tempore faeiat eas cutlodiri per aliguam per-
11 sonam, que non custodiat nUi illas unius kominis. Item
• quod faciam botia fide hominet venire x diet ad aptandat
» vias ville tive intut sive foris cum bobut et ptaustris et
» hominibu». Item bona fide claudam et claudi faciam villam
» el clautam teneri. Item quod tempore mei consulatut non
» accipiam nec habebo ultra . . . concettum ett mihi in salario,
» videlieet eompusturas ct banna , que consilio credentie.
» Camparios faciam mihi singulU xr diebus manifestare in
• credentia et vicinantia presat, el ea que consueverunt ma-
» nifestare camparii Palatii in crederUia et vicinantia » ( Chart.
in archivo Cathedr.J. Cuique perspuue manifestum est, hoc
consulum iuramentum esie quoddam villae Paliati itatutum;
quidnam enim initio tuo erant ttatuta , nisi praetorum et con-
tulum promusiones in publicU populi comitiU tacramento fir-
matae ca omnia fideliter servandi , quae muneris tui erant ?
Praesae nomine, cuiut hcic meniio, intelligi opinor debiti
tabulat, guibut quU tub comprehensione corporu, ut videtur
(unde vocu etymonj, se eiut solutione obligabat.
eligere et eligi facere milites equos habentes suos
ad arma et de armis , prout potestati videbitur, et
priusquam eligantur, statuatur certa quantitas so-
lidorum cuique eligendo consilio maioris partis
credentie.
CCXXXII. De equis impositis non remittendis.
p Ilem statutum est, quod postquam equi fuerint
impositi per impositores, quod potestas nec aliquis
de eius familia non possint remittere dictos equos
modo aliquo a . Et sit precisum.
CCXXXIII. Ut clericus vel non solvens fodrum,
non possit militem excusare, nec ad meliorandum
recipiatur equus.
H Item statutum est, quod aliquis clericus vel
c aliqua alia persona, que non sit civis Novarie, et
que non solvat fodrum cum comuni Novarie, vel
aliqua alia persona, que stet cum altera, et que
non teneat casam et curtem non possit nec de-
beat equitare seu excusare aliquem Novarie et epi-
scopatus cui impositus fuerit equus seu destra-
rius 3 pro comuni Novarie, et quod aliquis equus
cum iin equis sol. xx, et cum tribus equis sol. xv imp. et cum
duobus sol. \ ; et iion possint ambaxatores ducere ad expensas
comunis Novarie ullra equos iui euodo extra Lombardiam,
et ultra equos tres euodo per Lombardiam. Et si per episco-
patum aliquis iverit in ambaxatam , habeat cum tribus equis
sol. vni , et cum duobus soL v et cum ono sol. 111- Et quod
aliquis clericus per se vel per submissam personam non possit
habere soldos pro aliqua ambaxata a comuni Novarie.
Aprobatum.
nec aliquod oflicium in comuni.
Cassetur.
Confirmatum.
Et quod illi milites , quibus impositi fuerint equi , qui non te-
nuerint et consignaverint ipsos equos , et qui non iverint vel
non miserint scontrura, qui sit vdoneus arbitrio potestatis ad
cavalcaias , quando alii milites consignabunt et cavalcabant ,
non possint habere adequancias nec soldos a comuni Novarie.
ConGrmatum.
iurisdictionis.
1 Stat.praed. addunt sive clericum.
8 Cf. rubr. « Ut omnes cives qui habitant in alienis iurisdictio-
» nibus, emant domos in civitate Novariae ; • et * Quod bona
> cuiuslibet sint obligata pro fodris et taleis et oneribus •
in stat. praed. , et notam ad rubr. Statutorum JVovocomtn-
sium ad cap. • Ut qui non cst in facultate faciat se ponere. •
3 deslreritu ( Slat praed.) ; dextrarii dicti etiam dextralet atiquando,
eranl equi maioret et cataphracli teu cooperti pallio et vettiti.
Digitized by
Google
COMMVNITATIS HOVARIAE
6 7 o
669
non possit recipi ad meiioranduui uUo modo, et sit a CCXXXVII. Z?<j restitutione equorum et artna-
precisum.
CCXXXIV 91« concionatus fuerit de andata,
ad ipsam ire personaliter tenealur.
* Item statutum esl, quod si aiiquis de Novaria
vel iurisdictione Novarie * cpnctonatus fuerit in
consiho pubblico vel privato, quod debeat equitari
pro comuni Novarie, seu milicia Novarie vel po-
pulus quod ilJe qui hoc cpncionatus fuerit, te-
neatur et debeat personaliter c ad ipsam andatam s ,
cavalcatam seu stremitam et exercitum equitare seu
ire; et qui contrafecerit, solvat bannura comuni
Novarie pro qualibet vice solidorum o imp.
CCXXXV. Ut cives, si excusatorem dederint,
ad cavalcatam vel exercitum exlra districtum iYo-
Darie non cogantur. b
0 Statutum est quod aliqua persona civitatis et
burgorum coherentium civitali Novarie non possit
cogi ad aliquem exercitum seu cavalcatam 3 extra
districtum civitatis Novarie, dum tamen det excu-
satorem pro eo B .
CCXXXVI. Ut nullus excuset ultra unam mi-
liciam, nisi fuerint duo ad unum panem, quipos-
sint duas milicias et non ulterius excusare.
r Item statutum est, quod nullus de Novaria
possit equitare vel excusare aliquem vel aiiquos de
Novaria vel iurisdictione Novarie ultra unam cava-
lariam vel impositionem equi; salvo eo quod si
duo fratres vel alie ydonee persone steterint ad
unum panem et unum vinum, possint excusare
duas milicias 4 et non ultra, quotquot fuerint ipsi c
fratres vel persone °.
A Confirroalum.
B tetnporibus qaibus equi non erant impositi per comune iNovarie.
c vel per suficientem excussatorem.
d Confirmatum.
B qui non sit scutifer.
F Aprobatum.
o Et qoi contra fecerit, det et solvat pro banno comoni Kovarie
sol. c imp., et non possit babere adequancias a comuni Novarie.
quibus militet utebanlur potistimum in bellis et praeliis, quos-
que passim equos ad arma haec statuta vocant. De iit loquilur
ttiam Radevicus De gest. Frid. lib.lll, capit.xxvi, xxxvn.
populo (SlatUDii, fol.x.).
Andata accipitur pro incursione vel expeditione militari, eoque
sensu usurpatur in Cronico Parmensi ad an. uccxcri : • Bo-
• nonienses redeundo de quadam andata, quam feccrant in
» districtu lUutinae contra marchionem, praeliati fuerunt elc. » t
ap. Murat., Rer. llaL Script. tom. IX, col. 836.
irt (Stat. mdxi fol. x, et Mss. mcdlx).
Quoties contra hostes bellum instaret, libertatum tempore mos
fuit universum fere populum ad arma excitandi, quod avi nostri
appellabant in exercitum vel hoslem bannire : hostit quippe
idem fuit olim atque exercitut , quia exercitut ipte cogeretur
ut tn hostes procederet. Ante omnia ex Longobardorum legibut
habemut quinam militiae dettinatus, quando in exercitum am-
bulare necesse fuerit , immunis tunc ab expeditione evaderct.
Excipiebantur tantum ab universali obligalione sex kominet
« unum caballum habentes », quorum tamen equos Luitprandus
iusserat utui futuros iudicibus id est comitibus « ad taumas
tuas '. Insuper « de minoribus ttiam hominibut, qui nec tasat
» nrc lerrat habent », decem excipit, qui iudici « faciant pcr
» hebdomadam unam trtt nperat , usque dum ipse iudex de
» exercitu revertatur. • Scultasiis nempe minoribui iudicibut
dimittebantur tres hominet equum habenlet tt quinque de mino-
it&ia. Saltariis, nempe cuttodibus «ftnorum, accipere tibi nnum
tquum licebat , et «num de hominiftiM mtmjnw. Paucit his ex-
teptis tt tervit a legt indiclit vtl prohibilit et panperibut, rcliqui
turarum et aiiarum rerum.
A Quicumque in exercitu comuni sive in expe-
ditione vel ad soldos pro comuni in exercitu vel
cavaicata equos cum hostibus pugnando vel hostes
persequendo seu fugando seu etiam fugiendo * ami-
serint, illorum equorum, prout hic inferius conti-
netur, restitucionem a comuni Novarie consequan-
lur; militi seu persone qui equum amiserit c , si
equus fuerit librarum xl imp. , et usque ad libr. l
et non amplius , etiam si fuerit piuris precii ,
a Confirmaium.
B vel alio modo sine sua calpa ct dolo, postquam moverit ad eun-
dum ad dictum exercitum vel andatam.
c fiat restilucio de illo equo in iila qaantitate, in qua eislimatus
fuerit ille equus, per exstimalores ad boc per potestatem cum
consilio xii sapientum electos, qui exstimatores dcbeant esse
octo; et qui exstimatores debeant iurare in consilio poblico,
quod ipsos equos exstimabont bona fide secundam valimentam
eoruni.
ad bella proccdere cogebantur tub poena guidrigild saura in
sacro palatio componendi, si domi line regis permissione aut
iussionc stetissenl. Ex posterioris autem aevi principum legibus
rigide militiae res agebatur, ut vix pauci eximerentur, et clerici
ipsi univerti , episcopo eos ducenle , militiam belli urgente ne-
cessitate sustinerent ; quo factum est ut paullatim Marlis furor
iptos posiea invaderct. Immo quique miliies pecunia tua ap-
paralum hostilem et victum libi parabant , donec eis fodram
scu victualia exigendi mos aut abutus invaluit. Decurrente
vero tacc. xit cocpit apud italicam gentem acriui quam antea
fervere studium rei militarit ad libertatem vel acquirendam
vel luendam , omnesque ad arma capessenda in bello tenebantur.
Discrimen tamcn erat inter varias pugnantium species. Milites,
qui a Lalinis promisctw appellabantur pedites et equites, tune
prout apud Longobardos erant qui equo militabant, peditet vero
cacleri gregarii pedibui moventes, ul cxercitales Longobardo-
rum , tive sagillarii et arcatores sive gladio et sculo armati.
Aderant quoque in exercitu militrs tive equites a duobus vel tribus
equis quot tecum adducebanl, unum pro se, alterum pro supple-
mento aut pro sarcinis portandis destinatum , et quandoque tibi
iungebant duos tcutiferoi icu hattiferot in equit insidentes,
ipios etiam ad pugnandum, quotics rcs deposceret, idontot atque
compositot, et stipendium pottea percipientes. Equiles vero galea,
clypeo, hasta, lorica, ente aliisque armis contecU et instructi ,
quae extra praeHum a tcutiferis portabantur, maioribus equis
pertaepe cataphractis utebanlur, quos eqaos ad arma et dextra-
rios nuncupabant. Subiuncli vero scutiferi minorcs equos ple-
rumque adhibebant, quos roncioos appellandi mos fuit ; pedites
vero gladio, tagittis, bipenni, eultris , pugionibus, mitsilibut
aliisque armit ad laedcndum aptit el scutit ad tuttlam ince-
debant. Arcarii cxpedilioret peditct arcu simplici utebantur ad
tagittas emittendat, balistarii graviorcs instrumento quodam li-
gneo maiori vi sagiltas cxcutiebant, vel balistis grandibui addicti
erant ad maiora leia aut taxa longius proiicienda ; alii aliler
pugnabant. Nobiles et arlifices simul armis arreptis ad aciem
convolabant , in regionct divisi prout huic illivc urbis tectioni
vel portae pertinebant , tuis vexiliis singulatim praeeuntibus, et
quoties obsidioni alicuius caslri vacandum erat, plures vel pau-
ciores bellantes, prout necessilas postulabat, iubebanlur illuc
accedere, vel eiiam universi vives ad arma confugiebant, quibus
tympana pulsantes , tubicmet et cornicinet animos addebant ,
rel etiam magnos clamoret elicientes, ut hottet terrerentur. Sed
nimia in populum incommoda ex hac univerta convocatione in
arcem castraque prodeuntium tffluebant ; quare salius visum
eil cohortet ac legionet pugnatorum hommum conscribere atque
stipendio conducere , quorum inde variae speciet evaterunt a
cl. Muratorio detcriptae in distert. xxvi Rer. llal. Script., tub
exteri quandoque ducit imperio intedentes. Sed eiutmodi com-
milUonet funetli potius reipublicae quam utiles fidem taepe datam
faUebant, imo abominandit prodilionibus avariliae cauta tese
immiscuerunt ; quare italici viret suas sensim agnotcentes ,
saienlo xiv e tinu suo ium duces tum militcs deligere eoepe-
rvnt non exigua eum mililarii disciplmae restauratione. Tunc
co deventum esl , ut exterorum quoque hostium formidabUet
exercilus italica militia ac virtus aUriveril, ac tn ttipta sin-
jfutaria /brltluamt* experimenta dedcrit
86
Digitized by
Google
671
STATVTA 672
restitutio sibi flat a comuni; verum si minoris precii a polerus ille ab hominibus bone oppinionis xl Jibr.
fuerit, id est si ab eo, qui equum amiserit minoris
precii, libr. xl imp. emptus fuerit, tantum precium
equum amiltenti a comuni Novarie restituatur,
quantum equus fuerit emptus, nec obsit vel prosit
equum amittenti utrum equus plus vel minus va-
luerit quam fuerit emptus. Et hec restitutio fiat
testimonio bonorum hominum vel iuramento illius
qui amiserit.
* Hoc idem dictum est de omnibus rebus et
armaturis 1 et indumentis et vasis argenteis * in
conflictu belli c tam per se quam per suos scutiferos
amissis D . Demum si contigerit aliquem in aciem
vel in ordine pugnandi constitutum sine mandato
potestatis, vel etiam sine mandato eorum, qui pre-
ordinati fuerint ad hostes declinare, quicquid dam-
pni ipse passus fuerit sibi ipsi imputet, et amissa
sine restitucione iaceant, nec propter hoc a pena
banni impositi excusetur ; et predictarum rerum
restitutio tantum intelligatur debere fieri, cum ali-
quis ex mandato potestatis vel eius nuncii se ad
pugnam presentaverit, vel fugando, persequando
seu etiam fugiendo res, ut determinatum est, amit-
imp. extimatus fuerit valere, vel si minus fuerit
extimatus valere, usque quo fuerit extimatus, vel
etiam iuramento ipsius, qui polerum ammiserit.
CCXXXVHI. De restitutione rerum comodata-
rum ad ducendum ad exercitum comodatori fa-
cienda, et ut omnia lucra veniant in comuni.
A Item non liceat alicui persone eunti in exer-
citum vel aliqua expeditione 1 res alienas ab aliquo
de iurisdictione Novarie in comodatum acceptas,
si aliquo casu eas amiserit, dicere se ad reslitu-
tionem rerum admissarum 4 aliquo legis auxilio vel
consuetudine seu iure introducto non teneri, sed
adeo 3 in omnibus et per omnia ad rerum amissarum
restitutionem teneatur, sicuti alio aliquo contractu
utili teneretur, et omnia lucra veniant in comuni.
CCXXXIX. De restitutione equorum *.
Item statutum quod si aliquis equus mortuus
fuerit vel mangagnatus vel vulneratus vel guastatus
in exercitu vel cavalcata vel alibi in servicio co-
munis Novarie, si ibi ductus fuerit postquam domum
exiverit, antequam ad domum rediat, (et) occa-
xione ipsius exercitus vel cavalcate vel expeditionis
tere contingerit. Qui vero polerium indomitum vel vel andate mangnatus fiierit vel mortuus propter
ita iuvenem emerit, quod ad usus bellorum et con-
cursus hoslium tempore emptionis non sit sufficiens,
postea vero factus equus et ad bellum ydoneus, si
ipsum amiserit, ut dictum est, non intelligatur sibi
fieri restitutio tantum modo ex emptionis precio,
sed sibi fiat restitutio usque ad libras xl imp. , si
Confirmatnui.
sine dolo et cnlpa amitentis.
vei alibi postquam motus fuerit ad eundum in exercitu vel
andata.
scilicet quod Qat et fieri debeat amitanlibus restilucio de pre-
dictis in illa quanlitate, quam probaverit legiptime dictas res
amissas valuisse lempore amissionis.
1 Armorum, quae in bello adhiberi tolebant, descriplio habelur
in recensione rerum , quae e casiro Rodobii Papienses abstu-
lerunt circa annum uccm : • In primis tres equos valentes
» libras centum minus quatuor papienses el loricae xxiiii , et
• pancerie xxxrmi et capironi xxtu et maniberge xu et can-
» berie xxxnu, que arma in summa valebanl libras sexcenlum
» et sedecim et solidos octo papicnses. Item scuta xiri , caceti
• liii , cistarelle xr, spale XLn. Item traponte xu, et xo-
» rate n, lintiamina xxx, coxaroni xxir , mannarie x, pici xn,
n secures, lancie Lxri , plumbate rm, custelli xx , man-
» telli x, cape 111 , vorobii cum tinivellis xn, faltoncs xri ,
• male quatuor, que omnes res in summa valent libras centum
» etL.... massas ru, faxelaiores 111 valentes solidos 111 , va-
« lentes sol. xim , cultros tres valenles sotidos rmi, iuga 11 tt
» valentes sol xxruti papienses, falzonas 11 vaknles sol. rtt,
» forcas r valentes sol. x; cassam I et tonicas 11 va-
• lentes solidos xxx, et galeam unam valentem sol. x, man-
» nariam unam, securem unam fornices valentes sol. x, conzales
• //// ferratas el 11 inferralas valentes sol. xir, scuta rti
» peditum et cistarcllas mi ct gamberias rt de radice valentes
» sol. lx minus sol. 11, lanceas 1111 longas et rut de milite
• valenles sol. xx, spelos duos valenles sol. ri , arcos im,
» carcaxum unum valenles sol. xl, albalestam unam ossi
» valentem libras x imp., ilem aliam balestam ligni similiter
» valentem libras decem , item aliam balestam ligni valentem
» libr. r similiter imp. Insuper alias r albalestas valentes
» sol. l , mucrones 11 valenles sol. xx. Item forios 11
» loricae valentes sol. xr, item subtellares 11 et cultellum va-
• lentes sol. r , falzonem 1 valentem sol. 11 , ensem 1
• valentem sol. 11 11 (Charta xxrtu dec. mcciii in Monum.
UisL I'atr. /, col. 4102).
damnum (Slaf. mcdlx et mdxi).
strachum vel infundationem 4 vel alia de causa
occaxione ipsius andate, debeat habere a comuni
Novarie restitutionem ille cuius fuerit equus, si
fuerit morluus, secundum quod fuerit extimatus
in libris comunis Novarie ; si non fuerit extimatus ,
arbitrio bonorum hominum ; si fuerit mangagnatus
c vel guastatus, arbitrio similiter bonorum hominum;
et non possit extimari ultra libr. quinquaginta imp.,
et usque ad illam quantitatem possit extimari; et
sit precisum.
CCXL. De adequantiis equorum °.
Statutum est quod potestas et rectores Novarie,
si contingerit, quod Deus avertat, quod propter
guerram comunem imponerenlur vel miterentur
equi hominibus Novarie et iurisdictionis, teneantur
dare de avere sive peccunia comunis sive de comuni
Novarie cuique habenti et tenenti ex precepto *
equum ad arma ydoneuni, et per potestatem seu vi-
carium aprobatum, B Iibr. vm imp. F pro ipso equo
per annum pro adequantiis *, et pro roncino, si
A Confirmalum.
f ■ Non ponalur.
c Confirmatum *.
D potestatis ct comunis Novarie.
e per quatuor sapientes ad boc electos pcr potestalem Novarie
consilio xu sapientum.
F xii imp.
1 aliquam expeditionem ( Stat. mcdlx et moxi ).
2 Corr. amissarum.
3 sed ad haec in omnibus ( Slat. mcdlx et mdlxii ).
4 Strachum dicebatur lassitudo equorum ex nimia fatigatUme;
infundalio vero eral equorum morbus eveniens ex potatione
superflua vel ex immoderato labore. Hae voces omittuntur i*
gloss. Ducang.
5 Sed postea abrogatum fuisse videtur ex lineis in crucis fortnam
supraductis.
6 Adaequantiae nomine appellala fuit iusta rerum aestimatio, seu
adaequatum cum re atiqua prelium; de ea legimus in Sta-
tutis Vercellarum : • Ilem quod aliquis renzinus scriptus com-
» muni ad slipendium vcl in adaequantia tel aUler non posiit
Digitized by
Google
6 7 3
COMMVNITATIS NOVARIAE
G 7 4
habuerit, sol. l imp. *, quos denarios teneatur a vel cavalcata cum hostihus pugnando vel hostes
potestas et rectores Novarie ei dare vel dari facere
ad octo dies post aprobationem ipsorum equorum
ad arma pro medietate, et aliam medietatem in
medio anno, si guerra tantum duraverit, alioquin
pro rata temporis quo guerra duraverit. Et de-
persequendo vel fugando seu etiam fugiendo aliquid
lucratus fuerit , illud lucrum veniat in • comune
Novarie. '
GCXLII. De prexoneriis scontrandis.
■ Statutum est quod potestas teneatur scontrare
narios pro roncino 1 similiter teneantur ei dare per vel scontrari facere omnes prexonerios, qui sunt *
ipsos terminos. Et si contingerit aliquem vel ali- in fortia comunis Novarie pro illis prexoneriis No-
quos tenere equum sive equos ad arma ydoneos varie et iurisdictionis, qui detinentur ■ in carceribus
sine preeepto, dum modo per potestatem vel eius ab inimicis comunis Novarie x , infra kallendas marcii
vicarium vel rectores fuerint aprobati, teneatur po- proximas per illos modos, qui placuerint maiori
testas vel rectores cuihbet dare pro ipso equo pro parti credentie, et ab illis kallendis marcii in antea
adequantiis libr. viu imp. per predictos terminos; singulis duobus mensibus teneatur potestas ponere
et teneatur potestas vel eius vicarius vel rectores in consilio de aliis carceratis, si qui fuerint in fortia
aprobare equos per se ipsos, quos racionabiliter comunis Novarie, scontrandis pro illis carceratis
viderint aprobandos; et istud capitulum non possit b Novarie et iurisdictionis , qui detinentur c in com-
removeri vel diminui etiam consilio maioris partis pedibus ab inimicis comunis Novarie, et regere a
credentie convocate, nisi in ea credentia sint cen- ad voluntateni illorum de consilio.
tum homines de consilio vel plures.
CCXIX Ut lucra facta in exercitu veniant in
comuni.
B Item quod quicumque in exercito comuni 8 sive
in expeditione vel ad soldos pro comuni in exercitu
A libr. sex.
■ Aprobatnm.
CCXLIII. De aquis fossatorum civitatis.
D Bona fide operam dabunt rectores sive pole-
stas, quod tota rugia qne vadit per fossatum civi-
tatis, ex quo intrat fossatum, donec exierit de ipso
fossato , stare debet expedita 3 , et quod nullus
A qui fuerint pcr tempora.
B detinerentur.
c detinerentur in carceribus.
a Confirraatum.
» acslimari ultra florenot deccm auri. » (Lib. Vll, fol. cix v.°).
/n re tnilitari adaeguantia videtur fuiste servilium eommu-
nitati a militibus praestitum, quo quis ad arma idoneus equum
ad pugnandum instructum tenebat pro communitate ipsa, eertam
pecuniae summam ratione stipendii accipiens, et si arma lae-
derentur aut amissione perirent , ac equus in bello inabUis ex
vulneribus fieret aut decedtret, damni illiui instauratio ei persol-
vebatur ex vectigalium redditibus aut publica quavis pecunia
rei perditae pretio adaequanda. Indemnitas haec pro armis
equisve amissis aut vitiatis videtur iis solum militibus tunc per-
solutam fuisse, qui non sponte sua ad bellum procederent, sed
a publica potestate designati et deiecti; ex quo apparet iis
temporibus, reipubtieae libertate ab extemis hostibus comminata,
nonnullos cives, praecipue calente iuventute praestantes patriaeque
dUectione ad artna sponte confugisse, qui usque ad initampacem
communi aerario aiebantur, nulla tamen interdum facta quoad
arma equosque, si perirent, damnorum instauratione. In Ver-
cellarum tamen historiis legimus tnarchionem Lanceam impe-
ratoris vicarium illius civilati* rectori praescripsisse « quod
• debeat solvere adequantias de comuni illis , qui tenuerunt
« equos in anno preterito sponte vel preeepto poUslatis ultra
» illorum ducentum , qui tenuerunl equos pro comuni » (Chart.
rn martU mccxl in arch. eomm. Vercell. Bisc. r, 38/ ) ; et in
Mediolani Statutis anno Mcccxcri inslauralis : « non fiat per
» eomune Atediolani emenda alicuius equi , nisi de iltis equis ,
» qui mortui fuissent vel anichiltati in proelio vel bello pro
» eomuni Mediolani. »
1 Roncini , ital. ronzino, notnine saepius veniebat equus gregarius,
quam vocem quidam a theutonico ruyn et ruynen seu castrare
deducunt , quasi runcini fuerint cantherii ; raro ipse dccipie-
batur pro equo nobili ad usum militarem apto atque experto.
Praeterea roncini erant minores equi, quibus sculiferi in bello
insidebant , eaque vox tunc plebi ac scriptoribu* communis erat.
« Interea , *ic ait Radulphus mediolanensis , milites Mediolani
» egrediebantur de civitate et auferebant sculiferis exercilus
» roncinos ; et tantos abstulerunt, quod roncinus quatuor soldis
» tertiolorum in civitate vendebatur » (De rebus gcstis Frider.
in Ber. Itai. Script. tom. VI, col. 44Si). Fuerunt et palafredi
scu palafreni dextreriis minores, maiores roncinis, in subsidium
equitum ducli. Indilum equis maioribus ac praestantioribus et
ad betlum educatis dextrarii nomen fuit, quem lohannes Vil-
lanus « ricco e grosso cavalto » dicit, eo quod sine sessore
ad dexteram a scutiferis ducerentur, tradendi mililibus, quum
eos posceret occasio pugnandi. MUites enim sive equites in itinere
palafredis aut roncinis non raro utebanlur, ut pugnaces tquo*
non fatigatos instante ccrtaminU hora reciperent.
9 comunis ( Slat. hcdlx et mdxi ).
1
Captivorum permutatio vel liberatio posl praelia etiam antiquitut
fiebat. Excitato inter VereeUas et Novariam bello, ut saepissime
fieri solebat ex quavis quaesita causa, propter possessiones co-
mitum blandratensium , quae erant in sessitana valle , et pace
> mox composita, Mediolani praetor inter bellantes mediator
anno mccxxiii tertio kal. iunii Vtrcettarum dvitati praecepit :
• ut teneat firmam treguam in pertonis et rebut hinc ad kal.
» ianuarii proximas hominibus Novarie, et per commune Ver-
» cellarum debeat manulevari prexonerios Verccllarum, qui
» tunt in carceribut Novarie. » Deinde inseguente iulio Petracius
de Binago consul iustitiae Mcdiolani captivorum negotia gerent,
eaptorum per communitatem Novariae eiusque amicos, prae-
cepit Tazoni de Mandello potestati Novariae pro bono initio
pacis et concordiae « quatenus pcr sacramenlum sine mora de
• cetero liberent ...,a earceribus suis et suorum amicorum et
» sue partis omncs illos eaptivos incarceratos Vercellarum et
» suorum amicorum et tue partis , quos habcnt et habuerunt
» (exceptis bannitis eommunit Mediolani) et in tanta
• quantitate , ut continetur in suprascripta manulevatione , et
» omnes alios captivos , si quos habent , quasi non forent ma-
• nulevati. . . . ipsit caplivis primo solventibus quidquid de iure
» solvere et dare debent pro eorum cuttodia et pensione
» et quod non auferant alicui capto ad pcdes sicul lollunt ct
» tollere faciunt illi qui captus fuit ad equum > ( In tabul.
Vercell. Bisc. m , 4S8 , n, 48 et Monum. Hist. Patr. tom. I,
col. 4i84). Ex adverso die n oclobris Vercellarum praetor
Novariae carceribus praefectis protestatu* est: • quod paratus
» est compensare de custodibus Novarie et aliis expensis pre-
» xoneriorum Novarie usque ad illam quantilatem, ad quam
» expensae nostrorum prexoneriorum atcendunt ; item quod ett
' paratut ei dare superfluum de prexoneriis quod supererit,
» si ipsi voluerint satisfacere expentis horum prexoneriorum »
fBisc. 480). In altero pacis tractatu xrn kal. iulii com-
posito inter easdem civitatet mutuam captivorum rettitutionem
bellalores negotiati tunt, • salvo quod sit licilum utrique ci-
» vitati el cuilibet earum carceratis, quos habent, auferre vidc-
' licet ab unoquoque milite imperiates duodecim pro custodia
> diei et noctis, siab eis non abstulerunl, tt imperiales quinque
» pro pedite et non ultra, excepta convenienti pcnsione domo-
» rum , pro qua quod conveniens est , sit licitum accipere , et
» exceplis expensis factis in sparamturis » (Bisc. //, 404).
3 et regere se (Stat. praed.).
3 Habelur actiis venditionis in appendke legendus, aquae quorum-
dam fossatorum extra civitalem die xxir octobris a. mccxcix
a communitate Novariac Guilelmo Barbavariae e Castello et
Ughelo Arcillo e Nibia in eorum usum adhibendac.
Digitized by
&j5
STATVTA
676
in ipsa * uiJam debeat habere proprietalem B . a Sicide per rugiam novam, que modo facta est, ad
CCXLIV. De rugia nova c . sufEcientiam molendinis comunis Novarie, saivo
Teneantur potestas sive rectores quod omni tem- statuto rugie nove molendinorum , si comune te-
pore quociens necesse fuerit, facient venire aquam
A habcat vel ponat aUquem pontem , nec aliquod aliod impedi-
mentum.
» Et qui contrafecerit , teneatar potestas eora condampaare in
sol. ** imp. pro qualibet vice , et removeri facere pontes et
impedimenta, que essent super ipsa rugia ; et teneatur potestas
per se vcl assessores vei milites suos circuire et inquirerc
dieta fossata, et facere scribere omnes, qoi babuerint pontes
et impodknoala in ipso fossato et super ipso fossato.
j Cafsetur.
Statotom est et ordinatom , quod quilibet potestas Novarie,
qui erit per tempora , infra xv dies post introilum sui regi-
mmis teneatur et debeat convocare in palacio comunis No-
varie seu conveniri facere dominos Cbcrtum Capitaneum de
SSIavcngo, Cgonem de Maio, Manfredum Turniellum, Man-
fredum Abbatem, Passabrunum Tetonom , Brexanuro de Sesso, t
Gualam Scarlam , lacobum Gritam , Matheom Belenzonum ,
Lafrancum Savium, Anselmum Caciam et Roffinum Baliotom,
et ipsis convocalis teneatur et debeat facere scribi in singulis
scriptis nomioa cuiusque ipsornm duodecim, et ipsa scripla
ponere in simul presentibus et videntibus predictis duodecim,
▼e) maiore parte ipsoruro, et facere accipi per unom puerum mi-
norem x annis onum de dictis scriplis, et illud scriptum legere
vel legi facere , presentibus et videntibus ipsis duodecim vel
uaiore parte ipsorum , et ille cuius nomen erit scriplum in
ipso seripto , sit et esse debeat per totom ipsom annum an-
cianus rugie nove , que venit a Sicida Novariam , et debeat
preesse et diligentiam et curam babere ad faciendum venire
aquam de Sicida ad civitatem Novarie in illa quantitate, que
sit suffieiens pro molandinis el pratis, et ad restringendam et
derivandam ipsam aquam , ne veniat ad civitatem Novario
in maiori quantitate, quam sit necessaria, et ad axamplandam
et axamplari faciendam ipsara rugiam, secundum quod sibi
videbHur expedh-e, et ad faciendum fleri clussas et cepatas et
alia opera, que ipse ancianos crediderit esse necessaria pro
habenda eopia dicte aque , et pro restringenda et advertanda
ipsa aqua , quando opus fuerit ut supra. Qui ancianus habeat c
forciam et baliam faciendi taleam tam in personis quam in
rebus inter corounia circumstancia ipse rugie, et inter alia
comunia iorisdictionis Novarie, si illa non sufficerent, secundum
quod ipsi anciano videbitur expedire , et boc pro faciendis
laboribos et expcnsis , que ipsi anciano videbuntur nccessaria
pro ipsa aqua habenda et restringenda et derivanda, cum opus
fuerit ot supra; et boc a bucha Sicide usque ad flumen Aconie,
et ab Aconia infra teneatur et dcbeat ipse ancianus omnia
opera, que sibi videbuntur necessaria pro ipsa aqua et copia
ipsius aque babenda et restringenda ct derivanda ut supra,
tam in clusis, fossatis, cepatis et porlis, quam in omnibus aliis,
que ipsi anciano videbuntor necessaria et utilia in predictis,
facere fieri ad expensas illorum, qui ipsas expensas facere de-
bent , secundom quod ordinatum et delerminatum est in infe-
riori statulo, quod est sub rublica « dc expensis faciendis in
torcularibus , ripis , clusis et porlis rugie nove » , et alie cx-
pense, si que fuerint necessarie pro diclis tam in fossatis fa-
ciendis et factis defendendis, quam in aliis debeant fieri, se-
cundum quod placoerit maiori parti conscilii. Et dictus ancianus
debeal et possil asignare et concedcre de aqua ipsius rugie
pratis et illis qui habent prata ab Aconia supra, illis diebus et c
horis et in ilta quantitate,que videbitur ipsi anciano, dum tamen
faciant venire ad civitatem Novarie aquam sufficientem pro mo-
lendinis et pratis. Et quod ipse ancianus babeat forciam et baliam
imponendi banna et penas tam coraunitatibus locorum quam
singularibut personis, qoe non obedierint ei nec suis nunciis in
prediclis omnibus et singulis, cuiuscumquo gradus existant,
que venirent etfacerent contra preccpta ipsius anciani in aliquo
in detrimentum dicle rugie et aque et operum predictorum ,
quas penas et banna dictus ancianus possit inponere arbitrio
«uo secundum qualitalem facti et delicti , usque ad sol. ix
imp. singularibos personis, et usque ad sol. c imp. comunita-
tibus locorum, que pene et banna deveniant in comune No-
varle; et polestas Novarie, qui erit per tempora, teneatur et
debeat ipsas penas et banna reducere in condampnacionem
mfra nu dies, posiquam sibi date fuerint in scriptis per ipsum
ancianum ; et quod ancianus qui erit ad predicta in anno
proximo venienti , habeat et babere debeat pro suo salario
Bbr. xv hnp. pro ipso anno, et aiii anciani qui erunt per alia
tempora, debeant habere singuhs annis, quibus erunt anciani,
pro suo talario ttbr. xn imp. ; el quod ille qui erit antianus,
netur inde ex tenore instrumentorum dationis mo-
lendinorum illis, qui habent a comuni.
* Non concedam aliquem extrahere aquam de
rugia nova comunis Novarie l , nisi concordaverit
mecum in voluntate maioris partis credentie, salvis
datis et concessionibus molendinorum a consulibus
vel a potestate vel eorum nunciis hinc retro no-
mine comunis datis et factis. Et si sciero aliquem
extraxisse vel extrahi fecisse , componat bannura
sol. h% imp., de quo banno debeat habere acusator
medietatem; qui accusator ad brevia homo bone
oppinionis eligatur, et potestas teneatur et rectores
comunis Novarie quater in anno ire personahter
per se vel assessorem suum circare predictam
debeat cum conscilio aliorum sex de predictis xn taliare et
sortire dictum suum salarium inter comunia et alias persona»
babentes prata, et que baberent prata per tempora, qoe ada-
quarentur de ipsa aqua, secundum quod ipsi anciano et aliis
sex videbilur esse conveniens. Et quod potestates qui erunt per
tempora in Novaria, debeant et teneantur cogere eorura officio
breviter et summatim sine libello et sine dilacione omnibas
iuris reroediis ipsa comunia locorum et singulares personas
ad solucionem dicti salarii eis taliati faciendam ipsi anciano
infra mensem , postquam ab eo petitum fuerit ; et teneanior
potestates qui esseut per tcmpora, cogere illos, qui electi foe-
rint anciani, ad suscipiendum et faciendum illud ofikiom;
et qui fuerit semel ancianus ad predicta, non possit esse an-
cianus, donec omnes alii ex predictis xn fuerint anciani. Et
si aliqnis ex predictis xn moreretur vel iufirmaretur »<Sl se
absentaret , ita quod non posset superesse predictis, quod alii
ex predictis duodecim vel maior pars ipsorum teneantur et
debeant alium eligere et subrogare loco eius, et postint iUi
qui erunt anciani , accipere , quando eis videbitur expedire ,
unum vcl plures servitores ad eorum voluntatem pro eorum
anciania explicanda, qui servitores debeantcogi per potestatem
obedire dictis ancianis, et qoibus servitoribus debeat fieri so-
lucio de bere comunis Novarie , et quod potestates Novarie
qui erunt per tempora, teneantur et debeant prestare ipsis
ancianis, qui erunt per tempora, omne auxiliom et favorem
necessarium ipsis ancianis ad officium sue ancianie faciendum
ct complendum. Et quod non possit nec debeat poni aliquis
alius ancianus vel camparius vel officialis ad predicta nec
super dicla rugia, nisi sicut placuerit dictis ancianis qoi erunt
per tempora. Et teneatur potestas qui erit per tempora, bis
in anno ire a Novaria Romagnanum ad videnda predicta opera
utrum sint bene composita , et ad videndum diclam rugtarn.
Et co acto quod per hoc slatutum vel per aliquam eius partem
nullum fiat seu fieri possit preiudicium illis, qui habent data et
concessiones a comuni Novarie de molandinis que sunt super
ipsam rugiam , et de aqua ipsius rugie in eorum iore , qoi
liabent et babere debent ex diclis concessionibus. Et hoc sta-
lutum et quelibet eius pars locum babeant aliquo statuto
preciso vel non preciso in aliquo non obstante.
A Cassetur.
i Et ttalutit deinceps emendati* constat aiiguando eiusmodi con-
cesiionem a Iohanne VicttomiU Novariae domino factam fuiise;
legimus enim in lib. V, cap. xx/x : « fum doiuiflt» Frettci-
" ichinus Telonus miles usus fuerit porlis , qmae sunt in mo-
» landino s. Crucis diebus et horis, quae descendit ad iptas
» portas pro tuit pratis adaquandis , dietum usum et tontue-
» tuditttm ex cerla scientia approbantes, et etutm dtciarentes
» n« »'n posterum valeat in dubium revoeari, ttatuimus ti dt-
» claramus precist tt inviolabititcr observandum, qvod ipu
• dom. Francischinus TtUmus tt sui succettortt libtrt tt impuiw
» ibidtm vel superius ullra portam habere , facere et ttnere
» portom et portas eausa habmdi aqvam, et aquam de rugia
» accipert tt extrahere a die sabati in resperis usque ad ortum
• solis diei lunae sequentis potsint. Item in aliis diebus et tem-
• pori&tw, quibus dietum molandinum non macinabit, aquam
» extrahcre ac derivare ad ma prata irriganda et adaqutnda
» powint et valeant pro suo libito roluntalis. »
Digitized by
Google
'7/
COMMVMTATIS NOVAIUAE
6 7 8
rugiam a Novaria usque Romagnanum, et acusare a Romanianum examplelur rugiu nova que venit No-
omnes facientes contra predictum statutum. variam, per-duo brachia, et remondetur ilJa rugia, et
Qui fregerit ripam rugie comunis vel clusam , fiatilludopus aBriona 2 superius perhominesepisco-
seu aquam traxerit de ipsa rugia vel de rivolis factis patus Novarie, et a Briona inferius fiat ut videbitur
ex ipsa rugia ad habendum molendina, vel aliqua potestati et sapientibus Novarie; et ad bucam Si-
de causa , nisi cui concessum est a comuni per cide 3 fiant per comune Novarie bone porte, ita quod
cartam attestatam *, det sol. lx imp. per bannum. aqua habeatur per moduin, prout melius videbitur
Et si fecerit quod molendina fregerit , componat fieri posse ; et ubi dicitur Malum Scopellum , fiat
sol. lx, et dampnum quod faciet emendet; quod una bona cepata et fortis per comune Novarie,
si emendare nequiverit,
captus fuerit , ponatur in carcere
ponatur in banno , et si
de
quo
non
exeat infra tempus sui regiminis nec postea, nisi
bannum solverit, et dampnum ut supra restituerit;
et sit precisum.
ltem statutum est, quod potestas teneatur ponere
et tenere ad expensas comunis Cerredani unum cam-
parium in custodiendum rugiam a Tardubio usque
in Cerredanum, ne aqua extrahatur de ipsa rugia
ab aliquo, nisi.ab illis quibus concessum est per
comune per cartam attestatam aquam extrahere ;
et-qui extraxerit aliter, teneatur dare comuni pro
que prohibeat ne aqua per inde transeat vel de-
currat, nisi sicut sapientibus melius videbitur.
CCXLVI. De expensis faciendis tovcularibus ,
ripis, clusis et portis rugie nove.
Statutum est millesimo ducentesimo xxviu, con-
silio civitatis more solito convocato (et) congre-
gato, nullo contradicente, prout hic inferius conti-
netur, omni tempore firmiter observandum , ita
quod
non possit mutari , removeri seu etiam
banno pro
precisum.
unaquaque vice
sol.
lmp.
et sit
CCXLV. De rugia nova examplanda *.
Item statutum est, quod ab Aconia 9 usque
K Casselur.
1 v~eniam aquae ducendae tuper tua praedia pttiit medio taeculo
xm hotpitale Charitatit Novariae communitati , quae illam
concettit, ut patet ex conventione hic detcribenda : « Post
» eandem expositionem die iovit quarto exeunte decembri in
» palatio comunit Novarie, ubi hominet de consilio generali
» civitatit Novarie ad contilium pulsatum more tolito insimul
• convenerunt iuxta morem. Dominut Guitcardut de Petratancta
• potettat Novarie exposuit inter iptot et ab eis contilium
» postulavit, si votunt eoneedere et facere et complere fratri
» Joseppo domino et rectori hospilalis Charitatis Novarie et
•• pauperibut charitatis nomine ipsius hospitalis et pauperum
» ct ecclesie ipsius hospitali* infratcriptam peticionem , tenor
» cuius talis est : Petit frater lotep rector et dominus hospitalis
» Charitatis Novarie nomine iptius hospitalis a comuni Novarie,
■ » ut per comune Novarie concedatur et licentia detw eidem
> hospitali amore Dei et intuitu pietatis, et tnasime eum dictum
» hospitale tit comunit Novarie , trahendi et habendi aquam
• de aqua, que decurrit per fossatum , quod est ivsta stratam
» biandrinam, et quod fossatum habel caput in rugia nova, que
» rugia vadit per iusta Olfengum, et hoc ad ducendam ipsam
»■ aquam in Marengana tt in ipsas partrs ad utilitatem ipsius
» hotpitatis de cetero in perpetuum, cum non sit dampnum
» comunis Novarie. Vnde cum plures locutoret loculi fuerint
• divertimode svper ipsit, videlicet Aycardus de Camodeya et
» Vberlus de Scsso, in reformalione ipsius conscilii el ipso con- d
» scilio reformato, factit divistionibus ct partitis intcr ipsos dc
» ipso conscilio per dominum potestalrm ab una parte palatii
» ad aliam , placuit maiori parli iltius conscilii quod petilio
0 suprascripti hospitalis Cltaritatis cl iliorum de Charitate facla
• per dictum dom. lotep nomine dicli hotpitalit concedalur et
» fial et compleatur per comune Novarie dicto hospitali preclario
• nomine; ita quod per hanc concessionem non accipiatur ius
» aiicui persone nec auferatur, et illam concessioncm ilii de
» dicto conscilio coneesseiunt et fecerunt utsupra mihinotario
» Guilielmo de Roveslato nominc suprascripli hospitalis etc. »
( Chart. iv decembr. mccli in cod. membran. Nosocom. mai.
Novar.J. Allerius fossati ett memoria in localione domus, cuius
posscsiio hospitali Charitatis erat , « iacenlis in burgo s. Agabii,
» cui cohervt a monte fossatum comunii Novarie noviter
i, factum » (Chart. vm april. mcclxix in cod. pracd.J, nempe
fossalum murum urbis adiabens.
Ex motitis cacumine yerbano lacui imminenlis, qui Mergoliolum
dieitur, orilur Aconia , et per lutianae orae montet defluem
in planitiem decidit cilra Gaudianum , cuius agrum interlabilur;
penrs vero urbem praeterien* ac fontium aquas multis locis
secum trahens, a dioecetit novarienns /inibut exit et tn Padum
in papienti agro confluit. In tdbula itineraria Antonini Pii im-
peratoris ipte fluvius appellatur Novaria, oppidum perfluens,
indeque nomen civitat uturpatte fertur. Incolae vallium , unde
fluviolus ille elabitur, Agones antiquilut, ut fama est, appella-
bantur, qui Novarientium tunt fere extremi sepientrionem versut.
Agones nominantur a Polybio, ila appellante accolas flummit
Agoniae inter Verbanum el Cutium tive Iulianum lacum excur-
rentis cirea Picum Jgonum (nunc VogognaJ. Errat Cluverius
( Ital. anliq. lib. I, cap. xiv) asterens hoc oppidum fuisse epi-
tcopali dignitate ciarum. Aquonia , ait Las. Augustinut Cotta,
priscis Novaria fuit, ut ex Cluveriof ted cum barbari tn ItaUam
incurrcrent, potuit urbit Novariae nomen apponi adlabenli tum
ftre tub urbit murit fluviolo , cui Agoniac ett videturque temper
» fuisse nomen; cum incolae vallium, unde e/fluit, Agonet anli-
quitus appellarentur , ut superiut dixi.
1 Rivulus kic quem ttatuta rugiam novam appcllant, communitali
Cerredani concettut fuit, ul eo incolae ulerentur, sicuti ex do-
cumentis xxn novembris mcxcviu, xxm martii uccn, et xxir
octobris vccxcvi in Appendice legendis apparet.
3 Briona vicus ett parum a Romagnano dissitum , caslro munilum
sed aeris malignitate delurpatum. A Galeatio v~icecomite Me-
diolani duce exuttum fuit, ut immaniitimat anglorum mililum,
vulgo della compagnia bianca , cohorlei e novariensi agro expel-
leret. Brionae dominus Opizio fuit anno ucxciv Novariae consut,
qui cum lacobo Lavizario item consule foederi ac paci inter
l'erceltenses el eomites Blandrati composilae interfuit ac sub-
scripiil. De eo cf. etiam notam ad cap. ccclxvii. Hunc locum
Novariac castellani in fcudum aliquando contecuti tunt.
3 Ex balnei reliquiii a Claudio Pansa rettitutit, de quibus termo
ett in inscriplione i a. Gallerato in Antiq. Novar. Monum. re-
lata, eiusque scriptoris aetate inventis, dum per regiot minittrot
civilax vallo novo muniretur ab ea parte, quae ab occidente ad
meridicm vergit et anliquum cattrum respicit, Gallcratus ipse
opinatur ex flumine Sessite in urbem aquam ad balneum ipium
alcndum deductam fuisse antiguitus per murum, euiut adhuc
tractus nonnulli longioresque lunc visebantur ad duo vel tria
milliaria in via , quae ad Calliniacam et montes tendit. Huius
rivi in Slatutis mit. a. mcdlx mentio oceurrit , ex qua evin-
cimur fluvii Sessitis aquam per illum decurrisse: « quod
» dictut tunc polestat et alii potestates teu oficiaiet et rectoret
» teneantur et debeant taltcm temel t» quolibet suo rtgimine
» infra duos mensespost tui regiminit iniroitum, quoutquedictum
» opus fuerit complelum, ponere in generali consilio civitalit
» Novariae de dicto aquaeductu sufficienti pron avigio de Siccida
» ducendo ad civitatem Novariae per rugiam novam facere te-
» neatur » (Lib.I, cap. cxxi. De Ticinello ex aguaeductu No-
variae faciendo). Rivuli huius, qui nunc vulgo Roggia Cerana
nuncupalur, usus in emphyteusim Cerredani communitati, in
cuius defluit territorium, Novaria conccssit per acta xxn no-
vcmbris mcxcviii et xxiii martii mccii , quae tn Appendice
leguntur. Animadvertai in pace Conslantiae imperatorem Fri-
dericum concessisse seu confirmaste contulet iustitiae , aquas,
pascua, pistrina aliaque civitati Novariae privilegia etiam re-
spectu iurisdictionis super comitatu, quia ea omnia civitat ipia
habebat ab antiquo iure proprio.
Digitized by
Google
6 79
STATVTA
680
relaxari aliquo ingenio, quod possit dici vel excogitari, a molendino, quod quondam fuit Saverici Porce, de
per credentiam vel arengum , quod Guillelmus Man-
giaratus 1 debeat solvere taleam pro expensis facien-
dis a modo in antea in torcularibus et in ripis rugie
nove et clusa et porta Aconie a Cerredano usque ad
Aconiam de libris cclxhi imp. de ficto, quod emit
a comuni Novarie in molendino Cerredani.
Item quod Iacobus Clapa debeat solvere pro
predictis expensis pro ficto, quod emit a comuni
Novarie in molendino Seciagi, de libr. c imp. 3
Item quod pro ficto, quod emit idem Iacobus a co-
muni Novarie in molendino Pernati, de libr. lx
imp. 3
Item quod Oddemarius Tricia debeat solvere
taleam de predictis expensis pro molendino, quod
tenet a comuni Novarie, de libr. xvi 4 . b
Item quod Guido Lavegius 5 debeat solvere pro
libris cc lmp.
Item quod Iacobus Clapa et Iacobus Sarexuuis 1
similiter debeant solvere pro predictis expensis pro
molendino, quod habent in rngia nova prope s. Io-
hannem de intus vineis 3 de libris dccc imp.
Item quod Guido de Casali * et frater debeant
similiter solvere pro predictis expensis pro suo mo-
lendino de libris ccclxxxx imp.
Item quod Obizo Cazia 4 similiter debeat solvere
pro predictis expensis pro molendino quod habet
ad portam s. Stephani, de libr. cccclx.
Item quod Ardicus de Trosello 6 similiter debeat
solvere pro predictis expensis pro suo molendino '
de libr. clxx.
Item quod Phylippus Mussus et Guidotus de
Gabaxio et socii simUiter debeant solvere pro pre-
non longe a porta civitatis sancti Agabii 8 , de
libr. cxv.
Item quod comune Novarie 9 similiter pro pre-
dictis expensis pro molendinis, que tenent Od-
demarius Sicaliola et Oddemarius Tricia, debeat
solvere de libr. ccc imp., et nullas alias expensas
sive dampnum comune agnoscere teneatur.
predictis expensis pro suo molendino, quod emit dictis expensis pro suo molendino , quod habent
a comuni Novarie, de libr. xvi 6 .
Item quod comune Cerredani debeat solvere ta-
leam pro predictis expensis pro suo molendino, de
libris inille ducentis 7 .
Item quod Ubertus Capitaneus de Seciago debeat
similiter solvere pro predictis expensis de libris cc. 8
Item quod comune Pernati debeat solvere taleam
pro predictis expensis de libris ccl 9 .
Item quod Guido de Casali i0 et Petrus Sarexinus , , i ocoqtt0rum e stmolandinumeeclesiaeianctiIohannU,eteituara
et socii n , et illi qui inde trahunt utilitatem, simi- • rugiam a parte deversut diclam ecclesiam, ct tenetur prr
litor Aohoant «nlvPtv» nm nrpdirH* PTn^nsis nro • dom. miniitrum Ckaritatu etc. » (Stat. praed.).
hter aeoeant soJvere pro predictis expensis pro 9 ^ eeclesiam fc Ioannit ^ ^ extabat
ordinU Humiliatorum ; ambo in tuburbtil erant. Sed urbii mu-
c nitionet augendi causa tuburbiii ab HUpanU dirutu taec.xrii,
ea eccletia funditut eversa est , eiuique bona ac pertmenUat
reiigiosique d. Pauli ecclesiae in urbe addieti tunt, quae pettta
ti. Iohannit et Pauli nomen obtinuit. Jpsam vero unam eandemque
fuUse cum eccletia t. lohannu dictam de PorrU nonarbitror; haec
erat in burgo novo t. Andrcae in porta 1. Stephani (chart. xr febr.
MCCLXxxrm). Illud coenobium virot foeminatque mhabitaiit
probat aliud docwnentum ( xi iunii MCCLXxru ) ; « tn dom
» fralrum eccletiae 1, IohannU de PorrU novariensu, ubi infra-
• scripti prior et fratres dietae donus et eccletiae de ordine
» Humiliatorum convocati simul convenerant more totilo frater
> Guiilelmus astentit seu MontUferrati prior, rtctor et admi-
» nutrator suprascriptae domut et eccleiiae fratrum et toro-
• rum ibi habitantium et commorantium etc. » Ex alia charta
( xi apr. MCCLXxxm) iptam ecclcsiam s. lohannU de interporUt
dietam esse comperi ( quae etiam de intus porU appeUabatur),
titam in burgo s. Andreae in porla t. Stephani , cuiui coeno-
bitae « confitentur te accepiste a laeobo de Seneia tibrat l
» imp. muluo de pura torte tine aliqw paclo usure et ad
■ emandum (sic) mercantiam pannorum et lane. • Anno vero
uccxcri (ut ex charta xri apr.J, « frater Pttrut de Casanona
» erat prepotitus illiut domut , capituli et conventut. » In
quodam vero charlae pecudinae quaterno anno Mccxcrtu con-
tcripto, a cL Tiraboschio reperto, legilur Utnc temporu iilam
domum fralret novem et tororet quinque inhaMtasse.
3 « cuius loco modo sunt fratres t. SymonU et AntonUmt Raeitsrm
» Lafranchini, pro molandino ouod est prope 1. Petnm mor-
» tirem » (lbid. ).
4 < euiut loeo modo sunt tpectabilU milet dom. lohannet dt la Porta
» ac BaptUta et Thomenut fratret de CacU* ete. » ( Ibid. ).
5 c silo subtus portam t. Stephani > (Ibid.).
6 « pro molandino nunc guaito, quod crat ad portam citadeUae,
• ti fieret iptum molandinum , dominut eius ete. » ( lbid.).
7 • quod erat ad portam citadelae • ( Ibid. ).
8 « quod nune non est » (Ibid. ).
9 « et nunc fratret t. SymonU et ipte dom. Stefanui Xaviiarmt loco
» dicti comunu positi ctc. » (Ibid.).
Ad haec intuper additur: « Item quod potettat tentatur prat-
10 Guido de Catali contulatu a. ttccxxri domi functus est. » cUe tn medium mensem teptembrU fecisse eum e/fectu, quod
11 • ioeo quorum sunt modo fratres s. lohannu Ierotolimitanorum, » rugia quae intrat in fossata novarientU eivitalu , vadal et
» decurrai circumquaque emtaiem Novariae, teatndum quod
» antiquitut decwrere consuevit » ( lib. V, cap. XV 11).
1 1 euiut loco nunc ett comunitas Cerredani » ( Stat. praed. a. mcdlx).
Interfuit hic cum aliit tociis hoc capitulo detcriptU electiom Iacobi
electi Taurini epUeopi et Henrici e Septala electi item mediola-
nensU praetulU die xxm augutti a. uccxtx factae, qua ii arbUri
conttituti tunt ad controversiam sententia dirimendam , inter
Odelbertum Torniellum Novariae epUeopum et civitatem exa-
gilatam circa cuiusque iurisdiclionU cxercitium tt iura. Eidem
affuerunt Oddemariut Sicaliola, qui civitatU consulatum ann.
uccxxrii et xxriu gessit, et in xxm ehudem legatus fuit ad
pacem inter Vercellas et Novariam celcbrandam ; Obizio Cacia,
qui item contulatum domi quater, nempe a. mccxxi , xxm ,
xxru el xxrui gessit ; Philippus Mutsut et lacobut Clapa ,
quorum primut contul fuU a. MCCLXir, alter verq mccxxix ;
Ardicut de Troteilo, qui in charta r kal. decembrit conttituit
te Ubrarum xiri, 10I. x tt den. ri debitorem Vgoni Torniello
tuUque fratribui, eiusdem pecuniae quantitatit erga commu-
nitaiem creditoribut.
1 « Et quod molandinum extat nune dettructum et ett loeut eius
» dom. Uberti de TornUUU , ubi appcllatur in campo magno ,
» sive ad cassinam de ClapU » (lbid.).
« guod molandinum tenelur per tpectabilem militem dom. Zanar-
> dum TornUllum, et appellatur motandinum de Prellit » (Ibid.).
• et declaralur quod eil molandinum magnum seu Hc appellatum,
» quod tenelur pro medUtate pcr fratret t. SimonU et per dom.
» Stefanum Ravisatium pro alia medietate ut infra » ( Ibid.).
Guido lavegiut in generalibus civitatU comitiU a. mccxxiii
eontidebat, quo indueiae inter iVovariam et Fercellat initae
tunt ; ei a. mccxxx consul fuil.
■ loco euiut GuidonU nunc ett dictu* Stephanut Ravizarius , et
» iaeet ubi appellatur ut supra ad motendinum magnum » (Ibid).
« quod molandinum declaratur ette prope portam Cerredani »
(Ibid.).
« tt nunc eiut toco ett magnificut dom. Zanardus TornieUut pro
» molandino de PrelHt > ( Ibid.).
« nunc eiut toeo tunt fratret 1. CrucU ad dictum molandinum
s. CrueU (Ibid.).
Guido de Catali consutalu a. Mccxxri domi funetus ett.
• loco quorum tunt modo fratret s. IohannU Ierosolimiianorum,
» haeredet dom. Petri de BergiochU et haeredet IohannU dc
» LanguidU, ncc non ilti etc. • ( Ibid. ).
Digitized by
Google
COMMVNITATIS NOVARIAE
683
* Item quod duo ex ipsis, quorum sunt molendina a cuiusque, plantumen de salicibus vel uniciis vel pu-
sive ficta sive proprium, semper superesse debeant
predictis,, quociens torcularia sive porta sive clusa
vel ripe predicte se rumperent.
CCXLVII. De acjua rugie vettris et Tardiibii ex*
trahenda vel non.
Item statutum est, quod aliqua persona non possit
nec ei liceat a kallendis aprilis usque ad kailendas
octubris extrahere vel extrahi facere aquam de alveo
rugie veteris nec de Tardubio, nisi diebus sabbati
a nona in antea usque ad dietn lune ad solis ortum,
et festis AppOStolorum et aliis festis principalibus
a curia Novarie inferius *. Et qui contra fecerit, cotn-
ponat pro banno pro qualibet vioe sol. x imp. , et
liceat dominis molenorum , que macinant ex ipsa
aqua, ponere et habere camparium ad custodien- b predictum plantumen faciat, ita quod inter unam
biis ; et quilibet teneatur facere tres gricias 1 plan-
tuminis ab utraque parte rugie ; et si reperiretur
terram aliquam super dicta rugia sitam fore comu*
nitatis *, et non esse alicuius specialis persone,
teneatur comunitas illa sive universitas plantare
utramque vel alteram ripam, secundum quod supe-
rius determinatum est. Et insuper teneantur ipsum
plantumen ipsi et eorum heredes et successores *,
quorum terra fuerit, allevare et custodire bona fide
omni tempore, sicut superius determinatum est. Et
ita quod liceat illis , qui facere tenentttr dictum
plantumen , habere utilitatem ipsarum arborum , et
ipsas
ripe
arbores incidere c super terram ita quod
non devastenlur nec deteriorentur. Et
rugie
dum ipsam rugiam et aquam ipsius rugie, et qui
possit accusare facientes contra hoc statutum ; et
teneatur potestas dare ipsis dominis dictum cam-
parium ■; cuius banni medietas sit comunis, etalia
camparii dicte rugie c .
D Statutum est quod liceat Guidoto Gabaxio et
filiis extrahere aquam de Tardubio et de alvo Tar-
dubii ad faciendum unum molendinum tantum, et
eam ducere per fossalum Novarie, et postea facere
eam reverti in Tardubio seu in rugia, aliquo sta-
tuto non obstante, salvo quod non tollat ius alicui
persone.
CCXLVIII. De rugia que vadit Casalinwn.
B Ilem statutum est, quod quilibet qui habet terram
plantam et aliam non sit spacium plus uno brachio B .
r Item statutum est, quod nullus debeat passare
predictam rugiam et fossalum aliunde , nisi per
pontem ; et qui contra fecerit, solvat pro quabbet
vice sol. xx imp. pro banno, medietas cuius banni
sit acusatoris sive acusatorum, et alia sit comunis
Novarie. Et quilibet homo B sit acusator ; et te-
neatur potestas sive rectores predictum bannum
exigere, et dare medietatem acnsatori sive acusa-
toribus B .
1 Item slatutum est, quod quodlibet comune vil-
larum K debeat custodire et custodiri facere ripam
sive ripas ipsius rugie et fossali et plantumen per
camparios, qui camparii teneantur iuramentd custo-
iuxta rugiam, que vadit Casalinum, sive ab utraque c dire rugiam et ripas et plantumen ipsius rugie. Et
parte sive ab altera tantum, teneatur plantare super
ripam ipsius rugie in tantum, quantum tenet terra
Cassetur.
quem voluerint, dum modo sit faomo bono opiuionis.
et uichil ultra possit babore ipse camparius.
Cassetur.
Confirmatum. Exemplatum est et ascultatum.
hoc in tantum, quantum tenet rugia sive territo-
rium sui loci sive rugie ville x .
u Item statutum est, quod nullas possit vel debeat
habere vel tenere seu facere pontem sive plancam *
t Aquaeductus iste in veteribus monumentis recensetur , ex quibus
ut pauca adducam, in charta pridie idut octobris a. uccxl
contcripta legitur iocatio terrae • cui coheret a meridie rugia
» vetut », pacta tamen condiUone, per quam locator • teneatur et
» debeat deducere vel deduci facere aquam currenlem per dictum
» fossatum , quod fotsatum ett deversus montem ipsius ierre
» remondando ipsi pater el filius supratcriptum fossatum
» in sua voluntate sine condidone • (Chartar. membran. in arch.
Notecom. mai. Novar.}. Ilidem eiut memoriam tradit aliud
documentum taeculi iptiut: « die tabbati undecimo exeuntc
v aprili. lieformato consilioper dominum potestalem (Guidolum
» de Rodobio), piacuit maiori parti in facto petilionis illorum
» de Charitate el comunit et hominum Ceredani, quod comune
» et hominet Ceredani debeant ducere dielam aquam (nempe
» rugiam veterem ) per lectum •reltrem et ad expentas comunit
» el hominum Ceredani, et faciant clutam suit expentis, et
» remondant dictam rugiam et lectam vettrem tuit expensis,
» el quod comune Novarie nec in exlrahen to lignamine de ipsa
« rugia et alveo ipsiut rugie nec aliquo modo ibi aliquid
» expendant. Presenlibut lestibus Robaido Scarla et Petro Ca-
• vagna » (Chartar. membran. Notocom. itai. Novar.). Rursus
alibi, novo nomine astumpto nominatur « ri\lta seu rugia velus »
(Chart. vi maii yccci ibid.), et • rolta seu fossatum civitatis
• Novarie • (Chart. xrm novemb. uccciv) ; denique in lo-
catione prati • iacenlis in terrilorio perte s. Agabii , ubi di-
• cilur ad ponlem Pesium, cui coheret a meridie rugia vetut •
(Chart. xii apr. ucccxni in Chartar. membran. Not. praed.).
luxta illum rivum exlabat monasterium Ifumiliatorum $s. Si-
monis et ludae, quod appellabatur in prato Rottae.
alicuius loci.
tam nnirersales quam in rcm illam.
atl eoriira Yoluntatem.
a brachiis iui superius.
Et qui contrafecerit et ita plantatum non habuerit et UMerit
ut supra, det et solvat pro banno oomuni Kovarie sot. v imp.
pro aimo.
ConGrmatum.
bone opinionis.
Salvo eo quod non essct pons super ipsatn nigiam in iilis par-
tibus, in quibus comune Novarie debet et cftnsuevit faoere
ponles, quod proinde possit impnne trausire ad vadura.
ConGrmatum.
atcstantium ipsi rugie.
Et comune loci , quod ita aoa observaverit , teneatur darc
bannum comuni Novarie pro qualibet vice sol. v imp.
CenGrmalum.
Gricias ttse puto iineas teu teries arborum, quae appeRabantur
plantumina : hanc tignificationm etc iUo statulorum anni
Mfoxr capitulo desumo , in quo « ■statutum ett quod notarii ,
» qui reeipiunt ttstes, debeant el teneantur in utroque iatere
folii «cribere viginti griciat cte., * (fol. xxxiii rf). Detst haec
vox in glott* Ducang.
Pianca, gaitice plaache, est tabnta lignea ftana, qua tupefgredi
possit rivum transmeando. Hac voee apud veteres Latinos vsur-
pata utitur etiam Piinhu, Ub. Flll, cap. Xltti. Plancis effor-
mabatur plancatum, dictum pbstea palancatum, srire munilio
urbium €X paHs et tabulit consiructa. Bnata Mne videtur
rox nostra panca tive banca ; «I plancae appellnbantur etiam
tcamna it mtntae , tuptt qvHmt hombiet in foro ctmsiOebant
aut tuas merees ntmfenda* •exponebant.
87
Digitized by
Google
683
sive aliquid aliud, per quod possil Iransiri predicta a
rugia, preter quam per pontem concessum per co-
mune Novarie; et ita quod liceat cuilibet ville, in
euius territorio est ipsa rugia , et illis de Sancto
Spiritu 1 habere pontem superipsam rugiam ita am-
plum, quod possit inde bene transiri cum plaustro
et sine plaustro in eo loco, ubi ad maiorem uti-
litatem ville fieri poterit arbitrio hominum habi-
tantium in ipsa villa vel comunis Novarie, si homi-
nes non convenirent ; et homines habitantes in ipsis
locis teneantur habere suprascriptum pontem, et
refficere et refectum tenere suis expensis.
* Item statutum est, quod si mgia predicta sive
fossatum seu ripe rugie rupte vel devastate fuerint
in aliqua parte, preter quam si devastate fuerint
inundatione aqne vel vi hostium , quod comune b
ipsius ville seu loci seu ipsa villa, in cuius terri-
torio seu curia rupte et devastate fuerint ipse ripe
seu rugia , quod debeat eam et eas reficere suis
expensis, et refectas tenere omni tempore. Salvo
quod liceat hominibus habitantibus in villis, in quo-
rum territorio est ipsa rugia, et qui consueverunt
habere molendina in rugiis desiccatis et destructis,
trahere aquam de predicta rugia , scilicet a parte
rugie que est de versus Novariam, ad molendina
que habebant et prata, anlequam fieret predicta
rugia, retornando aquam in predicto alveo et rugia
sive fossato B .
Item statutum est, quod debeat dimitti et fieri
via, ubi fuerit necessaria , ab utraque parte rugie,
per quam possit iri cum equis et plaustris , que c
via sit facla et expedita usque ad kallendas madii °.
CCXLIX. De aquis plwiis vendcndis.
» Teneatur potestas E vendere aquas pluvias, si
non sunt vendite , que currunt per civitatem et
dare illi vel illis , qui plus dare voluerint *.
A Aprobatum.
B Et si inundatione aquarnm vel vi hoslium dicta rugia et npe
ipsius rugie devastate essent, quod comune illius loci, in cuius
territorio ipsa rugia et ripe devastate essent, tenealur denun-
ciare potestali Novarie de ipsa devastationo infra vm dies
postquam devastata fuerit , et potestas tenealur et debeat infra
vm dies postquam sibi denunciatum fuerit, ponere in consilio
de ipsa rugia el ripis reficiendis , et eas refici facere secundum
quod placuerit maiori parti consilii.
c Et boc locum habeat per terriloria villarum et non per inler
vjllas et domos alestanles ipsi rugie.
d Confirmatum. "
E omni anno.
l Monachi U erant ordinu Humiliatorum coenobii ,. Spiritu*.
, ZSXuMunu et lohanne, de Spetono notarii et procuratoret
sle legali communitati, Novariae, praeluram tunc gerenU
%ia2 **e Oriando Lupo e comitibu, Soragnae parmenn
Koumao ' Trutanu, Calchiu, lendttwnem Bar-
T^Zt^Z* de aqua pluvie MbonU,que currit
et^rrcri contu/vit et de cetero curret « civitate Novaru ad
8 " tata Z ZTaroltU (nunc vulgo alla Bicocca), • « gutf
STATVTA 684
CCL. De conventiculis et conspirationibus.
* Qui conventiculas, conspiraciones, coniuratinnes
et sacramenta illicita fecerit , vel factas non dis-
solverit, bannum quod continetur in statuto co-
munis Novarie , solvere teneatur, salvo eo quod
dictum est de societate militum et paraticoruni.
B Statutum est quod potestas sive consules et re-
ctores bona fide operam dabunt ad sciendum et
requirendum omnes societates, coniurationes, con-
spirationes et conventiculas 1 factas et habitas in
civitate et suburbiis civitati coherentibus, quibus-
cumque occaxionibus factas vel habitas usque ad
kaliendas februarii, et omnes societates et coadu-
nationes supradictas usque ad kallendas marcii per
totum diem destituent et extinguent, preter socie-
tatcm militum, et preter societatem Caballaciorum
et Turniellorum 3 et eorum amicorum et eorum
sequacium, et pieter societatem paraticorum 3 ,
k Casetur.
b Cassetur.
continuari flumen ibi non videa», donec paulo mfraurbem loca
cnncava nactus collectitia et fontana quoque aqua sordidulut
ac lento ut plurimum mota vertut Padum ducitur , tn Aconiam
tamen, ut puto , priut receptut.
1 Hoc Statulorum capitulum nonnihil a constitulione pacis retrahit
ab imperatore Fridtrico I tata tn curia Roncaliae mente no-
vembri uclviu coactaj ait enim ille : * Conventiculat quoqut
» omnet et coniurationet in civitatUmt et extra , etiam oecatione
» parentelae et inter civitatem et civitatem , et inter pertonam
» et pertonam , teu inter civitatem et perionam omnitnu modit
» fieri prohibemut et in praeteritum factat cattamut, tinguki
» eoniuratorum poena uniut librae auri percellendit. » Sapient
tane ac talutarii conttitutio itdlieit praetertim populu; oportebat
cnim bellicu communitatum cupiditatibut, nec non iptarum am-
bitiotit avidisque foederibut ac cruentit aemulationibui finrn
tandem indicere. Sed periculit expert non erat haee quarumvii
locietalum inttrdictio , quum ex lege communitatum , quae tt
divertarum clatiium civium tocietatibus conflantur, potiuima
fundamentacuniculU tubruerentur. Verum ea conttUutm minime
unquam viguUse videtur, et tuccedente civitatum libertatc ma
cum rimultatibu* intestinisque ditcordiit , ex ttaiutit taks to-
cielatet praeler artificum el militum cotlegia prohibitae tmt,
ut faciliut publica pax civet eorumque ret ac rempublicam ab
'interioribus exterisque liostibut tuerelur.
5 Praetumcndum est quo anno hoc ttatulum condilum fuit, Cabal-
laciorum et Tornicltorum factionem pracvaluitte, et civitatu rei-
publicaeque tummam tenuiite,cum anlta Caballacii el Brutati
contra Torniellos foederis et amicitiae rinculo tentrrntur. Sed
ii circa annum ucclxv in vico, qui Camerum iicitur, congrttn
atrocittime conflixerunt , et Caballacii TomiellU deindeadhat-
tiite, non tamen diu, videntur.
3 Arlium coilegia teu tocietatet paraticorum nomine apptllabantur,
ut iam in Statutit Novocomentibut ( nol. 36 ad cap. cov, P. H,
dictum est. Remotae huiutmodi soeietatum-vetustaiis teitii adttt
intcripUo in lapide, quae centonarios, nempe pannorum artifieei
memorat eorumque patronatum:
A. F. OLLOKl IV VIR. IUM MC
PAT. COLl. CEN. PAT. ICVENrM.
D. M.'
Libertatit rero lcmpore tiudum recuperatae artet flvrere eoe-
perunt, et opijicct *e in tocietatet per ringulat arttt ' om ^'.
suerunt, quae paullatim adeo tantum potentuu 1» urbe nac
tunt, ut praecipua in pubtici, rebut part iudem credOc ittui .
in aclo enim quo confirmatur divitio homtnum catlri Btanarm
inter Novariam Vercellasque, a. ucxcix interfuitte
tulet paraticomm, quorum nomina detcribuntur, nempe *ja
. Fornarii et Zucalle et Morandi de Clavicatontu J*«£*
» riorum, Beccarii et Gregorii Troffe consulum bt ccanorvm
„ Vgonu de Malficto et lacobi de Mesato et Olrw *»•
„ et Nicolai de Osclta con*ulum ^atorurn,^^^
» ct Tirotii et Nicoiai JUuricule coneulum pelhpanorum 1»
Chart. to m. /, col. «W), f*^*^ ' H Z
. sutum communu.... et hominum totUu ^*^^
a „no ucxcrv in foeicre a Novariennbus cum iercetmm
Digitized by
Google
685
COMMVIYITATIS NOVAKIAE
686
«0,1.
il*
,1)
,*
■#
precipiendo consuiibus et aJiis hoaiinibus predictarum
societatum et paraticorum sub debito sacramenti,
quod tenentur (praestare) comuni, et sub infrascripto
banno, ut si *sub quo vinculo sacramenlt vei aliquo
alio tenentur inter se occaxione societatis sive oflficii
sui, infra octo dies postquam eis preceptum fuerit,
se ad invicem absolvant, preter societates concessas,
nec simile sacramentum sive conventiculum aliquo
modo in futurum facere presumanl, et quod nujlus
occaxione aiicuius societatis vel paratici vel com-
pagnie, ut supra, debeat sub se placita tenere,
vei sub aiiis , quam potestate vel eius assessore vel
consuiibus iusticie Jitigare, nisi amicabiliter. Et
saneilo comulet earum toeietatum reeensenturuna cumconsuHbui
communitatislt iustitiae, qui omnet pacem ttrvare iurant. Prae- y
terea documcnlum quoddam docet caligariorum tocietati, cuiut
procuratoret erant et eonsulet Slrapontut, Guido Spinta et Lam-
bertui de Ruttego,tubanno uccxxr Novariae praetorem comitio-
rum generalium consentu, ut communitatis debita tolvi possent,
porlicum vendiditte in foro t. Mariae sitam, sive ius sub ca
tabulat beandi ad tuas merces vendendas. Intuper in testamento
suo, quod kalcndis martii a. uccxlui condidit, Cgo filius
q. Zueci haercdem institurns Olrigetum filium suum dictum
Perochinum, statuit ut ipse « tit in dirpotitione, reghnine ct
» cura consubim paraticorum, qui modo sunt et pro tempore
» fuerint . . . .'ita quod ipsi cvnsules et omnes paratici sint eius
» tutores, procuratores et defensores et quoadiutores , et
• Lafraneut cognatut tuus et Olricus de Toxnico timiliter sint
» dicti filii sui coadiutores » (Chart. i martii uccuu in arch.
Cathedr. Novar.J. Paratieorum institutio diu perduravit, usque-
dum novariensit retpublica sui compos fuit; at yicccomitum
dominiq inducto et libertate exulante , eiutmodi soeietates pe-
nitut extinctae tunt vi novorum ttatutorum, quae superfuerunt
postmodum Francisci Sfortiae iussu reformata, ut tidere est
in eap. cri , lib. I Stat. mss. hcdlx • De toltendis paraticis
» civitatis Novariae, tuburbiorum tt epitcopatut et tollendit sta- (
» tutit eorum, el de tollendis statutis burgorum et villarum: Jtem
» ttatutum et ordinatum ctt, quod omnet paratici civitatit No-
» variae et burgorum et districtus sint casri, et statuta eorum
» similiter sint cassa el nullius valorit, et quod dcincept non
» sint aliqui paratici in Novaria vel suburbiis et dHstrictu No-
» variae, el quicumque fecerit paralieum in Novaria vel districtu
» Novariac, puniatur in solidis sexaginta imp. pro quolibet tt
u qualibet vice. » Quocirca cum opinio fcfcllit , qui con-
tendit capitulum hoc ante anmtm uccxxr conditum fniste
(Giovanctti , Comment. dcgli Slat. Novar. ), cum praeter Sta-
tuta saec. xm, alia documenta arlium tocictates tunc et terius
extititse et floruisse lettvntur, earumque lurrem etcampanam;
adett enim contractus venditionis ojftcinae titae • tub torriono
• comunis Novariae, ubi est campana paraticorum'» (Chart.
riti nov. uccxcr in arch. Cathedr.), quae opificct ad penswn
vocans, erat supcr turri in publico palalio versus mcridiem ;
at iis societatibus abolilis, ea a loco suo sublata etl, et lurrit
in carceret vcrta. IUam dcnique mcmorat cap. ccLXxxru
« De turri ubi ett campana paraticorum alzando. » Acrariae
artis magislrum Baliotum novarienscm et Beltramum de s. Sixto
nominat contractut cctsionit, cuius summam rrfero: « Btltramus (
» de «. Sixto fitiui condam Guilielni de sancto Sislo eivitatis
» Mediolam, tamen ante tolucioncm sibi faclam, fecit cessioncm
» ct datum et investituram tn manu ntagistri Balioti filii Ba-
» lioti de Baliotis, poncndo ipsum magistrum in omnibut et per
» omnta in suum locum, conslituendo cumprocuratorem lamquam
» tn rem suam de omni iure , aclione , racione el obligacionc
» reaH et personali utili et directa mitta et in factum, quod
» et quam suprascriplus Beitramus habet vel habebat ad pe-
» tevdum , rcquirendum et agendum , et petere et rcquirere modo
» aliquo poteral versus canonicot, capitulum et ecclesiam s. Marie
>• Maioris de Novaria et quemlibet ipsorum et ipsius capituli ct
» eccletie , que sunt el fuerunt el erunt usque ad librat quin-
» quagrnta quatuor et solidos xru imperialium vel duplum
* » UrcMorum, quot dare ipse Beltramus dicebat ct confitebatur
» «e habere debere ab iptit canonicit , capitulo et eccletia
» t. Marie Maioris de Novaria per facturam campanarum, ct
» broncio et aramo et stagno dato et posito ad ipsas campanas,
» infra feslum omntum Sanctorum proximmn vcniens cum
» otnwbta dampnit eic. • (Chart. rn septrmbr. ucctxxxriin
Monum. llist. Patr. I, col. 1590).
a sententie ab aliquibus consuiibus aliquaruin socie-
tatum vei parnticorum, ut supra, dehinc in antea
iate sint ipso iure nulle, excepto quod liceat cui-
iibet paratico habere consules inter se et sub eis
placitare et respondere de hiis , que ad suum pa-
raticum spectant; et quod liceat hominibus Novarie
et suburbiorum facere et habere societates armo-
rum , et consuies inter se habere, non tamen sub
eis insticiam facere; et quod non iurent inter se iu-
rationes , que vicinos suos et cives Novarie ledent *.
■ Paraticos intelligimus tantum mercatores pan-
norum, tabelliones, pilliparios, calegarios, testores,
ferrarios et bicarios et saiarios et formagiarios, et
omnes aiios, qui suis manibus laborant, exceptis
iJlis, qui nunc sunt de societate miiitum, vel qui
pro temporibus fuerint ct esse voluerint ; sed so-
cietatem feneratorum et omnium aliarum coniura-
tionum penitus teneatur potestas destruere et cas-
saresecundum formam statuti; et si quis contra pre-
dicta fecerit, et potestati liquidum fuerit, et in pre-
dictis non obtemperaverit, teneatur potestas aufferre
unicuique libras xxv imp. pro banno, et postea infra
mensem facere obtemperare. Et non possit potestas
prohibere aliquo modo quin predicte societates
mililum 1 et paraticorum et pars Caballaciorum et
K Slatotum ost quod in civitate Novarie et suburbiis civitatis Ko-
varic vci in aliquo burgo vel loco seu in aliqua parte iuris-
dictionis Novarie non sit nec fieri possit de cetero aliqua con-
iuratio seu conspiratio, nec aliqua societas nec aliqua conven-
ticula, quocumque nomine censeatur, el quod omnes sociotales,
coniurationes , conventictile ct conspirationes, quocumque no-
mine censeantur , civitatis Novarie et iurisdictionis Novarie ,
sint ipso iure casse et nullius valoris , et quilibet bomo NO-
varie et iurisdictionis Novarie sit ipso iure absolutus et liberatns
ab omni societate , conspiralione, ronventicula et coniuracione,
et ab omnibus penis, in quibus incidissent vel inciderent, ct
ab omnibus obligacionibos binc rclro factis per aliquam per-
sonam Novarie et iorisdictionis occaxione alicuius societatis,
coniui acionis , conventiculc et conspiracionis. Et quiiibet po-
testas Novarie et rector teneatur omni aimo infra katend» fe-
bruarii, et postea.semper quando sibi videbitor, inquirerean
in crvitate Novarie vel inrisdictione Novarie fuerit facta aliqua
societas, conioralio, convenlicula et conspirario: et si repe-
rierit contra factnro esse , teneatur potestas et rertor Novarie
infra tercium diem , postqnam repcricrit contra factum esse ,
auflerrc pro banno ab eo qui conlra focorit, libras quinquaginta
imp. , ot insoper ille qoi contra fecerit , non possit esse de
consiiio civitatis Novarie, nec haoere aliquas sortes, qud da-
renlur pro comuni Novarie, nec aliqaod ofDriom comunis
Novarie babere possit infra xv annos. Et quiltbet de Novaria
ct iurisdiclione Novarie, qui sit b«mo bono fame et opinionis,
possit aceusare iilcm ot illos , quem et quos sciverit eontra
fecisso , et habcat accusalor medietatem suprascripti banni.
■ Cassetur.
1 Praeter artificum, militum quoque tocietatem saeculo xm ttutt-
tutam invenimu*, qux non equitct legionarii equo militantes
beUoque merentes, quique plebeii miHtes quandoque appeUa-
bantur, sed, fri failor, longe nobitioret intelligendi sunt, quippe
praecipuit certitque caeremoniit mititmri cingulo donabantur ,
qualct nunc tunt equitet ordinum miHtarivm, vulgo cavalieri,
quorum tocietat cavalleria dtct(ur. Equitum Romanorum, qui
dt equettri ordine erant et past stnatares Ulustri nobilitate ful-
gebant, memoria adhuc tupereit, tt Gcrmanorum, apud quot
solemnc erat arma primum sumere et militia* ornari konore ,
quae ingenti* decorit loco iit tempcr habita est. Prima huiut-
modi clariorit militiae institutio a gcrmanieit populit ortum
duxisie perhibetur, cum tl apud Longobardot tolemnit cuet
prima milUi* constitutio ttatutit rttifrta faeienda, etiltuttrium
virorum filn honorit gratia a regibut ct principibut armit
primum induerentur, et eadcm arma dono dari aceipientibus
consuevisset, tke cingulo militttri seu cnse cos aceingi et milites
creari. Ncc imminutus est procedente lemporc hutc militiac
88
Digitized by
Google
STATVTA
G88
Turniellorum,ut supra,in simul scconveniant tociens a CCLI. Ut potestas precipiat consulibus parati-
quociens fuerit de eorum voluntale, tam ad sonum
campane et vocem preconis, qunm alio modo. Et
quod potestas non possit modo aliquo vel ingeriio
rectores ipsarum societatum vel aliquem ipsorum
mittere vel extrahere seu detinere extra civitatem
Novarie aliqua de causa, que posset dici vel excogi-
tari, contra eorum voluntatem vel alicuius ipsorum;
et nnlla alia societas sive pars possit esse, sive in
simul se convenire niodo aliquo in Novaria vel
episcopatu; et sit precisum.
* Item statutum est, ut liceat potestati sive recto-
ribus societatum militum et paraticorum pulsare
vel pulsari facere, quociens opus fuerit, campanam
sive campanas pro vocandis suis.
corum ne cogant homines eorum paratici, quin iusti-
ciam faciant de omnibus sub potestate vel consulibus
iusticie. *
* Item statulum est, quod potestas teneatur pre-
cipere consulibus omnium paraticorum, et eos co-
gere per sacramentum , quatenus per sacrainentum
vel bannum non possint nec debeant precipere seu
cogere homines eorum paratici, quin iusticiam sub
potestate vel consulibus iusticie de omnibus faciant.
CCLII. Ut non prohibeatur paraticis laborare.
■ Item teneatur potestas cogere omnes paraticos
Novarie, et in eorum sequimento, quod faciunt
potestati , ponatur quod non prohibebunt per ban-
num vel sacrainentum ahcui de paratico suo quin
■ Quibusdam sapientibus videtur posse concedi b laboret in nocte et in die, si voluerint et quando
paraticis sine periurio infrascripta , quod liceat voluerint.
cuique paratico habere consules suos, qui iurent
regimen sui paralici , super quibus debeant et pos-
sint tenere placita de hiis, que pertinent ad officium
paratici sui. Et qui consules possint pro suo officio
facere taleam et banna imponere et exigere etiam
pro supradictis, et de hiis et pro hiis possint alii
de paratico facere sequimentum sub eis.
0 Item teneatur potestas seu consules vel rectores
comunis habere et lenere firmam et ratam socie-
tatem mililum D Novarie et eius iurisdictionis, et
si viginti quinque ex illis, qui fuerint ex ipsa so-
cietate, venerint in simul in concordiam de ipsa
societate refirmanda, liceat eis ipsam reformare sine
prohibitione potestatis vel rectorum, et recipere c
omnes alios, qui voluerint in ipsam societatem in-
trare. Et sit precisum.
A Cassetor.
B Cassetur.
c Cassetur.
d et paraticorum , et eas societales aagere , manutenere , multi-
plicare , el eas firmas et ratas habere et tenere , et semper
ipsas societates in bonum statnm redncere et non minuere.
ftonor eliam italicis civitatibus parta liberlate post annum Chritti
millesimutn; nam res peragi coepit diversis et illustrioribus
adhuc rilibus, et duobus modis militaris ordo nobilibus (nam
plebeiis is interdictus erat) conferi, in bellicis nempe expedi-
tionibus aut pacis tempore, alicvius insignis occasione celr-
britatis. Tunc enim , ait Muralorius , guo prceelarior erat
' princeps aut militiae dux arma tyroni conferens, et quo spten-
didior ac magis venerandus locus et tempus collati muneris, eo
maior gloria et decus in novos milites redundabat. Sed ii po-
tissimum se felices ae honoratiores censebani, quibus licebalin
praelio mililaria arma primum suscipere ; propterea nobiles
adolescentes convotabant ad bellum , ut egregio aliquo facinore
fortitudinem suam probarent, eaque ratione tamquam praemium
decus eiusmodi consequerentur. Anlequam milites crearentur ,
armigeri (non tamen gregarii, qui mililaria arma fercbant et
in praeliis suis contecli armis pugnabant) ethonorarii scutifcri
appellabantur, eum se comites principibus attt exercituum ducibus
aut illuslrioribus militibus addcrent, eorum arma deferenles ,
donec ob virtutis el obsequii merita dignos se ostenderent militu-
ribus insignibus et armis decorari, quae instanle praelio aut
post victoriam donabantur, loco stimuli ad fortiter agendum
aul praemii pro fortiter gestis. Haec summatim innui dc mili-
tari hac ittstitulione , de qua plura et fusius quemque docet
cl. Muralorius in Distertat. uit Antiq. Ital. , ad quam lectorem
eruditionis studiosum reUcio, ubi de origine et inslitutione in-
signium agitur, quae diversorum mililarium ordinum vel sin-
gulorum militum propria ac peculiaria erant, in armis aut
vestibus depicta, quibusque ii distinguebantur. Plateam militum
memorant Sfatuta mss. a. mcdlx, cap. xi/x, prope publicum
patatium Novariac positam.
CCLIII. De fodris impositis per societatem mi-
litum et paraticorum c .
Item statutum est, quod si rectores militum vel
paraticorum vel aliquis ipsorum imponerent illis de
societalibus suis aliquam taleam sive taleas occa-
xione aliquarum expensarum vel salarii voluntate
illorum de socielate sua , quod potestas coinunis
Novarie teneatur et debeat dare fortiam et virtu-
tem modis omnibns eisdem rectoribus militum et
paraticorum exigendi ipsam taleam sive taleas ab
illis de societate sua , sicut eam vel eas meiius
habere et exigere poterint, salvo statuto bicariorum.
CCLIV. De mercatoribus extraneis.
D Item statutum est , quod Hceat mercatorihus
omnibus, qui veniunt in Novariam de extraneis
partibus, ve&dere negociationes suas ■ ad hostia,
ubi hpspitati fuerint, et etiam per civitatem ipsas
portantes, dum non vendant ad bancha paratico-
rum, ubi vendunt in die mercati.
CCLV. Qualiter statuta paraticorum et societa-
tum Novarie et burgorum et villarum episcopalus
debeant aprobari.
F Item statutum est, quod ad probandum staluta
et ordinnmeiita paraticoruni et societatum Novarie
et burgorum 1 et villarum episcopalus Novarie
* Cassetur
B Casselur.
c Cassetur.
d D Confirmatum.
E in civitate INovarie et suburbiis, ubicumquc voluerint, excepta
btava et caseo, que vendere teneantur et debeant in broreto
comunis Novario , aut in pasquario s. Marie.
r Cassetnr.
1 JVonnulli digniores in civilatum agris vici nomine burgi donabantur,
qui vel a fluminc interfluenie vet praeclara domo vel alia de cattsa
prae ceteris locis dislinguebantur. Huius nominis dignitas anti-
quitus talibus tocis est, aut etiam ex munitionibus ibi erectit attt
mililum praesidiis ibi collocatis , cum apud veteres ita appeUata
futrint loca quaedam militibus in limite custodita, vet etian
Isidoro teste, burgi appellati suntdnmorum congregationes,quat
muro non claudebantur. Paulus Orosius • crebra, inquit,per
• limitrm habitacula ctutodita burgos tulgo vocant • (Hb- Ftyi
el Arcadius imperator: « cum qui coltegio vel curiae vel burgts
» ceterisque corporibus per triginta annos sine interpellatione
» servierit, res dominica seu intentio privata non mquielabU*
(in leg. eum qui c. def. rei priv. lib. II); et Iustinianus : • ttbi
» respublica romana fincs habucral, ubi custodes antiqut ter-
» vabant, sicut ex clausis et burgis ostenditur etc. * (m t//t
Digitized by
Google
68 9
COMMVNITATIS NOVARIAE
690
debeanl interesse unus iudex el unus nolarius et tres
layci sapientes, unus de militibus, unus de medio
et unus de paraticis, qui eligantur in consiKo ge-
nerali ad sorles, et habeat quilibet ipsorum pro
suo salario sol. xx imp. Et qui sapientes et nota-
rius, ita quod tres ipsorum sint in concordia , de-
beant ipsa statuta et ordinamenta omnia aprobasse
et exaniinasse infra kallendas marcii, et illa ordi-
namenta paratici vel societatis seu comuois burgi
vel ville, que^essent data et consignata ipsis sa-
pientibus, ita quod per eos non sint aprobata et
examinata infra kallendas marcii ab illa die kalen-
darum marcii in anlea, non examinetur nec apro-
betur nec locum habeat illud statutum non apro-
batum nec examinatum.
CGLVI. Ut liceat mercatoribus habere sua loca
ad vendendum in burgis.
* Item statutum est, quod liceat omnibus mer-
catoribus seu paraticis civitatis Novarie B habere et
tcnere in burgis episcopatus Novarie sua loca et
stallos 1 causa vcndendi omnes suas mercahentias
in ipsis locis et stallis eo modo , sicut soliti
sunt hactenus et antiquitus per se et predeces-
sores suos mercatores vcndere et habere ct te-
nere in locis memoralis; et hoc sine aliquo iinpe-
dimento.
A Confirmatom.
B et suburbiorura.
e. de off. Pr. pro Af. 5 ln Sardinia ). Quibus ex locis videntur
oppida fuxsse toca quaedam militum praetidio munita in ditionis
cuiusvis limitibus tive finibui, nam Theodotiui (in l. Curae c.
de Off. mag. off.J iubet magistrum illum in omni limite referre,
quemadmodum le militum numerui habeat, cattrorum ac clau-
turarum eura proeedat, ut fcre idcm significetur clauturit,
cattrit ac burgit.
I Controversiae normunquam inter mercatoret aliotque exoriebanlur
ex pottettione arearum vel tabularum positiune , quibut mercet
suat vendendas ii collocabant. Sententiam Aycardi de Camodeya
in eiuimodi lite prolatam in medium exempli gratia refero:
« Exittente poteilate comunis Novarie Rolando Lupo. In broreto
» comunit Novarie, coram Aycardode Camodeya consule iustilie
» Novarie causa vertebatur inter Olricum de Buogno ex una
» parte et Sibilinam filiam q. Petri Saurii ex altera, que tatit
» erat. IHccbat el petebat enim dictut Olricus iptam Sibiliam
» potuitte vet poni fecisse bancum unum iuxta domum, in qua
» habitat ipse Otricut , contra ius ct rationem, altegando ct
» •dicendo idem Olricus , quod ipsum bancum posuit plusquam
» debuit vertut mane et versut monle, ita quod impedit viam
» sive iter ad eundum et intrandum domum in qua habitat ipte
» Olricut; quare petebat ut ipta Sibilia removeret vel removeri <■
» faceret iptum bancum, et ut idem contul faceret removere
» iptum baneum ad hoc ut non impedial viam tive iter, ut
» supra dictum ett; atque retpondebat et dicebat ipta Sibilia
» quod predicta non fecerat contra iut et racionem , et qund
» bancum nonpotuerat plutquam debuit,et quod ipsum baneum
» non debebat removeri nec removeri facere de iure. Hec et alia
» quamplura allegabantur ab utraque parte : unde dictut consul
» hiis auditit et intelleelis et habito plurium sapientum eonsilio,
» pronunciavit per senlenciam el sentenciendo dixit ipium
» bancum etse potilum ullra quam debeat versus mane lantum
» quantum tangit murum comunem . quiettinter domum iptiut
» Olrici et domum suprascripte Sibilie, et ipsum bancum esse.
» retrtfhcndum ex parte versus mane , ita quod non tangat
» aliquid de muro predicto comuni, tet ipte murut comunit
» et terra, que est antc ipsum murum eomunem versus motitem
» in tantum quantum ipse murus comunit est amplus, tint
» apcrte et expedite. Unde piuret tentenciat idem contul fieri
» precepit ctc. « (Chart. xx/ augusli uccxt/x in tabul. Cathedr.
jVovar.J.
a CCLVII. Ut societates paraticorum et militum
sine prohibicione se se valeant convenire.
* Item quod societates paraticorum et militum
et eorum rectores nulla de causa nec aliquo modo
possint prohiberi seu impediri, quin simul se con-
veniri possint ad eorum voluntatem et libitum
quelibet de ipsis societatibus , prout ipsis societa-
tibus et cuilibet eorum placuerit, et quociens eis
videbitur expedire, et eorum consilia facere et ca-
pere, prout eis videbitur.
CCLVIII. Ut potestas consilium facere teneatur ad
denunciationem societatum mililum et paraticorum.
■ Item statutum est, quod potestas teneatur infra
octo dies, postquam ei denunciatum vel dictum vel
ab eo requixitum fuerit, ponere in consflio aliqnid,
b et omne id quod ei dicatur vel denuncietur seu
requiratur per aliquam societatem ex societatibus
militum et paraticorum.
Item quod quocienscumque societales paraticorum
et militum seu eorum rectores de voluntate ipsa-
rum societatum denunciabunt domino potestati vel
eius vicario et assessori de aliquo negocio seu re
exponendo seu exponenda in consilio generali ci-
vitatis seu privato, quod dictus potestas et eius
vicarius et assessor teneantur et debeant ipsa dic
vel sequenti , post ipsam denunciationem , facerc
consiliuni generale vel privatum secundum ipsam
denunciationem et super ipso negocio , et recapere
et habere consilium et facere secundum quod pla-
cuerit maiori parti ipsius consilii, et ea ducere ad
? elFectuui, ita quod non auflerat ius alicui.
CCLIX. Ut Jirma sint testamenta facta per quon-
dam Ardicionem Pelavicinum et Gregorium Boni-
pertum.
c Item statutum est, quod testamenta facta per
quondam Ardicionem Pelavecintim et Gregorium
Longuni Bonipertum 1 sint firma et rata, ct pro
K Cassetur.
B Cassetur.
C Cassetur.
1 Nulla de Ardicione Pelavicino notitia ad not utqve pervenil; de
Gregorio vero Boniperto plura habentur, quae cirea tamen
dubium ett an ad unam eandemque pertonam referantur. Nam ex
horum ttatutorum eapp. cvxui ei CDXur coltigitur eum famosum
sontem fuisse, cum ibi de criminibus ab eo perpetratit etprocet-
sibus factit exinde dicatur • de maleficio et itrata rupta, occaxione
• malefitii et robarie facte in pertonam fralrit David de ordine
• citterciensium in partibus retpolali, et occatione robarie et
• malefieii, de quibus ipse Gregoriut ealumpniatut fuit feeitte
' et perpetratte in pertonam cuiusdam fratrit teu monaehi
« anglici in partibut Vespolati; » videas igitur an hic unut
idemque fueril ae itte Gregorius, qui a. uccixxr in concilio
generali civitatit Novariae eontidebat, eum uti illiut legatut
interfuit cum Nicolao Boniperto foederi Gaudiani composito inter
civitatem iptam et incolat vallit Settilanae, quod in hit Slatutit
cap. cccxi detcribitur. Anno vero mcccxi Novariae praetorem
Gregorium Bonipertum imenimus, fortatte iptum eundem qui
anno praedieto in Novariae contiliit tedebat, a vicario imperiali
delectut. Ex itlutlri domo erat, qua viri noimulli praeclarit
officiis eo saecuto perfuncti sunl; Lanfrancui enim domi contul
erat a. uccxxr , Albertus Vercellarum praelor o. uccxxxr ac
pro Novaria celebrit Lombardorum tocietatis rector, Nicolaut
item contul a. mccxxx, et alter Lanfrancut a. ucccx paci et
roncordiae inlcr guelfot et ghibcllinoi ab Hcnrico rege procu-
ratae interfuit. Caeterum leget in not. ad eap. cdxxi/ doeu-
menlum , quod Grrgorium iltum facinorotum respicit.
Digitized by
Google
691
STATVTA
692
ratie et firmis habeaotur, non obstantibus aliquibus a Et si aliqua mulier fecerit contra, eius testamentum
legibus et statutis vel alicuius pacis capituli, et
non obstantibus aliquibus datis vel contractibus
factis per quondam Petrum Bonipertum et Ardi-
cionem Pelavecinum ab annis duodecim citra; et
quod potestas et vicarius vel assessor teneantur
et debeant mandare executioni omnia ea, que in
predictis instrumentis continentur, infra mensem
unum postquam fuerit ei denunciaturo, ita quod
non aufferat ius alicui.
CCLX. De testamentis mulierum.
* Item statutum est, quod aliqua mulier de No-
varia et iurisdiclione Novarie non possit facere te-
stamentum sive iudicatum alicui persone, sive do-
nationem causa mortis, nisi presente patre, si
mulier habuerit patrem, vel presentibus fratribus, b
si eos habuerit, vel propinquis parentibus palernis.
Et si paterni non aufTuerint, aliis parentibus vel
sororibus, quibus successio eiusdem mulieris per-
tineat, duobus ad minus, consilio quorum suprascri-
ptorum debeat dicta mulier facere ordinamentum l .
* Cassetur.
et iudicatum sit nullius momenti et valoris *.
CCLXI. Ut mulier non possit fraudare filios vel
abiaticos vel suos descendentes de bonis suis et
dote sua.
B Statutum est quod aliqua femina non possit
testamento vel codicillo vel legato seu aliqua ultima
voluntate aufferre' vel tollere vel defraudare filium
vel filios ruos vel abiaticos vel abiaticas et de-
scendentes sua dote 1 et bonis suis et hereditate
sua, sed teneatur et debeat dimittere et laxare
filio suo et filiis suis et filiabus suis et abiaticis
et descendentibus. Et si contra factum est vel
fiet, non teneat nec valeat, nisi fuerit uxor ban-
niti , que possit ordinare ad suum sensum c .
CCLXII. Ut masculi habentes personam testandi
possint testavi cum tribus testibus.
0 Statutum est quod quilibet masculus 8 habens
I Controvertiam oceasione tcstamenti cuiusdam tnulieris , et senten-
tiam contulit quae litis parkm diremit, exhibeo, ut hae etiam de re
documenta afftram: « Ego frater Guillelmus de Petrorio rector
» et minisler hospitalit Charitalis Novarie et minittralor et
» dispensator rerum ipsius hospitalis nomine ipsius hospitalis
» conqueror de Olobona uxore Petri de Villano Ferrario, gui
• tenet et possidet quamdam domum iacentem in Novaria in
» porta s. Gaudencii, que domut fuil Marie uxoris quondam
» Guilelmi de Guafa , et que Maria in tuo tettamento teu in
» ultima voluntate instituit heredem Gregorium filium suum in
» omnihut tuit bonit tam mobilibut quam immobilibut, et que
» Maria precrpit et ordinavit et voluit, ti dictut Gregoriut de-
» cederet et moriretur vel deficeret sine herede, quod prtdieta
» domut tota perveniat ad hotpitale Charitatit et tua tit. Unde
» cum diclut Gregorius defecerit sine herede et ettal conditio;
» volo el peto ab ipta Otobona ut mihi dimittat et restituat
» dictam domum cum omnibus fictis et redditibui pcrceplis el
» percipiendit , quia dico iptam domum ad hotpitale Charitalit
» et domut perveniste et suam csse , cum dictum hospitale et
» domut tit paratum attendere et complere et solvere et tervare
» et facere ea , que dicla Maria precepit et ordinavit in tua
» ultima voluntate; et inde iutticiam peto nominc predicto, talvo
» iure ipsius hospitalis in aliis , et prrpono omne ius ipsiut
» hospitalis et domut competenter. Datum elc. - Abbai de Camo-
» deya consul iutlitie Novarie precepit Petro de Villano Ferrario
» nomine Otabone uxoris sue , cuiut procuralor est , quatenus
» ipte Petrut respondeal huic libello tibi dato nomine predicto
» infra tex diet proximot « ( Chart. \ri nov. mcclxi/ in cod.
membran. Hospit. mai. Novar.J. Hac reccpta petitione en quo-
modo causa acta fuerit el quae sententia, ted interlocutoria
tantum , prolata : « In broreto comunit Novarie. Coram Aycardo t
» Tetta contule iuslitie Novarie, de questione que vertitur inter
» fratrem Guitielmum de Petrorio ministrum et rectorem hospi-
» (alis Charitatis nomine supratcripti hotpitalit ex unaparte,
» in qua dalut erat libellumper Guidotum de Camero notarium,
» et Petrum Ferrarium nomine Otabone uxorii tue ex allera ,
» tuper eo quod queritur inter iptas partet an diclut frater
» GuiUelmui dimittatur in causa pro diclo hospitali, cum ipse
» frater Ubertut dicatur per iptum Pelrum nomine Otobone
» non este sindicum conttUutum per fratret et pauperet dicti
» hospitalis, et ideo dicebatur ipsum fratrem Guillelmum no-
• mine ipsius hotpitalis non este admittendum; supratcriptut
» vero frater Guilbertut nomine predicti hotpitalit quod debebat
v admitti sibi retponderi in dicta causa , cum ipse frater sit
» rector et administrator dicti hotpitalis civitatit Novarie et
adminittrator et dispensator rerum iptiut hospitatit; ipte
vero Petrut nomine predicte Otobone allegabat et dicebat
quod ipte fratcr Guitbertui non debebat admitti , cum ipte
frater Guilbet tus non probel quod sit reclor et minister dicti
hospitalis. Unde ipsc consul habito consitio tuper predictis
Et istud statatum habeat locum in mulieribus, que sunt origine
Novarie et iurisdictionis tanlum.
Cassetur.
Et istud statulum habcatlocum in mtilicribus, que sunt origine
Novarie et districlus, et in filiis et Gliabus, qui et que sont
origine Kovarie et districlus tantum.
Confirroatum est.
ct femina.
» Ambrosii Grite et Guillelmi Grite et Guillelmi de Burgo
» iurispcritorum pro maiori parte in concordia pronunciavit
» per sentenliam in tcriptit tententiando dixit contciUo momis
» partis tuprascriptorum iuritperitorum : cum ipse frater Guiir
» lelmus gerat te pro minittro et rectore dicti hospitalii et
» adminittrat negotia dicti hotpitalii, ipsum Petrum nomine
» Olobone debere respondere dicto patri Guilberto tamquam
» minittro dicti hotpitalit, ct in cauta procedere tamquam cutn
» minittro dicti hotpitalit. Unde pluret carte sentencie fieri
» rogate tunt etc. • ( Chart. xxir novembr. mcclxii ibid.).
1 Dotis actum, ut quo tenore fieri tolerel, heieexhibeo: Jn Tercato.
« Roglerius lionasiligo filiut quondam lohannit Bonetiliginis
• renunciando exceptioni non numcrate pecunit et non atee-
• ptarum numeratarum et non accepte dotit, fuit confestus et
« manyfettus te accepisse nomine dotii a Bertamo de Rebusco
» recipienli nomine et vice Otobone filie sut et uxoris ipsius
» Roglerii nomine dotit el pro dole ipsiu* Otobone inter num-
» mot et numeiatot et vettei et aliat res notnine dotis apre-
» ciatat eslimatas , quod ascenderunt ad librat undecim el
» dimidiam imperialium vel duplum terciolorum; unde pro
» tconlro et consullu quarum librarum Xii imp. et tuprascriptt
» dolisipse Rogerius investivit iptum Bertramum nominesupra-
• scriple Otobone filie tue el uxorit tuprateripti Rogerii de
» omnibut tuis bonis tt rebus mobilibus tt immobitibus presen-
» tibus et futuris usqut ad plenam solucionem tupratcriptarum
• Ubrarvm tmdecim et dimidie imp. el luprascripte dotii, et
» inde cum omnibut dampnit et dispcndiis obligavit ei nomint
» suprascripto omnia sua bona pignori. Interfueruntttc. » (Chart.
xr ianuar. mcclxxix in cod. membran. Nosocom. mai. Novar.j.
In alia dotis tabula kal. februariis a, MCLXXxrti confecta ,
Alaisus Ottoboni de Benedicti* filius et Talia de Setso laeobi
filia inter te conveniunt, quod viro sine haerede uxori praemo-
riente, viduae librae lxxi tt dimidia, quae dotem conitituebant,
reetituantur, « ct nulla alia quarta debeat luibere dt rebus Otto-
» boni ncc Alaisi. ltem promisit Ottobonus ipsi lacobo, ti ipta
» Talia ante ipsum Alaisum virum suum deceuerittintherede,
» tunc ipse Ottobonus dare et reddere debeat ipsi lacobo vel suo
» heredi medietatem predictarum librarum lxxi et dimidie,
» deducti» expensis de ipta medietate , que ad lacobum reverti
» debet, faetit in funerali TaHe sine fraude; et ti Xalia de Ula
• mcdielate que ad partem reverti debel, aiiquid legavcrit, le-
» gatum illum valeat et teneat secundum morem Novaric. > Quoad
quartam, cuius in hoc testamenlo mentio occurrit, onimad-
vertendum etl viri donationem spontae factam de propriis bonii,
sccundum talkam legem, let tiae dotis parti retponditie, et quartae
iuxta longobardicam.
Digitized by
Google
%3
COMMVMTATIS NOVARIAE
persouam teslandi possil lestari cum tribus * te-
stibus * et valeat
CCLXIII. Ut fratres et nepotes preferantur in
successione filiabus defuncti traditis aliqua <vice
copule maritali.
c Statutum est quod si plures fuerint fratres ,
vel patruus vel nepotes descendentes ex fratre
mortuo, et frater seu patruus et nepotes decesserit
ab intestato, nullo herede masculo descendente
existente, quod alius frater sive fratres vel nepotes,
si fraler vel patruus decesserit, succedat et pre-
feratur filiabus illius defuncti traditis aliqua vice
copule maritali, nisi nepos habuerit alios fratres,
qui debeant succedere.
CCLXIV. De beneficio inventarii non habendo
a comuni Novarie pro qualibet vice sol. lx imp. Et
quod non debeant similiter ire ad septimas vel
trentesimas sub predicto banno; et polestas te-
neatur inquirere bona fide *.
CCLXVI. Qualiter quis de tnala aministratione
non debeat condempnari.
B Ilem statutum est, quod aliqua persona non
possit condempnari nec inquietari de aliqua mala
aministratione versus aliquam personam, cui ami-
nistrationem gessisset a duobus annis in antea ,
postquam illa persona, cuius bona fuerint amini-
strata, habuerit etatem xvm annorum.
CCLXVII. Qualiter comune Nwarie est absotu-
tum a debitis instrumentorum non consignatorum.
G Item statutum est millesimo ducentesimo lxviiii,
Itein statutum est, quod nullus in adheunda b die sabbati, tertiodecimo intrante marcio, quod
aliqua hereditate sibi delata possit habere benefi-
cium inventarii 9 .
CCLXV. Qualiter masculi se habere debeant ad
exequia mortuorum.
B Item statutum est, quod aliquis masculus non
debeat nec presumat modo aliquo ire ad exequia
mortuorum, nisi solummodo usque ad ecclesiam,
nec debeat exclamare post oorpus; et corpore aso-
ciato ad ecclesiam, quilibet tencatur reddire do-
mum 3 ; et si quis contra fecerit, solvat pro banno
quinque.
ad hoc vocalis et rogatis, interquos tabellio et tabclliones, qui
interfuerint ipsi teslamento, conuumerantur.
Casselur.
Cassetur.
Confirmatum.
omnes persone, que habent cartas versus comune
Novarie, eo tempore non fuerint scripte in libris
cartarum debitorum comunis Novarie et pedagio-
rum livratorum pro ipsis cartis et debitis *, non
possint habere aliquid a comuni Novarie nec ab
aliqua persona pro comunt, sed comune Novarie
k Canzellata est ultima pars istius statuti , quia est canzellata pre-
copto dom. Baynerii Tornielli et Brexani Caballacii ad hoc
electorum per consilium comunis Novarie ad examinandum
statuta comunis Novarie mcclxxxvi die xi octubris.
Sign. tabell. ( ). rhilippus Azartus notarius scripsit et can-
zellavit i.
» Cassetur.
c Confirmalum.
1 Viri tamen eceleriastici ,ut tettari pouent, liccntiam requirebant
sibi neceuariam iuxta iuris canonici pratcepta , et revera eccle-
siae novariensis s. Mariae canonifl • dederunt licentiam et pa-
• rabolam domino Symoni Cicade eiusdcm ecclesie canonico
» tamquam presenti testandi et disponendi de rebus suis eccle-
• siasticis ad voluntatem suam , promittentet se ralum
• habituros et firmum quicquid ipse dom. Symon in predictit
• et circa predicta fecerit ■ (Chart. xxrm iul. ucctx in Mon.
Hist. Patr. /, cot. 1465); ipsique • dederunt et concetterunt
« ticentiam ct parabolam dom. fratri Henglexio Dei el aposto-
» lice sedis gratia novariensi episcopo ibipresenli et ttipulanti,
» ut potsit facere tettamentum et ordinamentum , et ordinare
» et dispontre bona mobUia dicti Henglexii ad volunlatem
» suam • (Chart. xxriu aug. ticcxc in op. praed. I, col. 4630).
S Tettatorit haereditas, ut in statutis ipsit novocomentibut prae-
scribitur, ab haerede timpliciter acceptanda erat aut respuenda.
Haereditatit repudialionis specimen habemut in teguente protc-
ttatione: « Exittente potettate comunis Novarie domino Veriel-
• lino Vicecomile: sub palacio comunis Novarie lacobinus filius
• Olrici Itartelli de Tercate, cui dicitur Cenzerrus, et filius q.
» Ysabelle otim filie fralris Rnglerii, maior xrm annis ut di-
» cebat, presente, consencientc et volante (sic) domino Olrico
• patre tuo , dixit et proteslatus fuit quod ipse non cstnecesse
* vult heres dicti quondam fratris Roglerii avi sui malcmi, el
» quod nunquam se inlromisit nec intromittcre vu/t de bonis et
» rebut et hereditate dicti quond. fratrit Roglern avi tui , sed
« hereditati iptiut renunciat, salvo et reservato iure ipsiut /a-
• cobini in legatii et iudicatit per dictum q. fratrcm Roglerium
» avum tuum malernum cidem Iacobino in dote dicte quond. ,
» Octobone sev Bonete avie tue malerne. Bt indc pluret carte
» fieri iusse tunt. Interfuerunt testes elc. •> (Chart. xxrn ia-
nuarii uccl in chartar. membran. JVosocom. mai. Novar.J.
3 Huius condcndi ttatuti occasio fortaste repelenda est ex tnala
apud novariemes contuetudine , quam adhuc viridetn auctor
Aovar. Sacr. amare delestatur tollique postulat : * Funera nam-
» gue, ipte narrat, celebranl epulit, convivat plurimot convo-
» canles, idque sumptu pauperibus , quaiet sunt plerique, pene
» intolerabili , ul faeullatet exhaurianl ct act alienum con-
* fra/(ant; quod quidcm co ttudio faciunl , ut sine mortvoi nm
» » iniuria suoque dedecore omitti non poue putent. » Huius autem
consuetudinit originem ipte deducit ex eo quod fideles pro tuis,
qui moriebantur, anliquitus in ecclesiis eorumque atriis praebere
cibum pauperibus solebantibi tumendum; at huiutmodi agapet
in promiscua et ebriosa convivia evaterant. Ad coercendum im-
moderalum sumptuum iactum in funeribus lugubres vestes diu
induere lugentibus vetilum est , ut ex ipsis statutis apparet :
« Item statuerunt quod si aliqua persona induerit se de nigro
» propter mortem alicuius, ipsas vestes non postit nec debeat
• porlare niti utque ad xxx dies; et qui contrafecerit, com-
» ponat pro banno comuni Novariae pro qualibet vice Ubras x
• imp. ctc. » fStat. mss. mcolx, lib. IV, cap. xc). Eodem
ttudio hacc praecepla sunt • de modo tenendo in exequiis mor-
» tuorum: liceat unicuique tam masculo quam mulieri ire ad
• domum morlui pro honorando funere ipsiut, et tolum matculi
» sine mulieribus associare postinl morluum a domo ad eccle-
» siam, et redire ab ecclesia statim non expectato officio cum
• parentibus mortui ad domum quondam defuncti, nec muUeres
» possint associare dictum morluum ad eccletiam, sed asportato
t corpore a domo , ttatim mulieret recedere debeant abtque eo
» quod tangant manui uxori defuncli vel matri vel aliis con-
» iunctit pcrsonit , exceptit filiabut, matre, sororibus, nepotibus
» consanguineis germanis et cognatis et socrubus et nurubut ,
• que potsint ttare in domo et ibi prandere Et quod nulla
» persona succedens defunclo cuiuscumque conditionit exiitat ,
• audeat nec praetumat facere portari vel permittere portari
• poti defuncium vel ante defunctum, cum portalur ad eccle-
• tiam , ullra quatuor cereos de media libra pro quolibet , et
» ultra librat duas candelarum parvarum de cera et
» quod nullus homo debeat ire ad elevandum aliquam dominam
• a libilina seu barra , sed dominae se elevent inter eat
» Et liceat dicere loco regratiationii: Ite in nomine Domini, et
» non ultra etc. » (Ibid., cap. ixxxrnt). Intuper « ttatuerunl
» et ordinaverunt observandum inviolabiliter in futurum, quod
» nullus masculus JYovariae vel aliunde in civitate Novariae vel
» episcopatu vadat ad septimat de cetero , trentesimat vel an-
» nuate alicuius personae defunctae ad ecclesiam vel domum
• defuncti sivc hacredum eius etc. » (Ibid., cap. ixxxix ). Haec
omnia recitare oportebat, ut aliquid itmotetccrtt circa xnoret
antiquitut oblinentet in defunctorum exequiii.
Al in ttatulit deincept conditit ipia instaurata fuil.
Cf. capil. CD\xr.
Digitized by
Google
G 9 5
STATVTA
696
et persona obligate pro coinuni sint absolute ab a
ipsis debitis non scriptis in ipsis libris.
* Millexiino ducentesimo lxx, die Veneris, vii
intrante februario , statutum est et ordinalum quod
omnes persone, collegia et universitates civitatis
Novarie et districtus habentes aliquas cartas sive
brevia et instrumenta unum vel plura de comnni
Novarie vel versus comune Novarie, seu in quibus
oontineatur quod comune Novarie vel aliqua per-
sona vel persone pro comuni Novarie sint obligate
principaliter vel secundario versus aliquas personas,
collegia vel universitates Novarie vel districtus,
teneantur et debeant ipsas cartas, instrumenta et
brevia sive unum sive plura sint, deportare et
consignare et tradere dicto domino vicario infra
dies xv proximos ; et illa persona et persone, col- b
legia et universitates , que non portaverint et con-
signaverint et tradiderint predictas cartas, brevia
et instrumenta unum sive plura ipsi vicario infra
dictum terminum, ipso iure cadant presumptione
iuris et de iure ab omni iure suo, quod haberent
occaxione ipsarum cartarum, brevium et instru-
nientorum versus comune Novarie, et versus omnes
alias personas obligatas occaxione comunis Novarie.
Et quod ipse carte, brevia et instrutnenta , sive
sit unum, sive sint plura, non deportate, consi-
gnate et tradite domino vicario suprascripto infra
dictum terininum, ut supra, dcinde sint ipso iure
et presumptione iuris et de iure casse et irrite
impcrpetuum et nulJius valoris et momenti ad ali-
quid, et quod aliqua persona vel persone, collegia c
Vel universitates non debeant deinde uti ipsis cartis,
brevibus et instrumentis uno vel pluribus aliquo
modo. Et si qua persona vel persone, collegia vel
universitates conlra predicta ab ipso termino in
antea use fuerint predictis instrumentis, brevibus
vel cartis non deportatis vel consignatis, ut supra,
una vel pluribus, ad aliquid aliquo modo per se
vel per aliam submissam personam, teneantur et
debeant solvere comuni Novarie pro qualibet vice
qua contra facerent, libras quinquaginta imp. Et
teneatur potestas qui est et pro tempore fuerit,
ipsa banna exigere in peccunia numerata infra xv
dies postquam usum fuerit predictis instrumentis,
brevibus vel cartis uno vel pluribus contra pre-
dictam formam; et teneatur potestas qui nunc est d
et per tempora fuerit, predictas cartas, brevia et
instrumenta unum vel plura non consignatas ipsi
vicario ut supra, si apparuerint aliquo tempore
coram eo, ipsas incidere vel incidi facere, et eas
facere in comuni Novarie devenire. Salvo eo quod
carta facta Gualino de Camodeya vel uxori hoc
anno per comune Novarie de libris quinquaginta
imp. , non intelligatur subiacere penis dicti statuti,
Jicet eam non presentaret infra dictum terminum.
Et istud statutum semper habeatur pro statuto, et
habeat iocum in cartis factis ab ipso anno et die
retrp, et non in aliis postea factis per comune No-
var/e.
* Conlirmatum.
CCLXVHI. Ne quis cogat atiquem emers res.
* Item prohibebo, bannum libr. 111 iinponendo,
ne aliquis de iurisdictione Novarie cogat aliquam
personam iurisdictionis Novarie emere tinum sive
alias res suas, et quod non prohibeat aliquem emere
vinum sive aliquam negociationem extra locurn;
et si ac occaxione bannum fuerit ablatum, si scivero,
faciam iliud restitui, et tantum ei, qui abstulerit,
aufferam pro banno, quantum alicui abstulerit.
CCLXIX. De vindemiis curie Novarie.
■ Item statutum est, quod aliqua persona non
possit vindemiare in curia Novarie, nisi post fe-
stum s. Michaelis, vel nisi fuerit intra circas * bnr-
gorum coherentium civitati. Et qui contra fecerit,
det et solvat pro qualibet vice et qualibet persona
pro banno comuni Novarie solidos lx imp. c .
CCLXX. De victuaUbus prohibitis <vel concessis.
D Statutum est quod nullus ducat vel duci faciat
vel portet vel portari faciat E extra civitatem aut
suburbia civitati coniuncta vel extra iurisdictionem
Novarie aut per episcopatum Novarie vel de loco
A Cassetar.
b Cassetor.
c Mcclxxxvii, indictione xv, existante potestate comonis Novarie
domino Albertino de s. Maria tomite palatino de Lomello ,
additum est huic statoto per dominos Rayneriom Turniellum
et Brexanum Caballacium emeadatores statutortnn eomunis
Novarie , quod omnes potestates et rectores qui pro tempore
fuerint, anle medium septembrem teneantur et debeant petere
licenciam de ipso statuto a consilio generali civitatis Novarie,
si denunciatum fuerit ipsis potestatibus seu rectoribos, et se-
cundum quod placuerit maiori parti consilii facere Nper ve'n-
dcmiis teneantur, ipso statuto non obstante.
Sign. tabell. ( ). Ego Daviolus de Zucalla notarius comuhi»
de preceplo dom. Cavalcabovis de Medicis iudicis dicte pote-
statis scripsi.
» Aprobalura.
B vel tcnset vel tensari faciat extra iurisdictioitem Novarie.
1 Qvas civitalum aut oppidorum cirea* antiqui apptUabant, mvri
erant sive moenium circulus , quae civitatei et oppida ipsa cir-
cvmdabant (ital. cerchia) , quaeque vigiUat tircuibant foeomm
custodiae invigilanlet. Nec Norariae sua moenia deerant, acjirae-
cipuum urbis munimenlum vulgo muraglioue nttnc ablatvm,
illam circumsepiens. Via aulem interior et publica murum
itlum a domibus per totum ambilum partiebatur, quae semper
libera el ab omni impedimento vacua tervanda erat, et cuiqyte m
tnuro illo foramen quodvis aut fracturam facere tetilum erat,
tit alibi in docum. x/ aprU. uccxxr in nota ad eapit. vri di.
clum est. Azarius in suo Cbron. eap. xn contendU primos
urbis incolas, qui sese regere coeperant sub beneficio consulatut,
primo circa eivitatem muros altos brachiis sex super terram et
e lapidibus eorruptis ac silicibus fractis parittes construsisse ;
deinde acquirentes districtum et contra quosdam nobiles de-
beilantes, districtum ampliando et castra diruendo, tnaiorem
rcddidisse. AUi consules diclum murum circumcirca erexermi,
ipsum aliquibus novit lapidibut coetit murando, et sic per wm-
trquens murum dictae civitatit aUa vice , sicut apparet , fmt-
runt. Canalia ctiam aquarum et foveas ductat circwn urbem
a fovea et aggeribus civilatit per aliquot ttadia dUtantes circas
antiqui appetlabant , qudd adkuc nomen perduraU Per eas tt
curabant ul eiusmodi munitione accessttt ac primus hoilium
impetut, noctu praettrtim, cohiberetur. Saepe Novariae staluta
murum memoranl, ut in lib. II, cop. xcrtir : « Statuttm tst
» tt ordinatum, quod fictuales perpetui vel tevtporales, quibus
» terra occupala est pro circha, vel in quorum terra, de gua
» reddebant fictum, circha facta est iuxta fassatum ttu fotsata
» bu rgorum cohaerentium civitali Novariae, fictum timplttc sobtrt
» teneantur » (Slat mss. hcdlx) ; et « Ittm statutum tst quod
» ti aliqua fotsata vel circliae sunt vel fierent in territ propriu
» atiquarum pertonarum, et eat explanari contingat de licentta
» et voluntate dom. potestatit et communit NeoariM » ttc.
(Ibid. cop. cxvii ). Antiquorum urbit moenitim ambitum de-
seribit cl. Morbiut ( Munic. ttal. tom. V, paq. t*3).
Digitized by
Google
<«>7
COMMVNiTATI» NOVARIAE
ad locuin per aliquam partem iurisdictionis No-
varie, nisi per stratam rectam directe ad civitatem
Novarie veniendo blavam grossam vel menudulam,
legumina, avenam, speltam, ordeum, farrum, lu-
vinos, bulgaram, vezam 1 , linosani, panelios, oleum
aliquod, vinum, nuces, castaneas, sepum, forma-
gtum, seracium 8 , carnes freschas vel salatas, pi-
sces freschos vel salatos, panem, farinam, brenum,
pistum, boves grassos vel macros, vacas grassas
vel macras, vitulos vel vitulas grassos vel macros
vel lactantes , molthonos grassos vel macros , oves,
capras, yrcos, agnellos, capretos, porcos vel porcas
magnos vel parvos, songiam *, capones, pollastros,
galinas, ova, anseres, anathes domesticas vel sil-
vestres, faxanos, perdices vel aliquas salvaticinas
vel victualia, sive salem, vel ligna grossa vel mi-
nima vel lignamen ; sed ab anno novo in antea de
lignis aliquibus ducendis extra iurisdictionem No-
varie licentia dari non possit ullo modo B . Et qui
contra fecerit, quecumque persona sit seu undecum-
que sit, et cuiuscumque conditionis existat, amitat
vetita et quodlibet vetitorum et res et bestias et
plaustra, cum quibus vel super quibus ipsa vetita
duceret vel duci faceret; et insuper solvat pro
banno pro qualibet vice duplum pretii rei vetite °.
nec salvaticinas.
Et quod ncmo ducat vcl duci faciat, portct ve) porlari faciat,
tcnset vci tensari faciat extra civitatem Novarie , nec extra
supurbia coberepcia civitati , nec per districtum Novarie de
loco ad locum nec directc ad civitatem Novarie venieudo
blavas supcrius nominalas, ciirnes, caseum et seracium.
Et quilibet qoi sit homo bono opinionis, possit accusare et capere
et detinero, et habeat accusator et captor medietatem rerum
amissarum ct banni et pene, et alia mcdietas sit comunis; et
teneatur cnptor ipsa die vel sequcnti ipsas res captas duccre
vel duci facere in broreto comunis Novarie et eas consignaro
poteslati Novarie vel assessoribus eius ; salvo eo quod liceat
hominibus ct pcrsonis habitantibus in suburbiis Novarie ducere
ot portare et duci et portari facere extra civitatcm Novarie in
ipsis suburbiis blavam seu blavas suprascriplas ad eorum usum
tantum cura Iiccncia potcstatis , ct teneatur potcstas ipsam
licenciam cis dare , et carnes et cascum et seracium et alia
eis necessaria sine licencia , et oliariis nuces et linosam pro
faciendo oleo. Et salvo co quod iiccat illis qui babitaverint in
suburbiis civitatis Novarie , ducere et duci facere , ct porlare
et porlari facere de uno suburbio ad aliud blavam et oinnia
alia suprasrripta impunc sine aliqua licencia potestalis. Et salvo
eo quod liceat hominibus Novarie et districtus portaro extra
civitatem Novarie et suburbia civitatis et de loco ad locum
caseos duoa , medium seracium , quarterium unum carnium
porcinarum et bovinarura et moltonorum et crcslonorura 3 et
craparum ct pecomm , ct agnum unum et caprctum unum ,
soldatas qninque panis et minam unam salis sine aliqua li- i
cencia. Et salvo eo quod dictum est in statuto comunis Novarie,
quod liccat hominibus districtus Novarie ducero de loco ad
locum blavam et vinum tempore messium et vendemiarum ,
ct salvo eo quod liceat cuilibet docere extra iurisdictionem
Novario vinum, solvendo pedagium podagiariis comunis Novarie
C 9 8
Salvo eo quod pro salvalicinis et caponibus et vo-
latilibus et ovis non araittantur plaustrum et beatie,
et salvo eo quod liceat hominibus Novarte et epi-
scopatus ducere vel duci facere suos boves et
vacas vel sibi pertinentes vel sibi prestatos sine
fraude ad laborandum et sua negotia faciendum,
et ducere suas bestias, quecumque sint, ad pascu-
landum sine fraude. Et quod quetibet persona No-
varie et episcopatus, que duxerit Novariam suas
bestias ad vendendum, possit eas reducere domum *•
sol. 11 imp. pro quolibet carro quatuor congiorum >, et sic pro
rata , et habeant licenciam ab ipsis pedagiariis , quam licenciam
dare teneantor cuilibet petenti; et salvo eo quod liceat ouiUbet
illorum, qui duxerint bestias de aliena iurisdiclione in Nova-
riam seu in iurisdiclionem Novarie, ipsas bestias , si eas non
vendiderit in Novaria vcl districtu , duccrc ubi voluerit , sol-
vendo pedagium comuni Novarie , , quod dari contnevit pro
ipsis bestiis. Et salvo 00 quod quilibet possil ducere salem de
civitate Novarie et districtu ubi volucrit , solvendo comuni No-
varie pedagium consuetnm a predicta mina sopra.
I Recentcnlur heic vulgari notnine tegelet ac frvges ad vietum tunc
adkibitae. Spelta (alica seu zea) erat quaedam tritici species ab
arbore ciusdem nominis ducta; farrum (far) aliud granum
erat alicac simile ; vczia (vicia) quacdam leguminis spccies ad
inmentorum victum aptissima. Quid vero bulgara tibi velit,
haereo; forte erica tetralix (Linn.) esl inlelligenda. Desiderantur
hae voces in Ducangiano Glossario; aliarum tensut cuiqucpatet.
i Serum lactis , vel potius musetus , casei species vet placentae ex
lacte, de quo habetur etiam in Statutis ycrcellarum : « Forma-
• giarii et alii revcnditores . . .non empnt nec emerc. facianlpro
» eis caseum rcl seracium > (lib. III, fol. ixxn); • sla-
' tutum cst quod de casco, seracio ctc. • (lib. Vlt , fol. cux).
Crcstonus idem ac capcr, gall. bouc.
Cf. not. 34 ad cap. cccxcvn, P. II Statut. Novocom.
Quoad victuaHum ex urbe exportationem hoc lieeat pretiosum af-
ferrt documentum, quod huic ttatuto refertur : « Exittente po-
• lestale comunis Novarie domino Dominico Marchiono , tn
» pallacio comunis Novarie in pleno et generali contcilio eivi-
» taHs Novarie, ubi hominet de dicto conscilio generali dicU
» civitatit simul convenerant ad conscilium ad tonum campant
» voce prcconis more solito, tuprascriptus Dominicus honora-
» fct/t> polestas Novarie exposuit inter ipsos de dicto conteiKo
« ct ab eis consilium postulavit quid eis meliut videretur ette
» facicndum et consulendum et ordinandum tuper petitione et
» denunciatione facta per dominum Loterium Tornielfvm an-
» tianum partit Rvlunde teu gibelUne Novarie cum duodtcim
» tapientibus dicte partis , sccundum quod in ttaluto comunit
» Novaric et tuper ttatulo loquente - de viclualibut prohibilis
» et eoncctsit - kctit in prcsenti contiUo ; nomina quorum
» sapientum sunt hec : domini Tomas Cacia, lacobus Tclonut,
« Henricus Torniellut , Gualvaneut de la Slricla, Ardicin de
t Itozato, Guala Torniellus, Thomat Batiolut, Iohannet Guer-
• cius Torniellus, Petrut Kuvolonut, Guillelmut Varanut, Ray-
» nmu* Tornicllut , Brexanus Telonus ; tenor et forma cuiut
» pelitionis talis ett , et sic incipit : Vobis domino Dominico
> Marchioni potestati, tapientibut, consilio et comuni Novarie
» dicunt et signifficant dicti domini Loterius ancianus et dicti
» xii sapienles , quod comune Novarie habet vnum hospitale ,
» quod appellatur hospitalc Caritatis, quod hospitale habet tua
• loca et habitacula, terras et potsessionet et poderia in Ma-
» rengana , in Barazia , tn Garbanea el in Gradexio dislrictus
» Novarie, ubi stant ct habitant, vadunt et rcddeunt bubulei,
» massarii , familiarcs et hominet ipsiut hotpitalis et domut
» Caritatit, quibut viclualia sunt necessaria , et quod opporlet
» ministrum suprascripti hospitalis continuc mittere ad dicta
» loca et habitacula panem, vinum, sat, Hgna, carncs, ferra-
>' menta , et quandocumquc fenum , brenum , panellos et alia
» necessaria tam ad rictum pro ipsit hominibut laboratoribus
• et pcrtonit, quam pro bobus et aliis animatibus, quam etiam
» pro ipsis laboreriis, et ad fdciendum ipsa laboreria, et eciam
» blavat tam grossas quam menudulas ct legumma et alia lt-
• mina ad seminandum in ipsis tcrris, ct de quibus vel earum
• aliquibus esset secundum ttaluta et ordinationes civitalit li-
» ccnlia postulanda. Quare cum successivis temporibut et pro
» dictit rebut ct aliis ducendis vet portandis seu mittendit dif-
» ficile etsel licentiam poslutare , pctunl et requirunt supra-
» scripti ancianut et sapiente» ad utilitatem dicte domus et ho-
• tpitalit a vobit antedictis dominis potcstale , sapienUbut et
» comuni Novarie, quatinus 06 amorem Dci, pietatit intuytu et
> honorem veslrum ordinare, statuere et reformare vellitis quod
» dicti minister et pauperes et alii qui erwnt pro tempore ,
• possint ct eis liceat liberc et impune absque alia peticione
• vel licencia ad dictas terras ct loca mittere et portari seu duci
» facerc a dicto hospilali et a civitatc el a burgis cohcrentibut
» civitali Novarie, et cciam de loco ad locum cum plaustris et
» besliis cl sine predicta omnia et singula superius narrata,
» el alia omnia predictis familiaribus el laboratoribus ptrsonis
» et besliis nccessaria in diclis locis c( quolibet eorum, et tuat
» bcstias tam grossas quam menudulas similitcr millcre etducere
» sett duci faccrt tam grassas quam macras possint similitcr
Digitized by
Google
^99 STATVTA 700
Et salvo eo quod liceat cuilibet ducere vel portare a ducetur de cetero * ad civitatem Novarie vel su-
staria duo breni, denarios vi panis, starium unum burbia, debeat duci in broretum; et si duceretur
vini, unum caseum, seu usque ad soldatas 1 duas in mane usque ad horam tertie, debeat ibi stare
caseorum vel seratii, medium quarterium carnium in aperto ipsa die tota , ut omnes videant et emere
porcinarum et bovinarum, medium moltonum, me- possint unum caseum et plus, si emptor plus vo-
diam peccoram, mediam capram, unum agnellum luerit, exceptis venditoribus caseorum vel aliquis,
sive capretum, tres soldatas piscium, tres pensos qui non videatur emere ad usum suum; et si du-
feni, duodecim pannellos, minam unam salis, li- ceretur ab hora tertie in antea, debeat ibi stare
bras vi olei, nuces a Novaria superius staria 11 et usque ad alium diem et eandem horam, qua ductum
totidem castaneas a Novaria superius, libras vi sepi, fuerit in broretum; et qui aliter duxerit vel rece-
libras 1111 songie , capones, galinas, pollastros , ova, perit in domo sua vel a broreto removerit, solvat
anseres, anathes, faxanos, perdices et volatilia et pro banno qualibet vice sol. xx imp. et amittat
salvaticinam per episcopatum Novarie de loco ad caseum. Quilibet sit acusator *, et habeat uiedie-
locum , dum non videatur velle ducere vel portare tatem et teneatur privatus °.
extra iurisdictionem Novarie arbitrio domini vicarii, D Item quod aliquis nort audeat nec presumat
et lignamen et ligna pro suo dispendio, dum non b emere caseum vel seratium vel vendere E , nisi prius
videatur velle ducere extra iurisdictionem Novarie fuerit in broreto, ut supra dictum est, et quod
arbitrio domini vicarii *.
CCLXXI. De non mentiendo in carnibus ven-
dendis.
B Item quod aliquis non audeat nec presumat
vendere unam carnem pro altera, vel dicere ali-
quam carnem esse , nisi sicut rei veritas fuerit ,
sub pena et banno pro qualibet vice sol. xx imp.
Quilibet sit accusator c , et habeat medietatem et
teneatur privatus.
CCLXXII. De formagiariis.
Statutum est quod liceat formagiariis vendere
caseum ad integrum et minudolum omni die et
ubicumque in civitate Novarie D .
aliquis venditor casei vel seratii, vel aliqua persona,
que non videatur emere ipsum caseum vel seratium
ad usum suum tantum arbitrio domini F vicarii,
non emat caseum vel seratium per totum ipsum
diem, quo stare debet in broreto, nec facere inde
mercatum sub pena et banno pro qualibet vicede
sol. xx imp. pro quolibet; quilibet sit acusator 6 ,
et habeat medietatem et teneatur privatus H .
CCLXXIV. De piscatoribus.
1 Statutum est quod venditores piscium recen-
tium debeant portare, hostendere et ponere super
banchas omnes pisces quos ibi habuerint in civitate
vel suburbiis, et si retinuerint in cavagnis vei ca-
retum.
CCLXXIII. De caseo et seratio ducendo in blo- c piis vel in domo aliqua, perdant pisces, dequibus
medietas detur acusatori, et alia medietas veniat
in comuni K . Et insuper det pro banno sol. v imp.
pro qualibet vice.
CCLXXV. Per quos debeant vendi pisces.
L Item quod aliquis non vendat pisces, nisi ille
qui eos piscatus fuerit, vel qui eos portaverit a
Ticino vel a Ceredano vel a lacu , sub pena et banno
pro qualibet vice sol. xx imp. Quilibel M sit acu-
sator, et habeat medietatem et teneatur privatus.
CCLXXVI. De bannis contra illos, qui emunt
ante nonam.
M Statutum est quod non liceat alicui emere
causa revendendi pisces, pullos, fructus, ova, sal-
vaticinas ante nonam, ordeum, avenam, speltam
E Item quod totus caseus vel seratium, quod
Exemplatum et ascultatum.
Confirmatum.
dum tamen sit homo bone fame ef bone opinionis.
et in suburbiis. — Cassetur.
Confirmatum cum adiectione.
» sine pena , statuto guod loguitur - de vietualibus prohibitit
» vel eoncesti* - et guolibet alio statuto, reformacione consilU,
» provissione, sapientum ordinatione vel crida vel precepto
* poteslatis vel allerius faelis tel faciendis eontrariis ad pre-
» dieta vel aliguo predictorum generalibus vel specialibus vel
» precissis in aliguo non obttantibus. Dominus lacobus Tetonus
• dictus Pyetta consiliarius loguitor consulendo dixit quod
» predicla petilio prediclorum complealur et sit completa et
»ftatperpresensconsciluim,etprocompletaelfactahabealur j per totum diem; et qui aliter fecerit, nisi fuerit
» auctoritate presentis conscilii in omnibus et per omnia sicut
y> iacet , predictis vet aliguo predictorum non obstantibus , et
» precisse in fuiurum tic debeat observari aliguibus non obstan-
» tibus , a guibus dominus poteslas et consciliarii auctoritale
• presentit conscilii remaneant absoluti et pro absolutis ha-
» beantur. Unde in reformatione ipsius conscilH et ipso con-
» sciiio reformato , factit per supraseriptum dom. potestatem
» diligenter divissionibus et partitis ab una parte paUaeii ad
» alteram iuxta morem, placuit omnibus de dicto conscilio proui
n superius dictus dom. lacobus Tetonus loguitor consulendo
« dixit in totum , et sic dictus dom. potestas et contciliarU
» mutuit concestibus concordiler ttatuerunt, reformaverunt et
» derogaverunt et ordinaverunt in omnibus el per omnia, ut su-
i> perius continetur. Et inde plures carte fieri iusse sunt etc. •
(Chart. vu iunii ucccxx in chartar. membran. archiv. Mospit.
mai. ffovar.).
Soldatae nomine veniebat guicguid mercium , ut vocis etymon
docet, cuius valor uno solido aeslimarelur ; moltonis vero,
ital. montone, gall. monton, vervex. Deett haec vox in Glos-
sario Ducang.
albergator vel homo habens equum, teneatur po-
testas seu consules aufferre ei bannum sol. xx imp.
A a Gandiano el Romagnano et bargo Ticini superius.
B dum modo sit bomo bone opinionis et fame.
C Et sit precisum.
D Confirmatum.
B de quo supra dictnm est in precedenti statnto.
F potestatis.
6 dum modo sit bomo bone opinionis et fame.
H Et sit precisum.
1 Confinnatum.
K Et quilibet possit aceusare, dummodo sit homo bone fame et
bone opinionis; salvo eo quod si quis portaverit vel dusent
pisces ab ora vesperi in antea , quod possit eos gubernare m
domo usque in mane diei sequentis.
l Confirmatum.
m bone opinionis.
H Confirmatum.
Digitized by
Google
701
COMMVMTATIS NOVARIAE
703
pro unaquaque vice, nec de predictis aliquid de-
beat emi a miliario uno prope civitatem, nisi in
Novaria seu suburbiis coherentibus civitati, et tunc
secundum modum huius civitatis. Et super hiis
habeat potestas acusatorem , cui debeat dare sol. v
imp. per dimidium annum ; et insuper quilibet homo
bone oppinionis possit acusare et detur ei fides per
potestatem, et habeat medietatem; et sit precisum.
CCLXXVII. De puUaroUs et revenditoribus.
* Item quod aliquis revenditor galinarum, pul-
lorum et ovorum vel salvaticinarum vel castanearum
vel fructuum, sive quod sit revenditor predictorum
vel ahcuius eorum, sive sint cruda sive cocta,
non intret broretum vel pasquarium s. Marie vel
porticum comunis vel mercatum, ubi venduntur
fructus ad banca calegariorum, et bicarias maiores 1 ,
nec * aliquid emat nec emi faciat sicut ova, pullos,
anseres, anethes vel aliquam salvaticinam vel vo-
latilia vel castaneas , nuces , poma vel fructus
aliquos ullo modo, et hoc die mercurii a nona in
antea, diebus iovis et dominice per totum diem.
Similiter nec in festis principalibus vel s. Marie
vel apostolorum, vel in feria aliqua. Et qui con-
tra fecerit, solvat pro banno pro qualibel vice , que-
cumque persona sit, sol. x imp., et amittat prohi-
bita. Quilibet 0 sit acusator et habeat medietatem
et teneatur privatus; et sit precisum.
D Item quod suprascriptis diebus prohibitis vel
aliquo predictorum aliqua persona non emat nec
emifaciat vel presumat aliquid ex predictis pro-
hibitis, nisi ad usum suum tantum, et non causa
revendendi vel faciendi revendi arbitrio domini vi-
carii E . Et qui contra fecerit vel presumpserit, solvat
pro banno pro qualibet vice sol. x imp., et amittat
prohibita. Quilibet F sit acusator et habeat medie-
tatem et teneatur privatus; et sit precisum.
Item quod aliqua persona revenditrix vel si-
milis revenditoris, vel que non videatur emere ad
usum suum arbitrio domini * vicarii, non vadat
oviam illis, qui portaverint vel duxerint aliquid de
predictis, nec emat aliquid de predictis aitqua vice
vel aliqua die vel alicubi in suprascriptis diebus
prohibitis. Et qui contra fecerit, solvat pro banno
pro qualibet vice sol. x imp. et amittat prohibita;
quilibet B sit acusator, et habeat medietatem et
teneatur privatus. <
CCLXXVIII. Qualiter licentia porcorwn et be-
stiarum dari debeat '.
Item quod pedagierii qui nunc sunt vel qui pro
a ConGrmatum cum adiectiooe-
■ nichil e* predictis.
C bone opinkrais.
B Confirmatum.
b polestatis.
r bone opinionis.
e potestatis.
■ bone opinionis cum adtectione.
1 Caasetar.
a temporibus erunt, non possint nec debeant dare
licentiam porcorum parvorum vel magnorum, sive
sint de ista iurisdictione vel aliena iurisdictione,
nec de bestiis ad carnes, sed dominus vicarius pos-
sit dare licentiam de aliis bestiis , et que sint de
aliena iurisdictione , sicut sibi videbitur, solvendo
pedagium quod debetur.'
CCLXXIX. De securitate fatienda per comunia
et piscatores et revenditores piscium, et mercatores
et revenditores casei et alios.
* Itera quod omnia comunia tam burgorum quam
villarum et universitatum iurisdictionis Novarifc te-
neantur et debeant et cogantur facere bonam et
ydoneam securitatem , quod non permittent duci
extra eorum burgum vel locum vel per eorum ter-
b ritorium aliquid de predictis ^rohibitis nisi directe
ad civitatem Novarie veniendo. Similiter omnes
piscatores Ceredani et aliunde, et omnes illi, qui
soliti sunt vendere vel revendere pisces, et omnes
mercatores casei, et oranes habentes canevam casei,
et omnes alii , qui videbuntur esse utiles facere
securitatem pro predictis melius distringendis et
melius observandis , et pro habendo maiore copia
predictorum.
CCLXXX. De sepo non emendo.
■ Item quod aliquis non emat sepura crudum
vel coctum nisi ad usuin suum et non causa reven-
dendi , salvo eo quod liceat candeleriis emere
sepum pro faciendis candelis ad vendendum. Et
qui conlra fecerit, solvat pro banno pro qualibet
c vice sol. x imp., et amitat sepum ; quilibet sit
acusator, et habeat medietatem et teneatur privatus.
c Item quod aliquod me.rcatum hactenus factum
de sepo non valeat nec teneat, sed omne merca-
tum sepi hactenus factum sit cassum et irritum et
nullius valoris et momenti, ac si nunquam factum
foret; hoc quo ad sepum, quod de cetero dari de-
bet, non quo ad sepum hactenus datum. Et tenea-
tur dominus vicarius et consules iusticie, qui nunc
sunt vel pro temporibus erunt, non reddere iusti-
ciam et prohibere ne iusticia reddatur de mercato
sepi hinc retro facto, nisi de sepo hinc relro dato,
cuius sepi dati pretium doraini vicarius et consu-
les iusticie solvi faciant sicut debent.
CCLXXXI. De qualeis non capiendis.
i • Si quis a kallendis aprilis usque ad kaliendas
augusti qualeas aliquo modo vel ingenio ceperit ,
nisi cum canibus et oxellis componat pro banno
pro qualibet vice sol v B imp. ; quilibet possit esse
acusator et habeat medietatem banni, et insuper
potestas inquirat et cogat illos qui fuerint suspecti
talia facere, ad securitatem falicndam de predictis
atlendendis.
a Confirmatum. Et de his loquitur capilulnm tempore Uberti de
Beccaria.
■ Cassetur.
C Cassetur.
n Confirmatum.
e decem.
1 Laniaria maiora erant m ea urhjt regione , ubi nuuc adtunl domui
illi viae eohaereniet , per quam ad pkueam tulgo Rivm*la ap-
petlatam a foro cathcdralis eccletiae iter eet-
Fortatte accipitribus , unde et oxellator «ve oucept; vei vimi-
nibut , quibut ex dolo eoturnicet eaptarentur.
90
Digitized by
Google
STATVTA
704
CCLXXXII. Ut dattim factiun occaxione Bicardi
de Papia et Iohannis eius Jilii Guilelmo de Attone
sit firmum.
* Slatutum est quod datum factum occaxione
Ricardi de Papia et Ioannis eius filii per dominum
Carlevarium de Cantalupo et Robaldum Scarlam 1 et
sotios sindicos comunis Novarie nomine comunis
Novarie in solutum in manu Guilelmi de Attone
inviolabiliter et precise observetur per rectores et
comune Novarie perpetuo ; et quod de his vel ali-
quo ipsorum eidem Guilelmo datis in solutum non
possft dictus Guilelmus nec heredes ipsius aliquo
tempore molestari nec inquietari ullo modo nec
ab aliquo collegio , universitate , corpore nec ab
aliqua alia persona maiorem vel ininorem, nec po-
testas nec comune nec consules iusticie paciantur b
predictum Guilelmum nec ipsius heredes mole-
stari in aliquo, sed potestas et comune et consules
dabunt operam eflicacem toto suo posse, ut dictus
Guilelmus et eius heredes habeant ipsa et quodlibet
ipsorum, sicut ei date sunt in solutum cum fructi-
bus et godimentis, que exinde exiverint et exibunt;
et quicquid factum est in preiuditium ipsius Gui-
lelmi et ipsius dati , non preiudicet et nullius sit
momenti, et non valeat nec teneat ipso iure, sed
sit cassum et irritum et inane. Item quod teneantur
potestas et consules Novarie facere et reficere omnia
instrumenta et abreviamenta pro ipso Guilelmo ad
formam abrevianientorum vel scedarum in favorem
et utilitatem ipsius Guilelmi, et sint tanti valoris
et utilitatis et firmitatis, quanti erant instrumenta c
preminentia; et hec omnia facta fuerunt salvo iure
omnium personarum creditorum ipsius Guilelmi.
CCLXXXIII. De ioculatoribus non livrandis.
B Qui nuptias fecerit vel cazalias 3 , non det
ioculatori nisi potum et cibum , et hoc ea die in
Cassetur.
Confinuatum.
Carlevarium de Cantalupo invenio consulatum Novariae gessissc
annis mccxxxv et mccli, et a. mccxxiii in generali eoncilio
scdisse, quo inter Novariam et Vercellas induciae initae sunt
coram consulibus mediolanensibus eas impetrantibus. Alterius
fortaste Carlevarii mentio est in charta a. mclxxx, ii die fe-
bruarii scripta, qua presbyter Petrus minister ccclesiae S. Sal-
vatoris et Atbertus socius eius Ottoni de Oleo nomine illius
ecclesiae venditionem faciunt « de petia una sediminis iuris
» prcdicle ecclesie eum honore et districto et cum hedificiis
* super se habente iaccnle in loco Arcamariani ubi di-
» citur Monetam el prediclam vendicionem facimus pro
» solucione sediminis lochi iuxta ipsam ecclesiam, quod est mi-
>■ noris utililatis Actum in civitate Novarie ad domum Car-
» levarii de Cantalupo feliciler » f Mouum. Ilist. Patr. ad ann.J.
Robaldus Scarla obscs in carccribus Ticini detenlus est
a. mcclviii post Sellinzagi expeditionem, cum ticinenses damno-
rum, quae in ea passi fuerant, compensationem novariensibus
expeterent fMonum. UisL Palr. Chart. xi ianvarii mccux),
et testis fuit in reformatione eoncilii dvitalis pridie idus no-
vembris a. mccxl coacti circa duclum aquac, rugiae veteris
appellatae, iuxta hominum Cerredani pelitioncm (Cf. not. ad
cap. ccxlvii); et cx conventione rn id. maii facta, it cum
quatuor sociis suis hospitali Charitalit pittrinum vendidil cum
suis perlinentiis in burgo S. Agabii propc ecclesiam S. lohannis
Eremitanorum positum ( Charlar. in tabular. Nosocom. mai.
Novar.J.
Cazaiia nuncupandi mos fuit adoptio alicuius in familiam; de ea
agilur in Statufis etiam Vercellarum, ubi < statulum est quod
» nulla persona, comune et cotlegium vel universitas audcat vel
prandio tantum, et non consignet nec consignari
faciat nec consignari nec livrari paciatur ioculato-
rem alicui, et qui contra fecerit, det bannum sol. x
et hoc tam ille qui livraverit, quam ille qui passus
fuerit ad suas nuptias livrari *.
CCLXXXIV. De tribus voluminibus statutorum
comunis et lusticie faciendis.
A Item statutum est, quod tria volumina statuto-
rum 2 comunis ■ fiant pro comuni Novarie, et duo
volumina statutorum iusticie, unum quorum statu-
torum comunis c remaneat penes potestatem, et
alterum ponatur in palatio super Iatherigo 3 cum
una cathena , sive in volumine statutorum comunis,
et hoc facere teneatur potestas infra kallendas
marcii D , et unum exemplum statutqrum E pona-
b tur in arcono quatuor clavium F .
CCLXXXV. Ut Lanzarotus Mussus sit potestas
V zlentrasche.
0 Statutum est quod Lanzarotus filius quondam
Phylipi Mussi suo nomine et fratrum sit et esse
debeat potestas et rector universitatis tocius Va-
lentrasche et comunis et hominum dicte vallis usque
ad illud tempus, quod ipse Phylipus quondam pater
eius debebat ipsam potestariam et rectoriam habere
et tenere, et in iliis modis, conditionibus et formis
et ad illa salaria et in omnibus et per omnia, sicut
ConGrmatum.
unius tenoris, et quatuor cousulum iusticie.
et consulum.
madii , et sit precisum.
tantum.
Et quartum volumen statutorum consulum Untum remaneat
penex consules.
Cassetur.
• praesumat palam vel privalim mittere seu portare aut portari
» facere aliquod donum vel aliquid loco doni ad aliquas nuptias,
» caxalias vel revertalias etc., et intelligatur donum prohHnium
» esse missum, quod mitleret per xr dies anleetxr dies post
• ipsas nuptias , cazalias etc. • Lib. 111 , fol. xcr , v.°.
I Ioculatores seu qui sallare noveranl, troctingi in longobardins
legibus appellantur : • pervenit ad nos , ait Ahistulphus rex ,
» guod dum quidam homines ad suscipiendam sponsam cuiusdam
» sponsi cum paranympha et troctingis ambularent etc. » ( Edict.
cap. xr). Erant ii mimi, circulatores , funambuli, scurrae,
agyrtae, ludiones, qui lusibus suis sive cantilenis palatium vel
populum diu noctuve oblectabant, praecipue in nuptiis alicuhis
praetio conducti. Magna erat huiusmodi nebulonum existimaHo
ac fortuna , ita ut nunquam nisi bene donati a iocis recedemL
Eos tructanos vocal Boncompagnus auctor op. De arte dictaniinis.
Mos iis erat vestibus gemino colore linctis induendi in specta-
culis, quae divise vel livreo vulgo appellabantur ; dividebantur
f enim quodammodo ea vestimenta , ita ut una pars unum co-
lorem , altera allerum pracseferrct. Iluiusmodi testes in hoe
capitulo prohiberi a statulis videntur ad coercendum fortasst
nimium pecuniae iactum. E barbarica voce latina liberata,
gall. livree , manal haec vox livrare sive concedere , ideo item
adhibita, quia annuatim die solemni idgenus vestium proceres
divitesque liberarent sive erogarent suis. Perantiquus est huius
vocabuli usus , nam ipsa Constantini M. aetate vestes taeniolis
ac lemniscis ornatae ad usum praecipue foeminarum in ftsto
Christi natalitio et in assumptione Deiparae distribuebantur.
De his ludionibus haec ail Galvaneus Flamma: « Henricus Bar-
» banigra duxit uxorem Agnetem filiam Sini ducis Pietaviae
» et Aquitaniae , in cuius nuptiis iaculatores visi sunt expelU
» el vestes paupcribus erogari » (Chron. mai. ).
9 Cf. capit. cccvti; ea autem volumina a notario Baldino de Mon-
ticello conscripta sunt pretio libr. xx. • Notarius teneatur ipsa
» statuta sive additiones factas in papiro scribere, et post-
» modum in cartis edinis , ipsaque rubricare de cinaplo, et
» semper interesse horis ordinatis per statutarios etc. • (SM.
Eporediae cap. « de stalutis legendis per potestalem •).
3 Cf. capit. ixxviri.
Digitized by
Google
;o5
COMMVNITATIS NOVARIAE
ipsi Phylipo concessum fuit per doininum Franci-
scum 1 in instrumento uno subscripto per Iacobum
ds Polla notarium mcclxxi, die martis vi mensis
octubris; et hoc statutum sit precisum.
CCLXXXVI. Ut Brixianus Patinus sit clavarius
palacii.
* Item statutum est, quod Brixianus Patinus sit
clavarius et custos palacii hinc ad annum novum
proximum, et deinde usque ad unum annum proxi-
mum sequentem, dando ipse Brixianus comuni No-
varie sicut capit pro anno sol. c imp. , et habeat
ipse Brixianus ad illam conditionem et ad illum
modum , sicut erat Spinta 4 .
CCLX XXVII. De tiwriono ubi est campana pa-
raticorum alzando *.
Statutum est quod potestas ad expensas comunis
Novarie teneatur et debeat adalzare turrionum 5
comunis Novarie, ubi est campana paraticorum, per
* Cassetur.
MccLXXxvn,iudictione xv,existante poteslate comunis Novarie
domino Ubertino de s. Maria comite paiatino de Lomello, die
mercurii, vm intrantis ianuarii, in palacio comunis Novarie,
presentibus Dexerino Auricula et Vianolo de Varallo notariis
comunis Novarie , suprascriptum statutum est canzellatum de
mandato suprascripti domini potestatis iuxta formam statuti
novi facti anno proxime preterito per dom. Raynerium Tur-
niellura 1 et Brexannm Caballacium, babita inde licentia a
consilio generali civitatis Novarie.
Sign. tab. ( ). Ego Daviolus de Zucalla notarius de man-
dato suprascripti dom. potestatis canzellavi 3 .
» Cassetur.
Mcclxxx vn, indictione x v, existente potestate comunis Novarie
dom. Ubertino de s. Maria comite palatino de Lomello , dio
mercurii, vm intrantis ianuarii, iu palacio episcopatus Novarie ,
canzellatum est istud statutum , quod loqoitur « de turriono
paraticorcm adalzando » , de precepto suprascripli dom. pote-
slatis, quia mandatum est executioni secundum formam sta-
tuti suprascripti facti per dom. Raynerium Turniellum et
Brexanum Caballacium.
Sign. tab. ( ). Ego Oaviolus de Zucalla notarius comunis
hoc statutum de mandalo suprascripti dom. potestatis can-
zellavi.
1 Fortatse Franciscum Turrianum praetorem Novariae, qui rurtu»
nominatur in capit. ccxc, frater Napoleonit: it pluriet No-
variae praeturam obtinuit, ex. gr. annis mccxliii , mcclxxi
et aliat.
9 Is a. mcccxx unus erat ex duodecim tapientibut partit Rotundae
tive ghibellinae , cuiut dux erat Lotheriu» Torniellut. Brexanut
Caballaciut tn coUegio iudicum recentebatur.
3 Et revera apparet Utura plurie» tuperduclii lineit ad trantvertae
crucit modum in hoc capituio , licuti etiam in tribut icqucntibus
actum tit.
4 Uabetur rurtut in cap. cdvi itatutum Brixianum hunc retpicient,
quibutdam tamen mutatis, ex quo cemeo haec duo capilula
divertit temporibus fuitte condita. Hic vero Spinta consanguineus
fortasse erat Guidonit Spintae, qui acto xxm die augutti
i/ccx/x condito inierfuit , quo lacobus taurinensis episcopus ac
f/enricus e Septala electus mediolanensis arbitri deliguntur ad
titem componendam inter Odetbertum Torniellum epitcopum
novariensem et illius civitatis communitatem circa cuiusque
iuriidictionem, utriusque partis legatis deierantibus se nomine
civitatis et epitcopi arbitratum servaturos , quod postea sequenli
die xxri octobris prolatum est. ls idem Spinta anno uccxxv
unus eral ex consulibut paralici sive societatit caligariorum
novarientium.
5 /n quodam apographo atietvato in tabulario Notocomii maioris
Novariae sermo est de quadam donalione anno trcccxx kalendis
septembris facta « ministro Charitatis Novarie per lacobum
» Tetonum dictum Piellam de utili dominio unius pecie terre
» vacue iacentis in territorio porte t. Agabii non multum longe
» a turriono s. Iohannis de Pellegrinit , cui coherel a meridic
» rugia vetus, a tero fossatum cirche etc. •
a unum tassellum et hoc arbitrio maioris partis
conscilii *.
CCLXXXVIII. De concessione facta Robaldo
Scarle et sotiis vendendi molendinum , quod Jiiit
Ambroxii Grite.
* Item statutum est, quod Robaldus Scarla et
socii, qui emerunt molendinum unum, quod fuit
Ambroxii Grite, et quod est apud s. Iohannem
Heremitanorum 3 , possint et eis liceat de ipso mo-
lendino cum fabrica et utensilibus ipsius molendini
et aqueductu , et sicut acquixiverunt, facere datum
domui Caritatis Novarie , statuto vel pena statuti
aiicuius in aliquo non obstante.
CCLXXXIX. De dato fatiendo creditoribus co-
munis de medietate pedagii Petre Sancte et pedagii
b broreti, et qualiter godire debeant ipsa pedagia.
9 M . cc . i.xx, indictione xiu , die lune, v exeuntc
octubri.
Item statutum est et ordinatuin, quod dominus
Mainfredus Cagapistus vicarius dom. Napoleonis de
la Turre potestatis Novarie, una cum illis de con-
silio generali civitatis Novarie nomine et ad partem
comunis Novarie, teneatur et debeat facere datum
et dationem in solutum omnibus hominibus Novarie
et districtus seu alicui publice persone nomine
umnium hominum Novarie et districlus , qui aliquid
habere debent a comuni Novarie et debebunt ha-
bere hinc ad kalendas ianuarii, nominative de me-
dietate pedagii de Petrasancta 4 et pedagii de broreto
c A Cassetur.
B Cassatum.
Canzellatum fuit istud statutum, secundum quod ordinatum
fuit per dominos Guidonem Barbavariam et Doratum do Ca-
modeia et Francinum Gritam emendatores statutorum electos
per comune Novarie mcclxxxiiii.
Sign. tab. ( ). Ego Gracianus Grita notarius ipsi emenda-
tioni et canzellature interfui et subscripsi.
I Ad tatsellum ronstruclae dicebanlur domut et tabernae, quae
tigilHi in quadrantem dispositis, apte colligatis et calee forin-
secus et intrinsecus solidatis erigebantur.
9 An in sequentc cap. cccLXXxrm alterius vel eiusdem campanae
sit menlio , salis non Uquet; tegitur enim ibi : « cum campana
» populi tit rupta etc. •
.'< Ecclesia cum monasterio s. lohannis Eremitarum s. Augustini
prope urbis moenia sita , cum pluribus aliis eiusmodi aedificiis
circa annum mdl dirui coepit urbit muniendae cauta, suburbiis,
quae olim ceu castra munita erant, exelusis, et ut eorum ma-
teria usui essel ad muros aedificandos, cum rursus in regione
(l pedemmtana bellum renovatum esset inter Gallorum regem Hen-
ricum et Carolum Caesarem. Tunc clerum et sacras illas coe-
nobiorum familias, maxima amplortm aedificiorum iactura , in
satis angustam urbem transferre necette fuii. Ecclesiae quidem
et monasteria tunc destructa fuere, sed urbs minimemunita et
aggeres tanlummodo tres contlructi, qui max lublati etiam sunt
(Novar. Sacr. «6. //, p. 574\
4 Petrataneta praecipuum piebis Fergontis videtur fuisse oppidum ,
ut tradidere maiores. in ripa fluminis Antiae erectum fortasse, ut
ceniet auctor Novariae Sacrae, pro v~ergonto ipso iam antea
diruto; ex quo ibidem deleto demum iurisdictio foconiam trant-
lata fuerat , quae antea modicus pagut et membrum fuerat
oppidu Illnd notalum invenimus, ait laudatus iam scriptor, in
Statutii Novariae manuscriptis anni circiter mccc inter eos ,
gui ceram divo Gaudentio eius die feslo afferre solebant. Sed cum
in his stalutit Petraesanctae et yergontis oppida nominentur,
opinari possumus ea bina et distincta fuitte. Plrbs vero Ver-
gonlit, quam in Ossula vaile et comitatu conntans viget tra-
dilio a d. Gaudentio e/formatam fuisse, primo Prtraesanctae
nomine gaudens forte ex topide martyris sanguine aspersa ,
Digitized by
Google
7°7
5TATVTA.
:o8
et de raedietate redituum et godimentorura ipso- a habendi et percipiendi solucionem in dictis medieta-
tibus pedagii Petre Sancte et broreti et redditibus
eorum de eo , quod habere debent occaxione ipsius
exercitus a comuni Novarie, et quod potestas ven-
turus, et potestates et rectores venturi et comune
Novarie precise teneantur dicta pedagia pro me
dietate, ut supra, et redditus et proventus ipsorum
pedagiorum pro medietate manutenere et defendere
ipsis militibus et creditoribus , et eos pati et ad-
iuvare modis omnibus ad medietatem ipsorum pe-
dagiorum et reditus et proventus eorum tenendam
et possidendam et quasi godiendam et percipiendam,
donec consecuti fuerint solutionem plenariam de eo,
quod habere debent et debebunt hinc ad kallen-
das ianuarii a comuni Novarie, eo acto quod omnes
rum pedagiorum l , ita et tali modo quod ipsi credi-
tores oliquid a comuni Novarie habere debentes
godiant et percipiant et habeant medietatem omniura
reddituum et proventus ipsorum pedagiorum ab anno
novo proxime venienti in antea , qui annus novus
erit mcclxxi; et ipsa medietate dictorum pedagio-
rum et redditibus eorum utantur et fruantur ipsi
creditores a dicto anno novo in antea libere ,
pacifice et quiete sine inquietatione et molestia
potestatum qui erunt per tempora , et comunis
Novtfrie vel alterius persone; et hoc donec dicti
creditores consecuti fuerint ex reditibus medietatis
ipsorum pedagiorum plenam solucionem et satis-
factionem de omni eo, quod habere debent et de-
bebunt a comuni Novarie hinc ad kalendas ianuarii b condempnati vel qui per tempora condempnabuntur
proxime venientis. Salvo et reservato primo et in
antea iure militibus Novarie, qui iverunt ad exer-
citum Laude in servitio comunis Mediolani 5 ,
tn litteris Innoeentii II pontifiat nominatur cum suis perti-
nentUs et finitimii plebibus de Mergotio et de Ottula; oppidum
vero ipsum part erat praecipua plebit, cuhts nomen mantU plebi
ipsi univertae, eum ipto diruto , Voconia facta ett ultra flumen
Alitonem contra ecclctiam plebanam salubriore et tutiore loco;
nam prior plebit locus ab incolit desertus fuerat ob aeris cor-
ruptionem ex impedito aguarum defluxu. Ea pUbs vicos com-
plectebatur Cuciacum , Premosellum , Voconiam , Arnavassum ,
Misandonum, Antiolam, Megulam. Si coniecluras sequimur, a
Voeontiis seu a Voconti foro aptius deduceretur. De Vergonli
incoUs antiquUatem, quam Guido Ferrarius egregie iUustravU
(heit.Lomb. vmj, factam esse indicarunt iam versus in mar-
more publicae vici domus insculpti:
FILIA VEBGONTIS FKRTl/B VOCONIA STJUTI
QDAB PATBE DEFtWCTO FLBNS MANSIT ET OBPBANA HUNDO
ATTAMEN IPSA 8(11 PATHIS DE STIPITE CBEVIT
PBOMPTA SOl PATBI SEBVITIA BEDDEBB FACTA.
Cum vero circa annum ucccxxvm exundantium Antiae fluvii
aquarum vi obruta Vergontum et Petrasancta fmitsent , incolae
ab antiqua sede paulium recedentes Voconiam, vulgo Vogogna,
ut dixi, condidere. Forte in iptit Vergonti ruinis /Jumiliatorum
domus, quae anno uccxlviii exslabat, eversa est, nulla enim
posterior tius mentio habetur. Voconiam ex ea migrations
exortam et paullatim auctam laudatus Ferrarius vicum Agonum
appellavil ex Agonibus populis, qui eam regionem inhabitarunt.
1 Bellis persaepe ingruentibus, et aere alieno in dies convalescente ,
civitatis aerarium mutuis, praeter vectigalia et tributa,alendum
crat; nec eius redditibus debita sic contracta cum exUnguipos-
sent, mutuantibus nonnisi communitatis bonorum aut vecli-
galium eorundem ceisione respublica illapersolvebat. FacU kuius
plura nobis supersunt monumenta ; charta enim diei vi septem-
bris uccixxxi nos docet fratrem lohannem s. Simonu in pralo
Roltae ordinis ffumiliatorum aerario communUatis praefectum,
coactis generaUbus populi comitiis, Ustatum fuisse te mutuo ab
Olrico BaUoto Ubras cxxvn et sol. x imp. accepisst , quas
inseguente mense se resUtuturum eidem poliicUus est, omnia
communis bona obligando , et praecipue « iotum pedagium
> bloreti comunis Novarie », nempe vectigal mercium quae in
publici paiatii alrio vendebantur , • tam de denariis quam de
» sale , quod pedagium colligitur in bloreto comunii Novarie
• per pedagerios comunis Novarh, et ipse Olricus habeat clavim
» unam tam de cepo et unam de camcra salis in eius voluntate
» et foreia, dum fuerit solutus et ei fuerit salitfactum ; et ila
» quod ipti denarii aliquo modo non possint espendi nisi in
» solucione suprascriptorum denariorum , nec ipsi denarii pe-
» dagii et saiis cedant in alia solucione, quam in soiucione
• iptiut Olriei ultra solucionem unim* diey , quam habere de-
• bent milUes , qui fuerunt ad exercitum de Vavre , habendo
» ipte Olricut sicut capiunt tol. xc imp. pro quolibet eentenario
» quolibet mense a suprateripto mente in antea » ( Chart. in
arch. Cathedr.J.
Dt laudensi expeditione agUur eirca awnum mccixix acta ,
quo, uti narrat Galvaneus Fiamma, * JVapus de la Turre, qui
» erat dominus civitatis laudensis, Laudae equUans ab illit de
versus comune Novarie, possint compensare in eo-
rum condempnationibus de predictis denariis, pro
quibus debet (ieri dictum datum dictis militibus et
creditoribus, si de hoc convenerint se cum dictis
creditoribus ; et teneantur potestates et rectores ,
qui erunt per tempora, tempore introitus sui re-
girainis iurare ad sancta Dei evangelia in contione
publica predictum statutum et quemlibet ehts par-
tem attendere et observare. Et potestas qui nnnc est
et alii qui erunt per tempora, teneantur et debeant
facere iurare istud statutum et super eo rectores
subsequentes, donec milites et creditores alii pre-
dicti plenariam solutionem receperint de reditibus
medietatis dictorum pedagiorum de omni eo quod
habere debent et debebunt hinc ad kallendas ianuarii
a comuni Novarie; et hoc capitulum et quelibet
eius pars sit precisum et irrevocabile , ita quod non
possit removeri modo aliquo vel infringi vel pro-
tellari seu prorogari per aliud statutum factum vel
faciendum , nec per decretum aliquod nec per con-
silium vel arengum nec aliquo ingenio vel sophy-
smate vel casu aliquo, qui dici vel excogitari possit.
d
* Vittarmo intuUatur, de equo deUcitur et vUUer truetahu ad
» palatium Laudae redueUur. Tandem Mediolanum redUt con-
» futione et vereeundia plenut. Bt licet ettet magnus m tur» et m
» totius prudentiae , tn Uto tamen faeto patienHam non habmt,
* sed U»Us viribut cogitavit quomodo pottet de laudtnsibui vin-
v dictam sumere. Et congregato exercUu copioso cwitatem tau-
» aensem hostUUer invasU tt in festo t. Margariiaeviolenter expu-
» gnavU. Susinum de Vistarino captum in Mediolano incarteravit,
* duot fiiios iptiut dura morte peremU , totam cieUatem graxi
» servUute oppretsit, duo castra fortittuna ibi ertxit, iUot de Fi-
» tiraga dilexitae honoribmt eumulavU » ^Manip. Flor.,e«p. ccc).
Ad haee Trittanut Otlchus tubdit Turrianum tune agros lau-
dentium devattaite, evocatitque auxilHi a tubtecUt cwitatibni
Novaria et Bergomo ae tociit PlacenUa et Cremema, imutu
nmvibut pontem tn Abdua ftcutt et urbem laudenttm obttduie,
qua cito fuitte potitum fHist. patr. , Hb. XVI). Pottmodutn
novarientet « iuraverunt pacem eum comuni Laudae, ted eorum
» forbanniti in illa paee non tunt nomutaU » (Chron. ds reb.
in Italia gesl ad ann.J.
Post victoriam apui Dtxii oppidumx ab arehtpraetule Othent
Viceoomite relatam plurimi e Turrianorum famiUa et faeUone
rurtut Laudentem urhem anno vccixxvn repente intaserunt
iam illi tubiectam; tune Victccmes Medioiano poHtut nova-
rientium atiarumque civitatum copiat ittieo eoegU tiUut urbu
dotninium repeUturut; at suborta inter tniUtet diteordia OlhonU
conatum fruttravU, qui fetUnue MtdioUmum eemfuffert coactut
est, ut exercitut tui caedem declinaret.
Digitized by
Google
COMMVNITATIS NOVARIAE
CCXC. De statuto Loarengi Caballacii.
k Milleximo cc.lxxiiii, die veneris , vn mensis
septembris, in palatio comunis Novarie, ubi do-
minus Guido Nadivus iudex et assessor , et nunc
vicarius dom. Francischi de la Turre potestatis No-
varie, et illi de consiiio generali eiusdem civitatis
simul ad consilium ad campanam pulsatam more
solito convenerant, ipse dom. Guido de voluntate
et consensu illorum de ipso consilio, et ipsi de ipso
consilio unaa cum eodem, nomine et ad partem co-
munis Novarie statuerunt et ordinaverunt , quod
rector qui nunc est in civitate Novarie, et alii qui
pro temporibus fderint, precise et inviolabiliter te-
neantur et debeant attendere et observare, facere
et adimplere, et attendi et observari et adimpleri
facere omnia et singula, que in infrascripta peti-
cione Lovarengi Caballacii 1 continentur et scripta
sunt, quo peticio talis est et sic incipit.
■ Proponit et dicit Loarengus Caballatius de Per-
nate, quod anno proximo de mense iunii post pacem
factam inter comune Novarie ex una parle et co-
mune Mediolani ex altera 2 , Lafrancus de Bocha
unaa cum Mainfredo et Robaldino filiis ipsius La-
franci, Ziriola de Cavalio superiori, et Guidoto de
Valle et Pingiriolo de Cavalio, et Uberto, qui di-
citur Zavatino, et Guidolo Bonello de Cavalieto et
cum aliis pluribus vi et manu armata intravit contra
iuris ordinem et per iniuriam in domum s. Petri
de Cavalio 3 et in monasterium dicti s. Petri, et
eius auctoritate ipse Lafrancus unaa cum dictis
occupavit malo modo et ordine possessionem dicte
domus et monasterii , que tenebatur per ipsum
Loarengum iussu et auctoritate et volunlate do-
minarum de s. Dominico, solvendo fictum certum
per ipsum Loarengum ipsis dominabus de s. Domi-
nico, pro quibus et nomine quarum idem Loarengus
erat in possessione et tenuta dictc domus et dicti
monasterii et aliarum rerum et possessionum eidem
monasterio pertinentium , scitarum in locis Cavalii
superioris et inferioris, et qui Lafrancus una cum
predictis derobaverunt et expoliaverunt malo modo
et ordine res et bona, que in ipsis monasterio et
domo et terris et possessionibus erant Item cum
preceptum fuisset consulibus et comunibus locorum
Cavalii superioris et inferioris et specialibus personis
ipsorum locorum per dom. Guidonem de Tenebiago
vicarium dom. Francischi de la Turre potestatis
A Cassetur.
> Cassetur.
a comunis Novarie , ut ipsi consules et vicini et dicta
comunia ipsorum locorum banno et pena certa appo-
sita recuperarent possessiones , tecta, domos et mo-
nasterium et alias res ut supra occupata per pre-
dictos Lafrancum et suprascriptos , et ipsas resti-
tuerent dicto Loarengo, quod facere contempserunt,
sed bannum potius receperunt ; unde cum dicti La-
francus et omnes suprascripti et quisque eorum sint
sepe et sepius requixiti et citati per nuntios comunis
Novarie, ut de predictis et occaxione et occaxio-
nibus suprascriptis venirent coram domino Guidone
de Tenebiago vicario dom. Francischi de la Turre
potestatis - Novarie 1 iusticiam facere suprascripto
Loarengo, et ipsi Loarengo nomine predicto et suo
dictam domum, monasterium et res et possessiones
b restituere, quod facere penitus contempserunt, et illa
occaxione datum fuit eis et cuilibet ipsorum baimum
occaxionibus suprascriptis, in quibus bannis incur-
rerunt ; petit dictus Loarengus a vobis dom. Gui-
done de Tenebiago vicario dom. Francischi de la
Turre potestatis comunis Novarie et a consilio
comunis Novarie suo nomine et predicto, ut ei et
ipsis dominabus et cuilibet in solidum detis et
concedatis per auctoritatem presentis consilii de
bonis et rebus ipsorum Lafranci et predictorum
consulum et vicinorum et locorum in solidum ,
usque ad tantum, quantum idem Loarengus dicere
voluerit suo nomine et predicto amisisse et damp-
num passum fuisse, et tocius iniurie emendationem
eius arbitrio recepturam faciatis de bonis et in bonis
c ipsorum Lafranci et suprascriptorum tam consulum
quam vicinorum et locorum ; et ad hoc ut predicta
fiant et adimpleantur, petit dictus Loarengus ut per
consiliuin et comune Novarie statuatur et ordinetur
quod potestas qui modo est et qui pro tempore
fuerit, teneatur et debeat illis modis, quibus dtctus
Loarengus dicet, (ut) singula predictorum ftant et
aditnpleantur contra bona et res ipsius Lafranci et
predictorum, tam consulum quam vicinorum et lo-
corum suprascriptorum.
CCXCI. De habitaculo illorum de Galiato.
* Statutttm est precise, quod Ugo Garzolanus de
Galiato, et Iacobus Garzolanus et Albertus Villanus,
et Iacobus de Benzo et alii Benzii et alii eorum
amici de Galiato, qtti exierunt locum GaliatL 8 pro
d
A Cassatum.
Canzellatum est istud stalutum, secundum quod ordinatum fuit
per dominos Guidonem Barbavariam, Doratum de Camodeia
et Francinum Gritam et socios emendatores slatutorum pro
comuni Novarie m.cc.lxxxiiii.
Sign. tab. ( ). Ego Gracianus Grita canzellavi et subscripsi.
1 Hunc virum trquent capit. ccxcr ait anno uccLXxr equitasie
pro eommuni et universitate Grignatcki , et ex cartuta diei xxir
maii anni uccLxxxir diximus eum locatione tunc recepiste
tedimen quoddam et hortum Novariae in burgo portae novae.
9 Novarienies Turrianorum regiminis pertaesi, inito foedere cum
ticinensibut et Mediolani nobilibut virit in exilio vitam agen-
libut, Vicecomitum partibut ttudere coeperunt; inde Mediola-
nensium agrum invaserunt, et Napoleonis copiit caesit, Tidni
ponlem apud Castelletum destruxerunt. At Turriano postea
gratiam restituerunt, et pacit foedut inter adversas illat civitales
initum fuit, mutuit habitit concessionibut.
3 Ficut in valle Canobina, ut videtur, prope Ferbanum. Ibi exta-
bal tunc monatterium monialium ordinis d- Vominici.
Nempe ipso anno uccLxxir, quando ea omnia acta sunt, dt qui-
but hic Loarengus conqueritur ; eodem vero anno ipte Guido
civitatis praefecturam obtinuit a Napoleone Turriano collatam,
eiutdem Francitci fratre.
Galeatum olim duplex , vetus vertut ecclesiam t. Mariae quae
Scalliae dicilur, ubi eral eccletia t. Gaudentii, et novum, ante-
quam magnopere augerelur a Mediolani ducibut Sfortiis. Fidetur
olim curia Gatliati pertinuisse ad archiepiscopos mediolanetues,
cum quibus conttal novarientem civitatem non temel Utigatte.
Nam in illiut communitatit tabulario cxttat aclum r idut
teptembris a. ucccru dalum appellationit ab Henrico de Pe-
trorio novariensi praetore interpositae in Francitci Parmensis
Digitized by
Google
8TATVTA
112
parte C-aballatiorum , possint ct eis Hceat habitare et a
stare in Novaria et districtu Novarie , nec possint
prohiberi habitare in Novaria et episcopatu Novarie
et districtu ad eorum voluntatem aUquo modo.
CCXCII. Ut cassa sint statuta facta et que fiereni
contra ecclesie libertatem.
* Item quod omnia statuta et ordinamenta facta
et que de cetera fierent contra libertatem ecclesie,
sint ipso iure eassa et irrita et nullius valoris et
momenti x .
\ Confinnatum.
archiepiscopi Mediolani lUteras paucos ante diet in arce Angle-
riae dala», quibtu u eivilatem illam cxcommunicationis vinculo
innodaverat, eo quod in Galliateniet decrefum tulerat iniurio-
tvm, quo cot tn pertonit ac rebut molettari posse asserebat,
doncc ad quasdam eonventionet adimplendat paratot se factit
oitendereni, mandante e converso illo praesuie ut quilibet pro-
eetsus contra eot faciendut suspenderetur , ac factus irritus et
inanis etset, cum nutla civitati in Galliatenses iuritdictio com-
peteret. Commemoratur oppidum illud cum Seciago et Trecato in
charta Adelgiti a. vcccxl, cui Galiati nomen tribuitur, saeculo
postea x Galeate dictum. Eius castrum Fridericus I imp. diruit et
mediolanentes denuo excitarunt; et Novariae dominium in hunc
loeum dntturnis controvertiis materiam praettitit, quae iam sub
Othone imp. agitabantur ; et quamvit tunc a iuris consultis Lan-
telmo de Landriano et Guidone dc Dexio ab eo dcsignatis per scn-
tentiam definitae fuerint, tamen rursus exarserunt, et nova sententia
a. uccxi prolata est, qua Galliati communitas promittere cogitur
se milites daluram ad novariensis exercitus augmentum , qui ci-
vitatem ab hostibus tueretur quibusvis , si bellum adversus Mc-
diolanum eiusque pro tempore archiepiscopos ingrueret. Bxtat
insuper convenlio inter fFidonem mediolancnsem archiepiscopum
et Odonem Novariae antistilem inita , qua hic consccrare pol-
licetur cappellam in honorem s. Petri prope fossatum cattri
Galliali constructam tn territorio ipsi archiepiscopo pertinente ,
pacto tamen imposito presbytero in ea ordinando quotannis
offcrcndi in fcsto s. Petri super altari s. Mariae maioris No-
variae candelam ae denarium. Nominatur ecclesia Galliati in
littcris Jnnocentii II pont. Litifredo episcopo , eiusque decimam
canonicis confirmat. De hoc loco sic ait Chron. de rebus gestis
in Italia: « de mense iunii ucclxxv papicnses cum spagnoHs
» et novariensibus et eorum amicis habuerunt castrum Galiate
< per vim , quod tenebatur per mediolanenses , el multa alia
» caslra Novariae. »
1 Fortasse hoc capitulum ad ea , quae anno ucc in eivitale aeta
fuerant, refertur, cum novarienses Petrum epitcopum suutn
a tede atque urbc depulerant , iuxta morem tunc irrepentem ,
quo nactae tandem libertatem eivitates rursus imperia sumere,
inter se digladiari et episcopos deprimere coeperunt. Tunc vero
pontifcx romanus epistola sua cives increpavit, quia ecclcsiam
* hostiliter persequentes , ait pontifex , eam redigere nitimini
» sub tributo, et venerabilem fratrem noslrum novariensem epi-
» tcopum patrem vettrum , quia iponsae suae iniuriam non
» poterat acquanimiter sustinere , de vestrit coegislis finibus
» exulare ete. Dal. Laterani xvi kal. nov. » (Rainaldi, Annal.
Eccles. ad ann. mcc, n.° 48, 49). Ecclesiasticae libertati con-
traire ea itidem slatuta vel leges censebanlur, quibus tributa
et veetigalia quaevis clericis eorumque bonis imponebantur,
cum praecipue bellit ingruentibut respublica pecuniae colli-
gendae necetsitate teneretur , et ila clericos communi legi
subiiciebat. FerceUarum quoque civitat, teste Rainakto (Annal.
Eccles. ann. uccxxxru ) , huiusmodi statuta invexeral , quae
quamplurium in urbe motestiarum , clerique ac pontificis irae
causa fuerunt. Vercellenses enim, ad quot cardinalem episcopum
PraenesUnum apostoUci legati munere auctum miserat, leges
eccleiiastieae dignitati advertas penitus abolere gravissimis lit-
teris Gregorius iussit. Qui non tnodo pontifiei dicto audientes
non fuere, sed in deteriora lapsi, atrocia ecclesiis ae viris ec-
clesiatticis , episeopo etiam in exilium pulso , mala intulere ;
quibus de rebus pontifex graves ad novarientem episcopum , ad
ckrum verceUensem atque ad archiepiscopum mediolanensem et
suffraganeos episeopos litteras exaravit, et haec omnia eo quod
« potestas et consiliarii el populus statuta quaedam seu desti-
» tutiones potius contra ipsam ecclesiam et ecclesiasUcam liber-
m tatem ediderant, guibus eam multipliciter affiigebant , ckricis
» et hommibus suis coUectat imponentes et fodrum et alia ipsos
CCXCIII. Ut ilii de parte intrinseca possint sine
prohybitione arma portare.
* Item quod dictus potestas nec eius vicarii a«j c
assessores non possint prohihere homiiuhus Novarie
et districtns de parte intrinseoa 1 portare pex civi-
tatem Novarie et per burgos coherentes cjvitati
Novarie et per episcopatum Novarie arma ad eorunt
voluntatem.
CCXCIV. De fatienda iustitia Qbicioni de Cava-
liano *.
Item statutum est , quod poteatas Novarie et «ius
vicarius teneatur infra duos menses , postquatn
fuerit denuntiatum , facere iustieiam plenarie Ohi-
zioni de Cavaltano sumarie sine datione lihelli et
strepitu causarum et sine dilationibus de omni eo
i et tolo eo, quod dictns Qbizio habere dehet a co-
muni Novarie tam de capite quam de guidardone
Cassetur
Cassctur.
» pene importabiliter aggravantes .... verum ctiam addentts
» prioribus graviora miserint ad terram eorundem episcopi et
■ ecclesiae nultitudiuem amatorum, qui animalibut et rebui
o hominum tuorum abductit tn praedam, duo castra eiutdtm
» episcopi occuparunt et muniverunt balistariis el balittis, armit
- aiiis et armatis ete. » (Brev. in s»pt. uccxxxrn). Fmdericutll
ipte imp. eiusmodi staluta prohibuerat: « irritamut mxia stalula
» et consuetudinet, quae civitatcs . . . contra libertatcm ecclenae
» vel ccclesiasticas personas edcre vel servare...praesumpsemt,
• et si de eetero simiUa attentaverint , ipsa iure decernmvt
» ette nulla et eas sua iurisdiclione privatas ... nec non locun
» u6t deineept talia praesutnpta fuerint, banno mille mar-
» charum praecipimut subiacere. Item nulla potestat . . . cot-
» lectai sive exaetimei , angarias ecelesiis vel eccUsiattidt
» personis imponcre vel invadere bona eccletiastica praesumat.
« Item quaecumque comunilat vcl pertona per atmum m excom-
» municatione facta propter libertatcm ecclesiac ptrstiterit, ipto
» iure banno impcriali tubiaceat, a quo nullatenui extrahatur,
» nwt prius ab ecclcsia absoluta fuerit » (/c</. t.» 5.»). Ad hoc
nonnunquam in eivitatum regimine pubKca offioia et magistrabu
ecclesiastiois personis et maxime regularem vUam in coenobm
prafitentibus concredebanlur , ex quo eis plura incommoda et in
suis muneribus ritc obeundis impedimenta oriebantur, ideoqut
ab iis eximi et liberari luppticabant eivilem vel tcclesiasticam
potestatem, asserentes se nullatcnut velle tn ecclesiattica libertate
laedu Slalula ipsa Mediolani anno ucccxcvi nondum edita
libertatem hanc tervari praecipiunl: « Slatuitur quod ti aliquoi
• praetentium Statutorum reperiretur \n aHquo contra libertatem
» tanctae matrit ecelctiae, quod sit cassum et irritum et nulluu
» vallorit et momcnti et pro non facto habeatur, in qvantm
» estet eontra dictam libertatem. »
Duae factiones Novariam exagitabanl ac tenebant, Brusati nempe
eum Caballaciis innixi Vicccomilibus , quae sanguinea ap-
pellabatur, allera Tornictlorum seu rotunda Turrianit itudtns;
part intrinseca erat quae altera tupcrata civilatem dom\*abat*r ,
extrinsecam eonstituebant victi ei exults , qui totis viribut
dominium rccuperare nitebantur. Frequenlissimae iam fuerant
earum inlcr se dimicationes , turbaeque ex hoe in civitate; ted
eum haee ttatuta edita sunl, anno nempe uccixxvm, Nwa-
riae Vicecomitum pan impcritabat a Brusatis et CaiaMarii»
adiuta, eum Otho archiepiseopus agmine instructo et ponte
super Ticinum prope Galliatum abrupto, Pombiae viam caslrm-
que, quod eccletiae novariensi creptum Turrianorum nemine
tenebatur, ceperit , tt Turrianis apud Dexium fundimt dtvictit,
Mediolani potitus iam fuerit, ubi ulramque potettatim non
obscure administrans dominatus familiae suae fundamenta ieeU,
quamquam plures in annos illos inimicos habuerit infettet a te
iamiam fusos, sed opibus viribusque adhue valde vigentet. Eodem
tempore F ranciscum Caballacium arehidiaconum novarientm
mediolanenses adhibuerunt, ut GuUelmum MontitferroM mar-
ehionem amicum sibi ct ducem impensius naneiscerttur eumque
moveret ad res eorum eerta ratione arbitrioque gerendas, quem
poslea Novaria ipsa reetarem seu potius dominum expetivit
cxpertaque etl. Quoad arma, quae tunc lemporis in usu eranl,
cf. notam ad capit. ccxxxvn.
Digitized by
Google
COM MVN 1 TATJS NO V ARIA E
7'4
et inte,resse et daropnis et expensis** accessiouibus, a
et de omni et toto eo quod habere debet a corouni
Novarie tam occaxione more quam alia de causa,
pro quodam instrumento et occaxione unius instru-
menti scripto per Lafrancum de Gandulfo nota-
rium iussu Arditionis de Orre et sabscripto per
ipsmn Arditionem m.cc.lyui, indictione prima , die
mercurii, xv intrante roadio , in quo instrumento
inter eebera continetur, quod comes Guilelmus et
comes Guido de Blandrato fdii quondam comitis
Guidonis in solucione librarum mdcv, quas predictus
Obizio habere debebat ab eis de pretio et pro pretio
poderii Fare, fecerunt cessionem et datum eidem
Obizioni de libris mdcviii versus comune et homines
civitatis Novarie et versus singulares personas, que
erant tunc temporis de consilio, prout in ipso instru- b
mento continetur, et de omni eo quod habere debet
a comuni Novarie occaxione potlerii sui Fare venditi
comuui Novarie.
GGXCV. De cwalore magistri Dorati Tigne.
* Item statutum est, quod Toraas Salexinus datus
curator per consules iusticie Novarie auctoritate con-
silii Novarie magistro Dorato Tigne furioso seu
mente capto sit curator, et ei respondeatur tainquam
curatori in iuditio et extra, et possit dotem consti-
tuere de bonis ipsius Dorati pro Catelina fdia ipsius
Dorati ad suam voluntatem Galvagno fdio Lafranci
Salexini, seu ipsi Lafranco nomine ipsius Galvagni,
et pacta facere super dote lucranda , videlicet in
casu mortis Cateline pro dimidia, et sicut dimidiam
lucretur secundum consuetudinem civitatis Novarie c
maritus morte uxoris sine liberis, et quod omnia
que ipse Tomas fecerit tamquam curator, sint firma
et rala , et possit dotem constituere, ut predictum
cst, in rebus mobilibus sive inmobilibus extimatis
sive inextimatis ad voluntatem ipsius Tomay, et ma-
trimoniuui et dos ceuseatur de iure et sit inter pre-
dictam Catelinam et Galvagnum, sicutipsiambo essent
viginti annorum, et sicut si carnis copula esset secuta,
et quoad dotem et quoad Iucra dotis in omnem casum
et quoad omnia, dummodo non tollat ius alicui.
CCXCVI. De restitutione Mainfredi de Gatego.
■ Statutum est quod Mainfrediis de Castello de
Gatego 1 restituatur in integrum, et ex nunc ipso
iure et facto pro restituto habeatur in omni iure,
actione et obligatione reali ct personali mixsta et d
in factum, et in omnibus bonis et rebus suis quoad
dominium et possessionem ct alia omnia , sicut
erat ante quoddam bunnunt de maleficio ipsi Mttin-
fredo datum per cotnuue Novarie tempore potestarie
domini Lombardi de la Turre 1 tunc potestatis
comunis Novarie, et sicut erat tempore dicti banni
in illa quantifcate et quaotitatibus , qoe in dietis
iuribus continentur 2 , ei valeant et eis possit uti et
experiri eontra omnes personas et bona et res, et
ea exigere in illa quantitate et usque ad illas quan-
titates, que in suis instrumentisetinstrumentisiurium
continentur, publicatione aliqua de ipsis facta comuni
Novarie occaxione dicti banni, et sine aliqua de ipsis
facta, et solutione de ipsis recepta per alium vel per
alias, quam per ipsum Mainfredum , vel per eos
qui iura cesserunt ipsi Mainfredo ante iura cessa
ipsi Mainfredo , et prescriptione aliqua seu usu-
capione et aliqua alia exceptione iuris vel facti in
aliquo non obstante ipsi Mainfredo ita et tali modo,
quod illi qui in suis instrumentis et iuribus sunt
obligati , et heredes eorum et tenentes et possi-
denles aliquid de bonis obligatis in ipsis instru-
mentis et iuribus, nullam prescriptionem seu exce-
ptionem aliam opponere possint ipsi Mainfredo,
scd per inde sint in omnibus et per omnia effi-
catia ipsa iura et debita tam realia quam perso-
nalia contra omnes personas et bona obligatas et
obligata, sicut erant tempore quo dicte obligationes
et debita primo contracta et contracte fuerunt.
CCXCVII. De restitutione Obecini TurnieUi.
*• ltem statutum est, quod potestas et rectores
qui sunt et erunt per tempora in civitate Novarie,
precise teneantur et debeant defendere et tnanu-
tenere in integrum restitutionem et datum et con-
cessionem Obizioni filio quondam Francini de do-
mino Bonofatio Turniello per consilium generale
civitatis Novarie celebratum super predicla resti-
tutione m . cc . lxxiiu de mense madii, et omnia et
singula, que in ipsa restitutione continentur; et
hoc aliquo facto vel acto vel faciendo in contrarium
non obstante; et ipsam in integrum restitutionem
sumatim sine iuditiorum strepitu executioni man-
dare et sine libelli datione^
CCXCVIII. De fodro imponendo pro quibusdam
debitis persolvendis.
B Item statutum est, quod potestas venturus pre-
cise teneatur infra kallendas madii imponere unum
fodrum solvendum in denariis numeratis, et de ipso
fodro teneatur ipse potestas infra kallcndas madii
solvere in denariis numeratis et satisfacere totum
* Cassetor.
■ Cassetur.
I Sive Galtico. Antiqnior est Gatlici plebs , quae in Innocentii II
ponti/icis lilleris Lilifredo novariensi episcopo dalis huic con-
/irmatur inter suas possessioncs : • plebcm de Galtico cum
» cappellis suis «. Eius anliquitatcm probant insuper romanae
inscriptiones ibi effossae, et nunc in parochiali ecclcsia scrvatae.
Locum hunc Eractici lenuisse ferunlur, intcr quos praeclari
milites fuerunt, et praecipue Manfrcdus , Torcllinus, Conradus,
Afarlinus, Andreollus, Guilelmus, fortiludine ac strenuis factis
celebrati; et Otto IV imperator anno itccx Exacticorum familiac
privilegia et anliquas possessioncs confirmabat , quas ipsi plu-
rimis in locis ac Pallantiae lenebant. Ex iis prodiisse ferunt
Manfredunt cojjnomento Bottam, qui saec. Xir ineunle patrem
iltuttris lohannis ficecomilis e Olegio in praelio inlerfccit.
Casselur.
Cassatum.
Canzcllaltim foil istud statulum.secuudum quod ordinatumfuit
per domioos Ooratum de Camodcia, Guidonem Barbavariam et
Francinum Gritam etsocios emendatores statutorum m.cc.lxxiiii.
Sign. tab. ( ). Ego Gracianus Grita nolarius huic emenda-
tioni cl canzellature interfui et subscripsi.
1 Nepos Napoleonis Turriani, Aovariae poUstas fait annis mcclx ru-
Li.ru i ct lxjx, et in vko Albairati mediolanensis ditionis
anno MCCLXXir. ln praelio Turrianis nefasto in DexU burgo
anno ticcixxrn commisso, Lombardus cum patruo suo eaptivus
Othonis VicecomiHs extitit , atque in caveam es tignis eom-
pactam ut bellua inehsus , tn castro Baradelli prope Novo-
comum anm mcclxxx dtctssit miseriis pressus.
2 Aliqua heic dcsiderari videntur.
91
Digitized by
Google
STATVTA
mutuum seu deposituni factum hoc anno de mense
ianuarii post festum Circumcisionis Domini, tenipore
regimmis doinini Henrici comitis palatini de Lo-
mello omnibus illis personis, quihus imposituin
fuit dictum mutuum seu depositum, et qui ipsum
rautuum seu depositum solvcrint. Et fiat cuilibet
creditori instrumentum cum guidardono, sicut capit
sol. m de libra *, ct hoc capitulum sit precisum,
ita quod non possit removeri consilio vel arengo
vel aliquo alio modo. Eodem modo et forma sta-
tutum est de militibus et balisteriis, qui steterunt
cum potestate ad partes Olegii et Casteleti 5 tem-
pore Nativitatis Domiui, et de niilitibus qui stete-
runt Romagniani cum Lafranco Sarexino, et raili-
tibus qui iverunt ad cavalcatam Fare, quando
malefactores fuerunt capti in castro Fare; et de
ambaxatoribus nuper missis per potestatem PJovarie
pro facto pacis 3 j et de illis libris xxv, que sunt
ordiuate cavalcatoribus, qtii obsederunt malefacto-
res, qui capti fuemnt ad castrum Fare 4 .
CCXCIX. De solutione facienda Loarengo CV
baUacio , Robe Gabaxio , lohanni Cabaltacio et po-
testatibus VaUis Sicide et Grignaschi.
* Item statutum «st, quod Loarengus Caballacius
A Cassalum.
Canzellatum fuit istud statutum, secundom quod ordioatum fuit
per dominos Guidonem Barbavariam, Doratum de Camodeii et
Francinum Grilam et socios emendatores statulorum ad hoc
electos per comune Novarie vcclxuiu.
Sign. tab. ( \ Ego Gracianus Grita notarius predicte emen-
datiorii et canzellature interfui et eubscripsi.
I Exinde uturas, ut ita dicam, legalet communitas creditoribus im-
pendebat ad rationem xr librarum pro cenlenario, quae tunc
tcmporu pene normalit eral.
i Cf. capit. lxxx. De uno eodemque faclo haec duo capilula loqui
drbilror. J)e expeditionibus vero Romagnani ei Farae nihil tenui
in chronici* nec in chartulii. Oiegium, de quo in capit. ccxxm
lermo habetur, Eulegium a Gaudentio Merula graece dicitur,
nec absque reri simililudine, cum nonnullae Graecorum coloniae
in llaliam ac Intvbriam commigrarint. Jn colle tuper Ticino
flnmine contidrnt , Galulfi nomine dutinguitur ab atio Olegio
haud longe diitante, frequenlittimut vicorum illiut dioecetit
aedibut confertim editiore loco timul iunctit, unde ad Tirinvm
per duo pattuum millia detcenditur. Tradunt cognomentum hoc C
Galulfi eorrupte a Gaidulfo longobardico duce Bergomi de-
rivari , qui quum Minulfi Hortae el Valfaris Tarvuii ducum
coniurationi adhaetiuel, a te collatat coniuratorum copiat tn
ttatione toco, ubi nunc Olegium ett, defixit, eatque teeut Ticini
et Verbani fines distribuit circa Olegium castrum , Otegium
Parutiarum ac Monlem Olegiatcum, ideoque legio Gaidulfi
ducit nomen loco impoiuit, veteri appellatione deleta. Saeculo xi
vetuttiorei memoriai hoc oppidum non praetefert, et quidam ut
luHniut contendit illud in Bulgariae comitatu , qui Plumbiemi
conlerminabatur , incluium fuuse. Eiui plebem cum cappetlU
tuU recentet Innocentiu* II pontifex in litteris litifredo epucopo
anno ucxxxiu datit , habelurque « breve recordationu r die
» aprilU anno UCLXXxr datum terrae S. Graciniani in loco Oleso,
» quam contignaverunt per ipiramentum ex praecepto consulum
• Novariae Melegnanut, lacobut de Monte... domino Girardo
• abati de Arona et Sozoni Spatae frigidae tervitori contulum
» Novariae et tpetialiter in hoc negotio detegato , in praetentia
• domni Alberti Barbavariae, Gilberti et Leonardi de Plombia,
. GuidonU de Mercurago et aliorum plurium. »
Castelletum lupra Ticinum quinque millia pattuum Arona j
dutant vicu* ttt, quo eontpicuut ae antiquut italionensU co-
mitatu* terminabatur , itemque Plumbienti*. Feudum pottea fuit
Vicecomitum.
3 Innuere haec verba videntur paci anno ipto uccLxxrtu intrr
Mediolanum et Guilelmum MontUferrati marchionem per Fran-
cUcum Caballacium nnvariensem arehidiaconum a polestate
missum frustra procuratae; marchio enim tolius Longobardiae
imperio potiri moliebatur, propterea mediolaneniibui primo
tutpectus, postea hosHs faclus erat; at reapse Mediolani do-
minatum obtinuit sibi ab Othone cessum Turrianorum mini*
potentiaque exterrito , qui tamen quatuor tantum annit elaptii
runu* ei praevaluit, el dominium abstulit.
A Fara vicu* eit parum a Jtomaniano dusitum secus Moram ftuvium,
exquUitis vinU notum. Munitionibus tune tepiebatur , qua*
Galeatius Vicecomes solo aequari iussit, sieuti de quamplurimis
castris in novarienti dioeeesi positis egerat, ut loca iis firmata
facilius retinere posset. Viewn hunc etalios, netnpe Sicianum,
Morghengum, turrem Momi et Mositii mediotanense* , post
Frideriei I ab urbe dUeessum , aggressi sunt et in suam rede-
gerunt potestattm, et Trecati GalliaHque castra abimperatore
diruta, Novaria renitente, reaedificarunt. Quidnam vero eo loco
actum fuerit , et qua de cauta obiidionem mUUti novarietuts
posuerint, ut capitulum hoc innuit , ex chronicU non liqwt.
Patiim tamen in chartis ehu tnentio occurrit, nam in aeto
dit xxrn aprilU anno ucuu tcripto Trinopotd de Fara cm
riro suo ac filiis Olrico el lacobo nominatur, quae quamdam
domum suam in porta s. AgabH sitam prope ecclesiam t. ft«
de Rugamuta capilulo cathedrati *. Mariae dono dedit; et alibi
tegitur Guilelmu* Ftrrariut procurator delectus fuUie a conin-
libut et incolu • in platea loci Farae • coactit ad pecuniam
mutuo accipiendam nomine illiui communitatit • pro tolvendii
» et tanandU dtbilit, fodris et condamnationibui et aUu one-
» ribui dicti comunU • (charU xri martU ucccxu in arch.
Cathedr. t. Mariae).
Nominatur hic locut in quadam eartula permutationu bo-
norum a Ridolpho Novariat epUcopo propositae fVideberto
n lege viventi Alamannorum », et in litterU Innocentii II pon-
tificU anno ucxxxm datit, quibui ccclesiae novarientii ca-
pitulo plures U potsetsiones confirmat; ait enim: ■ in Fara
» mantum unum ete. • Axariut illum narrat, GaUatio Vkx-
comile iubente, incensum fuuse anno uccclvi.
Fara vox est longobardica a verbo faren idest progrtii,
ut explieat Grotiut, apud ehrUtianos dieta tie paroeeia, unde
far-hen; ea insuper significabatur societas hominum vniw
eiutdemque generis ae familiae, gui ti in aliquem locum timul
omnet eum rebut ae tubitantia tua , non admiuis alienu,
commigrauent , ibique ttructit ac coniunetis tasuHt vicatim
habitart coepuient, ut obtervat Valetiut in Nolit. Galliar., vicut
ille ab habitotoribui fara appellabatur, unde nomen habuermt
pbira tn Italia ae in Gallii* loca ; tt fn Samnio citeriori riou
adhuc nominatur Fara filiorum Petri. Hane rocem Pauhu
Varnefridui tic adhibet : « Alboin eum Venttiae fints , qwu
• prima ett Italiae provineia, tint aliquo obitaculo, hoc estei-
» vitatU vel potiut caitri Foroiuliani ttrminoi introUtit , per-
» pendere coepit cui potUsimum primam provinciarum , quam
» eeperat, committere . . . et quem in hU locU ducem con-
» ttituere deberet; GUulphum, ut fertur, suum nepotemvirum
» per omnia idoneum, qui eidem ttrator erat, . . . foroiulianai
» civitati et toti regioni Uliut praeficere itatuit: qui Gisulphui
» non priui te regimen eiutdem civitatu et poputi sutcepturum
» edixU, nUieiquatipse eligere voluutet, Umgobardorum faras,
» hoc ett, generationes vel lineas tribueret, factumqut estut
» annuentesibirege,quasoplaverat, longobardorum praecipuas
» proiapiat , ut eum eo habilarenl , accepit : tt ita iemum
• ductorU honorem adeplut ett. Pnposcit quoque a rtge gentro-
» tarum equarum gregei, et in hoc quoque libcraKtate prxncipu
• exauditui est » (De gest Longob. lib. II cap. tx). Inde non
gratuito praetumi potett, rege illo paullatim in Liguriam
progrediente, vtl Ticini obsidionU tempore Alboini dueibus per
Italiam usque Romam incursontibus, unumquemque eorumpaul-
latim in cattro vel urbe provinciae principe a ic occupata fir-
miter lares suos constituiste, ut Gitulphu* egerat, cum aliquot
Longobardorum fari* equarumque gregibu*. Hae vero farae seu
familiae longobardieae, interdum gentes, lineae et gtntrationes
diclae , marcat incolebant, guibut comitatui initruebatur, ibique
in castro, quod curtii appellabatur, baroni vel marehkm habi-
tandi moi fuit. Insuper farae nomine veniebant et itlae eurle* tift
euriae, qvae certU gcnerationibus addictae essent, uthabeturm
Gregorio monacho in Chron. Farf. apud Muratori ner. ltal. Script.
tom.Il,part. IIcol. 5S4. Leget iptae longobardicaenonnuUodehs
familiu statuunt , ut in teg. m tit. xtr : • Si quU Kbtr homo
» migrare roluerit aliquo, ■potettatem habeat cum fara sua
» migrare quo voluerit; » et alibi: « Si quU liber homo po-
» tetlatem habeat intra dominium regni nottri cum fara tua
» mtgrare ubi voluerit , sic tamen si ei a rege data fuent
• lieentia; et si aliquas res ei dox aut quieumque liber hom
• donavit, et noluerit cum eumpermantrt vel eumhereduiptWt
• res ipsas ad donatore vel heredis eius revtrtantur • ( Rothar.
reg. Edirt. eap. cLxxrti, de homine libero ut tieeat eum fora
Digitized by
Google
«k
7'7
COMMVNITATIS NOVAMAE
718
de Pernato, qui equitavit anno currenti m.cc.lkxv a teneatur infra kallendas madii proximas facere fieri
solutionem de equis mortuis et amissis etm anga-
gnatis et vulneratis secundum modum et formam ,
et sicut statutum est illis, quibus est facta talea de
denariis mutuatis comuni Novarie.
CGCI. Qualiter potestas tenetur exigere taleam de
libris cccc imp. cum condempnationibus inde factis.
A Item statutum est, quod dom. Guillelmus de
s. Nazario potestas venturus comunis Novarie 1
precise teneatur et debeat exigere in denariis fiu-
meratis infra mensem unum post introitum sui
regiminis condempnationes factas per dom. comi-
tem Henricum potestatem Novarie occaxione talee
non solute de libris cccc imp. 2 ; et insuper teneatur
et debeat infra dictum mensem exigere in denariis
pro comuni et universitate Grignaschi et Roba
Gabaxius 8 , qui equitavit anno predicto pro comuni
et universitate curie superioris vallis Sicide , et
Iohannes de domino Anselmo Caballacio, qui equi-
tavit anno predicto pro comuni et universitate
curie inferioris vallis Sicide, et omnes potestates
qui fuerunt electi ad sortes in consilio generali , et
date universitatibus valJis Sicide tam curie supe-
riori quam inferiori et comuni Grignaschi , habeant
solutionem de suis cavalcatis et potestariis , vide-
licet cuilibet predictorum pro sua cavalcata libras
xxx imp. , et pro adequantiis libras xxt pro quolibet
milite pro dextrario et ronzino , secundum quod
ordinatum fuit per consilium generale; et cuilibet,
ita precise teneatur dictus potestas de novo ven-
turus exigere suprascriptas taleas duplicatas et con-
demphaciones suprascriptos in denariis numeratis,
A Cassatum.
Canzellatum est istad statutam et alia duo proxima statuta se-
quentia canzeiUta sunt, secundum quort ordraalum fuit per do-
minos Guidonem Barbavariam, Ooralum de Camodeia et Praoci-
num Gritam eniondatorcs slatutorum ad hoc eleclos mcclixxiih.
Sig. tab. ( ). Ego Gracianus Grita notarius prediclis emen-
dationi et canzellaturis interfui et subscripsi.
qui fuit potestas, salarium eis seu cuilibet ipsorum b numeratis dictara taleam sive laleas duplicatas, et
in denariis et ex denariis primi fodri, secundi,
lercii et quarti impositi comuni et hominibus uni-
versitatis et umversitatum Grignaschi, pro quibus
et pro qua equitavit quilibet et potestas fuit, quod
fodrum imponetur pro comuni Novarie, et de bannis
et condempnationibus factis de ipsis terris seu
aliqua ipsarum. Et salvo quod primo liat solutio
militibus quam polestatibns ; et sit prectsum.
CCC. De solutione equorum mortuorum, amis~
sorum, mangagnatorum et vulneratorum. ~ ~
*Item Statutum est, quod potestas venturus episcopum et eommunitatem circa euiusque iura H pottettionet
1 1 componenda ageretur , interfuit electiom a. uccxix factae
a Cassetar. arbitrorum Iaeobi Taurinensium episcopi rcgtsque vicarii, et
ttenrici Septalae mediolanenri* electi , iuranlibus partibus eli-
gentibus illorum arbitrio acquirscere.
. Ticinensis,quicivitalispraefecturamannis uccLXxri etuccixxrii
gessit. Eiusdem domvs fuere Wido testis eum Guilelmo comit*
Blandrali in diplomate anni ucixrti , quo Fridericus imp.
ffenricum quemdam marchionem marchia Guidonis insignivit,
Assagitus Cremonae potestas anno uccritt et Vbcrtinus Percel-
larum item potestas anno uccLXxn.
! Tributorum aliquanda immoderata imposith et exactio , quibus
clerum etiam legati apostolici aliique divexabant, saepe ponlificis
auctoritatem incitavit ad prohibendam eorum solutionem. Ha-
betur enim in litteris Innocentii IV pontificis praeposito eCcle-
siae novariensis notitia petitionis cleri civitatis et dioecesis de
pressnris suis conqucrentis et pontificis responsio ; nam « ipsis
• propter angustias et pressuras, quas occasioHe guerrarum assi-
» due sustinent in exhibendis provisionibus , pensionibus, tal-
» liis et collectis ac aliis exactionibus grato animo concurrentes
• assensu , ac volentes tn postcrum quieti ipsorvm patema sol-
» licitudine prccavere, ut procuralionibus legatorum sedis apo-
» stoliee ac nuntiorum eius dumtaxat exceptis, ac premissa de
» cetero exhibenda cogi ab aliquo per litteras ab eadem sede
» vel legatis ipsius impetratas , nisi ius sit pcr eas super pre-
o missis alicui acquisitum , vel etiam in posterum impetrandas ,
» quantumque preeise scribatur , etiamti contincatur in ipsis
» quod nulla obstet indulgentla , per quam id impediri taleat
» vel differri, non possint inviti, auctoritate Utteracum nostra-
» rum eu duximus indulgendum. Quocirca discretioni tue pcr
» apostolica scripta mandamus, quatinus cvsdem non permittas
» sitper hUs eontra concessionis nostre tcnorem ab aliquibus
» indebite molestari etc. » (Chart. Vii seplembr. uccl in Monum.
Hlst. Fatr. , /, col. 1405 ). Eiusmodi exemptionis privilegium
pontifex paullo post confirmavit praeposito et capitulo nova-
riensis ecclesiae , a quibus * fuit propositum quod licet cis
• duxcrimus indulgendum , ut ad cxhibendum aliquibus provi-
• siones aliquas, pensiones, talleas vel collectas aut executiones
• alias minimt teneantur , procurationibus tegatorum et nun-
• tiarum sedis apostolice dumlaxat cxceptis , quidam tamen eos
• ad exhibcndum premissa quibusdam auctorilate Htttrarum
» sedis fiusdem et legatorum ipsius contra tcnorem indulgenlie
» predicte compellunt Quocirca discretioni tue per apo-
» stolica scripta mandamus, quatenus prepositum et capitulum
» ac clerum predictos non permittas super hiis ab aliquibus
» indebite molestari, molestatores huiusmodi per censuram eccle-
» siasticam appellalione poslposita compescendo elc. » ( Brev.
xxiii nov. ucclii in op. pracd., I , col. 141*).
sua migrare). Sed hae migrationes, quocumque pergerent, absque
regis licentia fieri nequibant, poenit iis indictis qui per vim vel
occulie locum quemlibet inlraret aut relinqueret: « Si quis per
» murum de castro aut eivitatem sine nolitia iudeci sui cxierit
» foras aut intraverit, si liber cst, sil culpavelis in curtem regis
• solidis vigenti, si autrm aldius aut servus fuerit, sit culpaveHt
solidos x in curtem regis etc. » ( Roth. reg. Edict. cap. ccxliv).
Ad haec faramannorum nomine donabantur homincs fararum
tive Burgundiae stirpet prae rotnanis possessoribus (Lex Burgund.
Lir, 23), ac Franci Faramundum appellabant regem suum, sive
faraeproteclorem. Quaeque fara territorium suum habebat, quod
idem nomrn sumcbat, ul tn bergomensi agro fiebat; nam Gri-
moaldus eeelesiae iltibasitieamdonavit * quae dieiturfara et no-
» minatur Authareni » ab Authari rege (Lupus Cod. dipi. Berg.
/. 93S), quae basilica in aliis diplomalibus fara Auihareni dicta
s. Alexandri ecclesia erat in loco consita appellato fara ( op.
cit. I. 955 ) , sive in territorio quo Authari rex se cum gente
sua defixeral.
1 Grignascum tertio a Romaniano lapide distat, quo colles dioecrsis
novariensis et adversae verceltentis flexione quadam latam relin-
quunt planitiem eius naturae , ut quod incolae tradilum a ma-
ioribus ferunl, ait auctor Novariao Sacrae, verisimile fial lacum
eo spatio fuisse ex Sessite amne , qui primo locum profundum
ac latnm nactus aquis impleverit , pcr iltas quasi fauces rursus
evadens, ubi Pratum est ; qtias fauces hinc quidcm collis efficit,
in quo fuit castrum Tomiellorum , illinc tero collis alvis , in
quo ferunt vetus oppjdum fuiste et reginam quamdam habitasse;
quem Incum lacumque mox idem ftuvius terra et saxis , quae
taepe cum ingenti aquarum mole ex montibus longe magno
impetu trakil, complanare potuit. Circumstantia pago loca anli-
quisinscriptionibusnobilitatavidentur olimad plcbem Grignasci
pcrtinuisse, cum in litleris Innocentii II simut comprehendantur
plebs Grignasci et cappellae Romaniani. Castrum Grinasca com-
memorat Fridericus I aug. in suo diplumate anno mclxiii pro
marchionibus Romaniani , quo eis bona « de feudo et allodio »
ronfirmat, et praecipue « caslrum Romaniani, castrum Gri-
* nasca etc. » Eius mentio est xnsuper in diplomate Ottonis
a. cuxcix , die rn maii dato , ct Henrici imp. qui a. uxir
tocum ittum cum aliis terris ecclcsiae s. Eusebii yercellarum
confirmavit , ei insuper • omnia praedia Oddonis dc Grignasca
» el nepotum eius » perdonans. Prope adcrant s. Fidei et s. Ge-
nesii castra, nunc sublata.
Iloba Gabaxius, cum dc controvcrsia inlrr Odelbertum Novariac
Digitized by
Google
7'9
STATVTA
720
craod inde non possit peterc parabolam vel absolvi a et habere debeat a comuni Novarie pro pretio et va-
consilio vel arengo.
CCCII. Ut carcerati capti Fare non dimitantur
per totam guerram *.
Item statutum est, quod carcerati qui capti fuerunt
in castro Fare, non possint exire de carceribus per
totam guerram ; eo salvo quod potestas possit eos
vel plures vel alterum eorum punire personaliter ,
ut de iure fuerit fatiendum.
CCCIII. Ut condem pnaciones facte quodam tem-
pore per dominum comitem Henricum exigantur in
denariis numeratis K .
Item statutum est, quod dictus potestas teneatur,
non obstante statuto compensationis vel aliquo alio
statuto comunis Novarie, teneatur et debeat precise
limento unius baliste de turno 1 prestate per eum
comuni Novarie totum iliud pretium, quod ftut esti-
mata per Baiamontem Carognam et Iacobum Lam-
bertum, sive quod per illos de novo fuerit estimata,
et hoc in denariis numeratis et in primo fodro ,
quod imponetur per comune Novarie. Et inde po-
testas precise teneatur ad solutionem pro comuni
Novarie faciendam, ita quod non possit solucionem
petere vel habere.
CCCV. De questione contra comites nonmovenda,
et qualiter iura valeant contra ipsos.
* Milleximo cc.lxxi, indictione xmi, die lune, vn
intrante septembri, statutum est et ordinatum pre-
cise et inviolabiliter observandum, quod si aliquis,
exigere in denariis numeratis omnes condempna- b q m non s » 1 de iurisdictione Novarie, moveret que-
tiones 1 factas per dominum comitem Henricum po-
testatem Novarie 3 a die htne xm intrantis ianuarii
in antea huius anni currentis mcclxxvi, ita quod
dictus potestas venturus inde licentiam vel absolu-
tionem non possit petere vel habere.
CCCIV. De solucione baliste Tonie Cicade.
0 Item statutum est, quod Tomas Cirada 3 habeat
i
Cassetur.
Cassetur.
Cassaturo.
Ex multiplici condemnationum genere , quat itulices et consules
iustitiae iudicandis vel reis infligebant, haec est recensenda:
ii sub palacio comunis Novarie Guilelmus Mangiaratus consul
» iustitie condempnavit Guidacium nepolem Bartoli de Mateo
» per eonfessionem suam , ut intra xxx dies proximos daret
» Ambroxio Guaxato solidos xxxrui imp. et denarium unum
» pro brevi isto, et si non solverit tunc, det ei obligum sicut
» capit sol. n de libra et omne dispendium et dampnum alterius
» sibi restituat. Interfuerunt etc. » ( Chart. xx/r nov. uccxxxu
in arch. Cathedr.J. Ut quisque videt , condemnatio haec quae-
dam sententia eraf, qua Guidacium Jmbrotio certam pecuniae
quanlilatem solvere consul damnabat.
% Fuit is ffenricus de Cerreto comes palatinus de Lomello, ticinensi
domo , idem fortasse qui o. uccxlix et ucclx Vercettarum
praeturam gessit. Imperialis factionis studiasus erat, ideoque
Fridericus II ei a. uccxlix praediclo vercellensem praeluram
contulerat contra pacis Constantiae pacta ; el eum eiusdem im-
peratoris decreto ea urbe dato ir nonas ianuarii eodem anno
interfuisse scimus, quo illevicario suo marchioni Lanceae com-
misit « ut canonicos vercellenses contra comites Lomelli defen-
» dat , quia iniuriabantur super possessiombus Gazii
» Actum Vercellis in domo dicli marchionis coram teslibus
» domino comite Henrico de Lomello potestate Vercellarum et
» Vberto de Lomello » (Chart. in arch. s. Euseb. Vercell.).
Mediolani item praetura donatus est a. uccLxxri sex tantum
menses, quo tempore marchionem Montisferrati secutus est, qui t
exercUum contra Turrianos Modoetiam perduxit , et decempost
armos Vicecomitum partes vexavit, iuxta Calchum, contendens,
auctore Corio, ut Mediolani dominium praedictus marchio
consequeretur. Pluries Novariae praeturam gestit, annis nempe
ucaxxir, Lxxr-Lxxrt, lxxix-lxxx , lxxxix et uccxc , quo
cives Guilelmo ipsi marchioni civitatis dominium tradiderunt.
Ct. lulinio ductore , comites de Cerreto a comitibus Lomelti de-
rivabanlur, non secus ac comites de Langosco; Cerrelum enim
vicus est parum a Lomello dissitum.
Hie fortasse consanguineus erat Simonis Cicadae canonici ecclesiae
cathedralis s. Mariat, cui copitulum « facuUatem tiibuit te-
» standi et de rebus suis ecelesiaslicis disponendi ad voluntalem
» suam etc. » (Chart. xxrm iulii ucclx in Monum. Hist.
Patr. , /, col. 4465), vel Carbonis qui a. uccix eiusdem eccle-
siae item canonicus erat. Jtecensebatur Thomas iste probabilius
eorum artifieum collegio , qui ingeniarii appellabantur , quasi
ingeniosi , ul dici antiquitus consueverunt machinarum beltica-
rum, quae ingenia nuneupabantur , arti/ices, ad quas invenien-
das et confieiendas multum ingenii afferendum erat; haee vox
apud nos identica (ingegnere) nunc ad architcclos translata est.
stionem realem vel personalem comitibus Guillelmo
et Guidoni fratribus ftliis quondam comitis Guidonis
de Blandrate vel alteri ipsorum , quod non fiat ci
iusticia per potestatem vel consules iusticie, nisi co-
mune el homines illius terre, unde fuerint districta-
biles, fecerint iusticiam ipsis comitibus conqueren-
tibus de suo comuni seu de aliqua singulari persona,
que sit de terra , unde ipse qui moveret quesuonem,
fuerit districlabilis.
Item statutum est et ordinatum precise et invio-
labiliter observari debere, quod aliquis homo de
Novaria vel iurisdictione non possit acquirere ali-
quod ius vel iura contra predictos comites vel he-
redes eorum vel bona eorum , que sunt vel fuerunt,
nisi obligati essent vel iutercessissent pro predictis
comitibus vel aliquo ipsorum vel eorum antecesso-
ribus, et pro eis solvissent; et tunc possint accipere
iura de eo quod solvissent vel solverint pro eis; et
qui contra fecerit, quod non fiat ei inde iusticia,
et quod illa iura sint cassa et irrita et nullius va-
loris. Et istud statutum locum habeat tam in pre-
teritis
qua
m in
futuri
is;
que
statuta statuerunt et
ordinaverunt dom. vicarius et illi de consilio una
cum eo ex certa scientia valere debere, non obstan-
tibus aliquibus statutis precisis et non precisis
factis et fatiendis , et lege vel iure aliquo non ob-
stante. Salvo eo quod quilibet possit acquirere iura
contra coinilein Guillelmum predictum et bona ,
A Cassetur.
Ingenias non semel commcmorat Sartholomaeus de Neoeatlro M
Historia Sicula fRer. Ital. ScripL, tom. XIII).
1 Machina quaedam bellica iaculaloria , qua olim mililes utebantur
per insertam fundam ad saxa ingentia vel tela in hoste* aut
in obsessum castrum vibranda. Appellabatur etiam intcrdum
balearica machina. Inter nonnullas res , guas. ticinenses t*
caslro Rodobii furtive abstulerunt , earum descriptio recenstt
« albaleslram unam ossi valentem libras x imperialet; item
. » aliam balestram ligni valentcm libras x imp. , quinque alias
» albateslras valentes sol. l imp. » ( Chart. xxrm deeembr.
mcciii in Monum. Hist. Patr. , /, col. H02). « Balestras duat
* de duobus pedibus de stambuco valentet lib. x imp. • m«-
morat chart. xru maii mcclxx in archiv. municip. VtrcM.
( Bisc, /, 425 v. ). Maiores baiislae pede instruebantur, tuver
quo incumbebant. In traditione castri vercellensis x die ft-
bruarii anno ucccxLri Francisco Currado cattellano electo
lohannis el Luchini Vicecomitum dominorum Mcdiolani facto,
inventas fuisse tradunt « balistas xx de staffa , libr. X filt de
» balistris , libr. xu coltc et cere pro balistris. IUm veretonot
« ccc pro baiislra de cornu. »
Digitized by
Google
COMMVNITATIS NOVAIUAE
T23
k
cjue de cetero acquisiverit , soilicet *ab anno cur- a quod potestas Novarie venturus precise, ita quod
rente m.cc.lxxvi in antea die martis xmi intrante
ianuario in antea.
CCCVI. Ut comites de Blandrato et domini de
Cruxinallo non vadant in vaUem Siccidam.
* Item statutum est, quod nullus ex comitibus de
Blandrato ■ vel de Cruxinallo debeat vel presumat
aliquo modo absque licentia potestatis Novarie ire
in vallem Sicidam l ; et qui contra fecerit ex ipsis
comitibus vel dominis, solvat bannum comuoi No-
varie pro qualibet vice pro quolibet libras x imp.
CCCVII. Millesimo ducentesimo lxxvi, indictione
quarta, die dominico xxv intrante octubri.
0 Statutum est et ordinatum pro eo, quod Baldino
de Monticello notario * pro comuni Novarie fuerunt
conventate in denariis numeratis et scripte in libro b trantis mensis octubris, in palacio comunis Novarie,
inde non possit licentiam pelere vel habere , te-
neatur et debeat operari et facere cum eflectu ,
quod dictus Baldinus pro dampno, menda et resti-
tutione et interesse dictarum librarum xx imp. ha-
beat et percipiat de here comunis Novarie in peccu-
nia numerata et non in compensatione libras decem
imp. in denariis et de primis denariis primi fodri,
mutui seu talee, quod per ipsum potestatem sive
per coaiune Novarie aliqualiter imponetur; et hoc
capitulum sit precisum , ita quod potestas inde ab-
solvi minime paciatur
CCCVllI. In notnine Domini nostri Jesu Christi
amen.
A M.cc.lxxvi, indictione iui, die dominico xxviu-
dispendii canevarii comunis Novarie libr. xx imp,
pro scriptura trium voluminum statulorum pote-
statis et comunis Novarie, que posite fuerunt ad
fodrum den. vi de libra, quod compensatum fuit,
et pro eo dicti denarii non valuerunt neque valent,
nisi tantum sol. x imp. sive minus pro libra 3 ,et
ideo dictus Baldinus dampnum patitur in libris x
iinp. et pluribus, sicut est omnibus manifestum,
Confirmatam.
legiptimis vel naturalibus. -
Cassatum.
Canzellatum istud statutum,sccundura quod ordinatum fui( per
dominos Guidonem Barbavariam, Doratum de Camodeia ot Fran-
cioum Gritam et socios emendalores statutoruin mcclxxxiiii.
Sig. tab. ( ). Ego Gracianus Grila notarius huic emendationi
et canzellature interfui et subscripsi.
- I In petitione faeta a eomite Uberto de Blandrate communitati
Novariae die vm iulii a. uccxlvii, inter cctera ila is lcstatur:
• quod vult facere datum comuni Novarie de toto eo, quodipte
» comes Vbertus habet in castro et in monte Robiatli et castrum
» Robialli mittet in fortia comunit Novarie ; item vult facere
n datum comuni Novarie de toto eo quod habel in eattro et
monte Vanioni et in cattro et montibut Roche et Agnone
» et generaliter de fortalitiis quas habet in valle Siccide ultra
» Siccidam et citra Siccidam. Item et de omni honore et di-
» strictu et iurisdictione et contili , quas habet tn hominibut
» vallis Siecide , reservatii in se et retentis omnibus territ et
• postessionibus et (ictis et redditibus , quat habet in valle
- » Siccide, exceptit castris et montibut , in quibut sunt cattra
• et fortalitia , de quibut facit datum comuni Novarie: et talvo
i> eo quod ti aliquid habuerit ad petendum ab hominibus vatlis
» Siccide vel ab aliquo ipsorum , quod iustitiam debcat habere
» sub potestate ete. Item quod comune Novarie non potsit illum
• compctlere ad iustitiam faeiendam hommibut vallit Siccide
• vel alieui ipsnrvm de aliquibus male ablatis tive male exaclis
• hinc retro per quondam comUem OUunem patrem tuum nec
» per ipsum comitem Uberlum ab illis de valle Siccida. Item
» quod ti bannum datum est alicui pertone occasione istiut
» guerre pro defentione eattri Robialli , quod illud bannum
» remUtatur etc. » Ex quibut omnibus apparet alteram ex ttir-
pibut comUum Blandrati tunc paratam fuitte nedum Blandrati
sed totius eiut dominii in valle Settitit novariensi reipublicae
dimittere , tradere et abdicare. Sed cetsio haec pollicita rrvcra
facta fuiste non apparel , cum ipse comes Ubertut anno
mcclxix, ru die augutti tubiectionem tuam yereellarum
reipublieae tamquam eiui civit innovattet , nonnuUa iura sua
cidem tradent; ideoque novarientia ttatuta, ul comitum potentia
deprimeretur, et ne tua iura in valte ipsi exercerent, eo tran-
situm iiidem prohibuerant.
3 Baldinut de ifonticulo itidem ii appellabatur, cuiut manu quam-
pluret ad hacc ttatuta adieettonei conscriptas fuitte invenict
atque tignatai.
3 Cf. capil. Lxxui et cccxcix « de melioramento monetae dando
» vel non >•■
ubi homines de consilio generali civitatis Novarie
ad sonum campane et voces preconum comunis
Novarie in simul convenerant ad consilium iuxta
morem. Domini Raynerius Turniellus et Tomas
Cazia antiani et rectores 3 comunis Novarie de vo*
luntate et consensu illorum de dicto consiUo et illi
de ipso consilio una cum antianis et rectoribus su-
prascriptis, statuerunt ct ordinaverunt inviolabiliter
observanduni , quod futurus potestas 3 et qui hodie
per comune Novarie eligetur, debeat esse potestas
comunis Novarie et officium ipsius potestarie exer-
cere a die qua venerit ad civitatem Novarie, usque
ad annuin novum proximum venientem; et ab ipso
unno novo proximo veniente usque ad alium annum
c novum proximum subsequentem per totam diem in
persona propria et per se, et non per vicarium ul-
Jum, et quod ipse potestas habeat el habcre debeat
de here comunis Novarie pro suo salario pro se el
familia et tota societate sua libras mille imp. co-
muniter currentium in civitate Novarie tantum et
non ultra ipse nec aliquis de sua societate et fa-
inilia sua nec aliquis alius pro eis vel aliquo ipso-
rum, occaxione amissionum vel manganearum equo-
rum seu omnium aliarum rerum vel bonorum eius
vel famiiie vel societatis cius, nec occaxione alicuius
iniurie vel dampni vel excommunicationis vel inler-
dicti, nec occaxione hospitii, nec occaxione alicuius
excrcitus, andate vel cavalcate , nec occaxione in-
cendii vel ruine, vel alicuius alterius casus fortuiti;
/
A Cassatum.
Canzellatum fuit islnd statutum, secundum qnod ordinatum fuit
per dominos Doralum de Camodeia , Guidonera Barbavariam
et Francinum Gritam emendatores statutorum mcclxxxiiii.
Sig. tab. ( ). Ego Gracianus Grita nolarius huic emenda-
tioni et canzellature interfui ct subscripsi.
1 Qutic sequuntur, collcclionei tunl tractaluum foederum actorum-
que quamplurium publicorum diversis temporibus ( saeculo
tamen xm) et diverta manu exaratae, et statutis praecedentibus,
uteum eis unum integrum corpus constituerent, adieclae, an-
norum ordine. minime servato. ,
9 Hoi hoc taeculo ulteriut contulatum aut praeluram Novariae obti-
nuitte non invcnio. Claro genere orti erant, ex quo plurimi
eivitati praefuerunt; de iit cf. cap. teq.
3 Hic Guillelmut a s. Nazario ticinensit fuit. Poil Henriei e Cer-
reto item licinensis et comUU palatini e Lomeilo praeficturam
hoc ipso anno actam , praedicli proceret civitatem rexcranl
aliquamdiu brevi interregno durunte.
Digitized by
Google
^a3
STATVTA
7 2 4
ita quod perinde habeatur, ac si oinnes casus for- a bannorum, et tubatorum comunis Novarie, et custo-
dum campanillis s. Marie J , et servitoris canevarii
tuiti essent nominati expresse in hoc statuto , nec
aliquo alio modo vel causa, condictione vel facto,
qui, que vel quod dici vel excogitari possent. Et
quod tempus dicti regiminis ipsi potestati nec alicui
de societate vel familia eius per consilium vel aren-
gum vel societates vel singulares personas civitatis
Novarie , vel per aliquam personam non possit pro-
rogari seu prolongari aliquo modo, facto vel causa,
qui vel que vel quod dici vel excogitari possent, nec
ipse nec aliquis alius de sua societate ipsam pro-
rogationeni regiminis petere vel habere vel recipere
ullo casu ; et quod aliqua persona non debeat
tractare publice vel privatim in aliqua parte vel
concionari de predictis salario vel tempore regi-
minis suprascripti ampliendo vel prorogando , nec b
de predictis vel aliquo predictorum mutando vel
removendo. Et qui contra fecerit, non possit esse
deinde de consilio generali vel privato comunis No-
varie, et insuper det et solvat comuni Novarie pro
pena et banno libras n imp. pro quolibet et qua-
libet vice; et quod potestas qui pro tempore fuerit,
teneatur precise dictum bannum seu penam exigere,
et in comune Novarie facere devenire infra octo dies
proxhnos, postquam de predictis sibi constiterit.
Et quod rectores societatum Novarie sacramento
precise teneantur dictum bannum et penam in co-
mune Novarie facere devenire ut supra per omnia.
Et hoc statutum et quelibet pars istius statuti sit
precisum et precisa, ita quod non possit tnutari
nec removeri in toto nec in parte per consilium vel c
arengum vel aliam personam aliquo modo, facto vel
causa, qui, que et quod dici vel excogitari possent.
CCCIX. M.cc.lxxvi, indictione 1111, die lune,
secundo novembris.
* Statutum est et ordinatum , quod venturus po-
testas Novarie teneatur et debeat precise, ita quod
inde non possit licentiam petere vel habere , de
primis denariis primi fodri, mutui seu talee, que
taliabitur et imponetur per comune Novarie, dare
et solvere in denariis numeratis dominis Raynerio
Turnieilo et Tome Cazie pro remuneratione et sa-
tisfacione antianie et regiminis Novarie, quod fece-
rnnt, libr. xxv imp. pro quolibet ipsorum rectorum ,
et domino Ugoni de Rugeta 1 eorum assessori in
dicto regimine libr. xv imp. <
* Hoc idem statutum et ordinatum est in omnibus
et singufis, ut supra, de salariis huius medii anni
notariorum comunis Novarie, et notariorum cane-
varii comunis Novarie, et notariorum exactorum
comunis Novarie; ita quod quilibet suprascriptornm
rectorum et officialium possint per se seu alios pre-
dictas peccunias et salaria compensare ad eorutn vo-
luntatem in dicto fodro , mutuo seu talea. Et hoc
capitulum sit precisum, ita quod non possit tnodo
ahquo removeri , et potestas inde absolvi minime
paciatur.
A CCCX. Statutum est et ordinatum, quod po-
testas qui nunc est , et quilibet alius potestas vel
rector , qui pro tempore fuerit , teneatur precise
atendere et observare concordias, conventiones et
pacta celebrata et habita inter comune Novarie, sive
illos de consilio generali nomine comunis Novarie
ex una parte, et dominum Ardicionem Caziam 8 et
fratres filios quondam domini Rogerii Cazie, sive
alterum nomine dictorum Ardicionis Cacie et fra-
trum ex altera in omnibus et per omnia, secundum
quod continetur in carta inde tradata et abreviata
per Milanum de Agamio notarium hoc anno cur-
rente M.cc.txxvnr, indictione vi, die iovis, xvn no-
vembris. Et istud capitujum sit precisum , ita quod
per statuterios vel per consilium vel arengum vel
ad vocem populi vel alio ullo modo revocari non
possit, sed presens potestas et quilibet rector sive
potestas comunis Novarie teneatur precise, ita quod
inde absolvi non possit, hoc capitulum sic pre-
cisum facere iurare suum quemlibet in regiminc
successorem 3 .
CCCXI. Pacta comunis Novarie et miiversitatum
vallis Siccide.
M . ccl . xxv, indictione tercia, die iovis, x intrante
octubri, in territorio burgi Gaudiani * iuxta ipsum
burgum , ubi dom. Henricus comes palatinus de
Lomello potestas comunis Novarie, et infrascripti
homines tam consilii generalis civitalis Novarie,
A Cassetur
Casgatum.
Canzellata sont ista dno statuta proxima, secnndnm qaod ordi-
natum fait per dom. Ooratnm de Camodeia , Guidonem Barbava-
riam et Francinnm Gritam emendatores statutorura mcchxxiiii.
Sig. tab. ( ). Ego Gracianus Grila notarins huic emenda-
tioni et canzellature interrai et subscripsi.
Cassetur.
1 Ii plttriet IVovariae eoniul fuil iuititiae, nempe annit ticcxxxriu,
leccLXxn , hcclxxxi et ucclxxxiii ; Cuido quidam, eiusdem
domut, eommunis ipsius eontulatum anno mcclvi gessit.
1 Haee slatuta sunt quoad eos: • Item quod ad cuttodiam campa-
» nitit S. Mariae maioris debeant esse pro bona eustodia duoi
» eustodes tanlum , nec possint plures custodet poni ad dictm
» eampanile , nec potsint ad dictum campanite esse aliqui
» custodes qui extiterint rebelles comunii, vel guerram fecerinl
» eomuni Novariae vel dom. vicatio vel eomuni Mcdiolani etc.
» sub pena et banno librarum c imp. dandis et solvendis cmuni
» Novaria* per iltum , qui ascenderet dictum campanUe • (Stal
r mss. mcdlx , lib. V, eap. cxxix). r~igiliae in ea turri eonttitutat
esse videntur, ne hostes civitatem aggrederenturimparatamaut
intidiai tn agro ponerent, aut vastitatem, uti tunc dimicandi
mos erat, inferrent quovis modo, praesertim cum belti periculua
instaret.
9 Arditio Cacia anno mccxxiii in generali concilio eivitatii sedebat,
cum induciae inter Aovariam et ^ercellas constitutae sunl, Medio-
lani legatit intercedentibui; a. uccxir et uccxri civitatis consul
fuit, el interfuit electioni taurinensis et mediolanentii anlutitm,
qui arbitratu suo litem inter Novariae episcopum et communi-
tatem dirimerent, quem reapse xxyi octobris die pronunciarunt.
3 JVova hic in codice rima lamentanda, cum octo desint folia. Quae
sequuntur , diveriimode tum atramento tum manu conseripta
apparent, quae alias adiectiones tn margine codicit plurieiap-
posuit, absque notarii subsignalione; atminime lardiusadiecta,
ut ex dalo eruilur. IVonnullai in codice nostro olim deicriptas
fuiste inter civitatem et vallem Seisitii vel aliai civitatei conven-
tionet tuspieor, cum paginae, qua capitulum cccxt exorditur,
tilului iam inscriberetur : * Rubrica de concordiii vallis Sicci-
dae », quarum una tantum nobii superfuit.
4 Xunc rulgo Gozzano appcllalum.
Digitized by
Google
COMAIVMTATIS NOVARIAE
7_a6
I
quam aiii quidem civitatis eiusdem, videlicet Guido
Barbavaria TorelJus TornieJJus, Ardicio Nanus s ,
Ugo de Fossato 3 , Marchionus Clapa, Ubertus de
Sesso 4 , Toznas Cacida 5 , magister Ubertus Fortis,
NicoJaus Booipertus, Grigorius Bonipertus, Rogre-
rius Testa, Ardicio Incinus 6 , Phylippus de Mortario,
Loarengus de Pernato, Iohanninus de Litefredo,
Girardus de Paltrengo, Otacius Baccus, Ubertus
Leonardus, Dexeratus Nicia, Otto de Mocia, Mar-
tinetus Tetonus, Bertolinus Formagiarius, Unrigolus
Baiiotus 7 , Francinus Boianus, GuiUeJmus de sancto
Martino, Guifredus de Casaiegio, Unricus de Fara,
Clapinus Clapa, Bonifacius Sapa, Aycardus Sacus,
Placitus de PJacitis, Mafeus Bilizonus, Lambertus
Marescotus, Iacomacius Tencapassa 8 , lohannes Tor-
nielius prepositus 9 , Ugo Baliotus ,0 , Oldemarius b
I Guido Barbavaria ex intigni familia fuit, quae plura prinlegia
ex imperatorwn largitione adrpta eit , el possettionet in valle
Srtritii et Otsulae et in ripit Pirbani pottedil.
i Jrdicio Nanut obtei in careeribui Tieini fuit a. uccux , eum
illiut urbii civet communitati Novariae damnorum retarcitionem
expetebant , quae armit , equii ac hominibut ipti paiti fuerant
in Bellinzagi expeditione adverta forluna expleta. Ticinenset
enim tunc ttipendia fecerant in exercitu a novarienti repubHca
imtructo. Ii contulatum domi icxiei geuit , annii nempe
UCCXXXri - XUI , XLIll, u, LXI, LXVII.
3 Vgo de Fottato a. uccLXXXir in generali concilio librai cl imp.
reipublicae commodavit Montiiferrati marchioni lolvendat ra-
tione tUpendii Ubr. Mi, quo conductui fuerat, ut infra de Vberto
de Seto narratur. Sequtnte anno uccxcin castrum de Nibiola
aequitivitjCuiui tamen poiteitionrm Iacobut Railellut coram Petro
Porca el Guilelmo Imbtavato contulibut iuititiae eidem dandam
non eite contendebat.
4 Vbertui de Seto sive de Setio communitatit coniulatum geitit
a. ucclii, et iuttitiae a. uccxxxix, et in uccli in generali
civilatii eoncilio tedebat. In ucclxxxw librat d imp. reipu-
blicae muluo dedit, pecuniam colligenti ut librarum ul ttipen-
dium, quo conductut fuerat uti populi copitaneui teu dux,
marchioni Montitferrati impenderet.
5 Tomat Cacida teu Cacia et Raineriui Torniellut, quum Novariae
praelura a. uccLXxr vacaret et reipublicae interim ii praeet-
tent, aliquot ttatutorum auctoret fuere, quae m capit. cccxri
leguntur.
« Rogleriui Tnta, Ardicio Incinut et laeobut Tencapatta, cum
novarientei tuum turbarent epiicopum in poisessionibus et iu-
riidielione, et divitio propterea inter eum el civitatem facta
etset, ut ditcordiae finit tandem imponeretur, arbitrot elegerunt,
qui titem perpcnderenl et iudicarenl, a. uccxix. lacobut Ten-
capassa uli iudex et contul iuititiae in generalibui civitatit
camitHt a. uccLXXxr habitii interfuit, quibut librat ul imp.
a diversU civibut respublica mutuo accepit, ut illius pecuniae
quantitatit ttipendium marchioni Montuferrati impenderet, cum
illum capitaneum tuum tive ducem ttiptndio conductum at-
tumpsisset.
1 Vnrigolut sive Olricui vel Henricut Baliolut Novariae communi-
tati, ut ex documenlo ri teptembrit ucclxxxi patet , librat
cxxru et tol. x mutuo dedil. Idem fortaste Olricut fuit, qui
a. uccxxxri domi contul fuit.
8 Hic contulatu domi functut ett annit uccliv-lxxii, lxxx, Lxxxr
et lxxxix, quo tempore inter tapientet ac iudicet et emenda-
tores ttatutorum reeentebatur, civilique scienlia inter plurimos
inclaruit reipublicae negotia taepe agendo.
9 Iohannes Torniellut ecclesiae collegiatae t. lulix in intula praepo-
tilus erat, eiusque mentio ett in Martilorio tive indice benefa-
clorum ecclesiae ipsiut , uipute fratrit » doinini lohannit epi-
» tcopi pnrmensit. »
Vgo Baliotui iudex el consul iuttiUae fuit Novariae annii
mcclxxix el uccxcui. Contanguineus fortaste fuit iltvus ma-
gittri Balioti filU Balioti de Baliotis, cui Bertramut de t. Xitto
etitwntm fecit cuiutdam erediti sui librar. ur et toL xru imp.
■ vel duplum tertiolorum, quos dare ipte Beltramui dicebat
ii et confitebatur te habcre debere ab iptis canonicit , capitulo
» et eccletia i. Mariae maiorit de Novaria per facturam cam-
» panarum et broniio et aramo ei ttagno dato et posilo ad
10
a Ariotus, Iacobus Tencapassa, Simon de Mortario,
Olricus de Artuxio, Mafeus de Falco simul conve-
nerant ad consiiium ad sonum tube et voce pre-
conia. Cum muite, varie et diverse peticiones, que-
stiones et controversie exstitissent, et adhuc essent
et verterentur inter suprascriptuin potastalem et illos
de suprascripto consilio nomine et vice comunis No-
varie et comune et homines Novarie ex una parte,
et Peronum de Scopelio, Zanolum Boxiam, Petrum
Bonum notarium de Burgofranco, Albertonum Ba-
rocium, Avondinum de Crevola, Iacomolum de la-
cobo, Zanum Grassum notarium et lacobutn de
Maiore, nuncios, missos et ambaxatores comunita-
tum, universitatum, coliegiorum et singularium per-
sonarum vailis Siccide , et tocius universitatis vallis
Siccide eorum nomine, et nomine et vice ipsarum
comunitatum, universitalum , collegiorum et singu-
larium personarum dicte vallis et tocius universitatis
vallis Siccide ex alia parte, occasione infrascrtptorum
capitulorum , statutorum , privillegiorum , conven-
tionum et promissionum et aliorum quamplurium ,
volentes dicte partes et omnes et singuli de ipsis
partibus predictis nominibus predictas peticiones,
questiones et controversias amicabili composicione
et transactione et pro bono et pacifico stalu et
evidenti utiiitate ipsarum partium et omnium et
singulorum de ipsis partibus finire et terminare ,
et ad pacificum et tranquillum statum reduccre,
talia, ut infra leguntur, pacta, transactiones , con-
ventiones , promissiones , concessiones et privillegia ,
(ines et remissiones et alia ut infra leguntur, inter
sese et sibi ad invicem fecerunt et inierunt.
In primis suprascriptus potestas de voluntate et
consensu omnium suprascriptorum de dicto consilio
et aliorum superius nominatorum, et ipsi omnes
unaa cum ipso dom. potestate nomine et vice et ad
partem comunis et hominum Novarie et districtus,
nomine transactionis , pacti et concordie voluerunt,
statuerunt et ordinaverunt , promiserunt et conces-
serunt suprascriptis nunciis et ambaxatoribus vallis
Siccide nominibus stiprascriptis, quod de cetero co-
mune et homines Novarie non dabunt nec dare
possint aiiquam potestatem vel rectorem comuni et
hominibus dicte vallis Siccide, nec alicui loco vel
nniversitati dicte vallis, nisi comune et universitas
et homines vallis Siccide eis prius pecierint dari
potestatem seu rectorem per comune Novarie el
secundum eorum peticiones, et ad salarium, quod
per comune et homines vallis Siccide fuerit ordi-
natum et declaratum in eorum peticione; et si aliter
daretur de cetero eis aliquis potestas vel rector
unus vel plures, comune et homines vallis Siccide
per comune Novarie non possint cogi nec debeant
ad accipiendum ipsum potestatem seu rectorem ,
nec ad salarium aliquod dandum aliqua occaxione,
que dici vel excogitari possit.
Item quod comune et universitas et homines
» iptat eampanai, infra fettum omnium tanctorum proximum
» vtnient cum omnibut dampnit et dispendiis ttc. » fMomim.
Hi»i. I'atr. Chart, Um. I, eol. 4590).
Digitized by
Google
STA.TVTA ' • 728
valhs Siccide,. et. potestas seu eiut- yicarius^ qui * in ipsa valle, sicufci soliti sunt facexe hine retro,
pro terapore fuerit, habeat iurisdictionem et ; pote- sine inquietatiooe sett - mblestatione alicuivs uhn
statera cognoscendi et determinandi et sentenciandi versitatis vel comunis seu speciaiis persone.
in burgo Varaii 1 et in Burgo Franco omnes causas Item et quod coqaane Novarie oomune et ho-
et questiones, que coram eis fuerint in civUibus mines vallis Siccide seu aliquam specialem perso-
ventilate, et omnes sententie late, et que de ce- nam vallis Siocide, vel qui habitaverit in dicta valle,
tero fuerint et darentur in civilibus questionibus, et honera eomunis vallis Siccide sustinuerit, non
possint in suprascriptis burgis per suprascriptum
comune , potestatem et vicarium mandari executioni
secundum iura et statuta et eonsuetudines vallis
Siccide 2 , nifii ab ipsis sententiis fuerit appellatum,
que appeliationes debeant fieri ad consuies seu ad possit nec debeat molestare nec inquietare univer-
potestatem Novarie, et sub ipsis consulibus etpo- sitatem seu universitates vel singulares personas
testate determinentur , non obstantibus statutis ci- vallis Siccide realiter vel personaiiter, occaxione
vitatis Novarie factis vel que de cetero fierent. alicuius dati seu iurium cessorum, factorum seu
Item et quod dictum comune et homines vallis b cessorum comuni Novarie per filios quondam eo-
Siccide et potestas, qui pro tempore fuerit, habeat mitis Guidoriis de Blandato, cum homines dicte
posstt cogere ad tenendum ahquos equos vel equas
pro comuni Novarie, nec possit eis de cetero itnponi
modo aiiquo ad tenendum.
Item et quod comune Novarie de cetero non
plenam fortiam et virtutem et iurisdictionem et po-
testatem puniendi omnes personas dicte vallis, que
contra eorum staluta fecerint vel venerint, secun-
dum fonnam eorum statutorum factorum, et que
de cetero fierent, peccunialiter et de omnibus ma-
leficiis, que fierent in dicta valle pcr aliquam per-
sonam, que banna et condeinpnaciones sint homi-
num et comunts dicte vallis, preter de homicidio
et de aliis maleficiis , morteni seu penam sanguinis
inducentibus seu inrogantibus.
Item ct quod comune et homines et universitas
vallis Siccide non cogantur nec possint cogi modo
altquo per comune Novarie de cetero aliquo tem-
vailis pluries sint molestati occaxione ipsorum fi-
ctorum et iurium, et nichii sit repertum comune
Novarie habere debere, cum ipsa ficta sint soluta
et dispensata tam in custodiis castrorum vallts Sic-
cide, quam in aliis expensis tempore guerre vallis
Siccide de voluntate et mandato comunis Novarie;
et generaliter de omnibus fictis et redditibus hinc
retro preteri tis , que debebantur alicui ex comiubus
de Blandato seu bastardis eorum aliquo modo, de
iusticia audiantur.
Item et quod aliqua persona, que sit de comi-
tibus de Blandato tam legittimis quam baslardis,
non possint nec debeant in perpetuum habitare in
pore ad faciendum aliquod fossatum seu aliud ali- c tota valle Siccida, nec in ipsa valle modo aliquo
quod condicittm 3 per se divisim a comune Novarie, vel aliqua de causa intrare
nisi sicuti fecerit civitas Novarie, et ad illas expen-
sas, sicuti suprascripta civitas fecerit et expensaverit
Ut supra , cum per omnia debeant tractari et haberi
tamquam cives comunis Novarie.
Item et quod comune et universitas vallis Sic-
Item et quod comune et universitas et homines
vallis Siccide non debeant nec possint cogi per
comune Novarie ad solvendum vel ad dandum ali-
quas expensas comuni Novarie nec alicui speciali
persone, qui acquisivisset iura a comuni Kovarie
cide et singulares personas 4 dicte vallis, ideo quod aiiquo modo hinc retro factas per comune Novarie,
non habent blavam nec fit in dicta valle, unde
possint se dispensare, quod per comune Novarie
non possint cogi de cetero ad consignandum in civi-
tatem Novarie nec in episcopatum aliquam blavam.
Item et quod comune et universitas et universi-
tates et singulares personas valiis Siccide de cetero
possint uti et eis liceat uti et frui comunitatibus,
gualdis 5 , buscis, aquariis et moltiis existentibus d
sed ab ipsis omnibus expensis et daciis comune
et universitas et hotnines dicte vallis penitus sint
absoluti, quia comune et homines dicte vallis multas
I Varallum pagut exiguu» tunc erat super Settitem flumim con-
ditu* , nunc vero reUgione sacri montis frtquentitsinms.
9 yehuttorxbus huius vallis statutis, quae nunc ignorantur quia
deperdita , alia Gakatius Vicecomes Afediotani dux edidit ae
observanda promulgavit vigesimo sexto die martii a itcccxciu,
libris IV et ccxxx capitulis distincta, • quae, ul cius decretum
• loquilur , videri , examinari et corrigi fecimus , proul cogno-
• vimus expedire pro comuni bono etutilitate hominum nostro-
• rt<m dictae eomunilatis, eadem statuta praesentium scrie ap-
• probamus, laudamus et confirmamus, ipsaque debcre observari,
» prout iaeent ad litteram, iubemus et mandamus, retentis tamen
• in nostro arbitrio, potestate et bailia dicta statuta corrigendi,
• ipsisque addendi et diminuendi ac ea emendandi et inter-
• prttandi, prout nobis videbitur et placebit etc. 1
3 Condicia , de quibus frequenlior in chartis mentio occurrit , tri-
buta qvaedam erant nanualia rive personalia dominis praeslita.
A Corr. personac
5 Gualdus, vox saxonica et gtrmbniica a wnld, idem srmat ac nemus
vel sylva, et legitur in charta Carlomanni regis llatiae pro
monasterio s. Christinae in regno italico: • Donamus partm
terrae de Gualdo nostro, quod Sisenate dicitur • . Jdeo custoitt
nemorum gualdatores appellabantur. Hat voces leguntur t»
contractu permulationis terrarum inter Fulcoaldum abbatem
Farfensem et Gundoaldum actionarium anno dcciti mentt
octobri* peractae: « Ego Gundoaldut actionariut sana mente,
» spontanea bonaque voluntate mea concambiavimut tibi Ful-
» coalde abbat monasterii sancte Dei genilrieit Marie vel
» cuncte congregationis predicti monasterii casalem nomint
» Bassianum , quod est de gualdo Gattorum , et mihi ex dono
» Ratfredi Castaldi evenit et per Nandonem Aradi guatdatorem
» traditus est » (Troya, Cod. DipL vol. IV, P. IV, n. occri)- /«
gualdatoret titvani quoque dicebantur, ut habetur in acto Rachit
longobardorum regit : « Ideo accedentet inibi mitti nettri ....
» cum Gitelpert watdeman inquirentet per silvanos nottrot . . ■ .
» veritatem ct renovantcs signa etc. » ( Chart. V aug. vccxiru
ap. Troya op. et vol. cit. n. dcx). Cf. eeterum qua» iam ie
gualdatoribus dieta sunt in not. ad eap. cvxir.
Moltla vel molta forlass» erat pensitatio, quae exigtbatwpro
frumenti molitura; vel praestatio agraria pro fruetibus agn
solvenda. Aquarii vero nomine accipiebatur eanaUs vel aquae-
ductus aul alveolus, ad quem adaquabantur animalia.
1 Cf. eapit. cccri. « VI comitet de Blandraio et domini ie Cru-
» xinalh non vadanl in vallem Siceiddm. »
Digitized by
Google
m
1»
7. 3 9
COMMVJVITATIS NOVARIAE
^3o
expensas et dampna propler presentem guerram 1 a promisso et facto per comune et homines vallis
sustinuerunt. Hoc idem intelligatur de Iordano de
Cameasco et de familia eius.
Item et quod comune et universitas seu speciales
personas vallis Siccide non possint cogi modo aliquo
vel aliqua de causa per comune Novarie ad emen-
dum bona comitum de BJandato, seu comitatum
et iurisdictionem eorum, nisi sicut fecerit et emerit
comune Novarie.
Item et quod omnes concordie et omnia pacta
et conventiones et promissiones pacis facte et facta
per comune et homines vallis Siccide cum circum-
stantibus locis et comunis et dominis, qui non sunt
de episcopatu Novarie, cum quibus comune et ho-
mines vallis Siccide sunt in pace, rata et (irma
habeantur et teneantur per comune et homines l
Novarie et episcopatu Novarie, dum placuerit co-
muni et universitati et hominibus vallis Siccide ;
et hoc intelligatur esse factum pro bono statu co-
munis Novarie et comunis et hominum dicte vallis.
Item quod aliqua persona dicte vailis non possit cogi
per comune Novarie ad intrandum in aliquo paratico
cum hominibus civitatis Novarie vel episcopatu.
Item et quod comune et universitas et homines
dicte vallis non possint cogi nec debeant cogi per
comune Novarie ad iusticiam faciendam seu redendam
aliquo raodo vel aliqua de causa heredibus quondam
comitis Gocii de Blandato 3 vel alicui ipsorum de
aliquo salario, seu promissione vel obligatione,
Siccide ex una parte , et comitem Gotofredum
et comitem Adonem et fratres ex aha; ideo quod
ipsi comites non observent comuni et hominibus
dicte vallis hoc quod promiserunt, sed penitus ab
ipsis promissionibus et obligacionibus et concordiis
comune et homines dicte vallis sint penitus abso-
luti, et ipso iure de hiis de iusticia respondere aliquo
tempore non cogantur.
Item et quod aliquis de comitibus de Blandato
nec bastardis eorum non possint nec debeant aliquo
modo vel aliqua de causa hinc in antea habere in valle
Siccida ahquam iurisdictionem seu aliquod banniun
vel donegum ; et hoc statuetur et ordinetur per
comune Novarie, et ita statuerunt et ordinaverunt
Item et quod comune et homines vallis Siccide
nec aliquis ipsorum non possint nec debeant esse
requixiti ad iusticiam faciendam seu redendam alicui
persone vel comuni ad Novariam, quousque locus
Agamii 1 steterit rebellis comunis Novarie.
Item et quod omnes concordie et conventiones
hinc retro facte, et omnia pacta hinc retro facta
inter comune et homines et universitates vallis Si-
cide ex una parte, et comune et homines Novarie
Innuunt fortatte haec verba bello, quo eo anno aeriter inter Tur-
rianot et VicecomiUt depugnatum eit. Brutati enim novarienses
exules cum aliquot mediolanensibus ac licinensibut ahitque exUii
et aerumnarum suarum eonsortibus , Hispanos milites , qui
Ticini hiberna collocavtrant , inde accv/ere, ac tubito pontem,
quo Ticinut fluvius iuxta Galliatum oppidum iungebatur, in-
vadunl, et UrrUis exturbatuque defensoribus capiunt et abrum-
punt ; lum Galliatum aggrediuntur frustra a Turrianis propu-
gnalum , ac aggere incili* fossae Mediolanum defluentis rescisso,
laU pervagati cum opulenti praeda abierunt, ac Pombiam op-
pidum cum arce parvo negotio, utpote a paucit cuttoditum,
capiunt, et ad VigUvani obiettionem accedunt, igne et fetro
omnia undique vattando ; qua eum infectis rebut ditcetsissent ,
mde abeunt Ticinum et vicum Seprium invasuri; sed Turriani
eos imparaloi aggresti tunl et magna inde inimieorum clades
facta ett, qua exigui evaterunt , alio ruinam inferentet. (Cf.
Tritt. Calch. Hist. Patr. lib. XVI ).
Comitum Blandratemium ranut, qui Gociorum appellabatur,
a eiterit defecerat, nempe a Guidone el Uberto , et invale-
tcente inter eot odio, ftti ad Canfpicii loca, quae eis parebant,
reeetterunt. Huic odio tribuenda fortaite eit, ut cauta, dominii
amitsio. Guido et Ubertut guelfico fotderi contra Fridericum 11
nomen dederant, dum eorum avi imperii parlet secuti erant;
filii vcro comitit Gotii arrepta occatione quod contobrini a
Caetarit fUUlitate, quam antea itrvaveranl , defccitsent , ab im-
peratore privilegium impetrarunt , quo de omnibut feudit ae
dominiit praediclorum tam in BlanaraU quam in valte Sessitis
eot investivit. ftebut tamen caetareit pott infelicem parmentit
wbu onno uccxvii obsidionem semper in deUriut vergentibui,
. emolumentum quod inde sperabant /ilii comitis Gotii , tn eorum
cestit rutnam; nam recedenU a Longobardia Friderieo, foederatis
contra eum cmtatibv* licuit eorum, qui ipti fideUi fueranl,
dominia invadere ac propriae iurisdictioni tubmittere. Faclum
inde ett , ut ex avito Blandrati comitatu cito deciderent , centum
triginta annit tantum post oppidi dettrueUonem; hoe vero anU
annum uccxcvm acciditse probat alterum hoe ttatutum in
notlro codice desideratum: ■ ltem stalutum est et ordinatum
• est, quod potiettionet tive livrationcs datac et factae de bonu
> quondam comitum Gociorum de BlandraU seu eorum haeredvm
• vel dependentium ex ipsis comitibus de BiandraU seu de
» Valle Siccida, ul apparet per instrumenta facta per Olricum
» dc Noli notarium anno nccxcviii die sabbati vigesimo
» septembrit , vaUant et Uneant pleno iwe. Et quod poUttai
• Novariae et consules iuttitiae Novariae Uneantur et debeant eat
t manuUnere et defendere, dum temem quod propUr hoe iptum
• commune Novariae non Uneatur ad evUtionem vel restitutionem
» aliquam » fStat. mss. mcdlx, lib.I, cap. cxvn: «utomne*
» senUntiae et livrationes factae de bonis q. comitum Goziorum
• de Blandrate tint firmae •). Ferunt hot Goeiot comiUt diutiut
ghxbellinorum factioni sludentes patarinorum haeresi tune laU
serpenU se inquinasse.
Vulgo Ghemmo , teeut eolUm et Sessitem fluvium prope Roma-
gnanum, cuius nomen a paganis agaminis deductum perhibetur.
Agilur hic fortatte de incursione a novarientibut, ticinensibus
toeiit adteitu, in Agamium facta, quod Brutati atque exuler
Unebant. Romanu actatibut fuit oppidum nobiU, cuiut vtUu
nomen icmper latine loquentibut uiitatum fuit, et deductum
videtur ex lapide Sitiani extanU, quo intcripU sunl pagani tive
pagi incolae Agamii:
G. ATILICS C r. MAR
PAGANIS AGAM1H18 ABK
DKDIT BI QUOBIB BUD
BOC OPOS FACTUM. •
Perilluttrium virorum incolatu hoc oppidum ac lata circum-
quaque iuritdictione romano aevo dilabatur, de cuiut tamen
finibut duputant erudltis. * Agaminu ad Palatium » intcribitur
B. Eutebii verceUcnsis epucopi a sedt sua extorrit epittala «n
hoe pago eontidentibui, quo curiae eiviluvel praetoriae defixa
tedei forkuie circumttanti agro teu plebi praeerat; et quamvis
antiquii honoribu* et maitttaU delapium, forte ex inerebrettenU
comitum BlandraUntium praeeipue poUntia eam regionem alu
dominantium , Umen pUbu dignitaU ab Innocentio 11 pontifice
retensita gaudere non detiit; dein libertatum intubrium tempore
etiam mercatu statutuque proprUt ac eattro nee non foecundi
ioct amoenitaU laetabatur. ExUU ibi baptuUrium vetut ab ee-
cksia «eitmcfum , illudqut integrum atque aptum , ait auctor
Novariae Sacrae ; hoc ti et pUbanam praerogativam non tw-
cetiitatu ted dignUatu tantum causa daUvm ferunt. Non uno
videtur tcriptori hunc locum a graecit derivatte aut condilum
fuute a decennali obtidione rtvertu , nam Agamae nomen
erat promontorio et portui cuidam apud Troiam ; eertum tamen
ett graeeai eokmiat diveriit quidem Umpeitatibut ad regionet
utqut nottrat peneUratst , cum in mediolanenti ac novoeomtnti
agris nonnulli pagi etiamnum nominibut graecit voeiUntur.
Novariemi comttatui Francorum Umpore locut hic adtcriptut
fuU, et UgUurin diplomaU a. uxiv , quo Henricu* 1 imp.
bona comUit fVibtrti in to loco illa ponidenU* fitco adiixit,
ac eum tota terra eccUtiae S. Eutebii VerceUarum donavit ; et
bcUorum, quae taec. xm novarUntem dioeeesim diris vatla-
tionibus furtarunf, damna non temel pertulit
Digitized by
Google
73'
STATVTA
7 3 2
ex alia , et ouuiia statuta et ordinamenta et couces- a seu in confinibus per polestatem seu comune No-
siones et privillegia facta et facte in favorem homi- • varie aliqua occaxione , que dici vel excogitari posset.
num vallis Siccide perpetuo et inviolabiliter sine
ahqua lesione vel diminutione observantur per co-
mune et homines Novarie comuni et hominibus
vallis Siccide, statuto ahquo facto vel faciendo et
legibus aliquibus non obstantibus.
Item et quod comune et homines dicte vallis seu
aliqua specialis persoua dicte vallis nou poxit per
potestates seu rectores comunis Novarie, qui pro
tempore fuerint, nec per comune Novarie cogi ad
Item et quod omnia statuta et ordinamenta facta
et condita per comune vallis Siccide , vel que de
cetero fient in dicta valle per comune Novarie inter
homines et comune dicte vallis sine ahqua aproba-
tione de ipsis statutis facta, firma et rata et invio-
labdia habeantur et teneantur.
Item et quod aliquis mercator, undecumque fuerit,
qui duxerit vel deportaverit aliquam mercationem
tam vituahe quam alicuius alterius rebus 1 in dicta
consignandum seu ad dandum seu ad mquirendum valle, non possit nec debeat jnquietari nec impediri
aiiquem falconum vel nisum 1 seu aera ipsorum ipsis
rectoribus seu comuni Novarie aliquo modo vel aliqua
de causa, que dici vel excogitari posset, cum multa
dampna et expensas inde hinc retro passi sunt.
Item et quod omnia castra et hedificia et for-
ticie, que comites de Blandato vel aliquis ipsorum
per comune Novarie seu per nuncios eius modo
aliquo vel aliqua de causa a burgo Romagnano
superius, cum multociens mercatores dicte vallis et
b alterius partis mercationem ducendo in dicta valle
iniuste capti et derobati sunt.
Ilem et quod si aliquis mercator vallis Siccide
unquam habuerunt, tenuerunt et possederunt in tota aliquam mercationem ducendo in ipsa valle et ipsa
valle Siccida, per comune Novarie teneantur ita
vasta et derupta , sicut nunc derupta et vasta sunt.
Item et quod comune et homines vallis Siccide
non debeant cogi per comune Novarie ad mitten-
dum aliquos servientes ad eundum in aliqua andata
seu exercitum, nisi ad soldos comunis Novarie. Hoc
vero intelligatur, si comune Novarie ad ipsam an-
datam non iverit pcr comune, cum debeant tractari
et haberi tamquam cives Novarie.
Item et quod omnes homines vallis Siccide et
comune dicte vallis seu aliqua specialis persona
mercatione bonum scriptum habuerit a potestate
Novarie vel a nuncio eius et dicti comunis, si pro
ipsa mercacione fuerint capti vel detempti vel impe-
diti per aliquam personam Novarie vel episcopatu,
potestas Novarie, qui pro tempore fuerit, teneatur
et debeat facere restituere sibi omnes expensas et
omnia dampna, in quibus ipsi mercatores ipsa de
causa pervenerint, et hoc intelligatur de ere illorum,
qui ipsos impedierint.
Item et quod non possit dari per comune Novarie
nec imponi ullo modo comuni et hominibus vallis
dicte vallis, qui sint banniti seu condempnati c Siccide aliquam extimacionem ultra libras novem
per comune Novarie aliqua occaxione, penitus de
ipsis bannis et condempnationibus eximantur et
canzellentur, et pro cassis et canzellatis et absolutis
habeantur et in perpetuum teneantur per comune
Novarie sine aliqua pecunie datione, et hoc idem
intelligatur de Iordano de Cameasco et de familia sua.
Item et quod de omnibus vel aliquibus maleficiis
et male ablatis et aliis rebus aliqua occaxione factis
vel perpetratis sive receptis vel habitis per comune
et homines vallis Siccide, vel per aliquam aliam spe-
cialem personam dicte vallis, hinc retro per comune
Novarie aliquo modo vel aliqua de causa, que dici
vel excogitari posset, aliquam iusticiam non poxit
nec debeat exiberi.
milia imp. de cetero aliquo tempore.
Item et quod aliqua persona undecumque fuerit,
que in dicta valle aliquam mercationem duxerit,
non possit nec debeat ullo modo vel aliqua de causa,
que dici vel excogitari posset, esse impeditus in
dicta valle per comune Novarie vel per aliquam
specialem personam, nisi fuerint banniti comunis
Novarie.
Item quod illa blava, que consfgnata fuit per
homines et comune vallis Siccide comuni Novarie
de mandato suprascripti comunis, comuni et homi-
nibus suprascripte vallis per comune Novarie pe-
nitus restituatur, quam blavam erat penes comune
Novarie tempore inceptionis presentis guerre.
Item et quod omnia loca burgorum seu villarum J Item et quod aliquis ex comitibus de Blandato
dicte vallis, et omnes clausuras et forticias et he-
dificia eorum per comune Novarie, sicut nunc sunt,
debeant conservari, nec aliquo modo possint remo-
veri, sed semper de bono in melius meliorando,
Domino concedente.
Item et quod aliqua persona vallis Siccide non
possit removeri de ipsa valle nec poni in ostagio *
vel aliquis ipsorum tam legittimus quam bastardus,
non possint nec debeant per comune Novarie poni
nec introduci in corporalem possessionem de aliqua
terra vel possessione, que nunc per homines dicte
vallis possidetur, salvo iure ipsorum in ordinaria
questione.
Item et quod si aliqua persona vallis Siccide fucrit
requixitus per nuncios comunis Novarie ad eundum
Nisus avit ett nota, haliaeetut teu aquila maritima, et numera-
batur , ut »'n quadam tententia dicitur , « eum tparveriii teu
» auttoribut inter ferat bettiat, quae ad maiut dominium tpe-
» ctare notcuntur », cum earum vemtio ad tuperioret dominot
tantum pertineret, et inter praettationet eit debitat niti recen-
terentur. Aera vero aceipitret erant.
Idiotitmus, quo obtet teneri intelligat De obtidibut ac de modo
eoi tractandi agit renovatio foederis inter Novariam, Mediolannm
ac Fercellas sacramento firmati septimo die exeuntis aprilis
onn. mccxlvi in novariensibus comitiit. Huiut documenti, quod
in appendice profero , me dcbitnrem obtestor exquititae huma-
nitali egregii viri Eq. Sereni Caccianolti municipali yercellarum
tabulario praefecti.
Corr. rei.
Digitized by
Google
;33 COMMVMTATIS NOVARIAE ;34
Novariam vel in aliqua alia parte aliqua de causa, a hominibus vallis Siccide, sicUt in hiis in omnibus
vel ad eundum in exercitum in aliqua parte, non
possint nec debeant cogi per potestatem et comune
Novarie vel per aliquam aliam personam ad ipsam
requixicionem personaliter ire ; et hoc intelligatur si
ad ipsas requixiciones bonos et idoneos procuratores
et nuncios miserit.
Item et quod comune et homines vallis Siccide
et universitates dicte vallis per comune Novarie absol-
vantur et liberentur de omnibus salariis et feudis con-
stitutis seu ordinatis per comune Novarie alicui rectori
seu potestati hinc retro dato et ordinato comuni vallis
Siccide per comune Novarie, nec cogi possit ullo modo
ad solvendum alicui persone dicta salaria seu feuda.
Item et quod comune Novarie nec aliqua alia spe-
et per omma contmetur et scnpta sunt.
Que omnia et singula suprascripta capitula, con-
cessiones, pacta, transactiones, proroissiones et pri-
villegia et omnia et singula, que superius in hac
carta continentur et scripta sunt, dictus potestas de
voluntate et consensu suprascriptorum de dicto con-
silio et aliorum superius nominatorum, et ipsi omnes
suprascripti una cum ipso potestate, nomine et vice
comunis et hominum Novarie et nomine predicte
transactionis et concordie, convenerunt et promiserunt
suprascriptis nunciis et ambaxatoribus recipientibus
nominibus suprascriptis , omni tempore habere et
tenere rata et firma et non contravenire in toto
nec in parte; et quod comune et homines Novarie
cialis persona Novarie et episcopatu non possit nec b ea habebunt et tenebunt omni tempore rata et firma
debeat impedire nec auferre aliquo modo vel aliqua de
causa aliquam rem mobilem nec immobilem, nec
fictum nec redditum vel aliquam aliam rem , que
aliqua persona, undecumque fuerit, haberet vel ha-
bere deberet in ipsa valle et ab hominibus dicte
vallis, cum homines et comune dicte vallis ipsa de
causa sustinere et habere multa dampna poterint.
Item et quod Albertolus de Rado de burgo Ma-
nerio et nepotes eius, nunc habitator burgi Varali,
et qui modo est ibi in extimatione, et ibi solvit
fodra et onera' comunis vallis Siccide sustinet sicut
aiii vicini dicte vallis, non debeat nec possit per
comune Novarie nec per comune burgi Manerii
gravari in aliquo plus quam alii vicini vallis Siccide,
et inviolabiliter observabunt, et quod contra non
venient in toto nec in parte aliquo modo, qui dici
vel excogitari posset; et quod facient et curabunt
et cum effectu adimplebunt, quod consilium generale
et homines consilii generalis civitatis Novarie omnia
et singula, que superius continentur et scripta sunt,
aprobabunt et ratificabunt et facient et statuent,
ordinabunt et manutenebunt, et sic in omnibus et
per omnia, ut superius continentur et scriptum est,
dictus potestas nomine comunis Novarie de voluntate
omnium suprascriptorum, et omnes et singuli su-
prascripti ordinato eis sacramento iuraverunt ad
sancta Dei evangelia corporaliter- tacta ad peticic—
nem suprascriptorum ambaxatorum nominibus supra-
nec de ibi possint modo aliquo removeri, nec sibi c scriptis attendere et observare, facere et adimplere,
vel bonis eius et nepotuin possit per comune No-
varie nec per comune burgi Manerii imponi ali-
quam extimationem vel aliqua ponderakvel expcnsas
ullo modo vel aliqua de causa, sed in onmibus te-
neantur et habeantur per comune Novarie et per
comune burgi Manerii, sicut alii homines dicte vallis
Siccide. Insuper dictus Albertolus et nepotes sint
restituti per comune Novarie in omnibus suis bonis
et positi in possessionem corporalem omnium suo-
rum bonormn et rerum, et de cetero omnia sua
bona leneant et possideant sine aliqua contradictione
alicuius comunis vel specialis persone, et sit dictus
Albertolus exemtus et canzellatus de omnibus bannis
et condempnationibus comunis Novarie et episcopatu
sine aliqua peccunie datione.
Item quod omnes suprascripte concordie, promis-
siones et concessiones, conventiones, pacta, statuta
et ordinamenta et privillegia et omnia et singula ,
que superius scripta sunt, ponantur et scribantur
et poni et scribi debeant in statuto comunis Novarie
tali modo, quod quisque potestas, qui de cetero pro
tempore fuerit, teneatur et debeat iurare ad sancta
Dei evangelia attenderc et observare, et faccre at-
lendere et observare comuni et hominibus Novarie
et episcopatu omnes et singulas suprascriptas con-
cordias, promissiones, concessiones, conventiones ,
statuta, ordinamenta et privillegia 1 et comuni et
statuere et ordinare, et attendi et observari et fieri
facere. Versa vice dici ambaxatores nomine et vice
comunis et hominum et universitatum et singularium
personarum dicte vallis nomine dicte transactionis
promiserunt dicto potestati et illis de dicto consilio ,
vice et nomine comunis et hominum Novarie et
districtus, stare et esse obedientes comuni Novarie
sicut alii cives civitatis, et salvis et reservatis su-
prascriptis concordiis, et ila iuraverunt in omnibus
et per omnia ipsi ambaxatores; et inde plures carte
fieri preceperunt, et fuerunt ibi presentes pro se-
cundo notario Matteus de Falco notarius comunis
Novarie, et Zannus de Fenna de Vemenia civis
Novarie notarius. Interfuerunt testes Guillelmus tu-
bator, et dominus Francinus archidiaconus Novarie 1
et dom. Petrus Alzalendena.
t Corr. privilegia concessa comuni, etc.
Francinui tive Franciseut Caballaeiui iam anteannum vcclxxi
fueratarchidiaconutnovariensis, quo utoeconomut capituli, tede
episcopali vacante, contHtuit Philippvm Tornicllum eattaldum
lo« VetpolaH eum plena potettate , et aliquot pott annot eum me-
diolanenm adhibvere, ul Guilelmum MontuferraU marchionem
amicum tvum eorumque dueem moveret ad rem publicam iUam
eerta ratione arbitrioque gerendam anno mcclxxviii. Cum vero
de epitcopi electione ageretur, et aettuantis eomitii electorum part
eituffragium dedistet, et part Raynoni praepotito t. Gaudentii,
mterque electot pertinacior concertatio fuittet exorta, quae octo
annot ipsot tenuU, tandem Raynon pott provoeationem ad
apoitolieam tedem decettit , cestitque iuri tuo Franciscut arehi-
diaeonut; itaque pmtifiei Kbtrum fuit quemcumque Kbuiuet ad
eam dignitatem vocare; promovit igitur fratrem Engletium ex
eadem Caballaciorum famiKa ( Vghelli Ital. Sacr. tom. IV \
eol. 7f9).
04
Digitized by
Google
7 35 STATVTA 7 30
CCGXII. Die dominico v, intrante mense no- a Insuper suprascripti tle Advocatis et . . . . t eorum
vembre in civitate Novarie in palacio civitalis et ipsorum nomine ex una parte et suprascripti
eiusdem , in pieno et generali consilio ipsius civi- ambaxatores communis Vercellarum infrascripto no^
tatis, ubi dom. Henricus comes Palatinus de Lo- mine fecerunt inter se vicissim firmam et veram
mello potestas Novarie et homines de dicto consilio treguam usque ad medium madium proxime venien-
generali ad sonum campane et voce preconia simul tem. Ita quod hinc inde usque ad dictum terminum
ad consilium more solito convenerant, dictus po- nulla fiat oifensa in avere, personis vel rebus ali-
testas exposuit inter ipsos de dicto consUio et ab quo modo vel occasione.
eis consilium postulavit, quid eis videbatur fore fa- Quas paces omnes et promissiones et treguas
cienduni super infrascriptis peticionibus, quas fa- ibidem ad presens, secundum formam , tenorem et
ciebant Zannolus Borala et Balzola de Varalo, et conditionem infrascriptorum capitulorum suprascripti
Petrus Bonus notarius de Burgo Franco, et Perotus dom. Ubertus marchio Pelavicinus 8 et credenciarii
notarius de Duzio, nuncii et ambaxatores vallis Sic- nomine et a parte comunis Papie, et ipsi credenciarii
cide eorum nomine et nomine et vice comunitatum, eorum proprio nomine et infrascripti omnes amba-
universitatum et singularium personarum dicte vallis, xatores, nuncii et advocati et alii universi tam in-
a suprascripto potestate et ab illis de suprascripto b frascripto nomine quam eorum proprio iuraverunt
consilio nomine et ad partem comunis et hominum attendere et in perpetuum inviolabiliter observare;
Novarie et districtus * ita quod quelibet civitas, quelibet pars et quelibet
persona que nominata est, seu de qua facta estsu-
perius mentio in . . . 3 scriptis capitulis seu aliquibus
CCCXIII 3 capitulis seu aliquibus ipsorum ipsorum, ipsam civitatem vel partem seu personam
ipsam vel partem seu personam debere fa- debere facere aut curare.
eere aut curare."
I Anno, ut puto, uccucxr , civitalit praefccturam reapse gerente Vercellarum aggreitionet originem duxerunt. Quamns mo
comite Henrico e Cerreto. infectii rebut, imo adverta fortuna Pclavicmut ab incepto ii-
9 Cetera detunt in codiee, pluribut foliit deficientibut. Subtequuntur tcettittet, tamen marehio Lancea ghibeUinorum princept in
hie tn mtt. codice quaedam capitula foederit inter tuinentet et partibut Mortariae et praetor Ticini, verilut ne aggretrio mt-
verceUenset tniti anno uccLtr. Sed plura detiderantur , quae lioribut autpiciit et viribui renovaretur, pacemin nostro cn&ce
partim ex charlula in vercellentii municipii tabulario tervata, detcriptam eomponere conatut ett, quae ghibcllmis praedoni-
ea quoque capite et fine deficiente, tupplevi. Quae proxime te- mum VerceUi* in tuto poneret , ne eivUai primo ancepi, deinde
quuntur, in codice detunt. guelphorum ideoque inimicorum partet amplecteretur.
3 Duplex heic aetut habetur, quamvit imperfeclui, eadem die con- q Praecedentit Novariae ac Vercellarummuluae eoncordiae ac
tcriptut, nempe pan induciarum inter contrahentet Novariae, pacit actum teu monumentum habetur, rn kalendat maii
Ticini et Vercellaivm civitatet , deinde pacis foedui , cuiut a. iiccxlvi initae , quod mihi ab humanittimo r~crcellarum
adtcripta diet ex documenli mutilatione deficient, in quibutdam municipalit archivi praetide tradilum in appendiee Irgilur, ut-
ponlificit Utterit anno uccur datit illi innuentibut tacetur: que in itatulit poneretur lancitum fuerat , licet in codicenottro
ted eodem anno aclum illud confectum fuitte non uno probatur omnino detit.
argumento. Primo enim Mortariae foedut ,de quo ibi mentio est , 1 Forlatte legendum et quilibet eorain.
ru die iuniia. ucciir inUumett,cuimduocapitulaextcribuntur 2 Haec de Vberto Pelavicino docet Chronicon de rebus in Italia
in chartaanotario Ulrico de Marco VerceUarumpraetorit iuttu gestis : c Fuit tapient multum in operibut taeculi plut quam
eonfirmata et xrn kal. aprilit ticcur exarata; deinde alterum « unquam fuerit aliquit lombardut Lombardiae, largut,curialit,
foedutinter NovariamacTicinuminitumxi kal. februarii eitudem » probui ct tagax in proelio: rexil enim per Umgum lemput
anni,necnoninter Ticinumet Martinum Advocalum 1'erceUarum » lotam partem imperii in Lombardia et in Tuteia. Fuitenm
epitcopum tuotque atteclat tettantur actum hoc probabiliut » uno eodem tempore dominut civitatum Cremonae , Mediolani,
eodem ianuario mente et anno conscriptum fuitte. Huic vero » Biixiae, Ptacentiae, Terdonae, Alexandriae, ct pro eo fa-
foederi plurima occationem teu potiui cautam praebucrunt. » ciebant ticut volebat papientet, ptrgamentet, parmetuet,
Sub anni enim uccur exordiii, ut ait Sigoniut (De Regn. » regini, mutinentet, et per dominationem quam habebat de
Ital. col. 1015), mediolanentei bellum in ticmenses renovarunt, » civitate mediokinenti, faciebant pro eo laudenses, novaruntct,
tuppotita cauta quod ad Ubertum Pelavicinum te conlulissent » cumani ct multae partet aliarum civitatum Lombardiae pro
atque aperte ab ecclrtia defectionem iniitsent. Dux belli fuit » eo faciebant , et magnum honorcm ab eit coniecutui fuit in
Manfredui Lancea urbit praetor ; it in viglevanentium finet » Lombardia tempore vilae suae; ct rcliquitpott te filiumuntim
invectus primo Gambolatum cum arce recepit; deinde eundem » nomine Manfredum et tret filiat, quai dimitit in cuttodia
terroremMortariamtran*tulit,quooppidopotitutarciab Uberto J » dominorum Ubcrtini et VicccomitUPelavicimncpotumtuorun.
munitae oppugnalionem admovit, qua dimissa, mox rebus cum » Rccommendavit iptos dom. eomiti Ubertino de Andito et do«i.
Uberto composilit domum repetiit. Cum mediolancnsibus in hoc » Bvssio dc Vovaria, et parti Cremonae et parti Placentiae ti
bello novarienset aderant, quibut ipse marchio Lancea domi- » communi Papiae et parti Parmae. Finii eiut bonut fuit, eum
nabatur , et vercellentet extrinteci tive exulet ; horum omnium » miniitrii eccletiae fratribut praedicatoribut ct minoribut et
viribut nimii H arduafiebal Mortariae oppugnatio, cuiut tamen » praelaUt eccletiae multii confetsut fuit pcccata tua, abtolu-
castrum restilit,cum Pclavicinus pacem inire properaverit, reapse » eionem peccatorum ettw recipiens, et omnia sacramenta eccle-
rn idus iunii postmodum factam, qua composita mediolanen- » siae tanae mentii eompot recepit.Obiit diemercurii rm mensis
ses statim ad tua reverti tunt. Praeterea, aliquol ante annot » maii a. ucclxix in cattro tuo de Ghitaligio. * Bx Aona-
vercellentet ad partet imperii denuo confugerant, ex quo Advo- libus Mediol. (Rer. Ital. Script. /, 6S2)et Corio doeemur iptum
catorum, quot inter epitcopus ex eiutdem familia eminebat, et fuitse haereUcum excommunicatum et hottem ecclesiae perma-
atteclarum guelpha pari exulare coacta fuerat, nihU remitto ximum , et in civitatibut ubi dominabatur, haeretieot publice
tamen redeundi tludio , teie enim mediolanentibus ac novarien- suos erroret praedUatte. Focdere tyranno Eaelino iuncUu itliut
tibui addiderant ut ticinentibui beUum inferrent imperatorit immanibui expeditionibui particept fuit, et Parmam, Brixiam
partet sequentibut , exercitu iam in Laumelli agrum deducto. aliatquc civitatet acerrime divexavit, comparavitque tibi Uitut
Intuper vercellenses iurisdictionem episcopi tibi vi coemerant dominium inter Abduam et Ollium fluviot, illud eum Botio
vUi novem miUium librarum ticinentium pretio , cum adhuc a Dovaria occupant. AZgidium comitem e Curtenova cl mar-
guelphae parti faverent, nec epitcopui, Ucet tacite renuem, alie- chionem Obicioncm Atettinum amicoi habuU. Deinde invidia ae
nationem oppugnarat; led ad alteram iit factionem convirtit, ambUione succcnsus Eizelinum avertatu* ett , eumquc apud
rpiscopus tolaque Advocalorum et asteclarum tequela contendere Catsanum proslravit; qui rulneratut brevi inUriU.
rl aperte in eoi inturgere coeperunt , ex quo Mortariae et 3 Forte legendum suprascriptis.
Digitized by
Google
/ J /
COMMVNITATIS NOVARlAK
:38
lii
*?
«i
Ss
I»
Tenor et forma quoruin capittiJorum et pacis a octo menses a pace iurata, ita quod propter hanc
specialem restitucionem non fiat preiudicium gene-
rali restitucioni faciende.
Item teneantur novarienses non defendere aliqueni
de terris episcopatus Vercellarum contra vercel-
lenses intrinsecos, nec dare fortiam vercellensibus
forensibus ad aliquani terram defendendam contra
vercellenses intrinsecos ,' que tamen ita intelligenda
sunt, quod si forenses Vercellarum steterint, quin
presens tractatus inter eos et vercellenses intrin-
secos de pace compleatur, aut si noluerint
vel non poterint usque ad medium madium; si vero
staret per vercellenses intrinsecos quin compleretur,
non teneantur novarienses de hoc capitulo.
Item quod comune Papie faciet pacem novarien-
tatis est:
In nomine Domini Jesu Christi amen: hec est
forma tractatns habiti et concordie inter Guillelmum
de Hostiolo 1 et Lanfrancum Pettenatum super di-
scordiis Papie, Novarie, Mediolani; Novarie et Ver-
cellarum , et vercellensium intrinsecorum et foren-
siuin; itein Papie et Vercellarum forensium.
In pritnis vercellenses et novarienses inter se
paciscent, ita quod novarienses faciant et iurent
pacem vercellensibus et omnibus eorum civibus et
habitatoribus , et vereellenses novariensibus , et
omnibus eorum civibus et habitatoribus, qui hinc
inde cives et habitatores reperirentur.
Item qttod restituciones ee, que hinc deti-
nentur vel qttasi, fiet 8 secundum formatn pacis dicte b sibus, et comune Mediolani faciet pacem vercellen-
apud Mortariam 3 inter comune Papie et Mediolani ,
eo specialiter et expressim addito, quod comune
Novarie restituat comtini Vercellarum castrum s. Lau-
rentii 4 sine restitutione expensarum et precii infra
1 Fortattc , ait luliniut , vattaUut erat monatlerii t. Mauritii Me-
diolani tub anno mcclii, eumilliut abbatitta Matthia eoram
ipto , laeobo Ota et laeobo de Canlurio iuramentum fidelitalit
aliorum quamplurium vattallorum domut de Landrianit eiut-
dem monatterii reeepit , tecundum ttatuta teu contuetudinet
Mediolani; poitea abbatitsa eorum feuda con/irmavit. Lanfrancut
vero yerceliit iuttitiam regebat teu iudex erat anno uccxlvi
cum lacobo Spertino, forte ex extrintecit teu exulibut vercel-
lentibui, ted epitcopo et Advocatit non infentut, quorumpar-
tibut eiut domut deincepi ttuduit. Hi vcro olia pro communi
pepigeranl, nam iltiut urbit praetoribut praeceptum a ttatulit
fuerat , ut iuritdictionem epitcopi tibi avocarent « et iuritdi-
> ctionem Caialit i. Evatii, niii remanterit licentia et parabola
» loliui credentiae, quod tervetur, tecundum quod continelur in
» concordia seu pronunciatione facta inter epitcopum Vercetla-
» rum et dietum comune tuper koc capitulo per dom. Guiltel-
» mutn de Ottiiio et Lanfrancum Pectenatum. » Interfuil it pacit
convenUoni inter comitet Blandrati et Aovariam vn kal.maii
anno mccxlvii cclebratae pott longam obtidionem, gua nova-
rientes illorum cattra in valle tettitana cinxerant. E mtdiolanenti
familia erat hic Guilelmut , de qua haec narrat Gualvaneut
Flamma: « Comet Galvaneut in sex portit intUtuit tex capi-
» tancos, qui deincepi a portii tortiti tunt nomina timilia. In
» porta romana instituti tunt Uli de Ostiolo , sic dicti a parvo
» ottio cui praeerant, quod erat in medio portae romanae, ut
» nullut ingrederetur vel egrederetur sine ipsorum bulleta »
{ Chron. mai.). Guercius de Hottiolo mediolanentium legatut fuit
in conttantiensi pace componenda a. MCLXXxiii cum leptem aliit
concivibtu suit.
Corr. fieut.
llaec habentur in Galvanei Flammae Chronico de Mortariae
conflictu : « itto anno ( nempe mccliii , sedente lunc Manfredo
• Lancea Mcdiolani poteilate et biennio intequente ) decima die
• maii mediolanensei cum carrocero tramierunt pontem de
« Viglevano, et capientei terram de Gambolb tria campanilia
>• funditui everlerunl , et omnia deitruxerunl. Poitea Morta-
» riam longa obsidione cingunt Tandem turrit de
» Butchalia, quae eral super fouatum de Mortaria, cum omnibut
» custodibut capitur , ubi Baronut de Burrit et pluret alU me-
« diolanensct capti in Mortariain cippit potiliiunt. Sedtequcnti
• die Mortaria copitur et Baronut cum aliit liberatur. Tunc
« mediolanentei multat domos dettruxerunt , foitatum cattti
• explanaverunt, campanile tanclae Crucit, cuiui murut erat
» grottui pvr tria brachia cum spana , funditut cverterunt. Si-
» militer turrit ei campanile t. Albini , quod erat extra Mor-
» tariam, capiUtr, in quo erant urnae Amelii et Amici. Interim
« castrum de Mortaria divertit machinii concutihtr; luceurrunt
• papiensei ; pugna indicitur, quam papientei non reeipiunt,
» pacem petunt et pax datur » (Manip. Flor. cap.ccLXXxvu).
Quaenam fuerint pacis, quae vu idui tequentii iunii celebrata
est, conditionet, nullo documento hucutque patuit.
Cattrum t. Laurentii apud Galtinariam retinebant novaritnxcs
cum cxtrintecit coliegali, nempe rpitcopo et Advocatit vercel-
leniibus , eitque auxilium ferenlrs , donec cum w intrimeci
sibus ; ita qttod comune Mediolani teneatur illos de
Vercellis defendere ab hominibus civitatis Mediolani
et archiepiscopatus, et prohibere omnes qui distrin-
guntur per Mediolanum, offendere vercellenses quo-
cutnque et undecumque : ita quod propter hanc
pacem non teneantur relaxare captivos quos habent,
et qui fiterunt capti quando marcliio Lancea voluit
intrare civitatem Vercellaruin -, et possint vercel-
lenses, si ceperint aliquos, qui fuerunt oriundi
Mediolani vel dislrictus, el qui oflenderent illos
vercellenses , punire ad eorum volunlateni , nec
propter hoc pacem rumpere inteHiganlur, et ad idem
leneantttr vercellenses mediolanensibus , si sui of-
fenderent in dixtrictu Mediolani; et teneantur me*
c diolanenses non defendere aliquos oriundos Mediolani
vel arcliiepiscopatus , qui offenderent vercellenses ,
sed eos bannire.
Item comune Papie faciel pacetn eleclo 8 vercellensi
reconciliationem iniittent ac pacta observattenL Ticinemet e
contra eum intrintecit concordet erant, ut adversarii cum his
foedut pacitcerentur.
Aggreisut yercellat nuper marchio Lancea fuerat noctu octobri
fermeineunte (vnonat) a.uccun, valida in cwitatem militum
manu ita impetum faciente , utvereellentet, eo exuium guelpho-
rum qui praedominium recuperare nitebantur , conatu evane-
tcente, tuam liberationem miraculo adscripterint, et tanti cventus
mcmoriam perpetuo quotannit iv nonat octobrii celebrandam
decreverint, ticut in eorum statutis habetur : « Itcm teneatur
» potestas facere fieri quolibel anno sumptibut comunit ee-
» reum unum librarum x cerae t et ipsum offcrre eccletiae
_ » B. Francitci in festo ipsiut tancti ad missam in mane , et
» tlarium boni et puri vini veterit et coclam unam panit albi de
» frumento quartarorum sex, ct in rigilia dicU festi pracconizari
» faciat, qw d quiUbet civilatis fettum B. Francitci debeat cele-
» brare; et hoc ideo quia in vigilia B. Francisci Dominut notter
» Je.iut Christut civitatem Vercellarum ab msidiit marchionit
» Lancrae et fauclorum ipsiut volentium capere dvilatcm ipsam
* sui misericordia liberavit, et praedictam oblationem facere
» tenealur potestat atsociatut a credcntia Fercellarum » ( Stat.
Vcrcell. ann. mcccxu fol. xv ). Ea aggressione marchio conatut
ett civitatem ino tubmittere dominio , quo iam Mediolanum ,
Novariam , Alexandriam tenebat , ted mala fortuna usut eit ,
et nonnulli e.r Hut militibus capUvi a verccllensibui abducti mnl.
Elcetus verccllcnsit, ut ex tractatu inler Ticinum et Novariam anno
codem inito xi kal, februariat eruitur, fuit Martinut de Avogadrit
sive Advocatit Uliut urbit praetul. Capitvlo ecclesiae vercellensit
primo prarpositut , tedr. vacante subtcripserat aclui , quo cum
capitulo ipso alienationi luritdictionis epitcopatit in civiiibui
attentiebat, quam Gregoriut de Montelongo legatui apostoticus
VcrceUarum communitati fecerat. In instructionibus quas civilas
suit legatit Romam profecturis pr6 nonnullit quaetlionibut
Digitized by
Google
STATVTA
74o
cibus ,
ad
et omnibus Advocatis de Vercellis et eorum sequa- a vel perceperint ipsum comune vei aliquis de civi-
tate vel districtu "Vercellarum vel quivis * alius, qui-
cumque fuerit vel undecumque, clericus vel laicus,
qui partem comunis Vercellarum foverit vel cum
civitate steterit vel tenuerit, de fructibus, godi-
mentis, reditibus, sive quibuscumque obventionibus
ex terris vel possessionibus seu iuribus alicuius fo-
rensium, clericorum vel laicorum, ecclesiarum, hospi-
talium vel domorum vel religiosorum *, auctoritate
alicuius rescripti vel privilegii vel alterius iuris.
lllud idem fiat electo Vercellarum et Advocatis et
eorum sequacibus, seu qui illis adhesenmt; sed si
aliqua debita hinc inde exacta forent per alios quam
per creditores, habeant creditores iura salva, sicut
habebant ante exactionem.
Item omnes venditiones facte per comune Ver-
cellarum a tempore, quo imperator noviter intrave-
rit 3 civitatem Vercellarum citra, de aliquibus rebus
, quam pacem teneantur observare hinc
medium madium sine aliqua conditione, et deinde,
si infrascripta adimpleta fuerint inter comune Vercel-
larum et electumVercellarum et Advocatos eorumque
sequaces, et si adimpleta non fuerint, non teneatur
comune Papie ultra medium madium pacem tenere
electo vercellensi et Advocatis eorumque sequacibus.
Hic est tantum tractatus pacis Vercellarum in-
trinsecorum et forensium.
Item visum fuit dictis Guillelmo et Lanfiunco,
quod quicumque consuevit subesse comuni Vercel-
larum et esse de dixtrictu civitatis Vercellarum cur-
rente hccxxxvi et ab eo tempore citra , debeat
subesse comuni et potestati Vercellarum , qui nunc
est et pro tempore fuerit, sicut tunc erat, et simi- b
liter omnia castra, burgi et ville et loca et muni-
ciones et universitates, et generaliter omnes persone
debeant subesse comuni Vercellarum, sicut suberant
tempore dicte incarnationis, et muniantur et raunita
teneantur ad voluntatem potestatis et comunis Ver-
cellarum; eo salvo, quod illi octo qui electi fuerint
per potestatem Vercellarum stare extra civilatem
Vercellarum, possint tenere castra, nec de illis
debeant removeri ullo modo usque ad finitos duos
annos post hunc presentem annum, et transacto hoc
triennio, possit potestas eorum castra capere tam-
quam aliorum civium, et comune Vercellarum non
possit interim ibi ponere guardas 8 : salvo omni iure et
honore comunis Vercellarum et ecclesie Vercellarum.
Item quod 3 omnes possessiones vel quasi posses- c
siones et iura, quecumque sint, occupate, apprehense
vel detente per predictos electum vel Advocatos seu
aliquos eorum sequaces vel rebelles comuni Vercel-
larum, sive perlineant comuni Vercellarum aut alicui
singulari persone de districtu Vercellarum, sive cle-
rico vel laico vel colJegio, qui adheserit predicte
civitati, et cum ea civitate steterit vel tenuerit per
hanc guerram , debeant pleno iure tam ad dominium
quam ad possessionem vel quasi in integrum restitui
dominis vel quasi dominis, possessoribus vel quasi
et detentatoribus 4 , quibus predicte res vel alique
earum fuerint ablate, vel de possessione vel quasi
privati, ita quod quilibet pleno iure in integrum
restituatur. Illud idem fiat domino electo et Advo-
catis et aliis, qui adheserint sue parti, et si in d
predictis restituendis aliquid fuisset 5 feudi , fiat fi-
deiitas domino, per quem tenetur in feudo.
Item fiat pax et finis alque remissio predictis
comuni et hominibus Vercellarum tam clericis
quam laycis de omni eo et quantocumque 6 habuerint
componendii dederat anno itccxur, legitur: * nitantur uteleclui
> vercelleniii per tummum pontificem confirmetur , et quod tibi
» auxilientur toto potte corant lutnme pontifici ad ea omnia ,
» quae voluil et procuravit, facienda tt impetranda. »
1 Suppt. de Adrocatorum domo, qui, etc.
2 Habet guardia» charta veretU.
3 Jncipiunt hic tantum in noitro codice huiut foederis eapitula,
cum eiut principium et finit em defeetu fofiorum detint.
4 Detentoribus 6» eharta verceiL
5 Fuerit in charta vercell.
0 Quocumque in ch. praed.
Qaivis tn ch. praed.
Corr. domorum religiosarum, ut in ch. praed.
Intravit (charta vercell.). Pluriet imperator Friderieut Vereellarum
eivitatem obtinuit, et primo eam a. uccxxxri/i ingremt ett,
ut Sigoniui Uttatur: « Fredericut hibermt Cremonat actii,
» VerceUat et Thaurinum et eeterai itliui tractut ewitatet per
» mennm februarium et martium adiit, atque tat tibi iurare
o obtequium iuttit » (De Regn. llal. tom. //, col. 96t ad a.
uccxxxriii). Idem doeet Muratoriui, addeni eam civitaUn
xi die februarii illum pervenitte, et omnem regionm a TUino
utque Seeutiam in eiut devotionem venitte et tributa pentitaue.
Deditionem hane ipse imperator atterit in diplomate verteUm-
tibut rt idut ianuariai dato, quo inler eetera ait : « quw»
• igitur univertitat VerceUarum, pro eo quod temporibut retro-
• actii mediolaneniibut et compluribut eorum faclioiae partit
> nottrii rebellibut et imperii imprudentei adhaeterant in multit
> eontra noi et tacrum imperium molientei, ad fidelitatetn et
> mandata noitra et imperU redUttent in pertonit et rebtu in
• civitate et epiieopatu ae dittrictu eorum praecite tine cotuH-
> tione, tenore vel pacto in omnia et per omnia te nottrii
> mandatii exponentet, pro eommiitit eontra maiettatem nottram
. veniam tupplieiter implorattent ete. > Addit autem: • rercel-
• temei iptoi in gratiam noitram recepmui, remittentet eii
> omnem offeniam > ( Mon. Bist. Patr. tom. I, eol. 4SS7). Verv
timillimum eit tune JVovariam ipiam imperatori ttie dediise,
cum Galvaneut Flamma declaret: « tola dvitai Mediolani re-
» beUii fuit » ( Rer. Ital. Script tom. XI, 674), et anno tantum
uccxuti eate ab imperatore averterit et guelficae parti adhae-
terit, ut ex Corio ad annum et tx Trittano Cateho docemw,
qui ait : « Gregorhu de Montetungo duarum urbium Novariae
« et Fercellarum ttudia in partet pontificit romanaeque eeekiiae
» officium trahebat » (pag. 397), ad quod aeta Novaria eittt
pecuniae tubtidio a vercellentibut obtato: « eum oblatumet
» faetat fuerint occatume eommunit FerceUarum ptr chartam
» inde factam et tpeeialitcr eoneordiae Novariae , teilicet quod
» dicta eivitat Novariae veniret ad partem eecleriae et eomunit
• Vercellarum et eorum partit ete. » ('Stat. Vercell. pag. 9S).
Atter imperatorii VerceUat adventut anno itccxirtt/ fitit, ea
civitate rurtui ad eum converja, et Novaria in adverta factiom
perduranie ; ibi enim menie novembri duo diplomata pro Thoma
Sabaudiae duce conianguinto tuo dedit CMon. Bist Patr.
Charl. I, eol. 1 396-7), et utque ad medium ianuarium moraUu
ett, nonnullii guelphii tx hoe a eivitate exutantibut, inter quot
quidam Girardut ProvinciaUt , « qui te abtentavit advtntu
• dom. tmperatorit > ( chart. itt deeembr. Kccxcrminarchiv.
Notocom. FercelL). Paueot tamen ante annot (uccxur) Ver-
ceUentei eum adveriabantur , nam legatii tuit Romam mittit
praecipiebant , ut « modit omnibui imiitant quod tummui pon-
» tifex lubtidium crueetignatorum impendat eomuni Fercellarum,
» «« contigerU imperatorem venire ad obtidionem VerteUarum,
» de quo honumet Ument et quod dom. Imperator vel
» eiut vieariui teu nunciut nullam habeat iurildictionem in
» civitate et dittrietu, nee etiam quod veniat in eivitatim Ver-
» eettarum vet eiut diitrictum nee ipii nee eiui viearhu tive
» nuneiut, ei quod dom. papa faeiai et procuret quod comune tt
» honumet Ctrcttlarvm tint abiotuti ab omnibut obUgationibvt,
Digitized by
Google
COMMVNIT.VTIS NOVARlAE
immobilibus vcl mobilibus .... adherentibus elecli a civitate, tenealur solvere, nec de eo lempore aliquid
vel suorum hominum, Advocatorum vel aliorum eis eis 1 remissum intelligatur.
adherentium , et in solutum dationcs retractentur
et teneatur commune Vercellarum illis, quorum res
fuerint, reslituere infra duos menses a pace iurata,
nec teneantur electuS' vel eius homines aut Advo-
cati vel eorum sequaces aliquid solvere de pretio
restituendo emptoribus illarum rerum, sed comune
id totum solvere teneatur, ita quod predicti electus
et alii eius sequaces non teneantur aliquid contri-
buere nec solvere de dicto pretio; et salvo quod
si debitum , propter quod facta fuisset vendicio ,
conlractura fuisset antequam exivissent civitatem ,
teneantur solvere partem sibi contingentem, et eo
salvo quod creditores illorum habeant omnia iura
Item fiat finis et rcmissio coinuni et hominibus
Vercellarum et cuilibet tam collegio sive univer-
sitali quam singulari persone laicali vel clericali
ab omnibus et singulis forensibus rebellibus, cum
quibus presens pax facienda est, de omnibus in-
iuriis, offensionibus et damnis datis, ablatis, habitis,
seu quoquo modo perceptis, predis et robariis ullo
modo factis per totum tempus presentis guerre in
personas et res predictorum rebellium vel alicuius
ex ipsis, comuniter vel separatira secundum teno-
rem pacis facte 8 inter comunia Papie et Mediolani
apud Mortariam : idem fiat electo Vercellarum et
suis hominibus et Advocalis et eorum sequacibus ,
eorum integra, sicut habebant ante dationem in b remanente salvo creditorum capitulo.
solutum; et eo salvo quod si aliqua alienatio facta
est 9 de rebus habitatorum ea occaxione, qua res
ipsorum condemnate fuerint, quia non observave-
runt pacta comunis, illa sit firma.
Item non habeant forenses partem aliquam de
fodris sive mutuis vel condemnationibus cotnuni
Vercellarum debitis et impositis tcmpore, quo extra
civitatem Vercellarum steterunt; cetere vero alie-
nationes de rebus comunis rate habeantur, ita quod
non intelligantnr in hiis alienationes de rebus Advo-
catorum et sue partis,.et ita quod si aliquod exaclum
est de saleria 3 , non revocetur.
Itcin omnes sententie et fodra et banna et mutua
et condempnationes atque pene late et data et
imposita predictis forensibus vel contra ipsos vel c conlra eorum voluntatem.
Item civitas Vercellarum debet habere regimen
de civitate Papie 3 ad minus per tres annos islo
presenti computato, et eligatur poleslas in volunlato
consilii, excepto isto potestate.
Item civitas Vercellarum custodiatur a papiensibus
eorum sumptibus et ad eorum voluntatem et po-
testatis Vercellarum, et quamdiu voluerint.
Item octo ex Advocatis et eorum fauctoribus eli-
gendi per potestatem Vercellarum morentur 4 extra
civitatemet curiam Vercellarum per triennium 6 , hoc
presenti computato , ita quod nullo modo possint
intrare civitatem absquc voluntate polestatis et co-
munis Vercellarum, et quod in illo tempore nullo
modo possint cogi intrare 6 civitatem Vercellarum
alieui ipsorum vel alicui ipsis adherenti per po-
lestatem vel aliquem oflicialem comunis Vercella-
rum , vel per consflium civitatis eiusdem, sint casse
et irrite, et cassentur et irritentur et de libris de-
leantur, in quibus scripta reperirentur, nec alicuius
sint de cetero valoris, et quod illa 4 occasione non
graventur. Eo salvo quod si aliquis stetisset cum
civitate , quod pro eo tempore , quo steterit cum
Item credendarii sint in civitate Vercellarum, qui
erant tempore quo electus et Advocati exiverunt
civitale Vercellarum.
Item liceat castellanis et militibus de parte Advo-
catorum et aliis a prediclis octo, qui habebant ali-
quas municiones proprias , in ipsis habitare , ita
quod non cogantur intrare civitatem usque ad pre-
dictum trihennium, et eorum castra teneantur si
eligerint extra stare ; si autem eligerint posse ve-
nire in civitatem, possit potestas 8 eorum castra et
» promissionibus tl confessionibus factis per comune VerceU
» larum pro ipso imperatore eo tempore, guo civitas Vercel-
» larum venit ad mandatum imperatoris ( mccxxxviii ) , et
» specialiter quod aliquem invitum pro comuni et singulari
ii negotio vel alia de causa, vel ttiam potestatem seu aliquem
ii de sua familia non possit extrahi de civitate vel districtu
» Vercellarum, et quod ipse imperator vel eius vicarius vel
•> nuncius non possit ponere vel dare potestatem vel rectorem
» comuni Vereellarum. «
I restituantur (ibid.J.
3 esset ( charta praed. }.
3 Fortasse saleria erat vcctigal aliquod ex sale seu ius de eo tri-
bulum exigendi , sicut salerius erat exactor tributi ex sale vel
etiam cuiusvis vectigalis. Deest haec vox in Gloss. Ducang.
Jtem salaria simile vectigal eral, quod a salis venditoribus vel
navigio vendendum devehentibus impendebatur ; hoc salagium
quoque appellandi apud vetcres mos fuit. Aliter vero saleria
dicitur acquisitum ius salis vendcndi, et salarius qui sal et
salsamenta vendit. Vercellis inductum est tale tributum post
annum Mccxxxri , et a Friderico II imp. per suum vicarium
revocatum: « quatenus saleriam quam constituerat ad utilUatcm
* communis Vercellarum , de cetrro non observetur ; sed per-
» mittam omnes salarios et omnes homines salem emere el vendere
» volentcs emere et vendere , prout facere consueverant » ( Bisc.
/, 33/ in tabular. municip. Vcrcrll. ).
ulla in charta tercrll.
Corr. ei.
dicte legitur in ch. verc, at minus congrue. Huius pacis acta
deperierunt, quae rn idus iunii uccun inter ticinenses et
mediolanenses composita est.
Vercellarum praeturam circa ea tempora viri ticinenses ab anno
Mccxirx usque ad MCCLXir continue tenuere, deinde ad Mccixxr
ut plurimum mediolanenies , ac postea rursus ticinentes usque
ad mcclxxxii. H fuere : Hcnricus comes Palatinus de Lomello
in mccxlix , quem subsecuti sunt sine intermUsione comes
Goffredus LaumeUi de Langosco, lacobus Petra de Fossato
potestas imperiali mandato , Bechius de Strata per biennium ,
Rogletius Georgius , Nicotius de Caneva nova , Zavatarius de
Strata, Albertus de Turrixella , Ametius deStrata, Guillelmus
de S. Nasario, adhuc Henrieus de Cerrcto comes palatinus de
Lomello, rursus Zavatarius de Strata, Mareoaldus de ltem-
bardo , Guido Scarsus et Saliiui de Bcrtone ; pottmodum ab
anno MccLXxr Manfredus Beccaria , Vberlinus de S. Nasario,
Federicus Georgius , Robacomes Strala et per biennium Henrieus
comei de Sparoaria.
maneant in charta vercell.
per sexenniam tn charta praed.
in illo tempore aliqui corum non cogantur inlrare in civitatcro
t» ch. praed.
Corr. teneant , ut in eharta vrrcell.
cl comunc Vcrccllarura in ch. prard.
Digitized by
Google
7 43
STATVTA.
744
municiones capere tamquain aliorum civium et subdi- a de Palacio, Theothorius Canis, Henricus Georgius,
torum comuni, et hanc facultatem eligendi habeant
usque ad duos menses.
Item non cogantur predicti rebelles venire ad
iudicium,nec mittere in civilibus questionibus 1 usque
ad sex menses mutuorum tantum; eodem modo non
possint interiores cogi eis respondere infra pre-
dictum tempus *.
Rollandus Bracius, Georgius Guastonus, Ricardus
de Cirglono, Ottobonus Medicus, Petrus Bonus de
Rovereto, Bertolotus Cepolla, Lanterius Ferrarius,
Daniellus de Lomello , Iacobus de Ottobonibus ,
Iacobus Clericus, Iohannes Temporilis, Ubertus
Guastamezena, Rollandus Salizetus, Henricus Pipe-
rata , Ricardus de Bebello , Nicola Ampollarius ,
Item nou teneantur illi octo, qui extra stelerint Iohannes Mangiaria, Petrus Destanteda, Matheus
usque ad sexennium, ire in exercitum vel cavalca- Curtisius, Gregorius Zapolla maior, Albricus Bel-
tam pro comuni Vercellarum, sed liceat eis mittere locolus , Hencontrus Carastus, Homodeus Aviarius,
personam idoneam •, alii vero ab illis octo teneantur Raynerius de Burgo , Otto Rozanus , Ottonus de
equitare per totum episcopatum Vercellarum cum PulicelUs, Lafrancus de QuintavaUe, Petrus Niger
comuni; extra vero episcopatum liceat eis mittere de s. Marcho, Iacobus de Ottonibus, Ruffinus de
personam idoneam. s. Petro, Vassalus Galina, Ruffinus Astarius, Hen-
Item liceat predictis octo quam aliis, qui extra b ricus de Sarrano, Iacobus de Risma, Gualterius
stare elegerint, si aliquis ex ipsis de credentia fuerit, Bracius, Salvus de Ottonibus, RoUandus BeUisomus,
habere substitutos per predictum terminum 3
4 Binasco, Mussus de Gambolato, Martinus Gra-
peUa, Monte iocus de Monte ioco, Olto Bellecolus,
Petrus Bursamantica, Petrus Bonus de Avocato ,
Tebaldus Bracius, Bergognonus de Becaria, Alferius
de Gambolato, Rollandus Saccus, Sigembaldus Ardu-
zinus, Iacobus Rasius, Georgius de Verzali, lacobus
de Cozio, Cazaguerra de Farra, Iacpbus Piliparius,
Bergondius Coparius, Ansaldus Menabos, Martinus
de Carcano, Iohannes Cagapata, Lafrancus Arpotus,
Martinus de Agnella, Maimus de s. Vientio, Petrus
Sigembaldus de Duce, Petrusbonus Zucallinug,
Donacius de Mortario, Facius Pancia de Pecora,
Guillielmus Barbus, Avocatus Ysembardus, Iacobus
Tignosus, Ottobomis de s. Romano, Otto Maliavaca,
Detesalve Botus, Cazaguerra Confanonerius, Ricar-
dus Canis, Matheus Mediabarba, Ferracaballus de
Bergamo, Iacomus Butigella, Ubertus de Porlal-
bara, Baldus de Campese, Sistus ManizeUa, Ber-
tramus Catasius, Bergondius de Oliverio, Guillielmus
de Burgo, Guitagius Medicus, Raynerius de Caneva
nova, Lafrancus de Curto, Ramerius Mediabarba,
Gualterius Ysembardus, Sigembaldus de Gambolato,
Rufinus de Strata , Girardus de Strata , Petrus
Sirigarius, Girardus Falnidarius, Ardengus de Ca- c Butigella, Raynerius de Viglevano, Lorengus Porcus,
sali , Petrus Arvauus , Ferrarius de Binasco, Rai-
nerius Mustiola, Guscinus de Moneta, Petrus Ca-
tasius, Roglerius de Turrizella, Iacobus de Roba,
Petrus Cagabella, Guido Vaca, Baldasarius Bica-
rius , Girardus de Casali , Guilielmus Liberellus ,
Petrus Desiderus, Amizo Pastonus, Guido Lombar-
dus, Bertramus - Ragucius, Lafrancus de Monte ioco,
Lafrancus de Cuglovallus, Iohannes de Magnano,
Savarisius Capud Bonus, Baldasarius de Albanis,
Iohannes Mandrinus, Iacomus de Tromello, Agusti-
nus Rasus, BonebeUus de Bonebellis, Martinus de
Puteo, Silanus Tuscanus, Rolandus de Mozzano,
Bonus Romeus Corarius, Gislizonus Aratus, Ruffi-
nus Sellarius , Facius Bovotarius , Bernardus de
Mussus de Gambolato, Ottonus Lumidencus, Gui-
lielmus Capud piperis, Girardus Muricula, Guizardus
Zazus, Lantermus Biscosa, Guflielmus Confanone-
rius, Baldasarius Capitaneus, Iohanes Scarsus, Ber-
gadanus de Sistis, Rufinus de Castello, Raynerius
de s. Nazario , Lorentius Belecorbela, Hosmondus
Salomon, Matheus Gerla, Petrus de Capense, Gui-
lielmus Ysembardus, Iacobus Zazus, Ricardus Sa-
cetus, Martinus de Montebello, Silanus Zazus, Si-
lanus Tensus, Ugo de Baro, Iohanes Capud piperis,
Roglerius Tortus, Albricus Tortus, Gregorius Al-
baricius, Nicola de Sistis, Murrus de Bicaria, Ia-
cobus Buscaiia, Andrea Galia, Ubertus de Zacono,
Guillielmus de Bardo , Donacius de Mortario, Io-
Ardicionis , Ugo de Galina , Bertramus Rubeus , d hanes Massenatius , Guillielmus Cepolla , Peracius
Oliverius Bagata, Bertolotus de Tromello, Ruffinus
Jn ckarta vercellenti ita hoc loeo legitur : nec tnitfere in civi-
hbus qoestioDibos mutuorum comoni usque ad sex menses;
eodem modo ecc.
Detinunl heie huiut foederit capitula in eodice noittv Statutorum,
cum guatuor folia runut detint.
Cattera deiiderantur etiam in charta vereellenti.
Habentur hic tubteriptionet, ni fallor, quamplurium iicinentium ,
qui praecedenti aut alteri tractatui adhaeierunt, aut credentia-
rierum, quipro comuni ilti interfuerunt. Nomina vero legatorum
alteriut civitatii ( VerceUarum ) deiiderantur propter foliorum
defectum. Aliud foedut inter iptat civitatei Tieini paetum iam
fuerat anno mccii, et in Mon. Hist. Patr. Chart. tom. J leguntur
nomina ticinentium, qui eum Vereellit pacem iuraverunt di»
xiti martii illiut anni: qua non obtlante, nova lit exartit
propter cattrum Rodobii, per eenlentiam contulum Mediolani
postea dirempta kal decemb. a. Mccr (cf. Op. praed.).
de Ia Volta , Gregorius Piperata , Marcus de Mi-
chaello, Paganus de la Volta, Ricanus de Villa-
nova, Leonus de Curticella, Lanzaletus de la Vo-
lasca, Gracius Ferracius, Lafrancus de Bovo, Dona-
deus de Muricula, Ricardus de Grobello, Otto Ma-
liavaca, Ricardus de Ardengis, Petrus Georgius,
Guido Guasconus, Nanfus de Arvegnaca, Rolandus
de Guenciis , Gavaldus Medicus , Iacobus Bassus ,
Guillotus Cepolla , Ribaldus de Monte , Henricus
Muricula, Sigembaldus de Sacro, Guilielmus Medicus,
Bernardonus de Caneto , Albertus Canis , Baldus
Mediabarba , Iohanes de Lege, Albricus Ayratus,
Petms Trova, Sclafinatus, Rofinus Canis, Taurelus
de Pipo, Nicola de GaJubia, Carbonus Bufalesta
Digitized by
Google
745
COMMYMTATIS
PfOVAIUAE
7 46
notarius , Vilanus Calasius , Ricardus Boileticus ,
Rolandus Piperata , Bernardus Bulla , Petrus de
Riali, Maricus de Fara, Martinus de Dorata, Pipus
Medicus , Albertus Enemacius , Iacobus Bastonus ,
Asinus de la Cadrona, Gregorius de Monte ioco,
Gulielmus Ceborlus, Armanus Tuscanus, Saverisius
Capud bovis, Girardus de Stata, Lafrancus de Iu-
minasco, Iohanes de Vallegio, Papius Albaricius,
Perracius Mugeta, Carbonus de Strata, Raynerius
de Binasco, Franciscus de Strata, Salvus Biscosa,
Rocolbaldus Medicus, Iohanes Scarpa, Iacobus Ala-
tus , Fulco Medicus , Silanus Bucafolus , Azo de
Bicaria, Silanu3 de Ultrona, Lafrancus Ysembardus,
Lantelmus Ferratius, Ubertus Maglavaca, Ricardus
de Campese, Iulietus de Campese, Comes Rayne*
rius de Nicorvo , Comes Guidetus , Amigus de b
Strata, Marcoaldus Ysembardus, Fulco de Campese,
Sicherius Albaricus , Ungarius de Caneva nova ,
Rolandus Butigella, Ricardus de Bercledo, Martinus
de Strata, lacobus Biscosa, Tebaldus Capellus ,
RoGnus Zazius, Spectus Iordanis, Opizo Folpertus,
Guilielmus de Campese , Iohanes de Gambolate ,
Lafrancus Bucentaurus, Oglerius Carimannus, Hen-
ricus Manicella, Ubertus Scafrenatus, Rofinus Bo-
vatarius, Petrus de Belcredo, Francinus Musonus,
lohanes de Vigaudenti , Pulus Tabernarius , Masca-
tonus Taconius, Ubertus de Habiate, Blancus de
Caneva nova, Mainfredus Rivarius, Guido Catanius,
Michael Bruxamanca, Rofinus Tortus, Guilielmus
Lombardus, Ubertus Sclafenatus, Montanus Cepolla,
Bernardus Speciarius, Ricardus Racus, Gatocius Ysem-
bardus, Oliverius de Gambolate, Gregorius de Strata,
Guilielmus Niger, Iacobus de Guerciis, Lantelmus
Porcus,Simon de Gambolato,Carocius deCharia,GaI-
lus de Strata, Bergondius Bochus, Francicus de s. Te-
cla , Henricicus de Bicaria et lacobus Pauperrimus.
CCCXIV. Currente m.cc.lxxvi, indictione iiii, die
martis, vn exeuntis novembris.
A Statutum et ordinatum est per dominum Uber-
tum de Beccaria honorabilem potestatem Novarie 1 ,
habita inde licentia ab illis de consilio generali
A Cassetur.
a civitatis Novarie, et habito super hoc consdio sa-
pientum quamplurium, secundum quod in dicto
consilio continetur, quod omnes condempnaciones,
quas de cetero faciet dictus potestas et quilibet ex
suis assessoribus occaxione iniuriarum , feritartim ,
rixarum, furtorum, homicidiorum, strate rupte, in-
cendii , proditionis patrie , seu occaxione custodie
civitatis, burgorum et castrorum, villarum et forti-
ciarum comunis Novarie et districtus , et qualibet
alia de causa criminali seu civili, debeant solvi et
exigi in pecunia numerata, absque eo quod aliqua
compensatio inde fiat, statuto quod loquitur de
compensationibus faciendis, seu aliquo nlio statuto
comunis Novarie non obstante.
l
QUEDAM STATUTA DE BLAVA.
1 Vbertus Beeearia ticinensis JVovariae praeturam a. ucclxxvii ,
ut verosimiliut videtur, gessii, quo es delegatiene Nicolai II/
pontificis abbas monasterii s. Ambrotii Mediolani , areliipre-
sbyter mediolanensis ecclesiae et miniiter fratrum minorum in
mediolanensi itetn provincia absohcrunt praelorem , concilium
et civitalem Novariae ab excommunicatione el inlerdiclo, quibus
civilas ipsa innodata fuerat ex recrptione hispanorum mUitum
tune in Longobardia existentium a se facta contra apostolicae
sedis prohibitionem ; exigentes tamen ab absolutis in generali
concilio coaclis iuramentum obedientiae erga ecclesiam ac pon-
tificem , ac promissionem tolemnem imperatori , regi , principi ,
comili, universitati ae singulari personae cuitibet obsistcndi, quae
eccletiae romanae inimiea estel (Chart. v teplcmbr. mcclxxvii
archivi Cathedr. JVovar. tn append.J. Jpte Uberlus Mediolani
attno ucclxxxi praetor fuit cum Friderico Tomiello nvvariensi
comitt Squillacis, tub quibus exercitus instructus esl mediolanen-
sium in expeditionem laudensem ac cremonensem, quae tamen
acla non est. Eundem magislratum oblinuit biennio potl t*
ipta civitate ab Otlone Picecomite delatum , et rursut tnn»
mcclxxxviii oblatum renuit, in eoque Matthaeus yieecomes
colhcatut, cui rursus Uberlus tuceettit. Vniis fuit ex tapien-
tibus quot ticinenees ad agendam tuorum ttatutorum reforma-
lionem delrgermt: • ad emcndandtm brevc comunis Papiac et ad
CCCXV. In nomine Domini. Amen *.
Currente millesimo cc.lxxvii, indictione v, die
veneris vim intrante aprili. In paiacio comunis No-
varie in generali consilio civitatis Novarie, dominus
Ubertus de Bicaria novariensis potestas, habita inde
licencia et parabola ab illis de consilio generali
civitatis Novarie.
Statuit et ordinavit, quod si aliqua persona vel
universitas Novarie et districtus Novarie duxerit vel
duci fecerit, duxisset vel duci fecisset blavam seu
legumina seu alia victualia extra civitatem Novarie
vel suburbia civitatis Novarie vel extra districtum
? vel de Ioco ad locum, contra interdicta seu ordi-
namenta suprascripti domini potestatis absque li-
centia potestatis, vel qui ipsam blavam vel legu»
mina vendidisset vel vendi fecisset, vel in cuins
domo vel sedimine essent vel fuissent caregata
quod idem dom. potestas possit ipsos et quemlibet
ipsorum condempnare ad arbitrium ipsius dom. po-
testatis, statuto aliquo non obstante; et hoc in
denariis numeratis et ad illum terniinum , sicut
placuerit suprascripto domino potestati. Et quod
de condempnationibus, quas faceret vel fecisset
aliqua de causa , idem dom. potestas nec aliquis.
de sua familia non possit inde appellavi vel con-
veniri vel sindicari aliquo modo vel ingenio , qui
dici vel excogitari possit.
Eodem die et loco. Omnes predicti de consilio
generali civitatis Novarie et in eodem consilio.con-
firmaverunt, aprobaverunt et ratificaverunt supra-
scriptum statutum, sicut in omnibus et per omnia
superius continetur.
CCCXVI. Anno currente m.cc.lxxvi, indictione
quarta , die iovis xvu intrante mensis septenbris ,
a Casaeatur omnia isU stntuia ittfrascripta U6que ad 8iat«tum de
poteslatibifs campsnearum.
. » faciendum et cmendandunt itatutu iptiut comtmis anno nccxcii,
» tempore potestariae dotnitri Mat etehi d« Rivola Papute pote-
attatii » f Hobolini, Notix. di Pavia tom. IV, p. n, pag. 97).
t Vesiderantur hic rurtus falia a n." exxxr usque ad clvii.
i Jtliothmus sequiorit atvi tcriptoribus famUiarit, qui nonnunquam
rarricare pro onerare aiebant, quasi carro seu curru vnui im-
ponere vel ttkere,
9i
Digitized by
Google
747
STATVTA
:4»
in blorelo comunis Novarie in pubblica concione a
tubis et campanis more solito convocata.
Hec sunt statuta et ordinamenta facta per do-
minos Raynerium Turniellum et Tomam Caciam
rectores et antianos comunis Novarie, et per in-
frascriptos sapientes, habita inde licentia et aucto-
ritate ab illis de consilio generali civitatis Novarie ;
nomina quorum sapientum sunt hec:
Lafrancus Alzalendena 1
Ioncelmus de Gatego
Toscanus de Rogeta
Bonefacius de Mummo
Anselmus Gacia
Petrus de Seso 3
Doratus de Camodeia
Anselmus Caballacius. 3 b
Dalfinus de Cantono
Raynerius Barbavara
Guido Barbavara
Iacobus Carllus
Ugo de Fossato
Guilielmus de Litefredo 4
Ugo Talesus 5
1 Lafrancus Alxaiendena ex illuttri novarienti familia fuil nunc
txtincta, ted antiguis temporibut ipsa nabilistimis viris claruit,
qui in reipublicae et iustiliae administralione non exiguam
sapientiae famam obtinuerunt. In membranaceo Hospitalis ma-
ioris novariensis chartario tabulam inveni « ad tabulam Alxa-
» lendinorum » idibus novembris a. mclxxii confectam, tt in
altera o. ucxcri Gualbertus Alialeniina legitur • de civitate
• Novariae , qui professus est Uge Longobardorum vivere. »
Eiusdem domus Ambrosius a. mcxctx e concilio gencrali vir
erat, guo kominum castri Blandrati divisio inter Novariam et
Vercellat r idus auguiti approbata et sancita fuit.
9 Petrus de Seto a. mccxxjii inter concilii generalit viros receme-
batur, cum induciae inter Novariam et Vercellas, mediolanen-
sibut legatis operam dantibus ac ibidem praescntibus , sancitae
tunt; et in mccxix clectioni interfuit Iacobi taurinensis epi-
scopi el Henrici c Septala mediolanensis electi, qui uti arbitri
controversiam inter Oldebcrtum novariensem antislitem el illius
civitatis communitatem exortam sententia sua definirent.
i Antelmus Caballociut per actum r idus decembrit MCCLXXxrn
scriplum reipublicae libras cl muluo dat, ul marchioni Mon-
tisftrrati pecunia solvenda ex pacto stipendio colligeretttr
(cf. docum. in apptnd.).
\ GuUlelmus de Litifredo lacobi filius cum iurispcrilis Roberto e
Briona et Guilelmo Grita acto interfuit in mercatu Hortae
confecto ir februarii die, a. mcclxxi, quo illius loci et ripatui
universi crtdentiarii , tede epitcopali vacanU, « pro bono ttatu
» et pacifico tt reformacione tocius terrae et hominum insulae
» et ripariae iurisdictionis episcopatus, qui erant in gravi statu
» «(.... condictionibus propter guerram Blancorum et Baldi-
» xonorum elegerunt nobilem et potentem virum dom. Fran-
» ciscum de la Turre xn eorum et praedictae terrae et omnium
» hominum ripariae potestalem et rectorem usque ad tempus ,
» quod declarabitur per administratores episcopatut et ccclesiat
» novariensis. »
i Vgoni Talesio Novariae proeuratori comilcs Blandrali fidelita-
tem et civitalem iuraverunt, ut narrat Benvenutus a s. Gcorgin ,
proindeque eorum dominium in novarienses transiit: • Duobus
» poilmodum ab hinc exactis annis ( anno nempe mccxux)
» indiclione ru die sabbati, gui fuit quartus dccimus mensis
» augusti, Guidoltus Draeho filius q. Antonii Drachi et ipsittt
» collega ambo de Blandrato, ordinamento Jacobi de
» Vellato notariipubtici, iuraverunt Ugoni TaUsio filio q. Hu-
» gonis sindico communis et hominum Novariae citainaticum
» comunit Novariae et citainatico civitatis et comunis Novariac,
» prout quemadmodum in certificatis per Ubertum Grassum et
» postmodum per Ubertum Brugium filium q. Iacobi tt
» filium Ardilioni Guatarini de Blanderate tindicot et procu-
» ratoret constitutos a multis personis Casalis Beltrami con-
» tinetur , te supposuerunt. De quo quidem citainalico roga-
» fum fuitse legitur instrvmentum etc. » ( Cbron. , pag. (94).
Guilielinus de Falco
Baiamons Carogna 1
Iacobus Tincapassa.
In primis statutum est, quod dicti rectores sive
potestas et eius vicarius, qui pro tempore fuerint,
vel consules paraticorum possint mittere bis in ebdo-
mada , vel sicut sibi videbitur , cavalcatores vel
aliam societatem, sicut viderint expedire, ad custo-
dienduin ne blava , legumina vel victualia sive
aliquid aliud ducatur contra vetitum vel portetur,
et ad capiendum blavam et bestias et iliud quod
contra vetitum duceretur; et habeant ipsi captores
equestres pro quolibet eorum quolibet die solidos
duos imp., et pedestres imp. xn s a comuni No-
varie in denariis numeratis , et siniiliter habeant
tertiam partem blave et besliarum et plaustrorum
et rerum per eos captarum et captorum, que con-
tra vetitum ducerentur.
CCCXVII. Item statutum est, quod illi qui duxe-
lint ipsam blavam vel leguniina vel victualia vel
aliud contra vetitum , amitant blavam , boves et
bestias et plaustrum, super quo vel quibus duxerint
ipsam blavam.
CCCXVIII. M . cc . lxxxi , indictione vim , die mar-
tis xxii mensis iuiii, additum est 3 huic statuto per
dominum Bonifacium de Casanova, iudiceni et as-
sessorem et nunc vicarium propter eius absenciatn
dom. Iacobi Rusche potestatis Novarie, et per Ra\-
nerium Torniellum et Brexanum Caballacium, habito
consdio infrascriptorum sapientum, nomina quorum
sunt hec : Doratus de Camodeia, Anselmus Cabal-
lacius, Ardicio Nanus, Francinus Torniellus, Fran-
ciscus Grita , Dalfinus de Cantono , Antonius de
Milano, Iohannes Cabaliacius, Brexanus de Seso,
Pax Bellenzonus , Symon de Mortario , Aycardus
Sachus, Ugo de Fossato, Matheus Falchus, Baiaraons
Carogna, Iacobus de Mortario et Pax Bellenzonus
et Ugo Talexius, habita inde licentia a consilio ge-
nerali civitatis Novarie facto hoc anno die domi-
nico xx mensis iulii : quod ille qui inventus fuerit
ducere vel duci facere vel tensare vel tensari fa-
cere blavam vel legumina conlra statuta et inter-
dicta potestatis et comunis Novarie, quod potestas
teneatur ipsum expellere de civitate et districtu
Novariae lcgalus cum Roglerio Cacia anno uccixrii, quun com-
munitatis consul etset, extitit in mediolanensi conventu, qvo
Longobardiae civitaUs de communi talute agenUs tibi comuU-
bant, cum Conradus Suevut Italiam contenderet ut SieUiae regtw
potiretur, et populare civitatum regimen sustoUeret; el disqwr
sitione facta ttatutum inde fuit, ut a tociis ta agertntur, quae
Napus Turrianus pcrpetuus mediolanensis populi dominus
eiusque frater Franciscus et Guilelmus marchio Montisferrali
praeceputent pro eommuni reipublicae bono.
Baiamons Carogna ex familia fortasse fuit Nemenonio orta;
habetur enim sub die xi maii a. Mccxxxri actus deUgatumit
in asylo communit loci Nomenonii ab hominibus eiusdtm loci
in comitUs coactis Aiberto Carognae creditae ad omnes com-
munitatis res et causas agendat (Arch. Cath. Novar.).
Subaudi denarios.
Aliud heic ttatutum primo legebatur, ted abratione facta, iintrta
manus parvo caracUrt hoc brevius contcripsit loco primi, cutiw
duae tantum lineae servatae tunt, quae Uguntur in fine huiui
capituii, pott quat alia extcripta erant, nunc dtUta. Et revtra
quisnam illud conscripserit, apparet exipsa notarix subscriptione.
Digitized by
Google
COM M V > ITATtS NOVAttl A E
:4»
Novarie, et ipstun lenere exlra civitatem et distri- a
ctum^Novarie. Et ille qui inveatus fuerit, ut supra,
dncere vel duci facere vel tensare vel tensari fa-
cere blavam vel legumina contra statuta et inter-
dicta potestalis et conumis Novarie, teneatur facere
bonam et ydoneam securitatem, quod cxibit et stabit
extra civitatem Novarie et episcopatum sub illa pena
et banno, quod videbitur ipsi potestati, et boc ultra
ulias penas, que in statulis continentur; et habeat
locum hec adiectio hinc ad s. Petrum proxime
venientem tantum ; et quilibet posstt capere ct de-
tinere, medietas quarum rerum captarum sit comunis,
ct aJia capiencium.
Sign. tab. ( ) Ego Gracianus Grita notarius co-
munis Novarie scripsi.
CCCXIX. Item statutum est, quod nliquis non b
audeat nec presumat lensare vel tensari faccre bla-
vam vel legumina vel panem vel alia victualia vel
aliud, quod contra vetitum duceretnr, vel dkere pre-
dicta vel aliquid prediclorum duci ad suam spetn,
vel signum aliquod suum ponere vel poni facere
vel poni permittere, vel facere portari vel pati por-
tari super plaustris vel super bestiis vel per ali-
quam personam occassione tensandi aliquid , quod
contra vetitum duceretur, sub pena et banno pro
qualibet vice Iib. xxv * imp. , et insuper ex tunc
sit remotus et interdictus ab omni officio et con-
silio comunis Novarie infra tres annos; et si non
solverit dictnm bannum ad terminum condempna-
tionis sibi datum, ponatur in carceribus, et detinea-
tur quousque solverit ipsum bannum ut supra. c
CCCXX. ltem statutum est, quod non liccat
alicui persone tenere, ducere vel habere a Novaria
superius in episcopatu Novarie asinos vel asinas vcl
bestias suinmarias, et qui contra feccrit, amittat ipsas
bestias, et quilibet possit ipsas capere sua aucto-
ritate et comuni Novarie consignare; medietas sit
comunis et alia capientis ; ct ille qui repertus fuerit
ipsas bestias tenerc, duccre vel habere, solvat pro
banno comnni Novarie pro qualibet bestia sol. i:
imp. B , salvis bestiis niulateriorum Novarie ct
A M.cc. lxxxi, die mercurii, v marrii, adilum est ubi dicit: « libr. xxv •
sit pena iibr. l inip. , et duret hcc adiectio usquc ad s. Pclrura
proximum vrnicntem. Kt liec adicctio facla fuit por dvm. pote-
statcm cum xn sapienlibus, babita inde forcia ut> illis de
consilio generali. ( f
Sig. tab. ( ) Baldinus '.
• M.cc.lxxxi adilum est isti statulo, ubi dicit, quod Ule qui to-
nucrit bestias componat sol. c imp. , quod comune ioci , ubi
reperte fuerint bestie, tenealur solvcro libras i. imp. , et quilibct
t onsul libr. x imp., et quiiibet nobilts babitans in co loco
libr. x imp. Et quilibet qui (enuerit dictas beslias, libr. x imp.
Kl liec adiectio babeat locum usque ad s. Petrum proximo
venieniem.
Siyn. tab. ( ). Baldinos scripsil.
M.cc.lxxxi, indictione vim,dic sabali, xxvi mcnsis iulii.
Malutum et ordioatum esl per nobilem virum doin. lacobum
Ruscbam potostatem Novarie do voluntate et consilio lUmierii
Tornielli ol Brexani Caballacii , et curo consilio sapientum ad
hoc electorum , habita indo iicencia ct aucloritate a consilio
«enorali civiialis Kovarie hoc anno faclo et ceiebralo d.e do-
minico xx mcnsis iulii, quod si aliquis locus vel burgura cpi-
J Baldinus de Monliculo labrllin is ftiil >l ttatutmum ttriba, d?
quo in eapit. cccv/r.
hominum vallis Cicidc el uiolendinariorum Novarie
et districlus , que debeant signari siguo dictprum
rectorum vel potestatis vel vicarii qui pro lemporo
fuerint, et unde quilibet debeat dcere bonam se-
cnritatem ad voluntatem dictorum rectonun vel
potestatis vel vicarii. Et iu aliquo molendino distri-
ctus et episcopatus Novarie non possint esse ultra
tres bestias ; et salvo eo quod liceat hominibus
Blandrati tenere et habere equos et equas ad du-
cendum mercandiam directe ad civitatem Novarie,
et non asinos vel asinas, neque mulos vel mulas,
et unde faciant bonam securitatem ad voluntatem
dictorum rectorun» vel potestaUa vel viearii, et que
signari debeant signo predictorum rectorum vel
potestatis vel vicarii , qni pro teropore fuerint. Et *
salvo eo quod quilibet a Novaria inpherius habi-
tans possit et ei liceat tenere )>estias ad somam
ad ducendum mercandiam ad civitatem Novarie ,
dum tamen ipsas bestias faciat priuiiUis signari, el
faciat bonam securitalem quod non ducet uliquid
contra vetitum dictorum rectorum vel potestalia vel
vicarii , et quod ipsas bestius non ducet nsc duci
pennittat a Novaria superius ullo modo , et si
scopatas Novarie receperit vel babuerit atiquam securitatero
ab aliqua persona de indempnilate servanda, tive de servandu
burgum vel villam sine dampno de aliqua condampnalione que
fieret de aliqua bestia somaria, quod dictum burgum vel villa
condampnetur m libr. x imp. pro qnalibet beslia, qneinveni-
retur in forcia illius qui fecisset ipsam securitalem ; et ille qui
fecerit ipsam securitatem et promissionem et fideiussores eius,
condaropncnlur in libris x imp. pro quolibet pro qualibct bestia;
et notarius qui inde fecerit cartam, et testes qni foerint ipsi
carte pro testibus, in solidis c imp. pro quolibet pro qualibet
bestia qualibet vice; et habeat locura hoc slatutum hinc ad
s. Petram de messibus proxime venientem
M.cc.lxxxi, indictione ix, die martis, xxu mensis iulii, ad-,
ditum est duabus adiectionibus fartis in hoc roargine hoc anno
die mercorii v madii nna ipsarum, et alia boe anno, et
scriptis per Baldinum notarium, per dom. Bonifaciura d« Ca-
sanova indicem et assessorcm et nunc vicarium propler eius
absentiam dom. Tacobi Rosche polestatis Povarie de consilio
sapientum Raynerii Tornielli et Brexani Caballacii, qui ad boc
fuerunt deputati, babita inde licencia a consilio generali ci-
vitatis Novarie facto hoc anno, diedominico, xx mensis iulii,
quod ipse due adiectiones habeant locum hinc ad s. Petruro
do messibus proxime venientem tanlom.
Sig. tab. ( ). Ego Gracianus Grita notarius comunis scripsi.
A Et hec clausula babeat locum et duret in arbitrio dom. potestatis
et Raynerii ToraieHi et Brexani Cabaliacii , et facta est haec
adiectio m.cc.lxxxi, indictione vim, die dominico xxvu roensis
iulii per dom. Iacobum Ruscham potestatem Novarie, de vo-
luntate ct consilio suprascriptorom Raynerii Tornielli et Bre-
xani Caballacii et sapienlum ibi presentium de precepto po-
teslatis, habita inde liccntia a consilio generali.
Sign. tab. ( ). Gracianus Grita scripsi.
m.cc.lixxi, indictione viiii, die martis xxu mcnsis iuRi,
statutum et ordinatom est per dom. Bonifacium de Casanova
iudicem ct assessorem dom. Iacobi Rusche potestatis Novarie
ct nunc vicarium propter eius absentiam , et per Raynerium
Torniellum et Brexanom Caliallacium de consilio suprascri-
ptorum sapientum, scilicet Dorali de Camodeia, Anselmt
Caballacii ct aliorum, qui continentur ct scripti suat sub pre-
dirta alia adiectione scripla per me Gracinnum Grilam nota-
rium infrascriptum , habifa inde licenlia a cnnsilin yeneiali
civitalis Novarie facto hoc aimo, dio dominico xx mensis iulii,
qnod non liccat alicui [.ersoue , molendinario vel alicui per-
sone tencre , duccre vol habere a coria Nnvarie supcrius in
npiscnpatu Novarie asinos vei asiiias vcl beslias somarias sub
prcdicta pena et bani is, salvn molendino silve, in quo liceat
lenori bestias usque ad qnanlilatem- snperius dcitolatam in
molendinariis , et hoc statutum liabcat locum hinr ad s. Pe-
trum prnximc venienlem fantam.
Sig. Uib. ( •. Kgo Graeiaous Giila nolarius comunis scripsi.
Digitized by
Google
7 5.
STATVTA
7 5 2
duxerit vel duci permiserit, subiaceat ipsis penis. a medietas rerum captarum sit comunis, et alia ca-
pientis; quod bannum qui non solverit ad terminum
in condampnatione sibi datum, personaliter capia-
tur et in carceribus detineatiir, quousque solverit
ipsum bannum , tit supra *.
CCCXXV. Item statutum est , quod custodes
noctis cuiuslibet suburbii civitatis Novarie teneantur
et debeant custodire et prohibere quod blava vel le-
gumina non ducantur noctis tempore cum plaustris,
vehiculis vel bestiis per eorum suburbium vel per
aiiquam partem, ubi teneat eorum custodia; et illi
custodes , qui hoc non prohibuerint , vel qui ad
minus taliter non exclamaverint, quod totum ipsum
suburbium sit stremitum 1 , componat pro banno
comuni Novarie quilibet eorum pro qualibet vice
sol. c imp ■.
CCCXXVI. Item statutum est, quod dicti rectores
et potestates et quilibet eorum, ut sibi videbitur,
possint et debeanl cogere omnes illos civitatis No-
varie et suburbiorum et iurisdictionis Ncvarie, qui
modo sunt vel pro tempore fuerint famosi ducere
vel tensare blavam vel legumina , ad faciendum
bonam securitatem , quod non ducent nec duci
facient nec tensabunt nec tensari facient aliquam
blavam vel legumina vel alia victualia , et ad stan-
dum in civitate Novarie vel alibi, sicut predictis
rectoribus et potestati videbitur ; et quod supra-
scripti rectores et potestas et consules paraticorum
possint et debeant et teneantur eligere accusatores
privatos et ipsos mittere per episcopatum , ut eis
videbitur, ad inquirendum et accusandum predictos;
quibus accusatoribus adhibeatur fides, et qui ac-
cusati fuerint per eosdem
in predictas et infrascriptas penas
CCCXXI. Item statutum est, quod si aliquis duxe-
rit aliquid contra vetitum cum bestiis signatis, in
omntbus soJvat duplum.
CCCXXII. Item 1 statutum est, quod bestie ad
somam non teneantur in burgis vel locis ubi habi-
tant , et quod blava ducatur recte ad civitatem
Novarie ; et qui contrafecerit , et non prohibuerit
vel non accusaverit, solvat pro banno comuni No-
varie, si fuerit burgus, libr. xxv imp., et (si) fuerit
villa, libr. xxv terciolorum , et dominus vel nobilis
habitans in predicto burgo vel villa vel loco, libr. x
tertiolorum pro quaiibet vice. Que condampnatio
solvatur secundum numerum personarum, salvo eo
quod mulieres et orfani et absentes et egrotantes
graviter et minores xvm annis de condampnatione
predicta minime teneantur, ct rectores predicti el
potestas qui pro tempore fuerint, teneantur semel
in mense ad minus mittcre per episcopatum No-
varie a Novaria superius usque ad burguin Roma-
gnani, ad burgum Manerium et Varallum pro pre-
dictis bestiis inquirendis et capiendis.
CCCXXIII. Item statutum est, quod aliqua per-
sona , que habitct in burgis coherenlibus civitali,
non ducat nec duci faciat ncc duci permittat per
fossatum circamm comunis Novarie vel suburbio-
rum civitatis blavam vel Jcgumina vel alitid , et
qui contra fecerit, componat pro banno pro qualibet
vice Jibras xxv imp.; et quod dicli rectores et po-
testates et quilibet eortiin possint et deljeant facere
circari in qualibet septimana et sicnt siJ>i videbitur, c
si proinde apparuerit aliqua via , et facere removeri
omnes pontes, qui sint in aliqua parte suprascripta-
rum circarum seu fossatorum ; quod bannum qui
non solverit ad terminum in condempnatione sibi
datum, personaliter capiatur et in carceribus deti-
neatur, quousque solverit ipsum bannum, ut supra.
CCCXXIV. Item statutum est, quod aliqua per-
sona sive sit civis et Iiabitatrix Novarie , sive ha-
bitatrix suburbiorum vcl aliunde, non audcat nec
presumat ducere vcl duci facere vcl portare vcl
portari facere blavuin vcl legumina vel aliud pro-
hibitum extra burgos vel fractas burgorum cohe-
rentium civilati A , sine parabola roctoruin Novarie
et consulum militum et paraticorum et ancianorum
partis , vel maioris partis eoruin presentium in $
Novaria ; et qui contrafecerit , amittat JjJavam et ,
Jegumina et aliud qnod contra vetitum ducerct, et
plaustrum ct veliiculum et J_>estias ducentes ipsa
vctita, et insuper solvat pro banno comuni Novarie
pro quolibet stario blave ct leguininis sol. xx imp ,
et sic pro rata, et pro rebus aliis solvat duplum
precii rci vetite. Et quilibet possit capere et detinere;
k M.cc. lxxxvii, die iovis xx februarii, Pagnnus Auricula de man-
dalo polostatis hanc canzellalionem , que incipit : « sine ]>a-
rabola • ctc. - canzellavi et rae subsoripsi. ,
Sig. tab. I !. 1'aganus Auricula scripsit ». »
accusatores , lncurrant
Nonnulla initio huiut eapituli per abraiiontm delcta sunl.
Deletio haec u?quc ad rerba • praescntium in tfworia - tantitm
exlrnditur.
M.cc.lxxxi, die mercurii v marcii adilum est suprascripto sU-
luto , quod potcslas teueatur facerc iurare quilibet qui sUt
prope aliquam fractam suburbiorum civitatis Novarie nsqoe
ad xx domos ab utraque parle vie ipsius fracte, qui videril
ducere vel portare extra dictam fractam aliquod velitum, de-
beat cridare fcras, foras, et dcbeant capere dictam blavam et
vetitum ; et si non rridaverit et ceperit diclam blavam, solvat
pro quolibet usque ad xx domos, si fueril pedo, libr. v imp.,
si fuerit milcs, libr. x imp. Doc idem statuimus, ut potesUs
teneatur facere iurare et suprascriptam penam pooere, et
aufferre cuilibet babitanti prope aliquam portam vel pusternam
civitatis Novarie usque ad xn domos. Et habeat locum haec
adiectio usque ad s. Pctrum proximum.
Sig. tab. ( ). Baldinus scripsit.
Additum cst quod potestas Novarie possit dare licenliam,
quando sibi videbitur, de solidis x imp. panis.
M.cc.lxxxi, die mercurii v raarcii, additum est suprascripto sU'
tuto, ubi dicit • sol. c » sit pena libr. xxv imp. el removeatur
ab oflicio et beneflcio usque ad quinque annos.
Siff. tab. ( ). Baldinus scripsit.
M .cc.lxxxi , indictione vun, die martis xx mensis iolii ad-
ditum est per dom. Bonifacium de Casanova iudicem et
assessorcm et nunc vicarium propter eins absenliam doro.
lacobi Ruschc potestatis ISovaric , cum consilio et volunUte
Raynerii Tornielli et Brexani Caballacii et sapienlum ad hoc
ordinatorum per consilium generale rivitalis Kovarie faclo hoc
anno, die doroinico xx mensis iulii , istis duabus adiectionibu»,
que sunt in islis doobus marginibus scriptis per Baldinum
notariura hoc anno, die mercurii v marcii , quod ipse due ad-
iecliones durent ct babeant locum binc ad s. Petrum de mes-
sibus prox. venientem.
Sig. tab. [ ). Ego Gracianus Grita notarius comunis scripsi.
\ JVcmpe ad iirma ccnsurrexerit vel fuerit perturbatum.
Digitized by
Google
-53
COMMVNITATIS HOYAIUAE
7 54
CCGXXVII. Item statulum est 1 , quod aliqua d
persona sive masculus sive femina non ducat nec
duci faciat nec portet nec portari faciat extra ci-
vitatem aut suburbia civitati coniuncta vel extra
iurisdictionem Novarie*aut per episcopatum Nova-
varie, vel de loco ad locum, vel per aliquam partem
iurisdictionis Novarie , nisi per stractam rectam di-
recte ad civitatem Novarie veniendo, blavam grossam
vel menudulam, legumina, avenam, speltam et or-
deum , farrum , luvinos, bulgaram, vezam, Hnosara,
panellos, oleum aliquod, vinum, nuces, castaneas,
sepum , formagium , seracium , carnes freschas vel
salatas, pisces frescos vel salatos, panem, farinam,
brennum, pistum, boves grassos vel macros, vacas
grassas vel macras , vitulos yel vitulas grassos vel
macros vel lactantes, moltonos grassos vel macros, b
oves, capras, yrcos, agnellos, capretos, porcos vel
porcas magnos vel parvos , songiam , capones, ga-
linas , pollastros , ova , anseres , anates , faxanos ,
perdices vel aliquas salvaticinas vel volatilia , vel
victualia sive salem vel fenum vel ligna grossa vel
mininta vel lignamen *, sine licentia et parabola
dictorum . rectorum et consulum militum et ancia-
norum partis vel maioris partis eorum presentium
in Novaria ; et qui contra fecerit, quecumque per-
sona sit , seu undecumque et cuiuscumque condi-
cionis existat, amittat vetita et quodlibet vetitorum,
et res et bestias et plaustra sive vehiculum, cum
quibus vel super quibus ipsa vetita duceret vel
duci faceret vel duceretur, et insuper solvat pro
banno pro qualibet vice pro blava et leguminibus c
pro quolibet stario sol. xx imp. , et pro aliis supra-
scriptis rebus duplum rei vetite ; salvo eo quod pro
salvaticinis et caponibus et volalilibus et ovis non
admitantur a plaustrum ct bestie ; et salvo eo quod
liceat hominibus Novarie et districtus ducere vel
duci facere suos boves et vacas vel sibi pertinentes
vel sibi prestatos sine fraude ad laborandum et
sua negotia faciendum, ct ducere suas bestias, que-
cumque sint, ad pasculandum sine fraude, et quod
quelibet persona Novarie et districtus, que duxerit
Novariam suas bestias ad vendendum , possit eas
reducere domum ; et salvo eo quod liceat cuilibet
Novarie et districtus obedienti coinuni Novaric du-
cere vel portare staria duo brenni , denari s 111
panis, slarium unum vini, umim caseum, seu usque d
ad soldatas duas caseorum vel seiatii, medium
quartarium carnium bovinarmn vel porcinarum ,
mediuni moltonum , mediam peccoram , inediam
capram, unum agnellum seu capretum, tres solda-
tas piscimn , trcs pensos feni, duodecim panellos,
minam unam salis, Jibras sex olei, nuces a Novaria
superius, libras sex sepi, libras 1111 sonzie, capones,
galinas, pollaslros, ova, anseres, anates, faxanos,
A M.cc.lxxxvii, dio iovis xx februarii. Paganus Auricula notarius
de roandato dom. poteslatis banc canzellationem , que incipit
« sine parabola elc. » canzellavi , et me subscripsi.
Sign. tab. ( ). Paganus Auricula canzellavit.
1 Cf. eapit. clxxix , cclxx.
2 Corr. amitlantur.
perdices et volatiiia et salvaticinas per episcopatum
Novarie de loco ad locum ; et hec omnia et sin-
gula , dum non videatur velle ducere vel portare
extra iurisdictionem Novarie vel ad inimicos vel
non obedienti comuni Novarie arbitrio dictorum
rectorum vel potestatis, qui pro tempore fuerit,
et lignamen et ligna pro suo dispendio, dum non
videatur velle ducere extra iurisdictionem Novarie,
vel ad inimicos vel non obedientes comuni No-
varie arbitrio predictorum ; quod bannum qui non
solverit ad terminum in condempnatione sibi datum,
personaliter capiatur et in carceribus detineatur ,
quohusque solverit ipsum bannum , ut supra *.
CCCXXVIII. Item statutum est, quod omnia co-
munia tam burgorum quam villarum, castrorum et
universitatum , molendinorum et caxinalium iuris-
dictionis Novarie, et homines ipsorum et habitantes
in ipsis, sive sint domini et nobiles vel vicini, te-
neantur et debeant prohibere quod extra burgum
vel locum, in quo habitant, vel eius territorium non
ducatur contra vetitum aliquid ex predictis sub
illis penis et bannis , que sunt posita super blava,
et hoc arbitrio dictorum rectorum et potestatis qui
pro tempore fuerit, secundum qualitatem delicti
et extimationem rerum, et habeant regressum ipsa
comunia et quodlibet eorum et homines eoruni
contra illum vel illos et eorum bona, quorum oc-
caxione fuerint condampnati , usque ad id et ea
omnia, unde fuerint condempnata ipsa comunia et
quodlibet eorum; et dicti rectores et potestas, qui
pro tempore fuerint, teneantur et debeant mandare
executioni summatim et sine dilatione, capiendo
personaliter illos qui deliquissent , et quorum oc-
caxione ipsa coinunia et homines fuerint condem-
pnati , et omnibus aliis modis , quibus poterit
magis cito *.
a Additum est : salvo eo quod potestas Novarie possit dare Iiccn-
Uam de uno modio blave, unum castanearum et sol. x panis.
b M.cc.lxxxi, indictione vnn,die marlis xxn mensis iulii, item
statutum et ordinatum est per dom. Bonifacium de Casanova
iudicem et assessorem et nunc vicarium propter eius absen-
ciam dom. Iacobi Rusche potestatis Novarie, cum consilio
Raynerii Tornielli et Brexani Caballacii et sapientum, qui ad
hoc fuerunt deputati , babita inde Iicencia a consilio generali
civitatis Novarie boc anno facto et capto die dominico xx
mensis iulii , quod potestas teneatur et debeat facere requiri
et venire coram se vel eius assessoribus omnes nobiles epi-
scopalus Novarie babitantes a Gaudiano inferius et a burgo
Romagnano et a burgo Ticini inferius, et eos facere iurare di-
cendi et manifestandi ipsi potestati vel eius assessoribus omnes
infamatos, et qui de cetero infamati fuerint tenere, et qui con-
sueverunt tenere et teneri facere asinos vel asinas, equos et
cquas et mulos vel mulas ad somam , et qui ducunt vel ducere
consueverunt et duci facere consueverunt et de cetero duxerint
vel duci fecerinl , et omnes qui tensant et tensari faciunt , et
tensari facere consueverunt blavam ; et potestas teneatur ipsos
omncs et singulos predicla vcl aliqnod prediclorum facientes
ct iicri facientes condampnare secundum formam statutorum
comunis Novarie, et insuper omnes et singuli acusali et in-
culpati de prediclis vel aliquo predictorum tcneanlur et de-
beant facere bonam et ydeneam securitalcm, quod predicta
non facient ncc fieri facient. $
Item quod omnes nobiles episcopalus Novaric leneantur et
debeant eorum posse capere et dare auxilium ad rapiendura
omnes ct singulos facientes conlra predicta, et si non possent
eos capore , quod teneantuF tunc manifestare et acusare infra
111 dics qui inventi fuerint prcdirta facere.
Sign. tab. ( \ Ego Gracianus Grita nolarius coniunis srripsi.
Digitized by
Google
7 55 STATVTA
GCGXXIX. Ileui statutum est, quod aiiqua per- a
sona, que duxerit blavam vel legumina ad civitatetn
vel suburbia civitatis Novarie , ducat ipsam blavani
et legumina per stratam rectam usque in bloretum
cooiunis Novarie, et ibi discareget dictam blavam
vel legumina , nee audeat nec presumat dictam
:5(>
CCCXXXIII. hem quod predicti luolendiuarii
et menatores teneantur et debeant facere scribi et
pensari totam blavam vel legumina, que ducere
voluerint ad eorum molendinum per superstilem
et notarium deputatum ad ipsam porlam, unde
exire et intrare debnerinl, sive quod ipsam blavani
blavasu et legumina discaregare alibi quam in blo- et legumina accipiani in civitate, sive in suburbiis,
reto ; et qui contra fecerit, amittat blavam et legu-
mina et bestias et vehiculum , cum quibus vel
super quibus duxerit dictam blavam vel legumina ;
quilihet possit capere et aufferre, raedietas predi-
ctarum rerum omnium sit comunis et alia capientis.
Salvo eo quod hominibus Novarie et iurisdictionis
liceat mittere et ducere suam blavam ad civitatem
Novarie et ad domum suam vel sibi locatam, vel
et qui aliter dnxerit, amittat diciam blavam, legu-
mina et bestias, cuni quibus ipsam vel ipsa duce-
rel, et insuper solvat pro banno comuni Novarie
pro quolibet slario sol. xx imp , et quilibet possit
capere et accusare, et habeat medietatem otnnium
prediclorum; et insuper teneantur facere scribi et
pensari farinatn iactam ex ipsa blava, et legumina
fracta et pistum ad portam unde exierit, vel ad
quo voluerit in Novaria vel suburbiis sine fraude. b portam ubi scribi debuerit, sub pena et bano pro
CCCXXX. Item quod aliqua persona Novarie vel
suburbiorum non audeat nec presumat eraere bla-
vam vel legumina nisi in bloreto , nec recipere
blavam vel legumina in dorao sua vel sue habita-
tionis, nisi fuerit sua propria blava vel legumina;
et qui contra fecerit , amittat blavam et legumina,
et insuper solvat pro banno comuni Novarie pro
quolibet stario sol. xx imp. ; quilibet possit accu-
sare, et habeat medietatem *.
CCCXXXI. Item quod quilibet hospes et que-
libet alia persona Novarie et suburbiorum teneatur
et deheat denuntiare suis hospitibus et illis, qui ad
qualibet vice sol. xx imp. Quilibet sit accusator et
habeat medictalem.
CCCXXXIV. Item quod omnes molendinarii
Novarie et curie Novarie, el qui acceperinl blavam
in Novaria vel suburbiis, teneantur et debeant in
quolibet die dominico ducere in bloretura coutunis
Novarie coram ancianis super hoc deputatis totam
multuram quam habuerint in ipsa septimana, et
facta inde ratione cum superslite ac notario sue
porte, qua sil consignata, faciant inde suam volun-
talem in Novaria vel suburbiis ; salvo eo quod dicti
rectores vel potestas qui pro tempore fuerit, et
domum suam vel quam habitaverit, venerint , ut consules militum et paraticorum et anciani partis
blavam vel legumina, que duxerittt, ducant directe vel maior pars eorum, qui tunc ftterint in Novaria,
in bloreto , et ut non discaregent neque vendant c possint previdere de eorum mullura illis de Valie-
eam vel ea nisi in bloreto, sub pena et bano pro umbrosa 1 et aliis fralribus *.
qualibet vice libr. x imp. quilibet sit accusa-
tor, et habeat medietatem.
CCCXXXII. Item quod omnes moiinarii et me-
natores teneantur et debeant intrare et exire cum
blava, leguminibus, pisto et farina per portas porte
s. Gaudentii et porte s. Agabii tantum, et non per
aliquam aliam portam vel pusternam civitatis, et qui
contra fecerit, amittat blavam , legumina et pistum
etbestias, cum quibus duceret aliquid de predictis,
et insuper solvat pro banno comuni Novarie pro quo-
Iibet stario sol. xx imp. Quilibet possit capere, et
detinere et accusare, et habeat medietatein omnium
predictorum, et nichilominus teneantur predicti
moiendinarii et menatores redere et restituere
dictam blavam et Iegumina illis quorum fuerint ■
A Additum est qood quilibet possit vendero blavam in dorao sua
iropune et empiori emere.
» M.cc. lxxxi, die roercurii v marcii , aditom est ubi dicit « libr. x »,
libr. xxv sit pena.
%. tab. ( ). Baldinus.
c M.cc.lxxxi, die mercurii v marcii, additum est huic statuto, ut
pessit ire per omnes portas masiras civitatis.
Sign. tab. ( }. Baldinus scripsit.
9 M.cc.lxxxi, indielione vuu, die martis xxu mensis iulii , ad-
ditam est predictis duabus adiectionibus scriptis per Baldinum
notarimn hoc anno, die mercurii v marcii , per dom. Bonifa-
cium de Casanova iudiceth et nunc vicarium propter eius ab-
senciam dom. Iacobi Busche potestatis Novarie , de consilio et
voluntate Raynerii Tornielli et Brexani CabaUacii et sapientum
ad hoc ordinatorom per consilium generale civitabs Novarie,
babiu inde licencia a consUio generali civitalis Hovarie hoc
apno.diedomimco xx mcnsis iulii.quod ipsedne adiectiones
habeant locum et durent hinc ad s. Petrum de messlbus prox.
venientem tantum.
Sign. tab. ( ). Gracianus Grita notarins scripsit
A M.cc.lxxxi, die mercurii v marcii. Statutum est et ordinalom,
quod nullus portus leneatur nec possit csse in Ticino preter
portum Camari et portum Galiati; et qui conlra feoerit, pu-
niatur in libr. cc imp., quas si non solverit et captus fuerit,
ponatur in carceribus comunis Novarie , de quibus exire non
possit donec solverit predictas libras cc. Qnod statutum ha-
beat locnm tantum hinc ad s. Petrum proximum ; et salvo eo
quod a dicto termino in antea, si qnis babct ios tenendi por-.
tum in Ticino, illud ius sit salvum sicut erat ante hoc statutum.
Sign. tab. ( ). Baldinus seripsit.
1 Opcra et pietate episcopi LiUfrcdi JVovariae conditum ett mona-
chorum s. Mariae Fallis Umbrosae coenobium v kalendas octo-
brit onn. ucxxtv exlra urbem apud ecclesiam t. Bartholomw
in tuburbio s. Agabii ad locum qui dicebatur Font Botonit,aeii-
ficalis inibi eccletia ipta, poitmodum contecrata anno ucxxnn
die xv octobris , et monasterio. Plura hune antUlUem ad ec-
clesiae utilitatem et commodum egiste memoriae traditum ttt.
Erslabant ro loco pluret romanae in marmore inscriptionu
(Cf. Rocca I marmi scrilli di Novara romana ), quae flovariam
in canonicatet Catltedralu eecletiae aedet vetuttu lapidibut
inttruclat inlatae tunt, porticusque parietibut infixae bonartm
lilterarum incrementi et perennitatis ergo. Pecuniatn Ului
coenobium cathedrali capitulo decimae tituto impendebat, ut
apparet in charta, qua * dato arbitrio dominU tacobo orcW-
« diacono, lacobo preposito , lacobo Gorricio Utaurario et Od-
« demario Buzio t. Gaudentii prepotito aa) ttatuendun
• et ordinandum de tei vicio eccletie et de debito tobendo, guod
« imminet tpn ecclene, ttaluerunt et ordinaverunt , ut pr«
» tervicio ecclesie et pro expensU comunibui remaneaul i*
• comuni omnes decime civitalU, molendinum de pusterM,
• decime Catnari, decime lohane item futa denariorum
' que sunt in civitate, que tunt in pratU ct ex abtida et
• monatterin yallU Vmbrose » (Chart. u octobr. iiccxxtr
in Monum. llist. I'atr. tom. /, col. ixS7).
Digitized by
Google
t
75'
COMMVNITATIS NOVARIAE
;58
CCCXXXV. Item quod aliqua persona non au-
deat nec presuinat vendere pistum de niileo nec
facere pislari mileuni ad vendendum, et qui contra
fecerit, det pro banno comuni Novarie pro qualibet
vice sol. lx imp. et amittat pislum ; quilibet possit
accusare, cuius banni et pisli medietas sit comunis
et alia accusatoris.
CCCXXXVI. Item quod aliquis portator veJ reven-
ditor civitatis vel suburbiorum Novarie non audeat
nec presumat vendere vel mensurare blavam vel Iegu-
mina; et qui contra fecerit, amittat blavam et legu-
inina, et insuper solvat pro banno comuni Novarie pro
qualibet vice sol. lx imp. ; quilibet possit accusare,
medietas cuius blave, Ieguminum et banni sit comu-
nis, et alia accusatoris; salvo eo quod Iiceat reven-
vendere pauem , silicet per vium rectam a domo
habitationis Barberii de Orlello versus porticum
comunis nec alibi audeat vendere vel tenere pa-
nem a solis ortu usque ad hoccasum ; et qui contra
fecerit, amittat panem, et insuper solvat pro banno
comuni Novarie pro quolibet pane duodecim impe-
riales ; qudibet sit accusator, medietas cuius banni et
panis sit comunis, et alia accusatoris.
CCCXXXIX. Item quelibet persona, que vendere
voluerit dictum panem , habeat suas balantias et
libras et uncias et pondera, ubi vendiderit vel
vendere voluerit ipsum panem , et illum panem
debeat ponderare cuilibet emptori, si voluerit em-
ptor , et dare ei ipsum panem ad pensam tunc
temporis ordinatam ; et qui contra predicla vel
ditoribus fenestrarum vendere ad suas fenestras et in b aliquod predictorum fecerit, solvat pro banno co-
plateis legumina ad quartinum et minimas mensuras.
CCCXXXVII. Item statuerunt et ordinaverunt ,
quod aliqua persona non audeat nec presumal ,
postquam miserit blavam suam ad vendendum ,
ipsam einere vel emi facere ullo modo; et qui
contra fecerit, amittat blavam et solvat bannum co-
muni Novarie pro qualibet vice libr. l imp. *; qui-
libet sit accusator, medietas cuius blave et banni
sit comunis, et alia accusatoris •.
CCCXXXVIII. Item quod omnes fornarii et for-
narie et bolongarii et bolongarie et omnes alie
persone, que panem voluerint facere ad venden-
dum, possint et debeant facere ipsum panem pul-
crum et bene coctum et bene saxonatum, secundum
pensam tunc lemporis ordinatam iuxla valimenlum c sunt vel qui pro tempore fuerint, duos superstites
muni Novarie pro qualibet vice sol. lx imp.
CCCXL. Item quod quelibet persona, que panem
fecerit ad vendendum , teneatur et debeat habere
et ponere signum suum super quolibet pane, in
quo signo et super quolibet pane suo possit legi
nomen illius qui fieri fecerit dictum panem ; et qui
conlra fecerit, solvat pro banno comuni Novarie
pro quolibet panc duodccim imperiales , et amittat
ipsum panem non signatum ut supra ; quilibet sit
accusator , cuius banni et panis medietas sit co-
munis et alia accusatoris.
CCCXLI. Item A quod dicti rectores et potestas
qui pro tempore fuerit, teneantur et debeant eli-
gere cum consilio consulum paraticorum, qui nunc
blave; et quelibet persona Novarie et suburbiorum,
que ipsum panem fecerit ad vendendum, teneatur
et debeat portare vel portari facere diclum panetn
ad banca calegariorum vel in bloretum comunis
Novarie vel ad s. Ambroxiuni , ubi consueverunt
A M.cc.lxxxi, die mercurii v marcii, adituro est ubi dicit • lib. i. »,
adatur adbuc quod non possit habore offitium nec esse do
consilio infra quinquenniura.
Sign. tab. ( ). Baldinus.
K M.cc.lxxxi, die mercurii v marcii , statutum est quod nutlus
possit emere ncc facere scribi in broreto et aliquam blavam,
nisi ad suum proprium usum tantum et familie sue , ct qui
babitet in Novaria vel suburbiis; et qui contra feccrit, solvat
pro banno contuni Novarie pro qualibel vice libr. x imp. Et
quilibet volens emere blavaiu iuret ad sancta Dei evangelia,
ut infra, et qui non iuraverit, non possit babere de predicta
blava, et si aliquis voluerit blavam vcndere, si fuerit comuoe
loci vcl burgi , consul vel nuncius proprius ipsius burgi vel (
ville tantum de ipso burgo vel villa debeat vendere ipsam
blavam et non alius; et comune burgi vel ville nec aliquis
alius non possit facere scusari dictam blavam alicui alie per-
sone, sub pena et banno comuni burgi ct ville libr. xxv, et
speciaii personc lib. x. Et be adiectiones scripte et aposite
per Baldinum de Monliculo notarium et stalutorum apositorcm
liabeant locura tantum usque ad s. 1'etruin proxinie venturum.
Sign. tab. ( ). Baldinus suprascriptus scripsit.
M. cc.lxxxi , indictione vim, die raarlis xx mensis iulii, ad-
ditum cst istis dnabus adiectionibus scriptis in isto margine pcr
Baldinum notarinm hoc anno, die mercurii v marcii, per dom.
Bonifacium de Casanova iudicem et assessorem et nunc vi-
carium propter eius absenciam dom. Iacobi Rusche potcstatis
Novarie, cum consilio Raynerii Tornielli et Brexani Caballacii
ot sapientum ad hoc electorum, habita indo licentia et aucto-
rilale a consilio generali civilatis Novarie facto hoc anno, die
dominico xx mensis iulii , quod iste duo adiectiones durent
et habeant locuro hinc ad s. Petrnm de messibus proximo
venicntem tantum.
Sig. tab. ( ). Ego Cracianus Grita notarius coraunis scripsi.
sive raspiees 8 et unum notarium, et eos mutare per
tempora, quibus tribus vel duobus eorum detur
fides, et qui debeant circare semel in die omnes
fornarios et facientes panem ad vendendum, et ac-
cusare quos invenerint deliquisse ; similiter et con-
suies paraticorum vel duo eorum simui possint
circare et accusare, et detur eis fides; qui super-
stites sive raspices et eoruin notarius debeant iu-
rare ad s. Dei evangelia, quod bona fide et sine
fraude facientet exercebunt eorum oflicium legaliter
M.cc.lxxx, indictione vm, die mercurii xi decembris, canzel-
latum est istud statutum auctoritate consilii generaiis civitatis
Novarie facti hoc anno, die lune quarto novembris.
Sig. tab. ( ). Ego Dexeratus Auricula notarius istud sta-
tutum canzellavi.
i JHercatum animalium olim in Ortello /iebat, ut ex ttatutit
» a. mcdlx patet: • Item ttatutum ett et ordinatum, quod mcr-
> catum bouum et animalium non fiat ampliut in Ortello, sed
• quod meroatum bouum et animalium fiat et fieri debeat in
• prato Martalliae, el mercalum porcharum et caprarum in
• pasquario t. Gaudentii seu in Marzallia. Et potettat qui nunc
» est et pev tempora fuerit , teneatur prohibere et exeeutioni
» mandare quod mercalum non fiat in Orlello necin pasquario »
flib. /, cap. exxu). Orteltum erat prope urbit easlrum, «prope
• et anle castrum civitatis Novarie », ut in charta in arch. Cathed.
In t. JUariae parocciae finibut comprehendebalur, ut habetur in
conventione inter Olricum Alzalendinam et Gregorium Pilqtrum
initam quemdam communem murum eonstruendi scupotius extol-
lendi inter eorum domot existcnlcm in parvccia t. Mariae dc
Ortelto lungo (Chart. iy iun. Mccxcru in tabular, eod.J.
Raspices centeo fuitse milites iustitiae , ut eruilur ex yercellarum
statutis: « qui tamen campariut vel accusator iurel campariam
• coram raspit, et accusaliani dieti camparii credatur, niti
> aceusalus fwril suam defewionrm ette iuslam * (fal. u').
Digitized by
Google
7 5 9
STATVTA
760
sine servitio vel tributo; similiter et pensatores a
blave, leguminum et farine et pisti et eorum no-
tarii ad portas ordinatas superius eligantur et mu-
tentur per tempora, cum consilio predictorum pro
custodia blave hac leguminum facienda.
CCCXLII. Item statutum est, quod tota blava,
bestie, panis et quecunique lucrata fuerint occa-
xione presentium ordinamentorum, que in comune
Noyarie pervenerint, serventur et gubernentur, ita
quod modo aliquo exinde non possit aliquid expendi,
nisi solummodo pro custodia blave ac victualium
persolvenda A .
CCCXXIII. Item quod dicti rectores et potesta-
tes, qui pro tempore fuerint, teneantur et debeant
eligere cum consilio et voluntate consulum parati-
CCCXLV. Item stalutum est A , quod venturus
potestas, qui erit post annum novum in anno currenti
m.cc.lxxx, debeat dare de here comunis Novarie
in peccunia numerata de denariis primi fodri, quod
imponetur per ipsum potestatem et comune Novarie
Leono Scudario libr. c imp., ita et taliter quod
dictus Leo faciat cassari de debitis immineutibus
comuni Novarie libras c imp., ita quod debitnm
comunis Novarie diminuatur in libris c.
CCCXLVI. Item statutum est », quod omnes
adequantie, que non sunt solute de anno currenli
m.cclxxviiii , teneatur subsequens potestas, qui
erit anno currenti m . cc . lxxx ipsas adequantias
solvere et solvi facere, et omues alias adequantias
sui temporis , scilicet adequantias anni currentia
corum B , qui nunc sunt etpro tempore fuerint, duos b m.cclxxviiii in primo fodro, quod imponetur per
custodes in qualibet porta et pusterna et fracta
civitatis et suburbiorum bonos et utiles et legales pro
custodia blave et victualium facienda , et ipsos mu-
tare per tempora, secundum quod visum fuerit expe-
dire. Quibus custodibus et aliis, qui mittentur pro
custodia blave et leguminum, dicti rectores et po-
testas qui pro tempore fuerit, teneantur et debeant
facere completam solucionem de hiis, que Jucrata
fuerint occaxione presentium statutorum; et si quid
defecerit, quod ipsi et quilibet eorum possint et eis
liceat compensare pro se et aliis in quolibet fodro,
quod per comune Novarie imponetur.
CCCXLIV. Item quod suprascripti custodes te-
neantur et debeant continue stare ad eorum custo-
potestatem, qui ent anno currenti m.cc.lxxx, et
adequantie , que erunt anno currenti miUesimo
cc.lxxx, solvantur medietas infra s. Pelruin , et
alia medietas ante exilum sui regiminis per unum
menseni; et sit precisum °.
CCCXLVII. De compusturis potestatum campank.
1 Anno currenti m.cc.lxxvii, indictione quinta,
die tnercurii v intrante madio. Hec sunl statuta et
ordinamenta facta per dom. Ottonem Mazonem
iudicem et vicarium propter absentiam domini
Uberti de Becaria potestatis Novarie, et per sa-
pientes super hoc electos et consiitutos per dictum
vicarium, habita inde forcia et auctoritate ab illis
de consilio generali , et examinata et aprobata et
dias, et ibi taiiter custodire, quod blava, legumina c constituta et faota per dictum vicarium etper illos
vel victualia per eius portam, puslernam vel fractam,
ubi debuerint custodire, non educantur; et qui
contra fecerit, solvat pro banno comuni Novarie pro
qualibet vice sol. lx imp. Quilibet sit accusator
et habeat medietatem c .
A Salvo eo quod de pane, qui lucratus fuerit, possit et liceat dari
carceratis. Hec adiectio facta est de pane n . cc . ixxxi, iodictione
viiii , die martis xx mensis iulii , per dom. Bonifacium de
Casanova iudicem et assessorera dom. lacobi Rusche potestatis
Novarie et nunc eius vicarium propter eius absenciam, habito
inde consilio sapientum , qui ad hoc fuerunt deputati , habita
inde licencia a consilio generali civitatis Novarie facto hoc
anno, die dominico xx mensis inlii.
Sig. tab. ( ). Ego Gracianns Grita notarit» coraunis scripsi.
H.cc.lxxxi, indictione vim, die martis xxii mensjs iulii
additum est isti statuto per dom. Bonifacium de Casanova iu-
dicem et assessorem et nunc vicarium propter eins absenciam
dom. lacobi Rosche poteslabs Novarie, cum consilio et volun-
tate Raynerii Tornielli et Brexani Caballacii ct sapientum
qni ad hoc fuerunt depotati , habita inde licencia a consilio
generali civitatis Novarie hoc anno , die dominico xx mensis
iuhi , qood aliquis non audeat nec presnmat dicere alicui ,
qnod vellet emere ad lapidem aliqnid de predictis captis et
qne caperentur, ut non debeat emere ; et qui contra fecerit ,
componat et det pro banno corouni Novarie libr. x imp. qua-
Hbet vice, et de hoc delur plena fides cuique, qoi dixerit et
acusaverit boc sibi dictom fuisse per aliqnem.
Sign. tab. ( ). Ego Gracianus Grita notarios eomunis scripsi.
et consulum militum et anciani seu ancianornm partis.
M.cc.lxxxi, indictione vim, die marlis xx mensis iolii. Item
statutnm et ordinatnm est , quod potestas teneatnr et debeat
mittere qnalibet die semei in die ad minus duos per portam,
qoos voloerit, ad portas et fractas civitatis et suburbiorum ad
inqoirendnm an custodes portarom et fractarnm ad costodiam
fnerint an non , et secundnm quod invenerint, referant et dent
in scriptis polestati, et eligantur nsque ad vin dies tantom,
«t sic de viii diebus in alios viti dics alios eligal , et ilii qui
de consilio generali, die veneris vn intrante madio
in pleno consilio ad sonum campane more solito
oongregato, et lecta, publicata et divulgata in blo-
reto comunis Novarie in publica concione tubis
et campanis more solito convocata die dominico
nono intrantc madio.
CCCXLVIII. Statutum est D quod eligantur duo
potestates campanee per portam, qui hinc ad an-
num unum proximum teneantur et debeant custo-
dire et facere custodiri territorium curie Novarie
sue porle , in qua custodia intelligantur orluli ,
campi , vinee et ramponate 3 de intus circam, que
non atcstant domui sue , que habitetur, et qui
fuerint ad hocelecti, non habeant aliquod salariuro a comuni,
ot possint cogi ad predicta facienda osqne ad s. Petrum prox.
venientem ; et usqne ad ipsum terminum dnret hoc statatum ,
et detur ipsis inquixitoribus plena fides sioe aliqua deffensione
danda custodibus. Eo salvo et addito , qnod si de duobus cu-
stodibus unus foerit inventus ad custodiam, quod alius re-
maneat impunitns de ipsa circa et inqoixitione.
Sign. tab. ( ). EgoGracianus Grita notarius corouoisscripsi.
* Canzellatum est istud statutum, secnndum quod ordinatom fuit
per dominos Guidonem Barbavariam et Doratum de Camodeia
et Francinum Gritam emendatores statutorum ■.cc.Lxxxnn.
Sign. tab. ( ). Ego Gracianus Grita notarius buic emenda-
tioni et caozellalioni interfui.
* Cassetur.
c Qood dictom est de adequantiis anni m.cc.lxxx, hoc idem sta-
tutum est per omnia de adequantiis currentis m.cc.lxxxi.
» Cassentur omnia statuta campanearum.
1 Rurnu duorvm foliorum defectut hoc hco lammtari oportet.
3 Ramponatac nomine inlelligi arbitror terrat vitibvt tpeciali H»dQ
contitat ( vulgo ronco /
Digitized by
Google
:6i
COMMVNITATIS NOVARIAE
762
i$
•*
lt
%
potestates teneantur et debeant infra tercium diem a
post denunciationem eis factam omnia dampna et
guasta, que fierent in die vel in nocte in dicto
territorio , emendare et restituere illi et illis , cui
et quibus dampnum sive guastum factum fuerit,
data (ide cuilibet bone oppinionis , qui dixerit se
dampnum passum esse usque ad sol. v imp. , iurante
ipso sive domino sive massario 1 ita verum esse, et
si iurare noluerit, quantum extimatum fuerit per
exstimatores; salvo eo quod de igne posito vel sco-
vatura a vel incisione vinearum vel ramponatarum
sit secundum formam statuti comunis Novarie ; a
quinque vero solidis supra et ab inde inferius dam-
pna et guasta, que domini eorum iurare noluerint,
eligantur duo boni homines et legales per portam,
CCCXLIX. Item quod dicti potestates campanee
habeant forciam eligendi quos et quotvoluerint
custodes in sua porta, qui sint ad minus quatuor
per portam, et ipsos quatuor teneantur et debeant
ad minus habere, eligere et tenere in sua porta et
in custodia suprascripta.
CCCL. Item quod quilibet ipsorum potestatum
et custodum possit et teneator acusare in sua porta,
et detur eis fides.
Item quod predicti potestates et custodes et qui-
libet eorum teneantur et debeat acnsare illos, quos
invenerit culpabiles, ipsa die vel sequenti.
CCCLI. Item quod custodes fractarum , subur-
biorum et portarum et pusternarum civitatis tenean-
tur et debeant ad suas custodias capere personaliter
qui debeant extimare omnia dampna et guasta, que b et in fortiam potestatis Novarie consignare omnes
fierent ut supra in territorio sue porte, et secundum
quod extimaverint , debeant et teneantur dicti po-
testates emendare ; qui extimatores solvantur a dictis
potestatibus arbitrio domini potestatis Novarie. In
qua curia Novarie intelligantur Castellacium 3 turris
porti, Guilengana, tota Scartabalia et caxina baragie
BuIIinorum et barazia et a Yignallo citra , et Ma-
theum et caxina reste Porche, et a dictis confinibus
versus Novariam.
1
Massarius a voce matsa sive masttu ortum dueit aut potiur
mansui , quo tetuu vocem illam usurpatam apud Castiodorum
legimut et 1. Gregorium in tabulit marmoreit, quae in batilieit
tt. Pelri et Pauli affixae tunt; ibi enim matsa caesariana ,
matta pontiana, massa quae appellahatur ad aquat salvias et
aliae , quae plurcs fundot et oliveta eontinebant a t. Gregorio
iitdem batilicit donatae. Apud nos passim et vulgo massarius
est colonut mansi seu mattae, et in agro ipso novariensi massi
nomen mantit praecipue in civili epitcopi ditione , cuiui terri-
torium in matsoi divitum et variis nominibus distinctum lcgitnr
in veteribus lihris, quibut praedia recensentw episcopali fisco pen-
sitantia. Mansut praedium eliam erat coniunctam sibi habens
rutlicam domum, quam homincs habitabant illud colentet idcoque
manentet dicti; nuncupatut intuper est Manerium a Gonxalet
in tuo Commeot. ad eap. Qaerelam • de Simon. » ita definitum :
« Manerium est habitatio cum certa agriportione »; unde nomen
oppido Burgomanerio derivatum ferunt. Vetustior est vox ilia
potieuionem vel praedium signifieans; nam mamum unicuique
eccletiae eise debere cautum est tn e. r de cent. , cuiut verha in
capitularibut Caroli Magni habentur. In itlud cap. glotsa et In-
nocentius mantum dicunt apud Italos esse praedium, quod duo
bovum paria colunt , ted in eo caeu ait Innocentiut dotem eccle-
tiae inteltigi, ex qua clerieii et eccleiiae necessaria tuppedi-
tantur. Cuiacius mantum fundum definit, unde quit te et fami-
tiam suam tutri potest tatii commode et vectigal sive centum
domino referre, et curtem in tnanto etie ticut villam in fundo;
et non a mentura icd a maoeodo dictum eite videtur, ut Baldus
dixit, et manentet seu commanentet dicti tunt villici teu coloni
iuxta eundem: mansut eit praedium in quo manent hominei,
qui aiiquando dicU tunt eliam mantuarH sive massarii.
Cf. notam ad capit. lxxxiv.
Casteliacium , cuiut adhuc eo loeo rutticae domui nomen superest,
altero pene ab urbe lapide est ad sinittram viae quae Olengum
tendit, et iis temporibut urbit iptiut munitionum part erat.
Gailengana erat ager tive territorium Guilengo vico circum-
ttant et pertinene prope urbem; Scartabalia ea regio vocalur,
quae inter suburbium 1. Martini, oUm Barazzolo, et loeum cui
vulgo Torrione Quartara nomen ett, intercedit etiam in prae-
sem. Barazia Buliinorum apud fluvium Terduphtm iacet inler
JVovariam et Camerum, et nunc Cascina de' Boilini dicilur.
Barazia vero dicebatur terra inculta , patcuis tantum et ttra-
mini apta. In testamento quod * Arnaldut presbiter et tkeso-
» reriut de ordine 1. matrit Dei novarientii eccletie » condidit
die /// ianuarii ann. mxci nominatur « campus wnu» qui iacet
» in barazia iuxta viam Rainaldi » (in tabul. ecel. Cathedr.J.
Matthaei locus nune vutgo dicitur al Ctoche prope suburbia ,
et nominatur in litteris Innocentii pontificit a. Mcxxxiit, quibu»
« in Matheo eccletiam s. Martini cum omnibut decimit tuit et
et singulas personas portantes ligna vel erbam vel
fenuin vel blavam vel uvas, nisi ea portaverit de
sua terra , busco , prato vel vinea vel possessione
vel sibi locata ; et si aliter fecerint , totum eorum
salarium sit comuni Novarie publicatum, et ab eo-
rum custodia sint remoti; salvo eo quod liceat cui-
Iibet persone portare et ducere ligna sicca de
buschis et erbam de buschis et fossatis , que fos-
sata sunt super viis publicis.
CCCLII. Item quod predicti potestates campanee
et predicti custodes eorum possint et debeant et
teneantur capere et detinere et in forciam potestatis
Novarie consignare omnes personas, quas invenerint
portantes vel habentes aliquid de predictis prohi-
. bitis , nisi illud portaverit de sua terra , busco ,
prato vel vinea vel possessione , vel sibi locata.
CCCLIH. Item quod potestates campanee possint
et debeant et teneantur inquirere per famam et
omnibus aliis modis omnes illas personas, que sunt
infamate de furtis faciendis in vinea, prato vel
orto vel aliena possessione et de receptoribus eo-
rum l , et ipsas personas infamatas et omnes alias,
quas crediderint esse suspectas sive comunia sive
speciales personas, denunciare potestati Novarie;
qua denunciatione facta , dictus potestas Novarie
teneatur easdem personas et comunia infamatas et
denunciatas ut supra bannire de maleficio , furto
d
» mansit octo et districto totiut vUle • it confirmat canonicis
t. Mariae novariensis, nec non in donatione Omradi imperalorit
anno mxxv Petro epitcopo facta, ei tribuentit • quidquid habet
» Ubertut tn urbe IVovarie et forit et speciatim corticellam in
» Matteio , qui locut est prope urbem , et in Aieiadt , Crescia et
» Suno. » Vignallum parvus vicus est secundo ab urbe bipide.
E conlra ti praedium per eolonum ad meliorem conditionem ad-
ductum fuissel, haee statuta sunt circa utilitatem quae ex eo
redundaret, ut in membrana taec. xm conscripta detumitur: « ti
• quod hedificium colonus partiariut vel fictabilit de lignit vel
• materia mattaricii tuper fundo domini totum domini
• utilitati cedat. Verum ti aliunde materiam tumpserit , do-
» mino eoncedetur facultat tuperficiem tantum emere, quantum
» ea detracta et soluta pottet extimari; alioquin colonxu , par-
» tiarius vel fietabiKt iltam sine lesione prioris statuti poterit
» impune aufferre » (De melioramento faclo super fundo locato
in quem pervenire debeat, sub capit, cxi statutorum novorum
tecundi libri). Quid cero m illo priore statntb, de quo in loco
nuper allato termo ett , praeccptum fucrit , plane ignoratur.
Haee addidi, qvamvit aptiitimut ad ea locut non tit, ut cotte-
etat patsim ttatulorum veterum reliquiat antiquitatum studioso
exhiberem , aKotque ad idem operit allicerem.
n
Digitized by
Google
;63
STATVTA
7G4
et rapina, et de civitate et districtu Novarie expel- a eorum possessiones non custodiantur per predictos
lere , nisi fecerit bonam et ydoneam securitatem
de non offendendo , et parendis mandatis domini
potestatis. Et insuper predicti potestates campanee
et eorum custodes possint et debeant, ut eis vide-
bitur, ire in sero et noctis tempore ad domos
predictorum sic infamatorum, et si ipsos non inve-
nerint ad domos eorum, quod teneatur easdem per-
sonas infamatas non inventas ut supra accusare, et
potestates campanee , et predicti potestates cam-
panee teneantur denunciare dictis sacerdotibus et
clericis et religiosis personis, si voluerint, predicta,
nec antea quam responderint velle attendere supra-
scripta, possint accusare super terris eorum.
CCCLX. Item quod predicti potestates campanee
et eorum custodes possint capere et pignorare et
robare omnes malefactores et fures et suspectas
tuncpotestasNovariecondempneteundemnoninven- personas ad eorum arbitrium, et quelibet persona
tum in sol. x imp. pro qualibet vice, nisi habuerit
parabolam a potestate Novarie vel eius assessore
absentandi, vel nisi iustam habuerit deffensionem.
CCCLrV. Item quod predicti potestates campanee
et eorum custodes possint et debeant et teneantur
teneatur et debeat eis dare auxilium ad ipsos ca-
piendos et robandos.
CCCLXI. Item quod potestas Novarie teneatur
et debeat facere fieri et denunciari in arengo et
per burgos coherentes civitati omnia edicta et cri-
capere et detinere et potestati Novarie consignare b das et ordinamenta spectantia ad utilitatem dicte
suprascriptas personas infamatas et alias quascum- custodie, que sunt facta et que fierent per sapientes,
que suspectas personas eorum arbitrio, quas inve-
nerint extra suburbia civitatis postquam sero fuerit,
et tunc potestas Novarie condampnet eos in sol. v
imp. pro qualibet persona , et plus et minus suo
arbitrio, vel processum faciat in eis, habito respectu
ad qualitatem negocii et persone.
qui super hoc sunt electi per potestatem Novarie,
et ea omnia firma tenere et execucioni mandare,
secundum quod ipsi potestati Novarie pro meliori
videbitur expedire.
CCCLXII. Item quod predicti potestates campa-
nee et custodes eorum vel aliquis eorum non au-
CCCLV. Item quod aliqua persona non teneat deat nec presumat tributare aliquam personam nec
ultra. duas capras, que ducantur ad pasculandum
inter predictos confines, et quod aliquis non possit
custodire nec situul ducere nisi duas capras , sub
pena et banno pro qualibet vice den. imper. xii
pro qualibet capra.
CCCLVI. Item quod potestas Novarie et eius as-
tributum recipere nec tributum petere nec peti fa-
cere ; et qui contra fecerit , solvat pro banno co-
muni Novarie Iibr. x imp. et a suo officio sit remotus,
et credatur et fides adhibeatur cuilibet cum unico
teste, ac si legittime foret probatum.
CCCLXIII. Item quod aliqua persona suspecta
sessores teneantur omnes accusationes, quas facient c non debeat varegare circas 1 suburbiorum in sero
dicti potestates campanee vel eorum custodes, absol-
vere vel condampnare infira vrn dies a tempore dicta-
rum accusationum , vel sicut sibi videbitur expedire.
CCCLVII. Item quod aliqua persona quecumque
sit, sive habeat parabolam a domino sive non, non
audeat nec presumat spigolare in aliquo campo ,
donec blava fuerit abducta de campo, sub banno
pro qualibet vice sol. v imp.
CCCLVIII. Item quod si aliquod dampnum datum
vel factum fuerit, et tempore dampni dati ignoretur
quis dederit dampnum, et predicti potestates cam-
panee emendaverint dampnum, et postea reperierint
quis dederit dampnum, quod ille malefactor illud
dampnum emendare ipsis potestatibus teneatur.
CCCLIX. Item quod si sacerdotes , clerici et <
religiose persone noluerint solvere predictis pote-
statibus predictas compusturas et salarium 1 , quod
vel in nocte, nisi per hostia vel portas vel vias
publicas consuetas, et qui contra fecerit, solvat pro
banno sol. x imp. , quos si solvere non poterit,
ponatur ad berlinam.
1 Nedum huiutmodi praestationet tolvcre clerici renuebant, sed et
communia reipublicae vectigalia et tributa denegabant titulo et
privilegio exemptionis. Hoc non uno constat documento ; el
in tabulario ecclesiae Cathedratit novarientis extal charta ex-
hibent formam iuramenti, quo canonici promittebant • quod
» in rebus huiut eccletie t. Marie vertendit in communes usus
>• ecclesie non ero in fraudem fratribut meis in hac concor-
» dia contittentibut et eam tervantibut, et hoc utque ad duot
• annot vcl eliamplut, tecundum hoc quod fratribus placuerit.
» Bt promitto quod nunquam in consilio vel in facto ero quod
» eccletia itta consulibus vel populo det fotrum aut dacium
» tn facto vel consilio facere aliquid de his que spectant ad
» munilionem civitatis , nisi in comune contilium et arbitrium
» fratrum omnium aut maiorit partis. Et promilto quo4 non
» ero in fatto vel cum consilio, quod aliquit del deicendentibu*
» ab eis consulibus, qui nuper clavaturam camere noitre jrt-
• gerunt, hii tunt Odemariut de Boniprando, Ardicio Garricuu,
» Ugo Afussus, Cartevariut de Cantalupo, Rogeriut Busius, Cui-
» lielmut de Nibiola , eligatur ut tit frater et canonicus istm
» eccletie , donec vixerint illi patret, qtti hoc maleficium ftet-
» runt. Nec ero in facto vel in contilio quod aliquit de detctn-
» dentibut ab eit consulibus , qui deincept alios iurare faciant,
» quod aliquod maleficium inferant huic ecclesie , eligatur in
» fratrem et canonicum ittius eccletie, donec vixerintillipatra,
» qui hoc maleficium iurare fecerunt. Nec ero in facto vel con-
« tilio quod aliquit de detcendentibui ab eii, qui deinccpt
» ecclesiam vel ctauttrum nostrum vel domos fratrum, qu
» tunt circa ecclesiam , violenter intraverint , et res frairm
» communes vel tpecialet inde violenter abstulerint, vel aliqvem
» defratribut m clauttro percutterint, vel domos fregermt,pott-
* quam mihi cognitum erit , eligatur ut tit frater el canonicus
» istius eccletie , donec vixerint patret qui illud maleficim
» commiterunt. Nec ero in facto vel in consilio, quod Anfustw
» et Vicinus et Garbania habeant recompensalionem vel reddi-
» tionem de his , que ipsi dabunt consulibus aut eorum mtiio
» t>«/ alicui hominum pro saeramento , quod ntiper fecerunt tn
» arengo contulibut, nisi per iustitiam convincamur reddere aut
» recompentare. Et quieumque canonicorum ittxut ecclesie prt-
» tentutm vel futurorum , pottquam tcierit , infra quadraginta
» diet hoe totum ticut alii fratrei non promiserit et fecerit,
» non ero cum eo in societate in communibus comiliis eccle-
» tie nec in capitulo nec tn refectorio, quamdiu hoc idem ft-
» cerxt, et ad voluntatem et tocietatem fratrum omntttm aut
» maiorii partit redierit. Et hoc totum salvo debito honorc
» epitcopi » (Cart. hclviii meme februario in Monara. llist
Patav, 1, col. S4S).
t Fortasse atcensu muroi urbit superare vel suburbiorum fints
transgredi, ital. valicare et varcare, a lat varicare. Veeit hatc
vox in glost. Ducang.
Digitized by
Google
-65
COMMVNITATIS NOVARIAE
-.66
4
SCj;
Bfc
p6
te-
CCCLXIV. Item quod dicli polestates campanee a
pro se et eorum custodibus habeant pro suo sa-
lario omnes compusturas et condempnationes ac-
cusationum eorum, quas fecerint in sua porta, que
compusture A et pene sint et iulelligantur ille, que
in statuto comunis Novarie continentur, tam pro
parte domini quam pro parte comunis. Et insuper
habeant pro quolibet modio vinee et ramponate et
terre arabilis ' habentis blavam vel. legumina, que
colliguntur hoc anno, et pratorum grassorum im-
periales duos, et nihil habere possint de blavis, que
debent seminari de mensibus septembris et octo-
bris et ab inde in antea usque ad anniun novum,
sed ipsas nichilominus custodire et emendare te-
neantiir ; qui duo imperiales solvantur hoc modo,
videlicet quod ille qui lenet predictas terras ad 6
suain manum, sulvat predictos imperiales duos pro
modio ; si vero dederit ad masaricium , et ha-
buerit dominus medietatem vel tercium fructuum,
solvat quilibet pro rata ; si vero dederit ad fictum,
Hctualis solvere teneatur.
CCCLXV. Item quod quilibet ortus de intus
eircain solvat iinp. unum pro stario, que solucio eis
fiat, quando blave et feniun et vinum colliguntur. ^
CCCLXVI. Item quod si qua persona non sol-
verit suprascriptas compusturas et condempnationes
ad terminum sibi datum, et propter hoc inciderit
penam quarti, quod illud quarlum sit et esse de-
beat predictorum potestatum.
CCCLXVII. * Isti sunt iudices :
Doratus de Camodeia c
Robertus de Briona 3
Iacobus Fortis
Phvlippus Sicaliola
Guiiiclnius Grita
Franciscus Grita
Guiliclnius de Trezenis
Guilielnius de Burgu
Olricus Grita
Iohannes do Garzello
Brexanus Cota
Savericus de Se.s<»
Petrus Zaflarus
a Compnsture que sunt in staluto coniuni», babeut locuni in pote-
statum fsicj catupanee.
I Modium ogri aequivalere in pedcmontana rrgione eonsuevit ta-
buii* 80 ct pedi uni vel id cirea , seu perl. 4 et labulU /tf, vel
hcctaris 0,306604.
9 Hocce capitulum diversa sed coaeva manus in vacua pagina con-
scripsit.
} Roberlus dc Sriona iurispetitus unus fuil ex novariensibus Irgatis,
qui a. uccuv foederi inler Novarium et Vercellas composito
subscripsit. Cum Guilelmo Griia itrm iurisperito et consule
Novariae ann. uc.cxui et uccxuv , et Guilelmo de Litefredo
conventioni die xi februarii a. ucclx.x/ scriptae interfuit, qua
Franciscus Turrianus Ripariae /ulianae rector renuntialu* esl.
(Cf. not ad cap. cccxivj. Fortasse ex domo illius Opitii de
firiona eonsulis fuit, qui nominatur in acto pacis Constantiae
mter eos, qui « investituram consnlalus a nobis (nempe Fri-
derico IJ civitatum receperunt >■; nec non inler legalos « qui cx
» parle iMtnbardorum pacem praescriptam et concordiam rece-
» perunt, et in pracsentia nostra iuramenlo confirmarunt <• una
rum Thcodisio Caballacio et Guidone de Boniprandis. Jpse rern
rt Guido Tesla, Michael Capra rl Lotherius Caballacius inter-
fuerxml ul legati novaricnses <■ nunrii, sindici, procuratorrs et
Iulius de Archamariano 1
Franciscus Guazatus
Bertoldus de Alferio
Ubertus Alzalendena
Guiscardus de Mugeto
Petrus Grita
Philippus Alzalendena
Olricus de Nibia
Dalfinus de Cantono
Iacobus Tencapassa
Dexeratus Tencapassa
Bruxalus de Bruxatis
Doratus Tencapassa
Raynerius de Cantono
Ardicio de Rozato ?
Olricus Sappa
Nicolaus Cazia
Pax de Motnnio
Guido Testa 3
Ulpianus 4
» auctores communis et hominum IVovarie » m eonventione concor-
diaeet transactionisinterNovariam etVerceUasdctaprodivitione
territorii et finium Blandrati die tertio halendas aprilis uccirx.
I Fulgo Cameriano, pago in novariensi provxncia, quo nonnulli
censent fuisse antiquilus Castra Marii , el ila appellatum ex
arcu Iriumphali , qui C. Mario Romanorum duci exstructus
fuit, cum in quinto suo consulatu Cimbros una cum Catulo
collega in campo Candiae apud Fercellas (Plutare. in Mar. .
vita ) ipse debellavit, qui Insubriam invaserant, et Tieino trans-
meato , easlra posuerant super eolles, quibus Cimbrum pagus
insidct. Nobilior videtur saec. xm fuisse locus , cum et castrum
el ecclesia plebana fuerit eum cappellis suis ab Innocenlio II
pontifice in lilleris suis recensita; sed nunc propter aOris cor-
ruptelam valde pernidosus et infrequens factus est. Erat iamdiu
ibi Humiliatorum coenobium. Arcomarianum in antiquis char-
tulis, testibus Tristano Calcho et Novariae Sacrae auetore,
oppellabalur. Ibi statuta fuit inter Novariam Fercellasque
anno ucxcix die xii augusti hominum blandratensium divisio,
exstatque eoncilii generalis novariensis licentia kalendis ianuarii
a. mccliv dala Cameriani communitati sua bona eommunalia
vendendi vel pignore obligandi, ut aes alienum solvere posset
contractum pro fodris sive tributis sibi impositis ac solutis
lempore quo Amizo Amiconus praetor Novariae fueral, « et
» propter guerram communis Novariae > ( Chart. in arch. Ca-
thedr. Novar.J. Marii ducis extat memoria altera in vico qui
correpto vocabulo vulgo Cameri dicitur, nempe Castra Marii
vel Mariana, tertio ab urbe lapide sito, monumentis illuslri
et memoria Romanorum ; urnae enim ibi repertae sunt el effossa
numismata ; eius est mcmoria in charta Adelgisii episcopi
a. dcccxl; ibi ille Romanorum dux caslra post Ticinum tra-
ductum fixcrat atque aeiem composuerat; hinc brevi itinere ad
praelii locum perrexerat, nempe Campos Raudios, quas Clwerius
prope VerceUas ponit, Brietius vero inter Novariam, Vercellas et
Laumellinam, Merula apud Rodobium, alii denique prope Can-
diam in Laumellina, el Guido Ferrarius prope Blandratum.
Eruditi iudicent. ASquale fere huic oppido nomen apud Aquat
Sextias in Galliis reliquit Marius; loco enim, ubi iUe castra
posuerat eontra Theutones et Ambrones, nomen est Castra Marii,
vulgo Camargue.
i Ardicio de Rozato alter ex auctoribus fuit eleclionis lacobi electi
Taurini episcopi et Henrici mediolanensis item elccti, qui ar-
bitratu suo controvcrsiam inter Odelbertum Novariae antistitem
et communitatcm a. itccxix ex causa iurisdiciionis subortam
componerent. Ipse a. uccxxm a communitalis consiliis vir
interfuit induciarum convmtioni inter Navariam VerceUasque ,
Meuialani lcgatis adstanlibus. Aller eiusiem nominis- Ardieio
anno uccxcv cvnsul iustitiae fuit, et tn ucccxx unus erat ex
duodecim sapientibus rolunrlae et ghibeUinae factionis.
Guido Trsla prardictae mter Novariam et Vcrcellas conventioni
et ipse subscripsit, et obses Ticini fuit a. ucirru cum alii*
conrivibus sttis fortasse post Belinzagi e.rpeditiunem , quando
ea civitas damnorum compcntutionem exposcebal ( Cf Monum.
ilist- Palr.. Chart. , tom. 1, xt ianuarii uclix).
Vlpianus Tcsta , ut in srq. copit. ccclxxis.
98
Digitized by
Google
7^7
STATVTA
a
Yvanus Testa
Ugo Baliotus
Antonius de Milano
Horadeus Testa
Seraphinus Faber
Thomax de Vemenia.
CCCLXVin. 1 Hec sunt statula et ordinamenta
facta per dom. Guifreduin de Suardis 3 potestatem
Novarie de consilio infrascriptorum sapientum, vide-
licet Ardicionis Nani, Dorati de Camodeia, Guiscardi
Mugeti, Iacobi Fortis, Dalfini de Cantono, Brexani
Caballacii , Raynerii Turnielli, Philippi de Mortario,
Philyppi Turnielli 3 , Tomai Cicade, Francisci Bollini,
habita inde licentia et auctoritate a consilio civitatis
Novarie, non removendo statuta loquentia de ta-
bernis et bisclaciis, sed ipsis statutis adando 4 . b
CCCLXVIII. In primis statuit et ordinavit, quod
si aliquis blasfemaverit Deum vel s. Mariam vel ali-
quein de suis sanctis causa ludendi vel in tabernis *,
solvat pro qualibet vice comuni Novarie sol. xx inip. ;
et quilibet possit acusare, dum tamen acusator sit
homo bone opinionis, et medietas sit accusatoris et
alia comunis Novarie, et si-non poterit solvere,
teneatur in carceribus couiunis, donec solverit.
CCCLXIX. Item statuit quod aliquis non debeat
tenere noctis tempore in domo bisclaciam, et quod
aliquis non debeat preslare ad bisclatiam, nec esse
(ideiussor nec manulevator bisclacie nec luxor, et
si aliquis conlra fecerit noctis tempore, solvat
pro banno ille qui bisclaciain tenuerit, ut supra
dictum est, libr. x imp.; qui vero luxerit et qui c
prestaverit , vel qui redditor vel fideiussor fuerit ,
ut supra, solvat pro banno sol. <: imp. pro qua-
libet vice. Qui vero in domo de die luxerit vel
prestaverit, vel redditor vel fideiussor fuerit, solvat
pro banno solidos c.
■ CCCLXX. Item statuit quod onines alie pene
in aliis statutis tabernarum et bisclaciarum com-
prehense sint et esse debeant duplicate.
0 CCCLXXI. Item statuit quod potestas et eius
milites et iudices possint ire, quandocumque volue-
rint, inquirere tabernas et bisclacias et facientes
contra statuta tabernarum et bisclaciarura, et quod
anciani partis et consules militum et paraticorum
et notarii comunis, quos potestas et eius iudices
et milites secum ducere voluerint, teneantur ire
cum ipso potestate, iudicibus et militibus et quo-
libet eorum , ct possint acusare omnes fecientes
conlra statuta tabernarum et bisclaciarum vel ali-
quod eorum *.
1 CCCLXXII. In nomine Domini. Amen.
■ Anno currente millesimo ducentesimo lxxvm,
indictione vi , die dominico , xv intrante madio, in
bloreto comunis Novarie in pubblica concione tubis
et campanis more solito convocata.
Hec sunt statuta et adiectiones stattitorum et
ordinainenta facta per dom. Manfredum de Becaria '
A M ■ cc. lxxxv, indictione xm , die iovis xxiiii raensis aprilis. Qua-
tuor sapientes Jegum de bonis et de melioribus civitalis con-
corditer incliuant , et eorum consiliom est superius, habila
diligenti deliberatione de precepto dom. Guifredi de Bicaria
potestatis Movarie , quod istud statutum super tabernis et bi-
sclaciis per omnia servetur, non obstante alio vel aliis statutis
factis super tabernis et bisclaciis.
b Cassetur tota pagina.
a vel alibi vel alia de causa.
B Casetur.
C Casetur.
I Rursut in codice tol dctunt folia, quot a c/.xx/u ad CLXXxr/i
inttrccdebant. Quae hic tequuntur, alia manut eonseriptit.
i Ex itluslrioribut antiquioribuique Bergomatum familiit orta est
domut dc Suardis. Hic Guifredut Novariae praetor fuil anno
mcclxxxii ( qao novariensct a Guilelmo Monlitferrali mar-
chione ducti te Cremam properaverant Cremonam oppugnaturi),
Jacobo Ruscae novocomensi tuccedens. Ex codem loco erat Lan-
francus, qui anno mcclxxi a primatibus Umgobardiae in Hi-
tpaniam miisus fuerat Alphonso regi italici rcgni coronam
oblaturus ; dcinde vigintipoit annos populi ianuentit capitaneus
teu dux electus fuit.
3 Philippus Tornieltut legatut communitatit praefuit cum Guilelmo
Caballacio el Brusato Brutato , cum a. juccxcrx foedut inter
Aisoncm rm tl Frnnciscum marehiones Estenses, Montisfer-
rati marchionem, et Novariam, Ticinum, Cremonam el Bergo-
tnum compositum fuit. Intvper unut ex factionum novarientium
ducibut fuit, quipacem intcr guelphos et ghibellinot ab Henrieo
rege procuratam iuravcrunt.
4 Corr. addcndo.
1 Nova heic lacuna a fol. CLxxrm ad ccxxtr.
2 Egregiis perfunctus etl muneribut, officiit ac magittratibut Manftt-
dut Beeeatia, qui potcntia et praeelare geitit tua elaruit aetatt;
in primit enim a. uccLxxxr/i tub die m aprilit « in broUt
» eatlri de Burgheto illuttris vir dom. Amtdeut Sabaudie
» eomet ct in Ytalia marchio fecit , facit et eonililuit et ordinat
» tuum certum mittum, nuntium, procuratorem, tindicum tt
* actorem dom. Gedeonem de Gambara iuritperitum pretentem
» et exhibitorem huiut pretentit inttrumenti ad iniendam , tn-
» ehoandam et jjcrficiendam fraternUatem, loeietatem tt ligam
» inter prefatum dom. comitcm eiut nomine et pro eo ex una
» parte et venerabilem patrem dom. Ottonem Dei et apostoKce
» tedit gratia tanete Mediolani ecclesie archicpiscopum , et
» dom. Manfredum de Becaria et illot de domo lua tt com-
» munia, partet et populot el homintt imfratcriptarum eivito-
» tum, tcilicet Mcdiolani, Papie , Brixie, Cremone tt Placentie
» et cum qualibet earum ex altera supcr forma inferiui deno-
» tata videlicet quod predictut dominut archiepiieopui
» promittat, tecundum quod promittere potcrit honore tue di-
» gnitatit et mandato apostolico reiervatis , et dom. Manfredm,
» t//t de domo sua et eius adhercntet, communia, partei tt
» populi suprascriptarum civitatum promittant et iurent dt
» tnanutcnendo , dcffcndendo ct eomervando tolo eorum pout
» bona sua fide, fraude etdolo quibuslibet exelusit, predictum
» dom. comitem in co statu in quo nunc ctt, el de augmentando
» honorem et ttalum tuum citra eollet et verta viee. Item de
» iuvando ct deffendcndo predictum dom. comitem , terram tuam
» et hominet tuot citra colles contra dom. marchionem Mm-
» tisferrati, complices et sequacet eiusdem contra quatlibtt aKas
» ptrtonat teu pertonam , communia et universitates ctVttatu»,
" burgorum , castrorum et locorum quorumlibet citra colles, tset-
» ptit civitatibus lanue, Ast, Novarie et hominibut ipiarum ei-
» vitatum et verta viee. Item quod predieli dom. arehiepitcopui,
» dom. Manfredut et communia predictarum civitatum dabmt
» et prcttabunt predicto dotn. comili validum auxUium et sut-
» curtum militutn ct balittariorum quolietcumque tt quando-
» cumque necestitatc imminente eidcm comUi fuerint per litlerai
» aut certos nuntios ipsiut rcquisiti infra mentem ete. » fMonum-
Ilist. Patr. Chartar. tom. I). Ghibetlinat partet leculut pluriet
praetorio muncrc perfunctut ett , Vtrctllii nempe a. uccixxr,
Novariae nccixxriii, et Viqueriae , Aquarum, Vatentiae,
Catalit , Viglevani ac Mortariae aliarumque cwitatum domi-
nium ett contequutut , et expultit Turrianit ann. mccxc, tliam
Bononiae; Tichrique dominut cum esset , inde exuldre coactuiett,
cum in ea pracvaluittet Bonifaciut marchio Montiiferrati eapi-
taneut populi a. mcclxxx eleetut, qui dotote agent Uliutcioi-
tatis dominium attequi nitebalur, ted pott decentmm apopulo
expultut , locum denuo Manfredo reliquit. Anno vero uccxcix
foedut cum marehionibut Montisferrati, Salutiarum ae Ferrariat
percuttit, ac cum Novaria alHtque nonnullit Longobardiat (tw-
latibut, ut Matthaeum Vicecomitem e potentia tuatvtrleret; et
Philipponr comilc de Imtujusco contociato, eam urbem ingreiru
Digitized by
Google
7 6 9
potestatem Novarie de consilio et voluntate infra-
scriptorum sapientum, quorum nomina sunt ista:
Raynerius Turniellus
Ardicio Nanus
Anselmus Caballacius
Ubertus de Seso
Tomas Cicada
Iacobus Tencapassa
Guido Barbavaria
Guido Sicus
Ugo Talesus
Bayamons Carogna
Ugo de Fossato
Matheus de Falco.
Et per ipsos sapientes una cum eodem potestate,
nomine et ad partem comunis Novarie et pro
comuni Novarie , habita inde bailia, auctoritate,
fortia et virtute ab illis de consilio generali civi-
tatis Novarie celebrato hoc anno die Iune vim
madii ad puniendos malefactores , et ut maleficia
cessent de cetero in Novaria et districtu , et ut
mercatores et ceteri homines per Novariam et di-
strictum ire et reddire tute valeant et morari, et
que statuta et adiectiones et ordinamenta etiam
heri fuerunt lecta in consilio generali.
* In primis statuerunt et ordinaverunt, quod si
aliqua persona interfecerit aliquem mercatorem
extraneum , undecumque sit , in Novaria vel di-
strictu, et in fortia potestatis et comunis Novarie
devenerit ipse occisor, potestas infra diem tertium
postquam sibi constiterit de ipso homicidio, tenea-
tur et debeat ipsum homicidam personaliter punire,
ita quod moriatur inde. Si vero aliquis occiderit
aliquem mercatorem civitatis Novarie vel subur-
biorum, et hoc fecerit extra civitatem et suburbia
civitatis Novarie, eundo vel redeundo vel stando
occaxione mercandie , occisor eodem modo perso-
naliter puniatur , ita quod inde moriatur ; et eodem
modo puniatur occisor, qui occiderit aiiquem mer-
catorem districtus Novarie extra suum locum vel
burgum, in eundo vel redeundo vel stando per di-
strictum Novarie occaxione sue mercandic faciende.
» CCCLXXIII. Item addendo statutis et corrigendo
statuta que locuntur de homicidiis , statuerunt et
ordinaverunt , quod si aliquis ex proposito inter-
fecerit aliquem non mercatorem, undecumque fuerit
interfectus , et idem homicida in fortia potestatis
et cornunis Novarie pervenerit , potestas teneatur
ipsum omicidam condempnare in Jibr. cl imp. in
peccunia numerata; si vero sine proposito inter-
A Cassetur tota pagina
» Casselur tota pagina.
COUMVMTATIS NOVARIAIS
a fecerit, in libr. c iinp. in peccunia numerata, quas
qui non solverit infra xv diem a die condempna-
tionis, personaliter puniatur, ita quod moriatur inde,
penis compositionis et destructionis bonorum et
banni xx annorum in suo stalu permanentibus.
CCCLXXIV. Item statuerunt et ordinaverunt ,
quod si aliquis percusserit aliquem gladio, et ex
ipsa percussione membrum fuerit incisum vel man-
gagnatum et inhabile prolinus factum, condempne-
tur percussor in libris ccl imp. , quas possit com-
pensare secundum formam statuti, et hoc infra xv
diem a die condempnacionis ; et si infra xv diem
non compensaverit dictas libras ccl imp., tenea-
tur ipse percussor ipsas libras ccl imp. solvere
comuni Novarie infra alios xv dies in peccunia nu-
b merata; et si infra dictum terminum non solverit
in peccunia numerata dictas libras ccl imp. , et
percussor pervenerit in forcia potestatis et comunis
Novarie , abscidatur percussori simile membrum ,
unde percussus fuerit mangagnatus.
* CCCLXXV. Item statuerunt et ordinaverunt,
quod ultra suprascriptam quantitatem librarum ccl
imp. dictus potestas habeat liberum arbitrium con-
dempnandi inalefactorem usque ad libras l imp. ,
sicut sibi videbitur, habito respectu ad qualitatem
facti et personarum et temporis atque loci.
■ CCCLXXVI. Item statuerunt et ordinaverunt,
quod si aliquis de cetero aliquod maleficium com-
miserit, quod ille malefactor condampnetur versus
comune Novarie secundum formam statutorum co-
c munis Novarie, et ultra in quadruplum ultra sim-
plum continens in ipsis statutis, et ultra hoc dictus
potestas habeat liberum arbitrium condampnandi
malefactorem usque ad Iibras l imp., sicut sibi
videbitur, habito respectu ad qualitatem facti et
personarum et temporis atque loci.
0 CCCLXXVTI. Item statuerunt et ordinaverunt,
quod si aliquis versus comune Novarie fuerit con-
dampnatus pro aliquo maleficio, et non compen-
saverit in eo quod compensare poterit, secundum
formam statuti de compensacione, infra xv diem a
die condempnacionis , solvat et solvere teneatur
comuni Novarie in denariis numeratis totam ipsam
condempnacionem et quantitatem unde fuerit con-
dempnatus, nec possit postea compensare.
d t CCCLXXVIII. M . cc . lxxxvii , indictione xv,
die mercurii xv intrantis ianuarii, in palacio episco-
patus Novarie, ubi infrascripti sapientes de mandato
dom. Cavalcabovis de Medicis iudicis et assessoris
dom. Ubertini de s. Maria comitis palatini de
Lomello potestatis comunis Novarie simul conve-
nerant, videlicet
Doratus de Camodeva
rtl, fugientc Galeatio Vicecomite , gui praeturam tunc pro
Matthaeo ibi gerebat. Anno autem ucccxi Manfredut Ticini
captivus delinebatur iussu Pltilippi a Sabaudia imperialit vi-
carii, quaetito quidem praetexlu quod ille Jntonium de Fitiraga
Laudit Pompeiae dominum in carcerem detinuittetf ted non
multo pott e vinculit ett liberatut, cum vicariut apud Hcn-
rieum rit a ghibeltinit accusatui fuerit tamquam factionis iltiut
inimicut et popularium commotionum fautor , idcoque a digni-
tate tua rcmotut.
A Cassetur.
B Cassetur.
C Cnnilrmatum.
Duo capitula , quae sequuntur, exiguo caractere tcripta apparent;
attamen folium quo ea incipiunt, num. CLXXxrm tignatur, cum
e contra statuta tubtequi deberenl « de tacramento et talario
consulum », quae in codict detiderantur.
Digitized by
STATVTA
77 a
Dalfinus de Cuntono
Guiscardus de Gaudiano
Oradeus Testa
ftobertus de Briona
Olricus de Nibia
Franciscus Grita
A Convenerunt suprascripti sapientes, quod dictus
potestas et eius assessores et eius milites vel qui-
libet eorum cum consulibus paraticorum vel eon-
sulibus militum, vel cum notariis potestatis duobus
ad minus possint ire et accusare et inquirere om-
nes facientes contra statuta tabernarum et bascla-
ciarum, et eorum accusationi stetur, et possint et
debeant condampnare facientes contra predicta vel
aliquod predictorum, non obstante aliquo alio ca-
pitulo statutorum, et dicta condempnatio efficaciter l
exigatur.
■ CCCLXXIX. Anno Dominice Incarnacionis mil-
leximo ducenteximo octuageximo nono , indicione
secunda, existente potestate comimis Novarie dom,
Frederico Zorzio 1 , die iovis xxim februarii in
palacio coinunis Novarie, ubi hnmines de consilio
generali •civitatis Novarie in simul convenerant ad
sonum campane iuxta morem : dom. Fredericus
Zorzius potestas comunis Novarie exposuit intcr
ipsos de dicto consilio et ab eis consilium postu-
lavit, quid eis melius videbatur fore faciendum ct
consulendutn supra infrascriptis. In primis cum
campana populi sit rupta etc. Item super eo quod
aliquando dom. potestas mittat milites suos et fa-
n presens consilium gencrale; et inde plures carte
fieri iusse sunt.
Predictus dom. potestas sccundum reformacio-
nem predictam et occaxione ipsius reformacionis
habuit et elegit infrascriptos ancianos et consules
et sapientes tam iudices quam luycos., videlicet
Rainerium Turniellum
Anselmum Caballacium
Iacobum Turniellum 1
Iohanncm Caballacium
Francinum Bollinum
Cateilanum Tetonum
Pacem Belenzonum
Gregorium Brignolum
Baiamontem Carognam
Ubertum de Sesso
Zanum de Lupo
lacobum Tencapassa
Doratum de Camodeia 9
Guillelmum Gritam
Iacobmn Fortom
Francinum Gritam
Antonium de Milano 3
Phylipum Alzalendena
Ulpianum Testam
Guillelmum de Trezena
Tomam Caziam
Ardicionem CabalJacium 4 ]
Levium de Magio 5 ,
Placuit omnibus suprascriptis sapientibus, et iue-
anciani partis
| consules niilituui
- consules paraticnrum
de paraticis
iudices
miliam eius per civitatem et burgos post terciuin c runt in concordia, factis diligenter divixionibus et
sonum campane ad inquirendum tabernas, et inve-
niat uiultas fraudes , que sunt ibi, et ecciam ho-
mines cuin armis in ipsis tabernis inveniat et non
creditur fainilie potestati , neque eos possit accu-
sare ex forma cuiusdam capituli , ex qua causa
maximum dampnum et preiudicium accidit comnni,
et periculum ex ipsis accidere posset, stantes in
tabernis cum armis, et talia facere, qnid super hoc
vobis placet providere.'
Unde in refonnacioirc ipsius consilii , • et ipso
consilio reformato, factis diligenter divixionibus et
partitis ab una parte palacii ad aliam per supra-
scriptum dom. potestatem super licentia seminum
(sic) etc. Item placuit maiori parti super facto
tabernarum et bisclacianmi , quotl don». potestas d
habeat ancianos partis et dnos ex consulibus mi-
litum et duos cx consulibus paraticorum, ct quatnor
sapientes iuris, corani quibus ponat de predictis,
et quidqiiid predicti vcnerint jn concordia, in antea
procedatur, sicut foret ordinatum et factum per
partitis ab una parte palacii ad aliam per ipsum
dom. potestatem , quod potestas Novarie et eius
iudices et milites et quilibet ipsorum possint ire,
quandocumque voluerint, inquirere tabernas et bi-
sclacias, el facientcs contra statuta tabernarum et
bisclaciaruin , et eos punire et condempnare. Itetn
fuerunt in concordia, quod anciani partis et con-
sules militutn et paraticorum et notarii comunis,
K Casselur.
b Cassetur tota ista pagiua.
1 Ticinensit is fuil el /'erccllarum praeluram anno ucctxxru gessil ;
a. uccxcrx ex Tieini eredentianis, ac ucccrn tx concilii genc-
ralis sapienlibus eral. In eias rrgiminc novarienses se marchiom
Montisferrali dedidere , ideoque mediolanensc* ira fuccensi el
agmine inslructo illorum agrum invaserunl. Domus ea de Geor-
giis ih societate nobilium civium rrcensebatur , el pro maiori
yatV' yuelphieae fnclUmi adhaerebal.
I Jacobus Tornicllus a. uccxxm in gcnerelibus civitatis comitus
■ sedebat, quibus de pace iuter jyovariam ac Fercellas componenda
actum est, et a, mcclxxxv una cum Jrditione Caballacio
communitatis rector fuil.
i Voralus de Camodeya obses ct ipse in carceribus ticineniibiu
a. iiccu-iu fuil proptcr inforlunatam Bellinzagi expeditionem,
de qua pluries his in notit scrmo fuit; et a. mccixxxii ipit
eral • unus decanoium et ancianorum ipsius domus (nempt
» hospilalis Charitatis ) ad benefaciendum ut ex charta rit
decembris illius anni eruitur.
3 Antonius de AJilano cx sapientibus JVovariae erat , el a. uccxcix
iuslitiac consulalum ili gissit.
4 Ardicio Caballacius consul Kovariae ann. ticcr et nccxriirt-
pcrilur , at divcrsus prorsus ab Ardicione , cuius hic menu»
habelur. A. uccxxxiu patriae suae legatus in Mediotani con-
ventusrdit, quo cum Bunoniae , Brixiae , Laudae ac JUediolani
legalis ac marchione AJontisferrati iuramentum fidelitatis Hcn-
rico romanorum regi praestitxt, et saepedictam compromissx
convcntionem pro dirimendis discordiis inter epitcopum tt com-
munitatem Novariae verlentibut iuravit; demum a. uccxxxir
civitatit tuae legatut cum aliis Longobardiae oraloribut con-
sedit , ut foederatio illa confirmaretur. — Alter vero Ardicio in
hoc capiluto nominatut, cum lacobo Tornicllo civitatit prittas
et rector a. ucdxxxr fuit.
5 Lfvins de Afaio nominatur in actis quibusdam et tententUt anmt
ucccir et ucccr conditis et prolatit in lite, quam ipte cun
hospitali Choritalis habebat.
Digitized by
Google
COMMVNITATIS NOV.UUAE
:; 3
quos potestas et eius iudices et milites secutn du-
cere voluerint , teneantur ire cum ipso dom. po-
testate , iudice et militibus et quolibet eoruni , si .
potestati placuerit , et possint accusare omnes fa-
cientes contra statuta tabernarum et bisclaciarum
vel aliquo eorum.
Iteni fuerunl in concordia, quod predicti potestas
et iudices et milites cum notariis comunis uno vel
pluribus, quos habere voluerint, possint accusare
et punire homines, quos invenerint armatos in ta-
bernis et aliis domibus et alibi in civitate Novarie
et suburbiis; que omnia predicta et singula dictus
dom. potestas possit per se tantum vel per fami-
liam suam suprascriptam unum vel plures facere
et (ieri facere ad suam voluntatem, non obstante
statuto quod loquitur « ut supra tabernis et bisclaciis b
non sint accusatores privati » , quod est in (fol.)
cxxxvm sub rubrica que incipit : « ut supra tabernis
et bisclaciis » etc. 1 , et non obstante aliquo alio sta-
tuto loquente super tabernis et bisclaciis et armis,
774
a comune et homines dicti burgi diclam ecclesiam, ut
supra, infra ipsum terminum trium annorum non
fecerint et compleverint, potestas et comune Novarie
teneantur et debeant aulfere pro banno ipsi comuni
et hominibus dicti burgi libras centum imp. in de-
nariis numeratis; et quod comune Novarie sit et
esse debeat fondator, patronus et advocatus ipsius
ecclesie , dum tamen quod ius alicui persone non
aufferatur exinde. Et istud capitulum sit precisum.
CCCLXXXI. Item * statutum est et ordinatum ,
quod potestas comunis Novarie proximus venturus
precise teneatur et debeat infra mensem unum
proximum post introitum sui regiminis facere eximi
et canzellari et penitus extrahy sine aliqua datione
peccunie, exceptis lecturis et canzellaturis banno-
rum, Iacobinum (ilium fratris Uberti de Casali, et
Iulietum filium Marcii de Insula et quemlibet ipso-
rutn de omnibus libris bannorum et condempna-
tionum comunis Novarie, de omnibus bannis et sin-
gulis et de omnibus condempnationibus et singulis
omnibus ipsis statutis visis et diligenter examinatis hinc retro datis vel factis per aliquem potestatem
per sapientes predictos.
CCCLXXX. In nomine Domini. Amen.
M.cc.lxxxii, indictione x, die veheris xvt intrante
octubri.
Hec sunt statuta et ordinamenta facta per no-
bilem virum dom. Guifredum de Suardis potesta-
letn comunis Novarie et per illos de generali con-
silio civitatis Novarie, convocato in palacio comunis
Novarie ad sonum campane et vocem preconum
comunis Novarie iuxta morem, que statuta et or- c
dinamenta omnia sunt precisa, et que debent poni
et scribi in volumine statutorum comunis Novarie,
super quibus potestas venturus debeat iurare, et
ea singula precise attendere et observare sine ulla
ilimiuutione.
In primis statutum est et ordinatum, quod aliqua
potestas per comune Novarie nullo modo dari de-
beat comuni et hominibus burgi Lavezarii ab anno
novo anni currentis millesimo ducentesimo octua-
gesimo tercio ad annos quinque proximos subse-
quentes, et quod salaria, que darentur ipsis annis
quinque per comune et homines ipsius burgi eo-
rum potestatibus, debeant dari et expendi in facienda
una bona ac pulcra et magna ecclesia in dicto burgo,
et quod comune et homines ipsius burgi infra annos d
tres proximos venientes de ipsis salariis quinque
annorum debeant ipsam ecclesiam fecisse et ex-
pedivisse et complevisse ul supra 9 . Et si ipsum
Cf. eapit. cxxxrm.
Oppidum Lavezarium nominalur in veteribui italutis Novariae antr
annot tercentoi ( in ttatutis nempe taeculi xir aut xm ) inter
loca, quae oblationet debebant eccletiae t. Gaudentii, ut Novaria
Sacra tettatur, et in libro Guilelmi epitcopi de bonis eccletia-
rum iltius dioecetit ; at de hit nihil nobit tuperfuit. Foram Le-
tieciorum appellat hunc locum Guido Ferrariut (Antiq. Insubr.
Lett. lomb. vu), cum Lebecii populi hanc regionem incoluittent ;
alii vero , ul auctor Novariae Sacrae , centent ila denominatum
a familiit eiutdem nominit pauim in Mcdiolani et Novocomi
agro adhuc tuperttitibut , el ticut iptum oppidum, pro tigno
habentibus lebetem (ital. lavezzo), atque a lebete Gaudentiut
Merulapagi nomen ortum dieit. Orleliw in Tbesauro et Carolus
vel rectorem comunis Novarie , vel aliquem iudicem
vel assessorem vel militem alicuius potestatis vel
rectoris comunis Novarie, vel per comune Novarie
eisdem Iacobino et Iulieto vel alicui ipsorum, vel
de ipsis vel aliquo ipsorum modo aliquo vel aliqua
de causa seu occaxione, non obstante aliquo statuto
vel aliquibus statutis comunis Novarie, que ad pre-
dicta vel ad aliquod predictorum in aliquo obvia-
rent. Et sit precisum, ita quod non possit removeri
per consilium yel arengum.
* CCCLXXXII. Item stalutum et ordinatum
est, quod potestas proximus venturus teneatur et
debeat infra duos menses proximos post introi-
tum sui regiminis facere scribi in libro dispendii
Canzellatum est istud statutum et aliud statulum proxime se-
quens Gualvagnini Sici , secundum quod ordinatum fuit per
dom. Doratum de Camodeia, Guidonem Barbavariam et Fran-
cinum Gritam 1 emendatores stalutoram : m . cc . lxxxuii.
%n. tab. ( ). Ego Gracianus Grita notarius * huic emeit-
dationi et canzellature interfui et subseripsi.
Canzellatum.
Stephanu» in Lexko oppidum koc contendunl fuiste praccipuam
Lebeciorum urbem,at falto,nam FerceUit fuit eorum caput,quam-
vit sub iptorum iurisdictione eomprehenderelur novariensis agri
pars,quae ultra Aconiam fluvium est, fercellarum dominium,
Laumellina et Montitferrati cispadani portio; eorumque loca
praecipua recensebantur VerceUarum civitas, Forum Lebeciorum
a Brietio ommistum (Parall. tom. III, p. 549), Cutiaein eharta
itineraria peutingeriana designatae, Laumellum, Rigomagus el
et Quadrata (nunc Trino et Crescentino). Lebeeiorum flumina
erant Orcus seu Morgus , ut ait Plinius , Duria maior et Ses-
sites, finesque ab ortu Aconia , ab occasu Orgus, a meridie
Padus, a septentrione Salassi et Lepontii populi.
Guido Barbavaria in generalibus reipublicae comiliis a. MDCcixxr
sedebat, eiutque legatut foederi affuit Gaudiani inter vallis
sestitanae incolat el Novariam composito. Francinui Grila
a. uccixrn consul fuit, et ucccx unus ex praecipuu fa-
ctionum ducibus , qvi pacis propositionem inter guelphos et
ghibellinos ab Henrieo rege oblatam, et die xx novembris
illius anni effeclui mandatam adstipulati sunl.
Gracianus Grita notarius legitur in nonnullis aclibus ab eo con-
tcriptis in chartario membranaceo tabularii Nosocomii maioris
novariensit , et praesertim in tabula emancipationis filiorum
Guilelmi SasseUae xn oct. mcclxxxiii. De ipso agil capit. corn,
quo communitatis tabellio initituitur.
Digitized by
Goo
mum
77 5 STATVTA.
canevarii comunis Novarie proximi venturi, et dari et
solvi et solucionem compleri in denariis numeratis
Galvagnino Sico usque ad Hbras quinquaginta impe-
rialium ex denariis, quos ipse Galvagninus habere
debet et habere debuerit et recuperaverit a comuni
Novarie, et in ipso comuni et in libris debitorum
comunis Novarie, faciendo ipse Galvagninus can-
zeilari et extrahy ac eximi ipsas libras quinquaginta
imperialium de libris debitorum comunis Novarie.
Et sit precisum.
* CCCLXXXIII. Item statutum est et ordinatum,
quod potestas proximus venturus teneatur et debeat
infra tres menses proximos venientes post introitum
sui regiminis facere scribi in libro dispendii cane-
varii comunis Novarie proximi venientis, et dari et
solvi ac solucionem compleri in denartis nutneratis
Dexerato Tincapasse libras viginti imp. ex denariis,
quos ipse Dexeratus habet in comuni Novarie et
in libris debitorum comunis Novarie, faciendo ipse
Dexeratus canzeiiari, eximi et extrahy de ipsis
libris debitorum comunis Novarie ipsas libras xx
imp.. Et sit precisum.
CCCLXXXIV. Item * statutum est et ordinatum,
quod potestas proximus venturus teneatur et de-
beat inquirere et inquiri facere omnes personas
Novarie et districtus, que ivissent ad standum extra
Novariam et districtum 3 , et eas et quamlibet earum
modis omnibus cogere, ut debeant redire ad standum
et habitandutn in Novaria vel districtu; et si aliqua
persona ex predictis contra fecerit, teneatur potestas
et debeat quamlibet earum condempnare ad suam
voluntatem et procedere contra quamiibet earum,
* CCCLXXXV. Item statutum est et ordinatum
quod aliqua peticio, que de cetero fiet potestati et
comuni Novarie, de aliqua pecunia petenda a co-
Novarie et de aliquo here vel re comunis
Novarie, vel de aliquo alio quod tangat comune
Novarie aliquo raodo vel aliquo casu, ab anno novo
proximo venienti in antea nullo modo possit appro-
bari vel confirmari aut executioni mandari in ge-
nerali consiiio vel privato vel alibi, nisi prius ipsa
peticio facta, ut superius continetur, fuerit examt-
nata in pleno consilio generali et per iilos de pre-
dicto consilio generali, hoc modo et forma, vide-
licet quod potestas vel unus ex suis assessoribus
teneatur et debeat dare cuilibet de consilio gene-
rali predicto , qui erit ad ipsum consilium , unam
fabam albam et unam fabam nigram tantum et non
plures in manibus cuilibet de ipso consilio , qui
erit ad ipsuni consilium , et postquam ille, qui ipsas
fabas in manu acceperit, debeat tenere manus palam
et in aperto semper, donec posuerit fabas in locis
ordinatis ; et quilibet de ipso generali consilio debeat
ponere ex fabis, quas in manu habuerit, ul supra,
quam fabam ex predictis voluerit, in loco vel locis
privatis et ordinatis per consiiium suprascriptura.
Et si fabe, que fuerint ordinate per ipsum con-
silium generale pro ipsa peticione complenda, fuerint
plus et in maiori quantitate quam aUe contrarie,
tunc valeat et aprobetur et confirmetur et execu-
cioni mandetur per consilium generale et per po-
testatem et comune Novarie ipsa peticio sic facta,
ut supra. Et si vero predicte fabe ordinate, ut
supra , pro ipsa peticione complenda , ut supra ,
et bona earum comuni Novarie pubiicare. Et sit fuerint minus quam alie fabe contrarie, et ipse fabe
contrarie fuerint plus quam aiie suprascripte or-
dinate debere valere ad ipsam peticionem com-
plendam, ex nunc sit ordinatum precise, quod
predicta peticio sic facta et examinata , ut supra,
sit cassa et irrita ac nuliius momenti et nullo modo
fiat, aprobetur vei confirmetur vel procedatur in
ipsa modo aliquo per potestatem et comune No-
varie vei consilium suprascriptum.
CCCLXXXVI. Item ■ statutum est et ordinatum,
quod omnia alia et singuia statuta comunis No-
varie, et que sunt scripta in volumine statutorum
comunis Novarie, sint firma et stabilia , et quod
nichil aliud quam superius scriptum est et ordina-
tum, addatur vei diminuatur in ipsis vel deipsis,
vel in aiiquo aut de aliquo ipsorum , sed perma-
neant in iila firmitate ut nunc sunt. Et sit pre-
cisum *.
CCCLXXXVII. In nomine Domini. Amen.
precisuni.
k M.cc. lxxx vn, indictione xv t die lune x februarii, canzellatum est
istud statutum parabola dom. Dexerati Tencapasse 1 et precopto
doro. Ubertini de s. Maria potestatis JVovarie, et quia mandatum
est execucioni
Sig. tab. ( ). Ego Dexeratus Auricula notarius comunis istud
statutum canzellavi , testibus Albaneum et Vivianum notarios
comunis Novarie 4 .
B Caozellatum est istud statutum voluntate omnium illorum de
consilio generali civitatis Novarie et in pleno consilio generali.
Sign. tab. { ). Pbylippus de Sexo notarius comunis canzella vi.
1 Paclioni compromitei , quod potettat et civet novarienset iure-
iurando confirmarunt , ut per arbitro* lit inter epitcopum et
communitatem tententia dirimerelur , hic Dexeratut interfuit.
Contulatum domi ann. uccir et xccxxxii gettit. Eiusdem
nominis vir a. xca.ui, xcclxxv, xccxcv et xcvi eodem ma-
gittratu functut habetur.
S Nempe Albanco de Albaneit et Viviano teu Vianino de Varallo
(Cf. cap. cdv). Albaneum hunc contulem a. xccxc invenio , et
tubtcriptum in aclo emancipalionit lacobi et Francini fratrum e
Saxetto die xu octobri* xcclxxxui peractae.
$ En guid in longobardicit legibut ttatuatur advertut eot, qui regni
finet occulte vel abtque regis iicentia violarent: • si quit per
> murum de cattro aut civitatem tine noditia iudecii tui exierit
> forat aut intraverit, ti liber ett, tit culpavelit in curtem
> regit tolidoi vigenli; ti autem aldiut aut tervui fuerit , tit
> culpavelit solidos x in curtem regit » ( Roth. »44). i De clutat
> que ditrupte tunt, rettaurentur et ponanl ibidem custodiam,
> ut nec nostri hontinei pottint trantire tine voluntate regit ,
> neque extranei possint ingredere in provincia noslra similiter
> sine voluntate regis vel iussione. Et in quale cluta invenU
> fuerint , tali pena subiaceat clausariu* qui custodire neglexit
> a iudke suo, qualis ipse iudex a rege antepotito, niti iudex
> pro utilitate regis miserit musum suum aut tutceperil, tan-
> tummodo pro causa rrgis > ( Jhittulphi Edict. cap. 5).
A Confirmatum.
B M.cc. lxxxvi, indict xim, die martis xv octubris canxellatnm est
istud statutum de precepto dominorum Baynerii Tornielli et
Brexani Caballacii habentium licentiam super hoc et electoroD
per consilium et comune Novarie.
Sig. tab. ( ). Ego Pbyltppus Azarius notarius dictorum
scripsi et subscripsi.
Pott haec quamplurima in codice desiderantur,
hoc loeo is careai.
txxni foUit
Digitized by
Google
777
A MLUesimo cc . lxxxuii
potestate comunis Novarie honorahili viro dom.
Robacomite de Strata l . Hec sunt emendationes el
correctiones et adiectiones statutorum comunis No-
varie , et statuta et ordinamenta facta per infrascri-
ptos emendatores et statutores comunis Novarie ad
hoc electos, secundum quod per consilium generale
factum et captum super emendatione stalutorum de
novo factenda hoc anno die sabbati xxi mensis
octubris eslitit ordinatum. Noroina quorum sunt hec :
Petrus de Seso
Francinus Torniellus
Iohannes Caballacius
Petrus Torntellus de Tardubiato
Gregorius Caponns
Iacobus Tenrapassa
Phylippus de Mortario
Pax Belenzonus
Doratus de Camodeia
Guido Barbavaria
Francinus Grita
Levi de Magis '
Et que omnia recitata et lecta fuerunt ad ap-
probandum et reprobandum in consilio, et que
omnia aprobata et confinnata per illos de consilio
in pleno consilio generali hoc anno die lune se-
cundo exeunte octubri fuerunt.
Statutum et ordinatum est, quod aliquis tabellio
sive notarius vel salarius 8 vel alia persona Novarie,
quecumque sit, non possit nec debeat ullo modo
COMMVNITATIS NOVARIAE
:t8
indictione xu, existente a vel circumquaque in aliqua parle; salvis et reser-
vatis archibanchis seu rizoletis et breellis et scrannis
modo insutis et adiunctis et coniunctis sive caenatis
et apodiatis ad collegium iudicum, qui et que ibi
haberi et teneri possint; et salvis arconis qui sunt
in camera exstimatorum consulum iusticie , qui ibi
possint haberi et teneri ; et salvis archibanchis ,
que sunt ab arengatore usque ad bancham cuniculi
strimerie, ut superius dictum est. Et qui contra
fecerit, componat pro banno qualibet vice comuni
Novarie sol. xx imp. ; et nichilominus quelibet pre-
dicta amovere et spaciare teneatur. Salvo eo quod
hceat cuUibet notario facere ad sui exspensas tenere
et habere archibancha per circumquaque tecta bro-
reti inter duos pilonos de versus sero a bancha
exstimatorum usque ad pilonum , quod est per
medium portam broreti qua itur ad ecclesiam s.
Marie, et de versus mane a secundo pilono, quod
est iuxta portam camere, usque ad murnm pa-
lacii, et per iuxta unum murum ab ipsa parte,
et possint ea facere duplicata per predictas partes
superius exceptatas. Et medietas banni sit comunis
et alia accusatoris. Et istud statutum sit precisum.
* CCCLXXXVIII. Statutum est quod potestas
precise in anno currente mUIesimo cclxxxv te-
neatur facere fieri de voltis de muro et de calcina et
lapidibus coctis pontes, qui sunt in curia Novarie
per stratam medio!anensem,excepto ponteTardubii.
CCCLXXXIX. Statutum est quod potestas pre-
cise eodem anno teneatur facere fieri pontes, qui
de militibus
de paraticis
de medio
tenere nec habere aliquod scrineum vel arconum c sunt in curia Novarie per stratam blandratinam, et
vel archibanchum vel breellam vel banchetam vel
sedem ahquam vel aliud hediflcium vel guberna-
culum in aliqua parte broreti vel ambitus , vel
subtus salariam 3 vel subtus palatium comunis No-
varie, vel in aliqua parte broreti vel ambitus vel
subtus palatium ab una porta broreti ad aliam ,
A Cassetur.
t Ticituntis fuit, et sex antea annis yereellarum praefecturam obivit
(cf. capit. CDXxr ). Is eodem annn MCCLXxriit cum Guitelmo de
Sicariis et Osmandino de Satomone ticinensibus legatis arbiter
eleclvs fuit ad foedus inter Vercellas el Guiletmum Monlisferrali
marchionem componendum , quem civitas suum capitaneum per
decennium constiluerat , librarum quatuor millium ticinensium
sHpendio conductum. Ex eadem domo fuit Rochus Strada, qui
JVovariae praeturam a. mcclviii gessit , et in MCCLxr ac per
biennium sequens Cremonae , et in bellicis incwsionibus a se
paratis adversa fortuna usus esl, cum a novariensibus ticinrn-
sibusque captus sit. Zavatarius eundcm magistralum JVovariae
a. mccxui, Cremonae mccxlix, fercettisque in MCCLri-i.xir
et Lxri, ac Mediolani in mcclxiii obivit, qua ex eius nomine
appellata fuit communitatis campana , ideo Zavataria dicta;
nonnullique alii illius ttirpis viri functis insignibus ofjiciis in
Italiae urbibus claruerunt, quos referre longum esset. Divitiis
etiam eadem domus plurimum abundasse censenda est.
9 Idem ac salariarius seu slipendio conductus et eui salarinm sol-
vitur. Hoc vocabulum habent ipsa Vercellarum Statuta : • Eo
» salvo quod praedicta tocum non habeanl in ambasciatoribus,
m nuntiis et spiis et salariis ordinalis per eommunc fercellarum •
( lib. 1, fut. xxr); velpolius iudex a sala, seu curia vel domo
apud Longobardos iudiciis expediendis destinata, ei causis au-
diendis ac deliberandis ; et sub hac significatione haec rox decsl
in ffloss. Dueang.
Salaria fortassis locus erat, quo salis vectigal solvebatur ab iis
qui itlud vendebant vel vendendum devehebant ; nee tacendum
est hanc vocem vectigal ipsum quandoque significasse; idcoquc
satarius esse potcral minister, qui hoc vectigal recipiebat.
pontes qui sunt per strataui, qua itur Olegiura, de
voltis de muris de lapidibus coctis et de calcina. Et
quod illi qui tenentur facere pontes per ipsam stra-
tam Olegii in curia Novarie, teneantur illos facere de
bonis voltis de muro de calcina et de lapidibus coctis.
CCCXC. Statutum est quod homines episcopa-
tus Novarie, de quibus fit mentio, qui tenentur
facere pontes, quod faciant et teneant eos factos
de bonis voltis de muro de calcina et de lapidibus
coctis, et quos pontes teneantur sic fecisse anno
currente m.cc.lxxxv; de quibus non intelligantur
pontes, qui sunt in strata Tardubiati, quos tenetur
facere Petrus Torniellus, nec pontes, qui sunt supra
Aconiam et Stronam; et sit precissum.
» Casselur.
M.cc.Lxxxfii,indictione xr,existantepotestatc romunis Nova-
rie dom. Albertino (corr. Ubertino) de s. Maria comite palatino
de Lomello, die lune x intranlis februarii, statutara et ordina-
tum est per dom. Baj nerium Turniellum et Brexanum Caballa-
ciura emendalore» «tatutorum coraunis Novario, quod addatur
statutis factit m. cc. lxxxihi, que loquuulur quod dom. potestas,
qni debeat lunc venire in anno currenle m.cc.lxxxv, debcret
facere fieri pontes qui sunt in curia Novarie, addatur quod po-
teslas qni proxime vcnlurus est in anno currente m. cc.lxxxvh,
(eneatur et debeat facere lieri omnes pontes qui sunt in curia
Novarie , et quos comune Novarie debet facere fieri , eos faciat
iieri de,petris coctis et de calcina seu de lignatnine in volnn-
tate maioris partis credenrie ; et quod si aliquis teneretur
facere aliqnem pontem propriis expensis , quod ipse potestas
cogat eum vei eos facere ipsum ponteiu et ponlcs, secundum
qnod placuerit raaiori parli cousilii.
Sign. tab. ( ). Kgo Uaviolus de Zucalla notarius comunis
Novarie de mandalo dom. Cavalcabovis iudicis ct assessoris
suprascripti dom. potcstalis scripsi et subscripsi. - Cassetur.
30
Digitized by
Google
779
STATVTA
GCCXCI. Stalutum est * el ordinatum, quod po- a amittat et perdat de suo salario libras l imp. qualibet
testas seu rector Novarie teneatur precise defendere
et manutenere contra quamiibet personam,collegium
et universitatem totam terram, que est a rugia que
vadit Blandratum, et que venit a Sicida, a loco Ro-
magnani usque ad Casalinum, ita quod sit de iuris-
dictione et districtu Novarie quoad iurisdictionem
et districtum.
CCCXCII. Statutum est * quod potestas seu
rector teneatur precise determinare et determinari
facere c pcr bonos terminos aparentes curiam burgi
Lavezarii a curiis Nicorvi *, Albonexii et Cilavegni,
et curiain Gravelone a curiis Veglevani et Cilavegni,
et fines Vigeeii et Fineri a (inibus Canobii D , et
diffinitas et determinatas defendere et manutenere.
vice , que perveniant ipso mre m comuni Novarie.
CCCXCIII. Statutum est et ordinatum *, qu 0( j
aliquis notarius non possit esse notarius ■ comunis
Novarie nec notarins canevarii comunis Novarie,
nec potestas recipiat nec paciatur aliquem ad ipsa
offitia , nisi ille notarius , qui« ad predicta pffitia
fuerit electus, vel aliquod predictorum operatus
fuerit, et exercuerit artem notarie per quinque
annos ante ipsam electioneni de eo factam. Et qui
aliter electus fuerit vel 0 receperit ipsum offitium,
ille qui fuerit electus, penitus removeatur ab ipso
offitio; et sit precisum D .
CCCXCIV. Statutum est precise B , quod quelibet
persona Novarie et episcopatus tam civis quam
Cassetur.
Confirmatom-
infra sex menses post introitum sui regiminis.
et curiam burgi Lavezarii a curia Nicorvi et Aloonexii per bona
fossata facienda ad expensas comunis burgi Lavizarii.
Et si potestas vel rector contra predicta fecerit, b nobilis, et comunia et collegia et universitates
Novarie et episcopatus possint et eis liceal com-
pensare eorum fodra preterita et quarta 1 infra kal-
lendas aprilis proxime venientes. Et qui infra ipsum
terminum non compensaverint a kallendis aprilis
proxime venientibus in antea, non possint couipen-
sare, sed eorum fodra et quarta teneantur et de-
beant solvere eorum fodra et quarta in denariis nu-
meratis. Salvo eo quod hec non intelligantur de
fodro den. in de libra proxime impositum.
p CCCXCV. Confirmata et approbata suut omnia
statuta super vino de pintis et de omnibus aliis,
salvo quod refonnetur pretium, ubi dicit den. m
pro pinta, quod dicat quod non possit vendi ultra
den. im. imp. pro pinta °.
CCCXCVI. Statulum est H quod si aliquis ven-
ditor vini ad minudulum mensurare et dare noluerit
alicui persone ad predictam mensuram pintarmn,
ut superius dictnm est, quod ille emptor qui emere
voluerit, cui noluerit dari et mensurari ipsum vi-
num ut supra, cum uno teste bone opinionis possit
accusare et detur fides ei , et medietas banni sit
comunis Novarie, et alia ipsius accusatoris, silicet
Nicorvum ad laevam Aconiae fluvii prope Mortariam ett , domi-
nium olim eomitum e Carchano mediolanensium ; Albonexium
teu AlbonensU in laumellino agro parvus vicut teeut Alboneam
tedet, eumque velustior eiusdem nominis familia dominata ett;
Cilavegnum quatuor passuum millibus a Viglevano dittat,
unoque ab Albonese, parvut quidem vicus; Gravelona terra
est in teptentrionali novariensis dioecesis regione prope Stronam
fluvium, et in antiquo Ossulae comitatu, cuius eccletiam 1). Petro
dicatam comes quidam palatinus Fridericus aedificavil. Curtis
Gravalonae donationem Petro episcopo Conradut imperator
a. sixxr, eiusque ecclesiam Innocenlius II pontifex LiUfredo
epucopo confirmarunt. Dirula fuit a. mccclxi a ferissimis Ga-
lealii I VicecomitU anglorum cohortibus. Viglevannm extra dioe- ■
cesim novariensem consistii etpropria nunc gaudet sede episco-
pali; attamen olim oppidum fuit dioecesit novarientis, ted urbs
facia ett ttudio atque opibus Francisci II Mediolani ducis, et
Clement PP. VII diploma dedit episcopalit urbit anno udxxix,
rn kal. aprilis Bononiae. Vrbs hacc aliquando Vieevanum et
antiquius Vicogebuin dicta est, ut in charta permutationis bo-
norum a. dcccclxiii legitur : « Actum iusta muro forit tupra-
» tcripto eastro Vxcogebuiu feliciter ». « Plebem Vigevancnsem
• cum cappetlis suis » memorat Innoccntiut Ilpont. in epistola
episcopo Litifredo data a. ucxxxin. Vigecium vicus est in valle
Husdem nominis, cuiut adilus ett in latcre orientali vallu maiorit
contra Domum; haec vallU videlur , nescio qua de causa , sonare
praescrtim secundum vulgarem sermonem , ait aucior iSovariae
Sacrae, vetustatem aut anliquitatem. In ipsa parvus vicut ett
Finerum. Hacc vallis licet milliaribus quinque lata ac aperta,
frigida tamen ita est, ut vites non servet ex afflalu niveo el gla-
eiali alpium,quae valli ab occidentc imminent, eamque directo
vi magna frigoris verberant. Canobium, a quo vallu nomen
assumit et iurisdiclionem, romana gaudens antiquitate in Gallia
cualpina conlinebatur , praeclaris scriploribus , ut Alciato ,
Gaudentio Merula, Ven. Basilicapetro aliUque testantibus ,
romanisque inscriptionibus ibi repertU. Anno vcccirit in Se- ,
priensi eomitatu erat ( ideoque in mediolanensi dioecesi , cuiut
adhuc ambrotianum ritum servat), qui cirea saec. xi et xn
duicclut dittructutque fuit , et in Frederici I imp. diplomate
a. fictxxxr dato ad orientalem Verbani oram terminatu* le-
gitur, cum Canobium in occidentali considcat. Peculiarei pro-
priique Canobii comitet curiam habebant, ex quibus Samson
circa ann. M hoe oppidum el curiam Gationi bremensi abbali
donavit, ct in eius monastcrio religiosum habiium tumpiit; et Nova-
liciense Cronicon ipsum vicum fuUse industriis ae mercationibus
clarum docet. Berengariui II eiutque filiut Adalbertui illum do-
minali tunt , deinde germaniei imperatoret , qui per praetores
vicariotque regebant, tcd oppidi et vallU incolae libertatem tibi
asterentes tpernenteique imperalorum auctoritatem se in commu-
nitatem conslituerunt , brevi tamen tempore, cum Conradut et
Henricus saeculo xn ineunte imperium consecuti pacem ctm ca-
nobinU compotuerinl, privilegia ac iurUdictionct eU ex favore
concedentes, dummodo tamen imperiali auctoritati tubHeerentur,
quam reapte protecuti sunt, etiam in guelpharum ac ghibelli-
narum factionum eonflietibut. Demum Vicecomitum Mcdiolani
ducum dominium oppidum hoc subiil, et feudo Borromaeis datum.
A Confirmatum. Legatur in consilio quando sortes ofiicialion
dantur.
b potestatis.
O et receperit etc.
D Et insuper solvat comuni Novarie ille, qui dictum officium recc-
perit conlra predictam formam , soL xx imp. pro qualibet vice.
e Cassetur.
F Cassetur.
G M . cc. lxxxvii , indictione xt, existente poleslate contonis Sovarie
dom. Ubertino de s. Maria comito paiatino de Lomello , die
lune x februarii , additum est huic statulo per dominos Baj-
nerium Turniellum et Brexanum Caballacium emendalores
statutorum comunis Novarie , quod addator statuto et statotis,
quod et que sunt in predictis statutis novissimis super vino
vendendo ad pinctas et alibi , usque ubi dicit quod vinom
possil vendi den. nn pro pinta , quod dicat den. im vel
dcn pro pinta de quartino ad voluntatem maioris partis
credencie.
Sign. tab. ( ). Ego Daviolus de Zucalla notarius comonis
Novarie hanc adiunctam do precepto dom. Cavalcabovis de
Mcdicis iudicis ol asscssoris suprascripti dom. potestatis scnpsi
ct subscripsi.
B Cassolur.
Quartam esse tributum quoddam vcl aliquam praeslationis agra-
riae speciem coniecto,et frequentiui in medii aevi teriptoribut
inveniet; ex gr. in Chron. Farf. apud Murat. Rcr. Ital. Script.
t. II, P. 11 , col. $09, 542. 544.
Digitized by
Google
/8i
COMMVNITATIS NOVARIAE
782
medietas pertinens ipsi acusaturi iu denariis nume- u
ratis, et alia medietas pertiuens comuni ad com-
pensandum; et sit precisum.
CCCXCVII. Statutum est * quod potestas ven-
turus infra xv dies proximos post introitutn sui
regiminis teneatur precise convocare simul illos de
domo illorum Turniellorum et Caballaciorum et
iilorum de domo de Castello et alios amicos partis
et ipsos simul ad unitatem et maiorem firmitatem
* CCCXCIX. Statutum esl quod si aliqua per-
sona Novarie vel episcopatus vel districlus, qui vel
que babeat aliquam decimam et ius decimationis
et perceptionis decime in Novaria et episcopatu et
districtu, et eam tenuerit et possederit per se vel
per sups datores per xx annos , quod quilibet qui
teneiur ad prestationem ipsius decime , teueatur
et debeat ei respondere, dare et solvere et satisfa-
cere, non obstante eo quod obponeretur vel alle-
ipsorum de ipsis domibus et omnium et singulorum garetur per aliquam personam, quod ipse possessor
ipsius partis in omnibus reformare, quibus ipsi de
ipsis domibus et iili de ipsa parte et tota pars
melius possini stare et perseverare in unitate et
pace et concordia. Et quod aliqua persona, col-
legium vel universitas voiens vel presumens discor-
debeat dicere et ostendere per instrumenta, vel
aiio modo, quomodo habere debet ipsam decimam.
Et consules iustitie teneanlur remediis iuris quem-
libet compellere ad solutionem ipsius decime eidem
dandam et solvendam '. Salvo eo quod quilibet
dias vel zinzanias vel seditiones inter ipsos ullate- b dicens se habere pociora iura in predicta decima,
nus seminare, nuiiatenus audiatur, nec ea possit ad
effectum reducere in contrariuro prediclorum. Et
quod Uli qui talia facere perpetrabunt, secundum
merita puniantur. Et hec et omnes alie adiectiones,
que in. predictis et circa predicta meiius videbun-
tur reformanda , addentur et ditentur secundum
quod dominis Dorato de Camodeia legum profes-
sori et Francisco Grite iuris perilo et Guidoni Barba-
varie et Petro Torniello de Tardubiato et Levi de
Magis placuerit et videbitur reformanda. Et sit
precisum.
CCCXCVIII. » Statutum est quod strata Francisca
veniat et decurrat 9 per civitatem Novarie, faciendo
securitatem quodlibet comune cuiuslibet loci et
burgi de emendandis et restituendis dampnis, que
iierent et darentur per eorum territoria; et hec
fiant ad voluntatem coosilii. Et c comunia terra-
rum ecciesie novariensis fociant D similem securi-
tatem 3 ; et hec fiant ad voluntatem nunc (sicj pe-
dagiorum Petre Sancie usque ad eorum terroinum.
A Casselur.
B Conflrmalutn.
C hoc si comunia ctc.
D fecerint.
possit coratn consulibus secundum formam iudicii
advocare et petere ab ipso possessore ipsam deci-
mam et ius decimationis.
» CD. Statutum est quod melioramentum monete
detur a tempore statuti 9 citra, quod ioquitur de
a Conurmalum
b Cassetur.
1 Eae factiones alterna forluna sese vicissim diu lacerabant, nova-
riensibus civibus suo ingenio allerutri adhaerenlibus, et inter gwi-
phos et ghibellinos flucluantibus , saepius rebus inter inimicos
composilis et rursus abruptis, proul unius alteriusve partie for-
tuna praevaleret, maximo cum reipublicae detrimento. Jiorum
eventuum enarratio me diutius distineret; sujficiat Uaque pacis
convenlioncm legerc ab Hcnrico comite Lucemburgensi anno
ucccx, xin kal. ianuarii procuratam. Is posl obilum Alberti
imperator renuncialus cum Jtaliam coronationis gratia adven-
tasset, pritnutn, Aslae moralus inler Picecomitet eorvmque
adversarios paeem eonciliari iussit , mox JVovariae Srusatos et
Caballacios, qui guelphicae parti sludebant, cvm Torniellis ghi-
bcllinis conciliavit. Huius impositae pacis documentum e men-
doso sed autenlico apographo depromptum in appendice praeslat
proferre, cuius summam Corius et Kovaria Sacra retulerunt.
Sed nequc imperialis auetorilat adversos animos diu eomponere
valuit, nam cito novae eonfliclaliones exortae sunt; nam, teste
Aiario, » conflictus in eadem civitaU duravit a kalendis de-
» cembris usque ad kalendas iunii ucccxi , qua die Brusati et
» Cabatlacii cum seqvacibus recesserunt, se se reducentes ad sua
• castra et burgos spe aliecH, quod ghibelliui tustinere non va-
• lerent ipsorum guelphorum potentiam et vcrceUentiutn, in
> quibtu decem guelphi erant pro uno ghibetlmo * (Cbtoa.
cap. xit). Huiusmodi eonflictationum enarratio satit fusc in
Novaria Sacra describitur pag. 404 , 408 , 43S , 439.
3 Currat ad civitatem (SlaL praed. ).
3 'i Et dicla strala Francisea deelaratur esse iilam, qua itur 3/ommum
• et deinde Gaudianum et in Rippariam et ad Dommm Ossolae »
(Stat. praed. ). Axarius plura in suo Chronico fabulosa eon-
fingens ait in quodam monticello super camino francico inler
cmlatet Mediolani et fercellarum reeta via existenti, eonelu-
dendo quamdam Ss. Protasii et GervatH eeclcsiam ad pias causas
elevatam , propler quam cogitaverant principia , fundamenta
cwitatit Novariat hanc in loco ipto veteres conttruxitte, eamque
aliquo tempore Montalexium primo appellasse, deinde Novariam,
cuius nomen claris lilulis et privilegiit impcrialibut exUtitprae-
munilum ( Cap. Xit).
1 Non obstant* hoc praeccpto , qui decimae debitoret erant clericit
vel ecclesiis , nonnunquam ecclesiatticis censuris ad eam per-
tolvendam compellendi erant. Sigebaldus enim ex. gr. novariensis
episcopus xi kal. septembrit a. sicclxii • dedit liberam po-
» tsstatem et auctoritatem concessit dom. Guale Bruxato pre-
> posito et capitulo eiusdem ecclesie novariensis compcUendi
■ omnes parrochias civitalis Novarie et suburbiorum etiam
> per sententiam interdicti et excommunieattonis ad tatitfa-
> ciendum de ipsit decimis ipsi ecclesic el nvntiis eius , salvo
• iure ecclesie et capituli s, Gaudentii, ratam habiturus et firmam
• omnem sententiam quam protulerit in rebeltes , et quidquid
> tuper hiit fecerit, faeiendo denunciari dictat pertonat
> candelis accensis et pultatit campanit utque ad satisfactionem
• condignam • ( Monum. Hist. Patr. Chart. 1, col. 1466). De-
cimatoret vero olim appellatos censeo decimae collectoret; uniut
ex iptit memoria extat in contractu venditionit huimt tenorit:
• Constat nos Ubertum filium quond. Rachi de loeo Torbigo
• et Taliam iugalem , qui professi sumus lege vivcre Longobar-
> dorum, ipso namque iugali et mundoaldo meo mihi cut tupra
> Talie consentiente et subter confirmante, et iuxta legem una
» cum interrogdtione de propinquioribut parcntibus meis , hii
» sunt Donatus de Rugeta et Gaudeneiut decimator propinqui
• mei , a quibut intsrrogata et inguixita sum ti ab ipto iugali
• et mundoatao vet a quopiam homine uliam patior violenliam,
• aceepisse sicuti et in presentia testium manifetti tnmut quod
i accepimut parittr a te loanardo de Johana argenkim den.
» bon. JUediolani veterum tibrat qmtuor finito pretio , ticut
> inttr not convenit etc. • (Chart. xri iunU ucLXtu in tabul.
eccl. Cathedr. Novar.).
i Cf. cap. lxxiii: • de meiioramento monetae dando vtl non • , et
cccrit. En quid ticinensis ipta retpubliea eirca hane rem decre-
verit : » /<em statuimus quod atiquis, qui habcre debet vel debuerit
• aliquod debitum ab aliquo, de quo debito, ttatuto non vetanle,
• pctere potest melioramenlum seu deterioramentum , non possit
» nec debeat atiquo modo pttere, eontequi vel habere pro mttio-
• ramento teu deterioramento monete temport contractus , sive
- pro interesse monete non habite tempore eontraetut, quia
» vclit dicere tua interetse ante habere quam aliatn monctam ,
• niti pro modo infrascripio. Quia aut debitum fuit contractum
inu
Digitized by
Google
7 83
STATVTA
7 84
inelioramento monclc, si quod est melioramentuin. a persona civitatis Novarie, qui vel que habeat aliquas
* CDI. Statutum est quod polestas venturus te-
neatur et debeat omnes securitates, quas ipse vel
eius assessores et milites acceperint pro aliquo ma-
lefitio pro aliqua persona, que esset calumpniata
maleficium perpetrasse, teneatur ipsas securitates
. absolvere vel condempnare infra xl dies, a die quo
facta fuerit ipsa securitas. Et si absolutio vel con-
dempnatio infra ipsum terminum facta non fuerit,
ipsa securitas deinde sit cassa et vana et nullius
terras et possessiones in aliquo territorio alicuins
burgi episcopatus Novarie, possit et ei liceat acqui-
rere et aquisitum habere et tenere in ipso burgo
unum sedimen, et in ipso ipse et familia sua possit
et ei liceat habitare. Et liceat cuilibet burgensi
cuiuslibet burgi cuilibet civi unum sedimen tantum
vendere et alio modo et iure alienare et in ipsum
civem transferre impune et sine aliquo banno vel
pena. Et hoc non obstantibus aliquibus pactis, pri-
valoris, et ipso iure pro nulla habeatur. Et teneatur vilegiis et statutis factis et concessis et promissis,
potestas ipsam securitatem facere eximi ct canzellari et que de cetero fierent in favorem burgorum et
et pro canzellata habeatur, salvo omni iure comunis burgiensium ipsorum burgorum. Et sit precisum.
Novarie contra accusatos seu denunciatos vel ca- * GDV. Statutum est quod aliquod burgum vel
lumpniatos *. villa vel Iocus Novarie vel episcopatus seu comunc
CDII. Statutum est et ordinatum, quod Iacobus b alicuius loci, burgi vel ville non possit nec debeat
de Alberto Temcapassa, qui dicitur Zuconus, sit et ullo modo facere aliquod statutuin vel ordinamen-
esse debeat servitor canevarii comunis Novarie in
anno currente m.cc.lxxxv, lxxxvi et lxxxvu, ha-
bendo ipse Zuconus quod habere consuevit a co-
muni Novarie pro illa servitoria et oflitio ; et quod
Petrus filius ipsius Zuconi possit excusare et preesse
dicte servitorie et ofitio loco dicti patris sui, cum
hoc sit ordinatum per societates militum et parati-
corum. Et sit precisum.
€ CDIII. Statutum est quod Petrus de Seso et
Iohannes Caballaeius securitates quondam fratris
Petri de s. Helena *, de qua securitate fecit instru-
mentum Michael Trezene, et omnes et singule se-
curitates dicti condam fratris Petri sint absoluti et
tum vel conventum publicum vel privatum, per
quod vel quem ius aliquod vel conditio auferatur
vel auferri possit vel auferre intelligeretur alicui
civi vel nobili Novarie et episcopatus. Et si contra
fecerit, ipso iure sit nullum'et pro nullo habeatur;
et insuper potestas teneatur auferre pro banno cui-
libet comuni burgi vel ville vel loci, quod contra
fecerit , qualibet vice libras xxv imp. ; et cuilibel
speciali persone de ipso burgo vel villa vel loco,
et que contra fecerit (sic), solvat libr. x imp. Et sit
precisum.
* CDVI. Statutum est quod Brexanus Patinus
sit et esse debeat clavarius 1 palacii ab anno novo
absolute et liberati et Iiberate, et pro absolutis et c proxime venienti usque ad annos tres proximos ve-
liberatis ipso iure habeantur ab ipsis securitatibus
et vinculis eorum, et quod ipsi securitates nullo
modo inde possint conveniri; salvo eo quod si re-
periretur quod dictus frater Petrus debuisset aliquid
habere occaxione sue canevarie ab aliqua persona
vel universitate, vel credidisset vel deposuisset penes
aliquem, quod predicta absolutione non sint abso-
luti, sed potestas vel eius iudices et milites tenean-
tur et debeant et possint ilhid exigere ct in comune
Novarie facere devenire. Et sit precisum.
D CDIV. Statulum est et ordinatum, quod quelibet
a Confirmatum.
B Et sit precisuro.
c Cassetur.
D Cassetur.
nientes, solvendo et dando comuni Novarie pro parte
temporis , sicut dedit istis duobus annis proximis
preteritis, et habeat et percipiat ipse Brexanus et ei
liceat habere et percipere, sicut hinc retro consuc-
tum est per eum haberi et percipi. Et sit precisum.
0 CDVII. Statutum est quod potestas venturus
precise teneatur et debeat infra mensem unum
proximum post introitum sui regiminis rcquiri fa-
cere et inquiri omnes et singulos Bruxatos et illos
de eorum parte bannitos de malexartia comunis
Novarie a novitate citra s , et omnes et singulos qui
a Approbatom-
b Cassetur.
c Cassetur.
• ante annum cursum milletimo duccnlesimo guinquagesimo
> quarto exclusive, et lunc quantocumgue de cetero fiat solutio
» dicti debili de monela nunc vel in futurum currente comuniter
• Papie , possit petere , consegui vel habere sol. xxx papienses
• pro libra dicti sui debiti, et sic pro solidis quibuslibel viginti
> dicti debiti solidos guinquaginla papienses. Autfuit contraclum
> dictum debitum a dicto anno millesimo ducentesimo quinqua-
> gesimo quarlo usque in annum cursum millesimo ducentesimo
> nonagesimo octavo exclusive, et tune quandocumque fiat so-
> lutio dicti debiti de moneta nunc vel tn fulurum currente
> comuniter Papie, non possit petere , consequi vel habere nisi
• solidos quindecim, denarios quattuor pro libra etc. > { Stat.
Pap. civilia cap. lx).
1 Ex ordine Humiliatorum , qui fuit canevarius communitatis No-
variae. Cl. Tiraboschius domums. Helenae inhatitassc moniales
solas illius ordinis per errorem asscruit f\et lium. Mon.
t. II, pag. 44). Cf. notulam ad capit. xxxtr, ubi de novarien-
sibus Humilialorum domibus egi.
1 Clavarii officium eral palatii communis vel urbis claves euttodire,
quae ei commissac erant , eiusque munus vel locus, ubi ipie
omnia ad illud spectantia rccondebat, clavaria appellabatvr.
Aliquando ad ipsum pertinebat quoque chartarum el regestoru»
reipublicae custodia, vel ponderum etlibrarum recognitio. Annui
erant clavarii et interdttm plures in una urbe , ac specialibus
statxUis obnoxii erant et cautionibus, quae tulius eorum /idem
et communitatis rcs tuerentur. Blandrati statuta de illo minUlro
decrcvcrunt: « quod ille qui fuerit clavarius communis Blandrati,
• non possit esse notarius communis • (pag. iiS). Canevarws
vero erat areae el pecuniae publicae custos.
S Agitur hic , ut reor , dc tumultu , quo Brusati CabaUaciis ad-
iuncti magis tumuttuantes quatuordecim viros ex faetkmt Tor-
nicllorum occiderant, reliquos urbe eiecerant anno uccivu.
At novaricnses inUrius Brusatorum et exterius Uberti Pelavt-
cini imperialis vicarii , qui suburbana igne ct ferro euneta
vcxabat , dominium renuentes , nc sui agri ct fortunac al ex-
lcris pariler cl a domesticis vastarenlur, Mariinum Turrianum
accersiere, cique se se dediderunt, civilatis dominio tradite.
Digitized by
Google
7 85
steterual et fuerunt rebelles comunis Novarie a
novitate citra. Et ipsis requisitis ubi consueverant
habitare in Novaria vel in episcopatu , teneatur et
debeat precise ipsos et singulos bannire , et ipsis
et cuilibet ipsorum dare bannum de malexartia
comunis Novarie , et quod videantur et habeantur
pro bannitis et sicut banniti , et sicut stetissent
bannili a novitate citra. Salvis et exceptatis Gre-
gorino de Bertolatio genero Iacobi Morri Tornielli,
et Petro fdio condam dom. Loterii Caballacii, et
exceptis omnibus aliis Novarie et episcopatus , qui
venerunt et steterunt vel stant mandatis comunis
Novarie, vel solvunt fodra et honera comunis Novarie,
qui non intelligantur nec sint banniti, nec pro bannitis
habeantur, nec bannum eis detur. Et sit precisum.
COMMViNITATlS NOVARIAE
786
A CDX. Statutum est quod omnia el singula, que
continentur in reformatione unius consilii generalis
facti et capti m.cc.lxxxiii die iovis xxv intrante
februario, secundum dictum dom. Bfexani Caballacii,
et secundum quod per omnia in dicto ipsius Bre-
xani et reformatione ipsius continetur , et non
obstante nostra reformatione, et omnia ea et sin-
gula, que scripta sunt in instrumento concordiarum
factarum et iuratarum per comune Novarie et co-
mune Papie , unde est publicum instrumentum
testatum factum per Rochum de la Rocha nolarium
comunis Papie h.cc.lxxxui, indictione xi, die iovis
xxt mensis octubris, per omnia perpetuo manu-
teneantur et rata et firma habeantur per comune
et homines Novarie precise, et sit precisum et in
CDVIII. Statutum * est quod Gracianus Grita b volumine statutorum ponantur *.
notarius sit et esse debeat notarius comunis No-
varie et ditator ab anno novo proximo venienti »,
et habeat salarium a comuni Novarie, quod conti-
netur in statuto dari notariis comunis, silicet soli-
dos c imp. quolibet dimidio anno, et onmia alia
et singula percipiat et habeat, et habere et percipere
possit, sicut concessum est notariis comunis posse
habere et percipere. Et hoc non obstante statuto
quod loquitur quod officiales eligantur ad sortes ;
et non obstante statuto quod ioquitur, quod aliquis
qui habuerit officium infra annum unum, non pos-
sit habere officium, et aliquo alio statuto in aliquo
non obstante. Et sit precisum, et precise firmum
habeatur et teneatur et inviolabiliter observetur.
0 CDIX. Statutum est quod potestas venturus
teneatur et debeat infra duos menses proximos post
introitum sui regiminis mittere duos ambaxatores
comunis Novarie cum uno notario et cum uno ma-
gistro seu alium, qui hoc melius cognoscere videa-
tur, ad burgum Petre Sancte ad videndum et pro-
videndum quomodo anze 1 et aque nocent burgo
Petre Sancte et hominibus ipsius burgi, et quomodo
posset fieri aliquod opus vel obstaculum, quod ipse
aque non veniant et non noceant ipsi burgo et
hominibus ipsius burgi; et hiis inquisitis, quod re-
digant ea in scriptis; et potestas infra vin dies
proximos post aventum ipsorum ambaxatorum et
magistri et notarii teneatur ea exponere in consilio
maiori , et secundum quod placuerit consilio vel
maiori parti, executioni et ad effectum ducatur et t
fiat infra s. Bartholomeum proxime venientem.
a Casselur. - M. cc.lxxxvii, indictioue xv, existante potestate co-
munis Novarie dom. (Jberlino de s. Maria comite palatino de
Lomello, canzellatum est istud stalutura Graciani Grite de
mandato suprascripli dom. poteslatis, secundum tenorem et
formam cuiusdam statnti facli per dom. Raynerium Turniellum
et Brexanum Caballacium.
Sign. tab. ( ). Ego Daviolus Zucalla notarius comunis No-
varie de precepto suprascripti dom. potestatis canzellavi.
B usque ad annuni unum tunc proxime venientem.
c Confirmatum. - lnceptum est executioni mandari.
■ CDXI. Statutum est quod gabella salis fiat
secundum quod alias per consilium generale estitit
ordinatum , et omnibus aliis modis , quibus melius
et utilius videbitur sapientibus ; et quod potestas
precise infra mensem unum proximum post introitum
sui regiminis teneatur et debeat precise mandare
ad civitatem Papie ad accipiendum modos et formas
gabelle. Et secundum illos modos et formas pre-
dicta gabella fiat , el sit precisum ; salvo eo quod
hec sint ad voluntatem pedagiorum bloreti usque
ad eorum terminum
Cassetur.
Cassetur.
Heic anza sumenda eue videtur pro fluminum vel rivorum tinu
in terram recedente. In eiutmodi aquarum recettibut tpeciale
vectigal impentum fuisse videtur , antarium dictum , cuiut
exactor aniarU nominc notabalur. Hac tignifkatione anza deest
in Glots. Ducang.
1 Foederis huiut acta deperdita tunt , aliud tamen antiquku inter
Novariam et Ticinum inilum ett xi kal. februarii a. uccliv,
in Vercellarum statutit relatum, tequentis tenorit : « Anno Dom.
» Incarn. milletimo ducentetimo quinquagetimo quarto, indi-
» ctione duodecima, die iovii vigeiima tecunda mentii ianuarU.
» In nomine Domini amen, In pallatio novo communit Papie.
» Dom. Vbertut marchio Pellavicinut potettat Papie in generali
» contilio cd et dc credentiariorum iM more tolito eongregato,
• parabola et voluntate totiut consilU tupratcripti et ipsorum
» credentiariorum nulio ditcrepante, el ipti credentiarii fecerunt
> veram et firmam pacem perpetuo obtervandam nomine ei a
• parte communit Papie infratcripHi ambaxatoribut Novarie
> recipientibui vice et nomine communii et hominum Novarie
• et ipti communi et hominibut, videlicet : Guidetto Grampe,
• Petro de Monticello et Desiderato Capono et Guilielmo de
» Mtalendena syndicis et procuratoribut communii Novarie,
• prout continelur in carta inde facta per Olricum de Modoecia
> notarium communii Novarie anno currente milletimo ducen-
> tetimo quinquagetimo quarto , die dominico , qui ett decima
> octava intrantit mensit ianuarii. Et viceversa tupratcripti
> ambaxatoret communit Novarie nuncii, mitti, syndici et
• actorei nomine et a parte ipsiut eommunit it hominum No-
» varie fecerunt veram et firmam pacem in perpeluum obser-
• vandam tupraicripto dom. Uberto marchioni potettati Papie
■ recipienti nomine et vice communit Papie et ipti communi.
> Item tupratcriptut dom. Vbertus marchio potestas Papie
' nomine et a parte communis Papie et parabola et voluntate
• tupratcriptorum credentiariorum fecit veram et firmam pacem
> in perpetuum obtervandam Gulielmo Vaeto nuncio teu pro-
» curatori dom. Martini electi vercellensit , ul apparet per
» cartam factam per Girardinum de magittro Girardo notarium
• currenie eadem incarnatione et indictione, die dominico decima
> octava mentit ianuarii, recipienti pro ipto electo pro hominibut
• univertis iptiut elccli el dominit Henrico, Rufflno et Ubertino
> de Gualdengo » (cetera desunt. Cf. Stat. Vercell. fol. 204,
quibui haec dcteripta fuerunt). Huiut foederis confirmationem
habet in appendice, tecundo exeunte mente martio ann. mccux
compotitam.
Quum quaetHo exorta ctiet inter Novariam et tuperiorit Sessitanae
vallit incolas circa salit impotitionem , cui iidem ex praece-
dcnlibut tractatii obnoxii erant, publica cUitatu auctorilas
Digitized by
Google
7«7
STATVTA
788
* CDXll. Statutuni est precise, qttod si aliqua a quolibet die dotninico et quolibet die iovis supra
persona Novarie et districtus emerit ab aliqua per-
sona Novarie et distrtctus aliquas terras et posses-
siones vel res immobiles , quod emptor presente
venditore teneatur et debeat precium illius terre et
possessionis seu alterius rei immobilis vendere 1
deponere penes unum campsorem, quem ordinabit
consul iustitie Novarie, et sit illud precium penes
eum per duos menses, et interim publice in quo-
libet arengo, quod interim fiet, cridetur publice ad
lapidem bloreti et sub porticu comunis Novarie
suprascriptum datum et venditionem esse factam
et precium esse depositum * Et hoc idem cridetur
» Casselnr.
iwvum edictum nonis martiis a. ttcccxrti protulit , quo
• dom Moltonut Capitaneus de Moxxo Novarie potettas eom-
• munis JVovarie pronunciavit per sententiam et pronunciando
> dixit in his seriptis , partibus predietis presentibus , visa
» impotilione dicii salis impositi per eommunitatem Novarie ,
> et tisis primariis pactis faetit tempore regininis domini
' comitis I/enrici de Cerelo tunc pretoris Novarie, et visis sen-
» lentiis et declarationibus lalis et pronunciatis inter comune
» Novarie ex una parte ct dicta communia et homines vallit
» Skcide ex altera etc, ct super his omnibus et tingulis deli-
• berata et examinata , teneri ad impositionem et taleam dicti
» salis et impositionem dicli salis eis factam per communitatem
• Novaric talere et tenere et de iure fieri potuisse, et ipta
» communia et homines communium supcrioris vallis Siccide
» teneri et debere accipere dictum sal et quanlitatem salis cis
» impositam per comunitatem Novarie secundum valorem, ex-
> timationem ct pretium et tnodum per comune Novarie ordi-
> nalum , non obstantibus supradiclis per ipsum sindicum
» predictorum nomine ostensis et allegatis • etc. ( Chart. in
arehiv. Munic. Novariae).
1 Corr. venditae.
2 Ilaec omnia in vcnditionum actis scrvata conspicimus , ut cx
sequentibus patet : « In bloreto comunis Novarie. Guillclmus
Bragerius servitor comunis Novarie de tnandato et voluntatc
dicti Uberti Caxuli notarii cridovit alta voce et preconia voce
super lapidem broreti comunis Novarie, super quo concio-
natur potesUu : NoUm sit volis qmd Brexanus Scarla hodie
fecit daUtm et vendicionem Uberto Cazulo notario de pecia
una terre arabUis iacentit in territorio porte s. AgabU, ubi
dicitur in Via de Pemato eitra terminacium, que dcbet esse
mod. xt ct tab. rm et ped. 11 prttio iibrarum Lxxrtr imp.
cui coheret a mane etc. ■» (Chart. xm aprilis uccxlvii ).
Existente potestate comunis Novarie dom. AXberlino Forma-
giario de la porta laudensL In broreto eomunis Novarie.
Ambrosius de ViniaUo tervilor eomunis Novarie ad peti-
donem fratris Michaeiis de Caritate nomine domus et con-
ventus Caritatis cridavit hoiic super iapidem blorcti eomunis
Novarie: Notum sit vebis omnibus pertonit , quod Boneta
fitia q. Vberti Caeuti dU tnartit qumto intrante martio fecit
datum nomine donationis et donationem in marm dieti fratris
Michatlit twmine dictc domut de omnibut tuis bonis mobi-
libus et immobibibus et nominum debitorum, secundum quod
plenius continetur in carta una abreviata per me Grigolum
Brignolum notarium die martis quinto intranie marcio, et inde
plures carle iusse sunt fieri • ( Chart. rt martii ucdxxxri
in archiv. Nosocom. mai. Novar.). Hoc documento docemur,
nedum venditiones, sed et pias donaliones mmobilium rerum
ex tlatutorum praeeepto publice proclamari debuisst , ne quid
ignorantiae circa tales alienationes praetexerehtr aut subterfugii.
Alias proclamationts venditionum profero in capituH huius decla-
ralionem: » Existente potestate comunis Novariedom. Guiscardo
» de Petrasancta. In broreto comunis Novarie Guiltiehnus, qui
> dicitur Columbus, servitor comunis Novarie ad peticionem et
» rcquisicionem Castellani de Pisenevgo et Francini filii Ambrosii
» Grite cridavii et preconixavit publicc super lapidem broreli
• comunis Novarie, quod Petrus Ciappa filius quond. Lafranci
» Clappe et Marchion el Butius eius fitii fecerunt datum ct
• venditionem eisdem Castellano et Francino de quodam tno-
» landino el solo iptius molandini ct dc quadam quantitatc
- terre , que est continua cum ipso molandino , cum omnibus
> hedificiis ct inslrumentis super se et in sc exinUnlibut et ha-
lapidem et sub porticu comunis Novarie; et qnod
tunc quando predicta cridabuotur, similiter cridetur
quod quilibet volens petere aliquid vel habens
aliquod ius in ipsa re vendita, veniat coram consu-
libus iustitie Novarie et ostendat iura sua, alioquin
quod si nen venerit etc. , quod ab ipsis duobus
mensibus in antea emptor sit securus contra onmes
personas, collegia et universitates. Et quod emptor
et venditor simul comuniter debeant dare comuni
Novarie denarios duos imp. de libra de precio rei
vendite.
* CDXHI. Statutum e&t quod Oddemarius Notus
possit actiones et iura, que habebat contra Rofinum
Ariotum et bona sua, exercere et consequi et effeclui
b mancipare, prescriptione altqua temporis non ob-
^tante, cum ipse Oddemarius tam propter etatem,
quam propter guerras et conditiones Novarie non
potuerit actiones suas exercere et ius suum con-
sequi.
» CDXIV. Statutum est quod Matheus Fake de
Gravalona, castaldus Guilielmi Barbavarie et filius
ipsius Mathei, sint et esse debeant cives civitatis
Novarie (et) habeantur et ubicumque sint et habi-
tent, non obstante iure comuni.
CDXV. Statutum est 0 precise, quod omnes de-
narios, quos dom. Guido Barbavaria habere debet
a comuni Novarie pro adequanciis et pro soldis
capitaneatus et atnbaxate, secundum quod contiae-
tur in reformatione una uni consilii generalis facta,
c sibi dentur et solvantur in pedagiis et argenteriis
et intragis 1 comunis Novarie, solutis primo prio-
ribus, quibus primo sunt livrata *.
K Cassetur.
■ Cassetur.
c Cassalum csL M.cc.txxxvn , indiclione xv , exislaole potesfale
comunis Novario dom. Alberlino de s. Maria comite palalino
de I.omello, ranzcHatum esl istud statutum de precepte dsm.
Cavalcabovis de Medicb iudicia ct assessoris suprasrripte po-
testatis, quia mandutum est executioni, ut rctulit suprascriplus
dom. Guido Uarbavaria , prescntibus Albanco de Albaneis ct
Viaoino de Varallo notariu communis Novarie.
Sign. tab. { ). Ego Daviolus de Zucalla notarios comunis
• Novarie scripsi.
• bentibus et cum quibusdam aliis contincnlibut in carta dati
1 et vendicionis inde traddata et abrcviata per me Philipum
> de Vdlato notarium, et quod iacet m burgo s. Agabii ttt.
> et hoc pro precio librarum trecentarum octuaginta septtm el
• medie imp. vcl duplum terciolorum ; unde plurct carlulat e(c. >
( Chart. 111 decembr. vccli in tabul. Nosoe. mai. Novar.).
AUerius pistrini eessionem hospitali Charitatis proclatnatim
legimus rtt idus maii mcclxxi • m Novaria , exitlente pott-
» ttate comunis Novarie dom. Praneisco de ia Turre. Imnolvs
» de Avundo servitor eomunis Novarie voce preconia palan
» cridavit et preeonixavU t* blorcto comunis Novarie svper
> lapidem quo concionatur, quod GuiUelmus de Cantalupo ,
>» Itobaldus Scarla, Iulius Brutatus , laeobut de Vtttato el l'go
» Talexius hodie fecerunt datum et investituram et cettumcm
» ad proprium in manu Miehatlis de Itomagnano minutri tt
» rectoris hospUalis Charitatis Novarie et paupertm ipsw
» hospitalis de molandino cum fabricis ipsius et aqutdwt»
• iacentibus in burgo s. Agabii retro ecclesiam s. Iohannit
« Heremilanorum. Coherel ei a wans HoUa teu fiutns* Eolie
» ctc. » (Ibidem ).
Intragutm vario scnsu inieUigi contuevit , ttd hoc bco pro rti-
diUbus comnumilatis accipiendum ett.
Scilicei data rtl conccssa, a livrare, gall. livrer.
Digitized by
Google
COMMVNITATIS JSOVARIAE
k
k
7*9
CDXVI. Statutum est * quod omues et singule a
persone habentes domum vel domos ab utroque
latere a porta veteri burgi s. Gaudentii usque ad
domum heredum quondam Petri de Brunamonte
teneantur et debeant precise cavare et adequare
terram porticuum eorum , sicut cavata est et ade-
quata porticus domus Iulii de Meno, et hoc tenean-
tur fecisse infra kallendas madias proximas venientes
sub pena et banno sol. c imp. pro quolibet. Et
nichilominus predicta facere teneantur; et sit pre-
cisum.
CDXVII. Stalutum est ■ precise, quod quelibet
persona habens terras vel ramponatas vel alias
terras a fracta, que dicitur fracta Arzeni, usque in
Vignallum a latere de versus mane et a latere de
versus sero, a via qua itur ad molandinum, quod b
fuit Iacobi Sicaliole supra usque in Vignallum, te-
neatur et debeat precise iuxta stratam fecisse et
relevasse et factum tenere fossatum tantum, quantum
tenet terra sua amplum per brachia 1111 et funda-
tum per 1111 brachia, et quilibet ad introitum sue
terre teneatur facere et habere et tenere ponlem
super canteriis vel trogam 1 , ita quod aqua fossa-
torum sine aliquo obstaculo possit per fossatum
decurrere. Et predicta quilibet debeat fecisse infra
s. Bernardum proximum venturum sub pena et
banno solidorum c imp. pro quolibet , et nichilo-
minus predicta facere teneantur; et quilibet possit
accusare , et medietas banni sit accusatoris et alia
comunis Novarie; et sit precisum c .
* CDXVIII. Statutum est precise, quod per co- c
mune Novarie dentur quinque centuni laboratores
de episcopatu Novarie Paulo Cazie per octo dies
ad faciendum opus et forticiam suain Landione.
B CDXIX. Statutum est precise, quod per comune
Novarie dentur Symoni Belenzono centum labora-
tores 9 de episcopatu Novarie per vi dies ad facien-
dum opus et forticiam suam Sezagi.
79°
Casselur.
Conflrmalnm.
Et insopcr potestas Norarie teneator et debeat bis in anno vi-
dere dicfa fossala ulrum bene facta fueriut , ul supra conti-
netur, an non , et conderapnare secundum formam tllius sta-
tuli illos, quos invenerit non fecisse ea que in dicto statuto
continentur.
Cassctor. v
Casselur.
d C
D
A CDXX. Stalutum cst precise, quod petitio Pauti
Butigie compleatur, secundum quod collocatum est
per societatem paraticorum, et secundum quod per
societatem collocatum est, fiat et ad eiTectum du-
catur, et inviolabiliter observetur.
B CDXXI. Statutum est quod potestas precise
teneatur et debeat dare et dari facere infra s. Ml-
chaellem proximum venientem Guidoto de Cava-
liano in denariis numeratis libras cc imp. , dimi-
nuendo ipse Guidotus de denariis , quos habere
debet a comuni Novarie, et quos quondam Obizio
de Cavaliano habere debebat a comuni Novarie pro
precio seu interesse poderii Fare venditi per ipsum
quondam Obizionem seu comitibus Guidoni et Gui-
lielmo libr. cc.
c CDXXII. Statutura est quod potestas venturus
precise teneatur et debeat infra xv dies proximos
post introitum sui regiminis canzellare et canzellari
facere condempnationem unam Aymerici Boniperti
facta occaxione Nicolay Boniperti, sine aliqua da-
tione peccunie.
D CDXXIII. Statutum est precise, quod infra-
scripti, qui dicuntur esse banniti de homicidio, et
quilibet eorum eximetur et canzelletur de omnibus
ipsis eorum bannis de homicidiis et de omnibus
condempnationibus de eis vel altero ipsorum factis
occaxione ipsorum bannorum. Et quod potestas
venturus precise teneatur infra xv dies proximos
post introitum sui regiminis canzellare et canzellari
iacere sine aliqua datione peccunie, exceptis can-
zellatura et lectura banni, ipsos omnes et singulos
de omnibus ipsis bannis de homicidiis, et de omni-
bus et singulis condempnationibus de eis et quo-
libet eorum factis occaxione ipsorum bannorum.
Et hec omnia intelliganlur et sint et fiant, si ipsi
Cassatum est die iovis xx februarii.
Sign. tab. ( ). Ego Dexeratus Auricula notarius istud sta-
tutum canzellavi parabola dom. poteslatis , et quia mandatum
est executioni.
Cassatum est - M.cclxxxvii, die martis xi intrante februario
canzellatum est istud statutum de precepto dom. Ubertini de
s. Maria comitis palatini de Lomello potestatis comunis Novarie,
quia predictum statutum est mandatum executioni , et solulio
est inde facta suprascripto Guidoto de eo, quod continetur in
predicto statuto.
Sign. tab. ( ). Albaneus notarius comunis de precepto su-
prascripti dom. potestatis scripsi et subscripsi.
Cassetur.
Cassetur.
1 Nempe tignis et huiusmodi fulcris; detunt hai vocet in Glost.
Ducang. In Statutis yerccllarum troa accipitur pro tpecie ligni
teu trunci ad instar mentae , teu tabula ligtiea , quo tentu huic
loco non inepte congruit; legitur enim: « quod ipsae mensurac
» debeant este firmatae cum cathenit ad troam sive lignum, super
» guo mensurabilur vinum elc. » (fol. 94 rerloj.
9 Conventionem pretii teu remunerationis solvendae homini tervitia
domino tuo facienti legimut in tequenti documento : « In No-
» varia, in atrio t. Marie. Exislente potcstate dom. Iordano
» de Setala. Talit, ut infra legitur, concordia fuit inter Michae-
» lem de Gaxo de Nommenonio ex una parte et Iohannem
» Revellum de ipso loco ex altera , guia ipse lohannet convcnit
» et convenit ttare cum ipto Michaele et facere eiut servilia
» dekinc ad quinque annot proximot, et ti ita non attendcrit
» et observaverit , promitit ei dare propena tive obligo tolidot
» viginti imp. , de qua pena tive obligo meliut potiet exigi ,
» et de hoc altendendo et obtervando, ut tupra legitur, cum
» omnibus dampnit et dispcndiis et guidcrdonit alicui dalis, ct
» inde ipte lohannes obligavit ei omnia sua bona pignori. Et ea
» vice dictus Michael convenit et promitit dicto lohanni pascere,
» vestire et calciare decenter ipsum ct uxorem eiut filiam iptiut
» Michaelit dchinc ad suprascriptum terminum , et dare ei pro
» dole uxorit tue fiiie supratcripli Michaclis dehinc ad quinque
» annot proximos , vidclicct omni anno scmper in 1. Iacobo,
» tolidot viginti duot imp. vel duplum terliolorum dihinc ad
» guatuor annot proximot , et in quinto anno in capite anni
» librat sex et tol. 11 imp. vel duplum tertiolorum; el ti ita
» non attendcrit et obtervavcrit , ut tupra legitur , convcnit et
» promisit dare eidem lohanni pro pena tive obligo tolidot
» viginti imp. , de qua pena sive obligo melius pottti exigi ,
» et de hoc attendendo et observando, ut tupra legitur, cum
» omnibut dampnis et ditptndii* et guidardonis alicui datit
» ipte Michael obligavit ei omnia lua bona pignori. Unde duo
*» brevia uno tcnore fieri rogaverunt etc. » ( Chart. xn februar.
mccxix in archivo Cathcdr. Nov.J.
Digitized by
79 1
STATVTA
banniti habent vd habuerint seu habebunt pacem a Novaric > ubi homines de consiho generali civitatis
infra xv dies proxtmos post introitum regtminis
potestatis per cartam de ipso homicidio ab iiJis
personis, qne continentur in statutis comunis No-
varie, que Joquuntur de homicidiis, el non aliter
uJJo modo. Nomina ipsorum bannitorum sunt hec :
GuiJhelmus Maleosse de Romagnano
Aycardinus de Camodeia
OJricus de Perorio qui dicitur Beesscus
Matheus c/ui dieitar Rubeus de Caxolio filius
Uberti, qui dicitur Ravotus
Zanonus de. Grixello 1
Vegia de Prate \ de Romagnano
MiJamis de Buscalia \
GuiJielmus de Domo fabro
Antonius Tortolotns
Albertinus Pascarolos de Ponzana
lacobinus Segiotus de Pernato
Roba de Alexandria
Petrinus Guaiterinus de Cerredano
Petrus de Dorato fabro
Gnifredus AJdonus
Ubertinus TornieUus
Guiiielmus de Berterio de Briona.
A GDXXIV. Statutum et ordinatum es! precise,
quod infrascripti, qui dicuntur esse banniti de ma-
leficiis vel ferutis vel de robariis vel strata rupta
vel aliis maleficiis vel de causis, eximantur et can-
zellentur sine aliqua datione pecnnie, exceptis can-
zeJJatura et Jectura banni, de omnibus bannis et
condempnatiombus factis et faciendis occaxione c
ipsorum bannorum; et quod potestas venturns infra
xv dies proximos post introitum sui regiminis te-
neatur et debeat precise canzellare et canzellari
facere ipsos omnes et singulos de ipsis omnibus
bannis et condempnationibus factis et faciendis oc-
caxione ipsorum bannorum, sine aliqua datione pec-
cnnie, salva lectura banni et canzellatura. Et hoc
dum tamen non sint banniti de homicidio, in qui-
bus suprascripus bannitis non sint nec inteiligantur
ulio modo alrqui banniti de homicidio.
Nomina quorum bannitorum sunt hec :
Thomaxinus de Varallo
Iohannes Gabaxius
Petrus Magus
Petrus de Fara d
Albertus de Cumis
Barda de Casalino
Pella de Pernato I ^ p ernalo
Pica de Pernato \
Bartholameus Revianus
Guercius de Olegio
Cuchilianus de Nibiola
Bolla Sartor
Girardinus de Belenzago.
» CDXXV. In nomine Domini. Amen.
Anno currente m.cc.lxxxiiii, indictione xii , die
martis v mensis decembris. In palatio coiminis
Novarie simui convenerant ad consilium ad «.onum
campane iuxta naorem. Dom. Rohacomes de Strata
honorabtlis poteatas Novsurie de consenstt et volun-
tate iJlorum de dicto oonsiiio,, et ipsi de ipso coo-
siiio de consensu et voluntate et auctoritate ipsius
potestatis una cum eo statuerunt et ordinaverunt
precise, quod potestas venturos precise teneatur et
debeat solvere et solvi facere debitum comunis
Novarie hbranun h imp., que R * comuae Novarie
seu per iilos de consiho nomine comunis Novarie
mutuo accipientur ad dandum et soivendnm dom.
marchioni Montisferrati * de suo saiario infra illnm
tenmnum, ad quem mutuo accipientur ipse libre
u simui vel separatim, secundum quod mutuo ae-
b cipientur, et infra quem ipst deoarii promittentur
dari et solvi. Ita tamen quod solvendo ipso debito
iibrarum miUe non possit nec debeat ullo modo
imponi fodrum nec mutuo accipi aJiqua peccunia
per comune Novarie , et istud statutum aponi de-
beat in volumioe statutorum, et super iik> iurare
debeat potestas venturus, et sit precisum et precise
servetnr.
* CDXXVI. M . cc. LXxxiui , indtctione xu , die
sabbati xvi mensis decembris, in palatio comunis
A Cassalnm est. - M.cc. lxxxvh, indictione xv dio veneris vii rocnsis
marcii , canzettatnm est istud staturom de precepto et iossa
dom. Ubertini de s. Maria comilis pabtini de Ltmello pMe-
stalis comunis Novarie, quia maodalutn est prediclum siatu-
tum executioni.
Sign. tab. ( ). AJfcenoes de Atbaneis notariw commis Ko-
varie buic statutum de precepto supraacrifli dom. potertatu
canzellavi.
k Cassetur.
l Cassetur.
Corrige per.
Guilclmus marchio Monlisferrati vir belligeraf indolit ormitque
polens, sed late dominandi tibidine el avarilia etagitahu, ci-
vitates astutia aut blanditiis ad eius dominatum acctpiendum
incetsanter incilabat, et ul ait Scavina , anno ttccLXxr t Papiat
• habilus est conventut mente martia frtquent , cui interfutrunt
• Mediolani, Bergomi, Novariae, ferceUarum aliarumqte ci-
• vitatum legati et marchio Monlitferrati, illicqve ab illis
• deliberatum ett de se invicem tuendo, et s. romanae eccletiat
• Rodulphique imperaloris nomen propagando el iUuitranio •
(Annal. Alexandr. tom. I, pag. 257). Sed quum non foedns em
civitatibut sed earum deditionem vel/et, ita eas sua potenHt
decepii, ut paucos post annot « mcdiolanenses , verceUenses,
• papienses, novarienses aiiique a Lambro amne svpe-
» rim conventum Vercellis habutrunt, ibiquemultis cummar-
• chione agitalis, eundem quinquennali slipendio librarum
• decem milUum imp. condietum sibi ducem constUuerant,
• additis insuper ad haec mille libris papiensQms tn dies «'«-
• gutos, quibus pugnae ineundae gratia in eorum easlris praesm
• fuerit » (Ann. Alex. tom. I, pag. 520). Haec omnia agt-
bantur ut Turrianorum , qui tunc temporis Laudis Pomptiat
dominium repente obtinuerant, arma el secunda fortuna com-
pescerentur: Vicecomites enim anguslHs pressi se se marchioni
crediderant, ut vietoribus resisterent. At infidus ille dux non
iUorum sed suat ret penitus quaerebat, guippe qui MedMani
dominio Mitviribus, licet frustra, inhiabat. Mphonsi regU,
cuius gener erat, auxiliis adiutus, mediolanensium et tw<t~
riensium foedut et socielatem quaesivil, eorumque stiptndio
conductus Laudem, Cremonam, Ticinum, rercellas, Mortariam,
Kporediam varia fortuna pertecutut ett , tt in novariensi do-
mimo utque ad ann. ttccxc perseveravil, quo tandtm alexan-
drinorum captivus factus ttt, et in caveam Ugnit compactam
inclutus. Anno ttccLxrt foedus is cum rerttUis, Novaria ac
mtdiolanensibus composuit, quo novarienses ei dare convenerunt
« ducentum mititet cum duobut equis pro quotibet ad tervitium
» *t voluntatem eiu*. » Ceterum c-f. in appendite convtntionem, die
m iunii ucclxxxv initam , qua respublica pecuniam collegU ,
ut marchioni conductum milh librarum ttipendium sokerrt
Digitized by
Google
79 3
COMMVNITATIS NOVARIAE
7i>4-
Novarie, ubi homines de consilio generali civitatis
Novarie simul convenerant ad consilium ad cam-
panam pulsatam iuxta morem. Dom. Robacomes de
Strata honorabilis potestas Novarie de consensu et
voluntate predictomm de ipso consilio, et ipsi de
ipso consilio de consensu et voluntate et auctori-
tate ipsius potestatis una cum eo statuerunt et or-
dinaverunt precise, quod de denariis pedagii qui
solvi debent vi die mensis ianuarii proxime venturi,
et de aliis denariis pedagii, qui dari debent in alio
secundo termino mensis marcii proximi venientts ,
et denariis pedagii burgi Ticini quod vendetur, et
de omnibus aliis denariis, qui sunt et erunt ad ca-
meram, et qui haberi poterint et in comune Novarie
pervenerint aliis de causis, solvatur et solvi debeat
primo debitum cartarum, de quibus fit mentio in
reformatione consilii hodie facti et celebrati, et totuni
aliud debitum , cuius summa est in expositione et
refbrmatione ipsius consilii hodie celebrati est de-
clarata ; et quod defuerit ad solvendum de predicto
debito, ut supra , ponatur et poni debeat in libro
dispendii canevarii futuri comunis Novarie. Et po-
testas venturus precise teneatur et debeat illud
debitum solvere et solvi facere infra tres menses
proximos post introitum sui regiminis ; ita tamen
quod pro ipso debito solvendo non possit ullo
modo imponi fodrum nec mutuo accipi peccunie
per comune Novarie ; et sit precisum , et precise
inviolabiliter observetur, et aponatur in volumine
statutorum, ita quod super ipso statuto potestas
venturus iurare debeat 4 .
1 Antiquum pedagii , quod et pedaticum dicebatxtr, vocabuhim elsi
videatur vcctigalia quaeque olim complexum fxtisse , attamen
singulari significalione tributa designabal ptndcnda a trans-
eunHbus per vias publicas, pontes et flumina. VecUgal vero ad
pontes persolvmdum pontaticum appellari consuevit, portaticum
ad portus. Anno uccxxxn , xru kal. novembris , conventio
inila est inler Novariam et Vercetlas circa porlorium et pon-
taticum super Ticinum fluvium , tn eaque contrahentrs paci-
scuntur « quod homincs Novarie nullum novum pedagium vel
» conditium vel rivam imponant vel auferant comuni vel ho-
» minibus Vercellarum vel eius dixtrictus speciale in aliqua
» parte dixlrictus seu episropatus Novarie, nisi secundum quod
« genrralilrr imposuerint aliis de Lombardia , et e converso
■ comune el homines Vercellarum id observrnt comuni et ho-
» minibus Novarie • (Bisc. //. 404 in arch- municip. Verceli).
Hoc xpso tabulario habetur proteslatio facta a nunciis vercel-
lensibxu ponlem Ticini transeuntibus tcrsus Mediolanum in
portitorem novariensem, qui gravius aequo portorium eis impo-
suerat: • Cum Vberlus de Saluglis et Fredericus de Cremona
» et Henricus de Mortario ambaxatores comunis Verceltarum
» transitum facerent versus Mediolanum per pontem veterem
, Ticini, tandem Martxnus de Fara pedagerius pro parte No-
* varie predicti pontis ab eisdem ambaxatoribus quatuor
» mezanos pro quolibet equo, quem ducebant ipsi et illi de socie-
» tate, exegit, ipsis ambaxatoribus rxpressim dicmtibus contra-
» dicendo quod non debebant solvere pro quolibet equo nisi
» mezanos duos, sicut faciunt alii aliarum civitatum; et ipse
» Marlinus dixil quod non solverent minus de qualuor pro
» quotibet equo, et ita solverunt, scilicel denarios qualuor pro
» quolibet equo. Unde predicti ambaxatores plures cartas inde
» fieri ixisserunt. Actum ad pontrm predictum. lnterfuerunt
» tesles Raynerius fitius Ottoboni de Benedictis et Guillelmut
» de Salvestro de Vercellis. Ego Meolaus Cicole notarixis ver-
» cellensis hiis inUrfui, et hanc cartam iussu predictorum am-
» baxalorum scripsi » (Chart. x mart. uccxxxtr in Bisc. /. S94).
9 Praeter tributorum alienationes, quas respublica aere alieno gra-
vata propter frequmter acta domi forisque bella crediloribus
suis peragebat, nonnunquam bona et praedia communalia
iisdem venundabal, ul dcbilis pauUalxm sc liberaret. Sed in
a * CDXXVII. In nomine Domini. Amen.
Anno currente millesimo cc. lxxxhii, indictione xn,
die iovis xvim mensis octubris, in bloreto comunis
Novarie, in plena contione tubis et campanis inore
solito convocata. Hec sunt statuta et ordinamenta
facta per dom. Martinum Avianum iudicem et as-
sessorem nobilis viri dom. Robacomitis de Strata
honorabilis potestatis Novarie, et nunc eius vica-
rium propter eius absentiam, cum consilio infra-
scriptorum sapientum , habita licentia et auctoritate
a consilio generali civitatis Novarie facto et cele-
brato hoc anno, die lune xi mensis octubris.
Nomina quorum sunt hec :
Raynerius Torniellus
Anselmus Caballacius
b Ugo Talexus
Guilielmus Trezene
Petrus de Seso
s Cassctur tota pagina.
municxpalibus legibus pcrantiquis statutum fuerat, « quod nulla
» comunitas alicuius toci seu dislrictus JVovariae pouil vmdi
» seu alienari seu aggregari modo aliquo iure voluntate omnium
» villanorum el dominorum nobilium et civium tiabenlium facere
» tn dicto territorio ; et consul illius loci vel burgi vel villae,
» qui contra fecerit vel passus fxierit aliquid fieri contra for-
^» mam huius staluti , puniatur per potestatem in sol. lx imp.
» pro quolibel consute , et commune burgi in lib. xxr imp. el
» comune villae in lib. x imp., et ultra hoc venditio ipsa seu
» alienatio , locatio vel aggregatio non valeat nec tcneat ipso
» iure. Et hoc statutum vendicet sibi locum tam ad praeterita
» quam ad futura ab anno uccixxxri citra » (cap. vxxr ,
lib. U « de communitatibus locorum non ahenandis »). Nihi-
lominus capitulum hoc in desueludincm abiisse dicendum est,
si innumeri venditionum bonorum communalium contractus
inspiciantur. Aliquos earum ex. gr. afferam. « /n porta s.
» Agabii ad quadrubictum : Guillehnus Capra filius quond.
» Michaelis Capre missxu ac procuralor ac sindxcxu comunis
» Novarie constitutus per dom. Opicionem potestatem Novarie
» de voluntate et parabota tocius credencie convocate campana
» pulsata , ut in quadam carta confecta per me infrascriplum
» notarium Bernardum Auriculam continetur , ad infrascripta
» facienda nomine et ad partem communis Novarie nominatim
» pro solvendis debitis comvnis manifestavil se accepisse nomin*
» pretii a Lombardo de Olegio quondam Marchexii de Olegio
» solidos XX tmp. et duplum terciolorum ete. nomine vcndicionu
» tn manu tpsius Lombardi etc., nominaltve de portico qxd est
» anle eius domum, que est sine cohmpnis cl bancis, que domus
» iacet ante Caritatem ete. cui coherel a mane Pctrus de Leo-
» nardo , a mane via, a sero ecclesia CaritaUs ete. » ( Chart. ri
mart. uccxxr in arch. Nosoc. mai. Novar.). Ilcm « tn Novaria
n in camera palacii comunis Novaxie. Dom. Amizo Amiconus
» novariensis potestas voluntate et consensu illorum dr consilio,
» qui ad eampanam pulsatam convtnerant, sicut prr eartas
» traddatas et factas per Zannardum notarium et me Gauden-
» cium Colam continetur, ad vendicionem communitatum co-
» muMW Novarie faciendas pro solvmdo debito dicto comuni
» immincnti, nomine et ad partem suprascripti comunit fuit
» confessus se nomine pretii accepisse a Robaldo Malvizio et
» Guidone de Petrorio ministris Charitatis nomint ipsius ho-
» spitalis sol. xxn et medium imp nomine vendicionis
» de pecia una de terra de comunis, que est star. unum et
» minam apud pratum Charitalis • (CharL xut ianuar. uccxxr
ib\A.). Nonnullas venditiones arrarum xn urbe, et maxime ubi
erant porUcxu, factas rsse invrnirs, nam communitas ad pecuniam
cotligendam exigebat a privatis civibus porticus antt domus
habentibus in urbc et suburbiis, iuxta exstimationem vatoris
pretium areae, in qua ipsae porticus erant, praelexens ipsam
aream inter communitatis ipsixu posstssiones recrnseri, quamvis
ab immemorabili prope aetate eae porticu* existerent ; sicque
paullatim respublica ita se suis bonis nudavit alieni aerit per-
solvendi proposito, ut praenarratum statutum condere ntcessa-
rium risum fuerit ad eiusmodi alienationes atiqxto modo impe-
dicndas vel saltem moderandas.
101
Digitized by
Google
795
STATVTA
706
Dexeratus Tencapassa
Antunius de Milano
Francinus Grita
Phylippus Tetonus
Roglerius Testa
Guido Barbavaria
Tomas Cicada
Iacobus de Mortario
Ardicio Tncinus
Iacobus Tencapassa
Oaviolus de Zucalla
Aycardus de Fossato
Marcius de Insula
Phylippus de Mortario
Iacobus de Vemenia
Iacobus Noli
Brexanus de Seso
Iulius Gicada
Baiamons Carogna.
In primis statuit et ordinavit, quod quelibet per-
sona civitatis Novarie et suburbiorum coherentium
civitatis Novarie et episcopatus Novarie, videlicet
de Romagnano et a Romagnano inferius, et de
burgo Ticini et a burgo Ticini inferius, et de burgo
Manerio et a burgo Manerio inferius, qui vel que
vendunt et vendere volunt et de cetero vendere
voluerint vinum ad minudulum *, teneantur et de-
beant tenere et habere pro mensuris ad mensu-
randum ipsum vinum pinctas vitreas signatas signo
comunis Novarie, videlicet pintam de quartino sive
a k CDXXVIII. Statuit et ordinavil precise, quod
quelibet persona Novarie et episcopatus a predictis
confinibus infra, que voluerit emere vinum ad mi-
nudulum, teneatur et debeat emere et accipere
ipsum vinum bene mensuratum usque ad summum
pinte ad mensuras suprascriptarum pintarum vi-
trearum, que sint signate signo comunis Novarie
ut superius dictum est, et non aliter uilo modo ;
et qui contra fecerit, componat pro banno qualkSet
vice sol. x imp., de quibus sit medietas accusato-
rum, et alia comunis Novarie, silrcet medietas de
ipsis sol. x contingens acusatoribus in denariis nu-
meratis, et alia medietas pertinens comuni possit et
liceat compensare.
* CDXXIX. Statuit et ordinavit precise, qnod
b aliqua persona Novarie et episcopatus a predictis
confinibus infra non possit nec debeat ullo modo
vendere vinum ad minudidum ultra den. 1111 imp.
pro pinta; et quod aliqua persona Novarie et epi-
scopatus non possit nec debeat emere ullo modo
nec accipere vinum ad rainudulum ab aliqua per-
sona in Novaria et episcopatu a predictis confiniis
infra ultra denarios tres 0 imp. pro pinta ; et qui
contra fecerit, componat et det pro banno pro qua-
libet vice sol. x imp. , de quibus medietas sit co-
munis, et alia medietas accusatorum, silicet medietas
pertinens acusatoribus in denariis numeralis, et aliam
medietatem pertinentem comuni Novarie ad com-
pensandum.
CDXXX. Statuit et ordinavit, quod quelibet
pintam de medio quartino, et pintam de terciolo, c persona Novarie et episcopatus infra predictos con-
et non alias mensuras; et cum illis pintis sic si-
gnatis teneantur et debeant dare et mensurare vi-
num ad minudulum cuique persone bene mensu-
ratum usque ad summum pinte, et non aliter ullo
modo ; et que contra fecerit, componat et det pro
banno pro qualibet vice sol. x imp., de quibus
medietas sit comunis Novarie , et alia acusato-
rum, silicet medietas ipsorum sol. x contingentem
ipsis accusatoribus in denariis numeratis, et alia
medietas ipsorum sol. x contingenteni comuni
Novarie ad compensandum ; et ipsam medielatem
pertinentem comuni possit compensari. Et sit pre-
cisum *.
4 M.cc.lxxxvii, indictione xv, existante potestale comunis Novarie
1 Facultas vini minulatim vendendi inter iura et privilegia anti-
quis terrarum dominis reservata recetuebatur , quale erat pri-
vilegkim fodri sive tributi exigendi in eaitellit suis , subditis
iutlUiam ministrandi, eorum lites iudicandi eliam per duellum,
statuta ferendi, ac contules, decanos et praetores locorum,
camporumque et grcgum custodes eligendi. Id ex slalulis palet,
quae Berardu» de PuteoboneUo Modoeliae archipresbyter con-
didit ac promulgavit pro castro Cremellae illius ecclesiae capi-
Mo subiecto ; statuit enim « ut nulla universitas predictorum
» locorum seu aliquis homo de predictis locis de cetero vendat
» vel vendere faciat vinum minutatim ad modum taberne seu
» pro thaxca stu extra domum in predieto loco seu eastro
» Cremelle, teu aliquo loco predictorum locorum vel eius teu
» eorum finitate, sine licentia predicti dom. arehipretbyUri vel
» eius nuncU. Et si contra factum fuerit ab universitaU , det
» universitat pro banno libras decem ter; et si vero a tmgulari
» pertona contra factum fucrU t dct pro banno solidos sexaginla
» ter. »
fines possit et ei liceat vendere et mensurare et
dare cuique persone vinum in domo sua, dum ta-
men det illud et mensuret illud ad predictas men-
suras pintarum et non aliter. Et cuilibet liceat
illud emere et accipere et bibere vinum in dorao
illa , ubi vendetur ipsum vinum , dum emat et
accipiat illud bene mensuratum ad predictas men-
suras pintarum et non aliter ullo modo; et sit
precisum.
B CDXXXI. Statuit et ordinavit, quod potestas
et rector, qui pro tempore fuerit , teneatur et de-
beat precise facere condempnationes et legi facere
in publica concione de omnibus et singulis acusa-
tionibus, que fient per acusatores vini seu taber-
d narum, infra xv dies proximos a die, quo acusatio
dom. Ubertino de s. Maria comite palatino de Lomello , die
luue x intranle februario. Additum est huic statuto per do-
minos Raynerium Turniellum et Brexanum Caballacium, qood
addatur statutis, que loquuntur de vendendo vinum ad pinctam
et mensurando vino cum pincta , quod addatur ubi dicit • cum
pincta « , quod dicat cum pincta vel cum buxoloto ad volunta-
tem maioris partis consilii, et quod potestas teneatar id expo-
nere in consilio generali.
Sign. tab. ( ). Ego Daviolus de Zucalla nolarius comonis
Novarie de mandato domini Cavalcabovis de Medicis indicis
et assessoris suprascripti domini potestatis scripsi et snb-
scripst.
* Cassetur.
■ Cassetur.
0 Quatuor.
» Cassetur.
K Cassetur.
Digitized by
Google
797
facta et dckta fuerit per acusatores; et sit pre-
cisum.
* CDXXXII. Statuit et ordinavit, quod potestas
et rectar, qui est et qui pro tempore fuerit, te>-
neatur et debeat precise quolibet mense eligere et
habere xu sapientes, quos voluerit, de quibus tercia
pars sit de mditibus, et tercia paits sit.de illis de
medio, et tercia pars de paraticis, et cum ipsis <*.n
eapientibus et cum eorum constlio teneatur et de-
bext potestas et rector precise quolibet mense eli-
-gere super vino et tabernis vm aensatores, qaos
-meliores esse crediderint, -silicet duos pro qualifcet
•porta ; et quos potestas seu rector vel assessor vel
-milex eius teneantur et debeant precise focere ipsos
acnsatores in presentia potestatis vel rectoris vel
COMMVNITATIS NOVARIAE
798
a Novarie a predictis eonfiniis iufra super vtnum et
tabernis illum vel fllos acusatores, qucm vtA quos
voluerit, qui sit de ipso loco vel burgo vel villa,
ad iUud tempus quod videbitur potestati , et quos
fuciat iurare , sicut dictum est de acusatortbns ci-
vitatis.
* GDXXXVJ. Statuit et ordinavit precise, quod
qwiiibet volens vendere vinum ad mihudulum in
Novaria et episcopatu a , predictis confinhs inrra ,
teneatur et debeat precise dare et mensurare illud
vinum , ut soperius dictufti est, a s. Martino prc~
ximo veniente in antea. *
* CDXXXVII. Statutum et ordinalum est precise,
quod ubi duo vel tres de suprascriptis acusatoribus
fuerint presentes, quod possint acusare, et ets detur
assessoris vel miUtis eius facere iurare corporaliter f, fides.
tactis sacrosanctis evangeUis facere eorum officium
bona fide, et acusare in civitate Novarie et suburbits
coberentibus civitatis Novarie omnes et singalos
iacientes contra predicta et infrascripta ; et hoc eo
sab/o quod statutum , quod loquitur de officialibus
« quod officiales eligantur ad sortes » , non de-
roget nec derogare possit predicta nec infrascripla
statuta, sed predicta omnia et singida et infrascripta
statota et ordinamenta sint firma et rata , et per
omnia observentur et observari debent precise et
inviolabiliter , aliquo statuto vel stalutis in aliquo
non obstantibus.
■ CDXXXIII. Statuit et ordinavit precise, quod
potestas et rector, qui est et qui pro tempore fuerit,
posstt et teneatur et debeat quemcumque qucm
voluerit, qui fuerit electus pro acusatore super
vino et tabernis, cogere ad recipiendum ipsum offi-
tium ; et qui semel fuerit in anno, non possit ullo
modo ipso toto anno cogi ad illud offittum reci-
piendum, et hoc statuto aliquo alio in aliquo non
obstante.
C CDXXXIV. Statuit et ordinavit precise, quod
aliqua persona non possit nec debeat in Novaria vel
episcopatu a predictis confiniis infra vendere vtnum
ad hostium sive portam clausam, sed teneatur et de-
beat illud vendere hostio vel porta aperto vel aperta.
Et quod aliqua persona Novarie vel episcopatus non
possit nec debeat illud vinum emere vel acc^pere
ad hostium vel ianuam clausum vel clausam , set
CDXXXVni. Statuit et ordmavit, quod predicla
omnia et singula statuta et ordinamenta sint precisa,
•et precise debeant atendi et inviolabtliter observari,
ut superrus dictum est , aliquo vel aliquibus aliis
statutis vel ordinamentis, que predicta vel aliquod
predictorum possent derogare, in aUquo uon .ob-
stantibus.
CDXXXIX. Statuit et ordinavit , quod predicta
-omnia et singula statuta el ordtnamenta aponi et
conscrifoi debeant in volumine statutorum.
CDXL. Stntutum et ordinatum et additnm esl
per emendatores statuti precise, qkiod si aKquis venf-
jditor vtni ad mimtdulum mensurare 61 dare noluerit
alicui persone ad predictam mehsuram pintamm ,
ut superius dtclum est, quod iile emptot, qui emere
'voluerit, cui noluerit dari et mensurari vinum , nt
sttpra , cum uno teste bone opihionis possit accu-
sare, et detur fides ei. Et medietas banni srt co-
munis Novarie et. alia ipsius accusatoriSj sllicet
medietas pertinehs ipsi acusatori in denariis nnme-
<ratis, et alia medietas pcrtinens comtthi ad Corti-
•pensandum.
* CDXLI. In nomine Domini. Anien.
Hec sunt statuta et ordinamenta facta per ho-
bilem virum dom. Henricunt de Cereto comiteih
palatinum de Lomello potestatem Novarie, in pleno
consilio civitatis Novarie una cum ipsis de ipso
•consilio.
Imprimis statuerunt et ordinaverUnt, quod qiiam
illud emat et accipiat ad hostium apertum vel portam d cito condempnationes comunis Novarie facte et lecte
apertam et non aUter. Et qui contra fecerit , com-
ponat pro banno qualibet vice sol. x imp., de quibus
medietas sit comunis Novarie, et alia acusatorum,
siUcet medietas pertinens accusatorum in denariis
Tiumeratis, et alia medietas pertinens comuhi ad
compensandum.
» CDXXXV. Statuit et ordinavR precise, quod
potestas, qui pro tempore fuerit, possit et ei li-
ceat et teneatur et debeat cum consilio xu sapien-
tum eligere in quolibet burgo et viUa episcopatus
fuerint super btpidem bloreti comunis Novarie, statim
et incontinenti dentur in forcia canevarii comunis
Novarie, et dictus canevarius cotnunis Novarie te-
neatur et debeat esse presens ad accipiendum dictas
condempnationes, et dictus potestas teneatui* et de-
beat dare et consignare dietas condempnationes dicto
canevario in dicto arengo.
Cassetnr.
Cassctur tota ista pagina.
A Cassetor.
■ Cassetur.
C Cassetnr.
• Cassetur.
I Folium, guo capit. cdxli el cdxlu conlineHlur, signatum num.
cclxvi , locum ex errorc habuit in codke intcr fol. cclaxxu
et cclxxxhj.
102
Digitized by
799 STATVTA 8uo
* CDXLII. Item staluerunt et ordinaverunt, quod a Arditio Caballatius et Iacobus Toruiellus anciani et
unus iudex eligatur per iUos xxuu, qui habebiint
sortes eligendi futurum potestatem , qui iudex de-
beat superesse ad exigendum fodra, banna, condem-
pnationes et penas et quartos tam preteritas quam
futuras, et debeat habere pro suo salario a comuni
Novarie libras centum imp. pro uno anno ; qui
iudex non sit de civitate Novarie neque destrictu ,
nec de illa civitate , de qua fuerit potestas futurus
in anno proximo veniente, et quod idem iudex non
debeat stare nec habitare nec comedere nec bibere
cum dicto potestate in domo habitationis dicte po-
testatis, et quod potestas Novarie et consules mi-
litum et paraticorum teneantur et debeant attendere
et observare et atendi et observari facere omnia
rectores comunis Novarie de" consensu et voluntate
illorum de ipso consilio et ipsi de ipso consilio,
consensu et auctoritate ipsorum ancianorum et re-
ctorum una cum eis, voluntates 1 executioni man-
dare ea, que super hoc per consilium generale hodie
estitit ordinatum et reformatum pro bono et pacifico
statu civitatis Novarie et districtus, et ad evitandum
scandala, que possint contingere comuni et homi-
nibus Novarie et districtus, statuerunt et ordinave-
runt precise, quod de excessibus et introitu et con-
temptibus et maleficiis factis et commissis et per-
petratis et dictis et illatis dom. Roglerio de Curte
tunc potestati Novarie s , et eius iudicibus et assesso-
ribus et militibus et familie et comuni Novarie per
statuta et ordinamenta, que idem iudex fecerit pro b aliquam personam et personas Novarie et districtus
predictis fodris, bannis et condempnationibus, penis
et quartis exigendis, et eidem iudici dare auxilium,
consihum et favorem ad predicta banna, fodra, con-
dempnaliones, penas et quartos exigendas, et quod
potestas nec aliquis de eius societate non possit
impedire dictum iudicem in aliquo exercere suum
officium, et quod ipse iudex teneatur et debeat
bona fide exigere suprascripta banna, condempna-
tiones et fodra, et facere devenire in canevario co-
munis Novarie, qui canevarius, presente ipso iudice,
ponere debeat denarios exactos in uno cepo *, de
quo cepo dictus potestas habeat unam clavim, et
dictus iudex aliam, et dictus canevarius aliam. Et
quod dictus iudex habeat suum salarium per tres
terminos, videhcet de quatuor in quatuor mensibus, c
et habeat solucionem in capite primorum duorum
mensiiun semper de predictis singulis terminis, et
preferatur ipse iudex in solucione habenda de suo
salario omnibus personis in suprascriptis denariis,
et quod dictus iudex teneatur et debeat habere
unum librum, et dictus canevarius alium, in quibus
libris scribatur totum et quicquid per ipsuin iudicem
fuerit exactum. Et si contigerit dictum iudicem exire
civitatem Novarie occaxione sui officii exercendi ,
vadat cum societate, quam secum duxerit, per epi-
scopatum Novarie ad expensas illorum , occaxione
quorum ibit, et quod ipse iudex occaxione sui of-
ficii exercendi 8
» CDXLIII. Anno currente m. cc. lxxxv, indictione c
xm, die martis x mensis aprilis, in palatio comunis
Novarie, in pleno consilio generali civitatis No-
varie sono campane more solito convocato. Domini
Canzellatum est istud statulnm, secnndum quod ordinatum fuit
per dominos Guidonem Barbavariam et Doratum de Camodeia
et sociosad hoc constitutos per comune Novarie h.cc.lxxjuiii.
Sign. tab. ( ). Ego Gracianus Grita notarius interfui et
subscripsi.
Canzelletur tola pagina et statutum, ct totum id quod sub isto
paragrapho continetur.
vel aliunde, in broreto et ad portas broreti et m
palatio et ad portas palatii et super palatiuin et ad
cameram palatii comunis Novarie, tam in retempuone
porte bloreti, quam intrando et veniendo et ahscon-
dendo et stando et redeundo in broretum et per
broretum et in broreto, et in palatium et super pa-
latium comunis Novarie et alibi ubicumque per ci-
vitatem Novarie et suburbia coherentia, occaxione
Gregorii Boniperti 3 et inquisitionum et processuum,
1 Nempe in arca, qua communis pecunia $ervabatur.
9 Cetera et plurima hic rursus desunt, scilicet a fol. ccLxri ad
ccvxxir.Duo hacc poitrcma capitula diversa manus icd coaeva
conseripsit.
Corr. una cum eis volentes etc.
Is anno mcclxxxv Novariae praeturam geisit, el uccxax
Tieini fuit ex sapientibus concilii, quod credentia appellabatur,
qua tn urbe viginti ante annos ex iltii fuit proceribui a ciribui
delectis, qui urbis portas tnarchioni Montiiferrati rttcrarunt ,
auxilium ei advertus Turrianos cwitatit oppreitoret allaturi.
Mediolanentii fortatte erat, atque ex ea nobUi domo , quae vbii
intigtUbui elaruit functit magittratibut, inter quoi fueruut Oflo,
Lafraneut a. mcxxx mediolanentii populi capttanctu tive dus,
et Lanteriui eiutdem civitatis a. liCLXXit contul.
Alter e processibus, qui tn Gregorium Bonipertum facti tmt,
legilur in charta tabulario ccclesiae cathedralis Nwariat «•
servata ac die xx iulii a. itccixriu conscripta, cuiut en tenor.
« Exittente potettate comunit Novarie domino Lombardo dt
» la Turre , ad domum habitacionis fratrum mtnorum t. Luee
• Novarie. Publico continebatur instrumento testato facto ptr
» Dbcrlum Carognam notarium anno currente Mcccxir, He
» sabbati r exeuntis octubris , quod Gregorius de Petro Boni-
» perto , Girardus Cabattacius et Lafrancus de Placentia trant
» condempnati per dom. Francitcum de la Turre poUitatm
» Novarie in iibris lxx imp. versus Ottoneltum de Moeia et
» Michaelem Tretenam, occaxione cuiusdam robarie facU per
• tp*o* Greoortum ei Girardum et Lafrancum eitdem Ottonello
• e( Michaeli, et quod Ottolinus de Morando exitterat debitor
» pro tupratcripto Lafraneo. Item aKo continebatur initrvtnentt)
» tettato facto per Oltonem de Grignaico notarium anno cur-
» rente mcclxiv, die martit xm intrantii novembrii, quod su-
• prascriptus Ottonellut et Michael cesserunt et dtderunt inra
» eidem Ottoni versus suprascriptum Lanfrancum de Ptacentia
» usque ad libras xxm etsol. n imp. et den. rtu imp. Item dict-
» batur contineri in quodam tibro statutorum comunis Novarie
» statutum unum , quod dicebat quod polesUii qui de novo «K-
» geretur, teneatur et debeat infra duos menses proximoi pett «»-
. troitum tui regiminit cogere realiter et personatiter illoi omnti
» et quottibet, quibut facta fuerit solucio de omnibus condampna-
• cionibui faclis occaxione robariarum et dampnorum datorum
» et rerum ablalarum tempore polestarie sccundi anni regimnu
» dom. Francischi de la Turre, ul solvant et tatiifaciant «
. pccunia numcrata omnibui illis et cuUibet ipiorum, ?«'
» condempnati fuerint et solverent, a quibus habuerint tpia*
• solucionem. Item alio eontinebatur initrumento leitato faci»
» per Iacobum de Mocia notarium anno currcnte MCCVXVi,
» wvm xi exeunHt ianuarii, quod tupraicriptui 0tto1 *?.
» Morando fuit confessut et manifeslus se aecepitie et ftowu
» ab Ottonetto de Mocia suprascripto pro parte suprascnptaru
» tibrarum xxm el sol ri et den. riti sol r tmp. 'tem
Digitized by
Google
8or
COMMVNITATiS NOVAKIAE
80:
qui et que fiebant occaxione robarie et malefitii ,
de quibus ipse Gregorius calumpniatus fuit fecisse
et perpetrasse in personam cuiusdam fratris seu
monachi anglici in partibus Vespolati hoc anno de
mense februarii , et occaxione predictorum factorum
alicui vel aliquibus per dom. Roglerium de Curte
tunc potestas Novarie, et per eius iudices et asses-
sores et milites ea die et tunc, quando ipse inqui-
sitiones fiebant ut discederent ab eis 1 presentia vel
de palatio vel de broreto. Et occaxione quod non
paruissent ipsis preceptis vel contempsissent, et per
aliquam personam vel per personas Novarie et di-
strictus vel aliunde, qui vel que abstulissent vel
exportassent vel interfuissent ad auferendum et ex-
portandum Gregorium Bonipertum de fortia comunis
Novarie, in qua erat detentus occaxione suprascripte
robarie et malefitii facti in partibus Vespolati in
personam suprascripti fratris David de Manachi ; et
occaxione quod abstulissent vel exportassent vel
interfuissent ad auferendum vel exportandum Gre*
gorium Bonipertum de fortia comunis Novarie, in
qua erat detentus occaxione suprascripta, et qui vel
que ad predicta facienda dedissent ver prestitissent
consilium et iuvamen , non possit nec debeat fieri
aliqua inquisitio vel prooessus modo aliquo per
suprascriptos antianos nec per potestatem venturum,
nec per alias potestates nec rectores comunis No-
varie, qui pro tempore fuerint. Et quod aliqua
persona Novarie vel districtus vel aliunde non possit
nec debeat puniri vel condempnari in aliquo modo
aliquo vel ingenio occaxionibus suprascriptis vel
aliqua predictarum. Et quod omnia precepta et
omnes processus facti et facta per dom. Roglerium
de Curte tunc potestatem Novarie vel eius asses-
sores et milites ipso iure sint cassa et irrita , et
pro cassis et nullis penitus in perpetuo habean-
tur; et si quid de facto fieret vel procederetur vel
a puniretur vel condampnaretur occaxionibus snpra-
scriptis vel aliqua earum, sit et habeatur et teneatur
nullum penitus et in mane ' ; salvo eo quod illud
quod processum est et factum contra Gregorium
Bonipertum et omnes et singulos, qui interfuerunt
nd faciendum robariam, maleficium et insultum in
personam suprascripti fratris seu monachi, sit et re-
maneat in sua firmitate. Et salvo eo quod contra
Gregorium Bonipertum et omnes et singulos, qui
interfuerunt ad faciendum robariam, maleficimn et
insultum in persona suprascripti fratris seu tponachi
et rerum suarum, potestas venturus et reckor No-
varie teneatur et debeat precise procedere et inqui-
rere et bannire et eos punire et condempnare, et
alio quocumque modo proccdere , tam in domos
b eorum et bona earum devastando et vendcndo et
comuni Novarie publicando, quem a in omnibus
aliis, prout melius poterit et videbitur expedire.
Et islud statulum sit precisum et precise et invio-
labiliier observetur, non obstantibus aliquo alio sta-
tuto vel statutis, facto, factis vel faciendis contrariis
ad predicta.
* CDXLTV. Die iovis xn aprilis. In palatio co-
munis Novarie , ubi homines de consilio generali
civitatis Novarie siinul convenerant ad consiliuni
iuxta morem. Dom. Iacobus Tomiellus ancianus
comunis Novarie pro se et dom. Arditione Cabal-
lacio similiter antiano ibi prescnte et volente cx-
posuit inter illos de illo consilio, quid eis videretur
fore feciendum super eo, quod cum fuisset ordinalum
c per collegium iudicum Novaric, quod robaria facla
hoc anno, die dominico primo aprilis in territorio
Xuni 3 in Francigenas et ultrainontanos venientes
a pariibus gallicanis in Ylaliam, quod domini de
Xuno et vicini teneantur emendare ipsam robariam,
exceptis vii , quorum nomina sunt hec , silicet :
Iacobus de la Porta nanus , et Iacobus de Thomao
» contmebatw instrumento tettato facto per me Olrieum de Ma-
< gnano notarium infrascriptum iussu Nazari de Magnano no-
■ tarii ete. anno currente nccLXrrr , duodecimo exeunte iulio ,
» quod Oltolinus de Morando tuprascriplus iuravit et promisit
» reddere et restiluere usuras et male ablata illis personis , a
w quibus ipse OUolinus habuisset et recepisset, et stare mandatis
» ecclesie. Hee el alia quamplura in predietis istrumentis et in
* dicto statuto continebantur ; unde ipse Ottonellus de Mocia
» filius laeobi de Moeia presente ipso Iaeobo patre suo et de ^
» eonsentu el parabola ipsius patris sui renuneiando exceptioni
» non numerate pecunie, fuit confessus et manifestus se acce-
» pisse et habuisse a fratre lohanne de s. Lucha fideicom-
» missario et dispensatore bonorum et maie ablatorum quondam
» suprascripti Ottotini d» Morando libras ir et sol. xr imp.
» pro restiiucione supraseriptarum librarum rm et sol. r imp.,
» pro quibus denariis et pro bono et amore ipse Ottonellus
» verbo et eonsensu dicti lacobi patris sui et ipse Iacobus una
» eum eo fectrunt finem et reffutacionem et paetum de non
» petendo in manu dicti fralris lohannis recipientis nomine
» et vice heredis et hereditatis dicti Ottolini de Morando , el
» nomine Lafirand de Plaetntia suprascripti, de omni eo et toto
» eo quod ipsi Ottonellus et Iacobus seu aliquis ipsorum petere
» et appellare possent modo aliquo aliqua de causa, que dici
» vct excogitari posset ab ipso herede et hereditate etc., salvo
» iure ipsorum OUonelli et lacobi contra omnes aiias personas
< et bona eorum eis atiquid restituere debentes occaxione su-
< praseriptarum robariarum et contra quamtibet earum in
» solidum , sicut erat ante hanc confessionem et finem etc. »
t Corr. ab eius.
a Canzeletur (otum.
1 Corr. inaue.
1 Corr. quam.
3 Vicus in novariensi pago iistans ab urbe xrt millia passuum ad
Tardubium flumen, quo inscriptiones nommllae repertae sunt
tum romanae tum christianorum. Novariae praesul Pctrus III,
ut narratur in Jiovaria Sacra, investivit lacobum aliosque e
Momo nomine feudi de decimis Momi et Suni aliorvmque lo-
corum, itemque de capitancatico Suni per baculum, quem iu
sua tcncbal manu. De hoc loco Azarius in suo Chronico cap. xn
quaedam fabulosa remotaque narrat ; dicit enim homines popu-
lares locorum adiacientium , et pracscrtim cuiddm ss. Protasii et
Gervasii ecclrsiac propiores , consilio potili, et ndentes alia loca
corrigi et praccipuc sibi adhaerenlia sub dominio civitatum,
cogilaverunt civitatem construere , rl tunc unanimiter cum sibi
adhaerentibus perscrutalo loco magis apto, civitatem facerc decre-
verunt. Fuerunt autem in actu ipsam constrvendi in loco Xuni,
ubi magna moenia ecclcsiae tunc erant. Sed timentcs ne civitates
Papiae, Mediolani ct Vercellarnm dislrictum edrum inferiorem
lacerarent , studucrunl ad partcm districtus inferiorem perma-
nere, ut resislendo pars superior fortior kabcrelur. Prosequitur
inde confingens Novariam « super quodam monticello » ab ipsis
extructam et Montalcsium primo appcllntam. Antiqua lamcn
et nobilis Suni plcbs , eamque Innoccntius Ilponlifex reeenset,
donans cum cappcllis suis Litifredo episcopo. In rharta anni
rtxrr Sunum nominalur, sed ettis aetas altior est, eamque plrbrm
antiquam et nobiUm historiac tradunt; poslmodum in Burgi
Ticini dilione inclusa est.
Digitized by
8u3
STATVTA
804
de la Porla, et Olo Mangiabafa, Graciolus Mangia- « predicta omnia melius possint efTectni maodari, et
bafa, Thoinas de la Porla, et Fraucinus Mangiabafa
et Iohanninus de la Porta. Et 1 nundum sit recu-
perata roba, et ipsi venientes possent petere dam-
pnum in maiori quanlitate quam ipsi amiserunt, si
haberent sententiam inde scriptam ; si placet et
vultis ut statuatur et ordinetur auctorilate huius
consilii, quod rectores Novarie et potestas venturus
teneatur precise sine aliqua dilatione et sine aliquo
strepitu iuditii cogere omnes tam nobiles quam vi-
cinos Xuni preter predictos ad restitutionem facien-
dam rerum amisarum, secundum quod collocatum
est per dictum collegium iudicum Novarie , nulla
exceptione vel lege in aliquo obstante 2 . Et ita
ipsi de consilio statuerunt et ordinaverunt debere
ut predicta vigorem et maiorem habeant firmitaten»,
statuerunt et ordinaverunt precise, quod predicta
omnia et singula, que per ipsum dom. poteslatem
vel eius assessores et milites et per familiam eius
facta sunt et processa et omnimode facta 4n pre-
dictis vel aliquo predictorum, et quicquid secutum
est ex eo vel ob id, et omnia et singula, que de
cetero fierent et procederentur et suhsequentur ex
eo vel ob id, sint et habeantur firma et rata et io-
violabiliter observentur. Et quod dictus dominus
potestas et assessores et vicarius et milites eius
vel aliquis de eius familia non possint nec debeant
inde inquietari vel molestari nec uljo modo sindi-
cari, sed ab omni molestatione et sindieatu ex nunc
fieri, et invioiabiliter (irmiter observari et execu- b prout ex tunc stnt penitus absoluti, et ipsos penilus
lioni mandari precise per potestatem et eius iu-
dices, non obstante aliqua lege vel statuto comunis
Novarie.
A GDXLV. M. cclxxxv, indictione xm, die lune im
mensis iulii, in palatio comunis Novarie, in pleno
consilio generali civitatis Novarie campana pulsata
more solito convocato. Dom. Guardonus Guastonus
iudex et assessor dom. Guifredi de Becaria 3 pote-
statis Novarie et nunc eius vicarius propter eius
absentiam, et de consensu et voluntate ipsorum
de ipso consilio, et ipsi de ipso consilio de con-
sensu et auctoritate ipsius iudicis et vicarii. Cum
multa et diversa processa sint et facta et oporteat
fieri et procedi contra Gregorium Bonipertum et
absolverunt. Et quod istud statutum apponatur et
apponi debeat in volumine statulorum, super que
debeat iurare precisse potestas venturus.
* CDXLVI. Item statuerunt et ordinavecunt, et
statutum et ordinatum fuit, quod omnes potestates
et rectores comunis Novarie, qui de cetero erunt
in civitate Novarie et per tempora fuerint, debeant
et teneantur dare Perolo de la Bruna fdio quondam
Brexani Avocati omnes suos pannos primos de
dorso l , quos portabunt in introitu eorum regiminis
suprascripte civitatis Novarie suprascripto Perolo
absque aliqua fide remunerationis exinde habenda
vel petenda.
» CDXLVTJ. Statutum est per comune Novarie
Iorium 4 Canossam bannitorum comunis Novarie de c et per consilium generale civitatis Novarie nomine
malelitio et de strata rupta, occaxione malefitii et
robarie facte in personam fratris David de ordine
cisterciensi in partibus Vespolati, et contra domos
et terras et possessiones et bona et res et iura
eorum, tam in destructione domorum et vinearum
et ramponatarum et blavarum et bonorum eius, quam
in omnibus aliis multis et diversis de causis, et
contra omnes et singulos, qui dicebantur debere
dare aliquid ipsi Gregorio, et contra quamlibet aliam
personam occaxionibus suprascriptis ; et oporteat
ipsum dominum potestatem vel assessores eius fa-
cere divisionem de terris et possessionibus et bonis
et rebus et iuribus eorum cum ereditoribus eorum
et aliis, qui dicuntur habere aliquod ius in ipsis
terris et possessionibus et bonis et rebus eorum, d
et etiam oporteat eum vendere bona ipsorum et ea
dare in solutionem creditoribus ad maiorem firmi-
tatem omnium predictorum et omnium, que de ce-
tero per ipsum dom. potestatem et assessores et
iudices fierent et procederentur in predictis, ut
a Canzeiletur totom.
ipsius comunis, tempore dorn. Albertini Formagiarii
de porta laudensi honorabilis potestatis Novarie',
x[uod nobilis vir dominus Roffinus de Olevak) et
heredes eius sint cives Novarie, et debeant perpeluo
Canrelletnr hoc statotum. - M.cc.lxxxvi, die luse xxvi angusti.
Reperitur quod dom. Albertinus Formagiarius de Porta Lan-
densi potestas Novarie pronoueiavit et interdixit hodie Nlto-
linum Glium quondam Ottoboni de Camerago , interdicendo
eidem Nicolino boqoram et rcrum et iurium et nomina debi-
torum administrationem.
Sign. tab. ( ). Olricus Cucumus notarios comunisnec scripsi
et snbscripsL
Canzelelur totum.
1 Corr. et cum nondum etc.
3 Legat tn appendice docwn. rm febrvar. itccxcrx, quo rapina
detcribitur rumnullarum rerum in novarientem mercatorem in
Galliam iter agentem a latronibus patrata, et damnorumcom-
pentatio ab eo expetita.
3 Fratris Manfredi, qui Novariae praetor fuerat anno uccxLvni.
4 Corr. Georgium Canossam bannitos.
1 Brevit muHebrium vestium detcriptio habetur in declaroMou ttb
palatio puilico cimtatit Novariae facta, qw Oiriga jilia q. Ptlri
Cavali*ifia4«wUvenditoru(frrmaaiarti^
Sartore vidua, confitetur tt recepitu a lohmne euu Petrini filio
« guarnasonum unum blaveti fodnlum de pema, guntllam
» unam de garofolmo , gwellam unam de mareHno et peUichm
» unum ad vttum et deuum tuprtucripte Oirice etc. » (CharU
xxri oug. mcccLxrn t» archtv. Cathedr.). Et in ucuumtilnu
ttatutit tegimut: • Jtem ttatumut quod quilibH potttlm Papiat
» futumt teneatur et debeat dare tubatoribut comunit Papiw
> qutbutHbet tex mentibut tui regiminit paHum uinmi toum
» pamnorum , ex quibut utebatur dietut dominut poteitat • ( Dt
Regim. poteitatit eap. u).
9 Civit tieuumtit bic fuiue videlur ex charta diei xir augwH
anno uccLxxxrt , quo Navaria» praeturam gettil, f«°"'
guam ex alia diei xrn eiutdem mentit et ami (Cf. chartar.
membran.in tabul. Notocom. attervatum) ipte civit Novariae
dicatur. Eum a. ucccxui Boberti NeapoHt regu partet pro-
eeeutum Henricut ru rebellem eum nonnullit atiit renmtiatum
copite muktavit; icd hanc poenam, tubeunle tenii inter haee
illiut imperatoru obitu, ille effugiLEo Umport it Odni «<«-
riatut rcgii munere fungebatur.
Digitized by
Google
8o5
COMMVMTA.TIS NOVAIUAE
8o<?
teneri et huberi tamquam cives Novarie; et quod a
ipse dom. Roffinus et heredes eius licite possint
emere in Novaria et eius districtu usque ad libras
mille imperialium terrarum et possessionum et pt>-
derii , ubi sibi placuerit. Et si contigerit , quod
Deus advertat quod ipse dom. Roffinus seu he-
redes eius uialefitium commilterent in Novaria et
dislrictu , quod ipse dom. Roflinus et heredes
eius puniantur de ipso maleficio per potestatem
Novarie , qui pro temporibus erit , sicut puni-
renlur alii cives Novarie, qui simile malcfitium
perpetrarent. Et si contingeret quod dictus dom.
Roffinus seu heredes eius committerent aliquod
malefitium extra districtum Novarie, quod potestas
Novarie, qui pro temporibus erit, nullatenus se de
ipso malefitio intromittat , nisi ipsum inalefitium b
esset commissum in aliquem de districtu Novarie;
quo casu possit potestas Novarie ipsum dom. Rof-
finum et eius heredes punire et condempnare, sicut
puniret alios cives Novarie. Et si dictus dominus
Roffinus vel heredes eius facerent aliquod malefi-
tiura extra districtum Novarie, set hon in hominem
Novarie, quod tunc ipse dom. Roffinus et heredes
eius possint et eis iiceat se reducere et stare tute
et libere in Novaria et districtu. Et si contigerit
quod per comune Novarie fieret exercitus generalis
intra Sicidam et Ticinum, quod ipse dom. Roffinus
et heredes eius debeant ad eorum voluntatcm ve-
nire ad ipsum exercitum, aut mittere sufficientem
excusatorem cum uno equo ad arma , et ibi stare
tantum quantum dictus exercitus duraverit, et facere c
ibi sicut alii cives Novarie facient; salvo eo quod
ipse et heredes eius non cogantur ire nec mitterc
ad aliquem exercitum contra comune Papie. Et quod
predictis de causis dictus dom. Roffinus et heredes
eius dare teneantur et debeant comuni Novarie
omni anno sol. c. papiensium, sive imponatur pro
comuni Novarie fodrum, sive non; et ultra pre-
dictos solidos c papiensium et ultra prediclum
exercitum potestas et comune Novarie non possint
imponere ipsi dom. Roffino nec heredibus eius nec
ab eis exigere aliquod fodrum nec aliquain taleam
nec aliud honus reale seu personale aliquo modo,
nisi impositionem blave, de qua impositione bene
teneatur, sicut tencbuntur et imponeretur aliis ci-
vibus Novarie et districlus. Item quod dictus d
dom. Roffinus et heredes eius, non obstante re-
formatione consilii generalis facti hoc anno, possint
et eis Jiceat emere et aquirere in Novaria et eius
districtu ubique terras et possessiones et poderia,
salvo eo quod propter suprascriptam petitionem
non intelligatur quod poderium de Silavengo non
sustineat scufias * et taleas comunis Novarie, sicut
consueveral ; et s:)Ivo to qucd de co, quotl acquiret
ultra Hbras mille imperialimn , tene.V.ur sokere
1 Corr. avertat
S Scufia inlelligitur tribuli tpeciet , quam tongobardi scufliutn et
scufium appellabant; eiut mrntio pluriet habetur in ttatulit
Vercellarum, ex. gr. : « tuper iilit imponi faciat el exigi fodrutn
» et datium et tcufiat , non derogando propterea aliit statulit,
» qui viderentur conlraria huic ttatuto » ( lib. I fol. 2 v."J, et
scuffiuni adhibent Sfaluta Astcnsia fol x v.°, xxri et lxiii, ubi
quoddam tervitii prrsonalis genus ra voce tiguificatur ; item
in privilegio Friderici II imp. anno mccx.\xix Ordini s. lohannis
Hirrosolyinitani concrsso Irgitur: <• r.ullut prrsonam aliquam
» religiomm hospitalis praedirti profetsam angariarc velplectere
» vel ad expcdtlumcm cogere,seu ait opera servilia compcllere,
» vel datium solveie aut tcufum faecre pracsumat. • Scufiae _
quoque commemorantur in diplomatibiu Henrici II et IV Au-
gustorum olim in calkcdralis cremimensit tabulario asservalis ,
et Adekhii longobardorum regis cunstituticnc JCX lom. II Bul-
larii CassincnsU. Scufiae et propiie cxcubiae (Troya IV, 693,
V. 971, 985) ab excubare excubiarum et vigiliarum obliga-
tionem compiehcndcbant, quae in longobardorum lingua sculca
appellabalur ( Rotlt. xxr ) , wacta vel warda , unde ilalica vox
guardia. Sculca proprie in civitatum et marchiarum custodxa
contislebat , et inter omnia rnpublicae onera magit militiae
naturam induebat, idcoque qui se ei sitbducebat , riginti tolidos
regi aut duci in poenam persolvere tenebatur, ac si ad exercitum
proficisci recusassct (Roth. xxi). Aliar rtiam obligationes eccletias
restaurandi, vias resarciendi pontesque cnnstruendi rxcubiarum
nomine continebanlur, ut in capitulari Pipini (Capitul. I.ongob.
c. ir p. 42)*lcgilur, ubi eae antiquae appellantur. Tempore
vero municipalium liberlatum eo nominc lucale tributnm appel-
lari consucvissr ridelur , vel persmialis servitii species , tit ex
slatutis Blandrati coltigitur: • nxti snlvcrit et frcrrit scufias et
fodra communis » (cap. cliii) , et Verccllarum: « quicumque
» consueverit facere scuffias cum vicinis rillarum nec habealur
• etc. » (fol. xxxr v.°). In tubxecto documento scrmo de huius-
modi tributis habctur: « Existentc polestate comunis Xovarie
» dom. Guilielmo de Sorexina ct dom. Galvagnus Skvanardut
» iudex et assessor dom. Guilelmi dr Sorexina suprasciipti.
» Presentibus tcslibus Guillelmo Falco el Iacobo de Biicio
» precepit mihi Philippo Bolino notario ad postulacionem
» lacobi dicli dc Archamariano, quatenus exemplarem et in
» formam publici instrumcnli redigerem tcnorcm el formam
» cuiusdam consilii facti hoc anno , reperli in libro contiliorum
» maiorurn captorum per suprascriptum potestatem in ultimit
» sex mensibus sui regiminis , tenor et forma cuius contilii
» (afi* est et sic incipil: dxe martis secundo excunte dccembri.
» In palalio comitnis Movaric, ubi Itomincs de consilio maiori
» conveneranl ad sonum campane more solilo convocati. Do-
» minus Galvagnut Slevanardus iudex el assessor dom. Guil-
» telmi de Sorcxina potcstatis Anvarie exposuit inier illos ct
» ab eis consilvum postulavit, quid cis videbatur forc faciendum
» ef quid voluerint facere et quid eit vidcrclur super infra-
» scripla peticione, quam faciunt comune et homines Archama-
» riani, que peticio talit ttt et tic incipit: In nomine Vomini.
» Cum comune et hominct Archamariani sint grandi here
» alieno gravati pro fodris et carrigiis et scuffiis prcstatis co-
» muni Novarie haclenxit per lomja et magna tcmpora, et spe-
» tialiter pro fodro impoxito eis tempore polcstarie Obixonis
» Amiconi, et proptcr guerram comunit Aovarie sint in gravi
» et intollerabili statu constiluti, ita quod eliam maior pars
» hominum de ipso toco recesserunt et mortui sint, et illi qui
» remanserunt , dcbila predicta et honera nxdlo modo possunt
» solvere nec tubstinere; idcirco consulcs el homincs ipsius toci
» suplicant et petunl a poteslatc et comuni Novarie quatinut
» ex amorc Dci , ne locut ille deslruatur , fiat ordinamcnlum
» per potestatem ct comune JVovarie, quatinus liceal ipsi comuni
» et hominxbut Archamariani de comunitalibut ipsiut loci
» vendere seu impignerare utque ad tempus competens dominit
» ipsiut loci volcntibut emere tive in pignore recipere pro rata,
» qua quilibct de prediclit dominis Iiabenl ad faciendum iit
» ipto loco, de comunilatibus ex dominatu loci tantum de iptit
» comunitatibus , quae videantur sufftcere ad exonrralionem
» prcdicli debiti, ila quod illa vcndilio sive impignoralio rata
» el firma remaneat et perteveretur auclorilate comunis Novaric,
» ticul venerunt hominet loci in concordia. Et ti aliqui vel
» aliquit de predictis dominit nollcnt de prediclis comunitalUms
• aliquid emcre tive in pignore recipere, alii domini, qui vellenl
» iptat comunUales recipere in emplionem tive pignorationem,
» hoc potsint, et ti non reciperent aliqui vel aliquit de pre-
» dictis dominis, qui vellcnt ipsat comunitatcs emere vel in
» pignore recipere , qxtod libeat predictit comuni et hominibut
» Archamariani vendere et impignerare aliit pertonit. Unde in
» reformatione consilii el ipto contilio reformato, facHt divi-
» tionibut et parlitit per iptum dom. Guatvagnum ab una
» parle palacii ad aliam, cum pluret hquutoret super hiit
» eorum contilium prcstitissent , placuit maiori parti quod
» dicta pelicio illorum de Archamariano fiat el adimpleatur
Digitized by
Google
807
STATVTA
fodrum ct scufias comuni Novarie pro rala, quod a in Codemacha A . Et prcdictum statutum sit
excederet predictam quantitatem librarum mille
imperialium. Tta tamen quod non liceat ipsi dom.
Roffino nec heredibus eius facere aliquam forticiam
808
pre-
» pcr comvne Novarie et per consilium firmatum sit , et ita
>• ttaluermt et ordinaverunt ; et pluret earte ete. Actum tn ci-
» vitate Novarie ttc. • (Chart. 1 ianuar. uccuv in archiv.
Cathedr.). Eorum bonorum emptoret fuerunt Robaldut Scarla
pro libr. cr pretio , Mbertut Garitmut pro lib. xrirr, Goli-
fredut de Cameriano et Guala yiccntinus ex ipto loco utque
ad lib. txxxytti imp.; reliquum autem debiti communitatis ,
quod ultra eas solutionet atcenderet, « dcbeant solvcre homines
cisum , et precise per potestatem , qui pro tem-
pore fuerit, et per comune Novarie perpetuo debcat
observari.
a sine volantate consilii.
« iptiut loci de tua propria bursa. » flbid.J Cl. Muratoriut
suspicaUu ett tcufiat fuiste mensuras quasdam aridoruin fisto
pertolvendat , cum scuffia apud veteret germanot appeUa-
retur mentura quaedam annonae (Antiq. ltal. tom. 11 dii-
sertat. xix ) ; sed ea interpretatio huic taltem ioco nn
congruit.
Digitized by
Google
8o 0
810
APPENDIX
DOCVMENTA
U98, 22 novcmbris.
Conccssio et licentia a communitate Novariae ho-
minibus Cerredani facta leclum rugiae nowtc , ut
dicebatur , usque ad eum vicum producendi '.
Es Slat. Novar. ann. mdlvkxih.
Anno Dominicae Incarnationis millesimo centesimo
nonagesimo octavo, decimo die exeunte niensc no-
vembris, indictione prima. Cum dom. Guido de
Pirovano mediolanensis civis nostrae civitatis No-
variae potestas homines de credentia et consilio
ipsius civitatis Novariae ad campanam pulsatam in
domo credentiae ipsius civitatis in unum convo-
casset, et singillatim ab unoquoque per debitum
iuramentum consilii petiisset, quid sibi vice coih-
munis Novariae melius et utilius faciendum foret
super eo, quod consules et quaedam pars vicinorum
burgi Cerredani petebant ab eodem dom. Guidone,
quatenus ex parte comtnunis Novariae conccdere
dignaretnr praefatis consulibus vicinisque Cerredani
nomine communis Cerredani rugiam sive lectum
rugiae facere usque in Cerredanum, et aquam no-
vae rugiae communis Novariae per illam rugiam
sive alveum ipsius rugiae deducere et derivare:
omnes homines de consilio et credentia praefati
communis Novariae nullo discrimine , nulla divisione
inter eos habita, decem forle lantum exceptis, de-
derunt consilium ipsi dom. Guidoni Novariae po-
testati, ut Vicecomes Novariae permitteret et con-
cederet consulibus et vicinis praefati burgi Cerredani
nomine ipsius burgi rugiam novam usque Cerre-
danum facere et aquam commeare novae mgiae
ner ipsam rugiam, quam ipsi de Cerredano petunt
facere deducere et derivare usque in Cerredanum,
relento in se omni dominio et decursu saepe no-
i Cf. notam ad capil. ccxir.
minatac aquae rugiae novae pro molandinis aliisquc
communis Novariae utilitatibus faciendis. Haec acta
sunt in civitate Novariae in praedicta domo cre-
dentiae, praesentibus testibus Guilielmo qui dicitur
de Magnano, Gualfredo tubatore. Postmodum vero,
idest die sabbati sequenti, qui fuit tertius exeunte
novembri, praediclis indictione et annis Domini cur-
rentibus, saepe dictus dom. Guido de Pirovano
Novariae potestas cuin quibusdam hominibus civi-
tatis Novariae et aliunde, quorum nomina inferius
scripta reperiuntur, proficisccns de subtus molan-
dirmm Severici Porchae, ad locum ubi dicitur in
capite montis, iuxta campum Guidonis de Rozato
et iuxta viam Mapugnani, ita quod ipsa via re-
maneat a sero, ut secundum quod superius legitur,
consilium habucrat ab illis de credentia adimpleret,
dixit ipse dom. Guido Novariae potestas, et para-
bolam , licentiam ac auctoritatem dedit ex parte
comnmnis INovariae Ottoni Salvatico et Guilielmo
Panzono consulibus burgi Cerredani ad partem co-
munis ipsius burgi, ut faciant novam rugiam a prae-
nominato loco incipienlibus usque in Cerredanum ,
et aquam novae rugiae coiamunis Novariae per
ipsain rugiam, quam facturi sunt, usque in Cerre-
danum deducant et derivent, dominio praenomi-
natae aquae rugiae novae retento communi Novariae
pro molandinis et aliis communis Novariae utili-
tatibus ex aqua ipsius rugiae et in ipsa rugia fa-
ciendum. Actum, utsupra dictum est, ad molandinum
Severici Porchae ; unde duo instrumenta et plura
a dom. Guidone JNovariac potestate praecepta sunt
unius tenoris scribi. Interfuerunt testes de Novaria
Guido de Galla , Savericus Porcha, Robaldus de
Terdobiato, Lafrancus Guastaporus onmes de No-
varia; de molandino Andreotus de Hostiolo; dc
burgo Cerredani Praevostus, Guglielminus de Pi-
sina, Malvestitus Portinarius, Ubertus Tercherinus.
Ego, Octavius sacri pallatii notarius in onmibus
praenominatis praesens interfui , et dc niandato
iam dicti dom. Guidonis hanc cartulani scripsi.
103
Digitized by
Google
8h
AfPENDIX
1202, 23 martii.
Actum locationis rivuli novi seu rugiae novae,factae
a novariensi republica communitati Cerredani *.
Ex auth. in tabul. Nosocom. mai. Novar. ,
Anno Dominicae Incarnationis millesimo diicen-
tesimo secundo, duodecima die exeuntis mensis
martii, indictione quinta, in Novaria in domo
credentiae consulum, praesentia infrascriptorum
testium. Dom. Robacomes de Mandello Novariae
potestas ex consensu Petri Agnati assessoris ipsius
{>otestatis, Odemarius Trecia causidici, Petri Po-
axii, Lafranci Boniperti , Guiberti de Luppo, Gui-
donis Sopretii consulum iustitiae ipsius civitatis, et
consensu et parabola tocius credenciae ipsius civi-
tatis, requisilis voluntatibus cuiuscunique in scriptis
praeter de tribus qui noluerunt, quae credencia in
simul in ipsa domo campana pulsata convenerat
nomine comunis Novariae, retinendo in se domi-
nium rugiae et aquaeductus secundum tenorem in-
stmmenti facti de concessione rugiae novae illis
de Ceredano, investivit dom. Robaldum Torniellum
potestatem ipsius loci Ceredani et Gregorium de Lan-
dulfo, Robertum Portenarium, Ubertum Tercaynum,
Iulium Portenarium, Petrum de Ardico, Anselmum
de Giramo consules suprascripti burgi, et Praevo-
stum vicinum burgi, et Iacobum de Guallerio, An-
selmum de Castello, Malvestitum Portenarium,
Petrum Zaganum credenciarios ipsLus burgi nomine
communis ipsius burgi, nominatim de ipsa rugia et
aquaeductu per territorium Cerredani, eo modo ut
liceat comuni suprascripti burgi Cerredani facere
in ipsa rugia ubicumque voJuerit comune ipsius
burgi, praeter quod non noceat molandinis, quae
debent fieri superius, molandinum sive molandina ,
et alias suas utilitates, solvendo omrti anno fictum
communi Novariae modios viginti et quatuor pulcrae
siliginis ad mensuram Novariae, conductum in ca-
mera comunis Novariae in ipsam civitatem semper
in kalendis marcii, cum omnibus dampnis et dispen-
diis faclis vel habitis pro ipso ficto petcndo; et
si comune ipsius burgi lenuerit illud fictum per
duos menses ultra terminum, cadat ab omni iure,
si potestas vel consules qui pro tempore fuerint,
cuin maiori parte credenciae voluerint, et fabricam
et aedificia amittant, et nihilominus fictum prae-
teritum solvere teneatur dictum comune. Eo modo
facta est suprascripta investitura, ne liceat comuni
Novariae praedictam rugiam seu praedictum aquae-
ductum vel molendina illa auferre pro dandis illis
molandinis alicui d% Novaria vel districtu Novariae,
habitantibus illis de burgo in ipso burgo et stan-
tibus voluntate comunis Novariae et servitio, sicut
modo habitant et stare videntur; sedalias, si po-
testas vel consules, qui pro tenipore fuerint, cum
maiori parte credenciae requisitis omnibus volun-
tatibus cuiuslibet in scriptis voluerint, Jiceat co-
muni Novariae ab ipso burgo et ab ipso comuni
burgi ipsa molandina sive investituram auferre, re-
stituendo tamen eidem burgo expensas quae fece-
rint in fabrica et hedifficiis bona fide extimatas.
Et si per octo dies steterit quod rugia non currerit,
nihilominus fictum solvere teneatur illud comune
suprascripti burgi; ab octo diebus vero in antea
diminuatur per partem, si steterit ad currendum.
Quod fictum suprascriptus Robaldus Torniellus po-
i Cf. notam ad eapit. ccxir.
testas suprascripti burgi et suprascripti consules et
vicini nomine comunis burgi convenerunt et pro-
miserunt ipsi Robacomiti potestati Novariae nomine
comunis ipsius civitatis solvere cum omnibus di-
spendiis et dampnis factis vel habitis pro ipso ficto
petendo, obligando ei vice comunis Novariae omnia
bona comunis suprascripti burgi et bona burgen-
sium pignori, et quicquid fuerit factum vel evenerit
in molendino vel molendinis quae fierent in valle
nihilominus fictum illud viginti et quatuor modio^
rum solvere teneatur saepedictum comune iamdicti
burgi Ceredani sive pro guerra papiensium , vel
discordia inferiorum Ceredani,velalio quolibet modo.
Et si contingerit quod molendina facienda a comuni
Novariae concessa fuerint a molandino suprascripti
burgi superius usque in Tardubium illis quibus
concessa fuerint, teneantur* ad reffectionem ripae
rugiae seu clusae cuin illis suprascripti burgi con-
ferre pro rata ficti secundum partem ; et ita quod
liceat omnibus quibus molandina data fuerint, tra-
here aquam rugiae ad aquandum prata sua a die
sabati a vesperis in antea usque ad diem lunae in
mane, et praecipue in diebus festivis principaJibus,
hoc est in feriis Natalis Domini et Pascae et anni
novi. Unde duo brevia uno tenore fieri rogaverunt.
Interfuerunt consules mercatorum et paraticorura ,
qui ibi ad hoc vocati erant, et qui suprascriptae
investiturae consenserunt et parabolam ut fieret
dederunt. Interfuerunt testes Iacobus Gatarubea de
Mediolano, Ubertus Camixia bannitores, Petracius
praeco executor comunis Novariae.
Ego Guidus Spiliatus sacri palacii notarius in*
terfui et hanc cartulam rogatus scripsi.
1210, 15 aprilis.
Diploma Ottonis IV Imp. Romanorum
pro familia Barbavariorum
Ex apogr. in Bibl. Ambros.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Oto
quartus divina favente clementia Romanorum im-
perator et semper Augustus. Imperialis munificentie
dignitas exigit, ut omnes ad sinum misericordie
nostre confugientes benignitatis manu suscipiamus, et
dignis eorum petitionibus efficaciter adquiescamus 5 .
Ea propter omnibus Christi fidelibus tam futuris
quam presentibus volumus esse cognitum, quod fi-
deles nostros Conradum filium Uberti Crolamontis de
Castello pro se (et) Martignono, Andream Barbavaria
pro se et omnibus consanguineis suis de la Ca di
mezzo; Martinum Abbatem pro se et heredibus
Abbatis, et Manlii et Guillermi omnes de Castello,
omnes predictos scilicet comites de Castello, cum
omni beneficio suo, atque cum universis rebus iuste
conquisitis et iuste conquirendis tam mobilibus
quam immobilibus ubicumque constitutis sub nostri
mundiburdii protectione suscipimus, sicut a pre-
I Cf. notam ad capit. iv.
9 Huiusmodi privilegia largiti iam iisdem comitibut fueranl Fri~
dericus I Augustut diplomate apud Ulmam dato anno uclii
kalendis augustis, iisdem ferme verbis, pertonarum nminibut
tanlum immutatis, et Henricut VI charta apud Laudm data
anno ucxci, die ti decembris. In quarum prima confimatione
aderant principi tettet Hermannut conttantientit, Ortliab ba-
silicnsit et Ardicio cumanus epitcopi, dux fVelfo, Bertoldvt
dux Burgundiae , et Odachear marchio de Sliria ; tn alttra
Albertut vercellensis, Bonifaciut novariensit et Lanfranm ber-
gomentis praesules, dux Autlriae Anricut Pincerna aWtfW
plures.
Digitized by
Google
8i3
DOCVMBHTA
814
decessoribus nostris retro divis principibus, idest
Carolo sancte memorie, Ottone, Henrico et aliis
imperatoribus hactenus eorum niaiores fideles regni
suscepti sunt, possessiones quoque et eorum iura,
videlicet castrum s. Angeii curn curte et omni
honore ad ipsam curtem pertinente, et ripam Pal-
lantie cum mercato et tholoneo, et castrum de Cerro
cum tholoneo et aliis honoribus cum Toxa et flu-
minibus, que de valle Oxola descendunt, cum flumine
etiam Strona , et cum omni honore ad ipsam curtem
de Cerro pertinente; advocatiam quoque quorundam
hominum, monasteriorum et districtuum in predicta
valle, quod hactenus possederunt, imperiafi aucto-
ritate nostra predictis fidelibus nostris concedimus
et canfirmamus. Preterea omnia loca eorum, vide-
licet castrum de Cavallo, et castrum de Agamio,
Reveslatum et Gatticum et Caron et Castrum Ma-
rianum cum suis pertinentiis, et quidquid eis pertinet
in Pombia cum omni honore, districto et fodro
ibidem pertinenti, et tholoneis , et mercatum de
Scozula ex utraque parte fluminis, portum etiam
de Sexto eisdem fidelibus nostris concedimus, et ut
in omnibus predictis suis habeant potestatem legem
faciendi, lites deflmiendi sive per duella sive per
alia legis instrumenta, veluti si ipsa legalis actio
coram nostra presentia ventillaretur; statuentes atque
precipientes ut nullus archiepiscopus , dux, comes,
marchio , vicecomes aut aliqua magna vel parva
persona predictos fideles nostros de predictis eorum
possessionibus molestare presumant. Similiter etiam
allodia domine Berte uxoris Manfredi de Castello
in nostram potestatem, sicut omnia supradicta, su-
scipimus. Si quis igitur huic nostre scripture temere
contraire temptaverit , centum libras auri optimi ,
medietatem nostre camere et medietatem nostris
fidelibus supradictis solvet. Et ut hec omnia firma
et illibata permaneant, presentem paginam sigilli
nostri impressione signari precepimus. Huic autem
nostre maiestatis indulto inlerfuerunt Henricus man-
tuanus episcopus imperialis aule vicarius , Villelmus
Cumanus episcopus, Villelmus marchio Montisferrati,
Uzolinus de Onariu , Salenguerra de Ferraria, Gal-
fredus de Turricella papiensis imperialis curie iudex,
Albertus Trucius cremonensis curie iudex et alii
quamplures.
Acta sunt hec anno ah Incarnatione Domini hccx
indictione xnn, rcgnante domino Ottone romanorum
imperatore gloriosissirao , anno regni eius xn , im-
perii vero primo. Datum Placentie xv die mensis
apriUs.
Signum ( ) dom. Ottonis quarti Romanorum im-
peratoris invictissimi.
Ego Corradus Spirensis episcopus imperialis aule
canzellarius vice domini Theodori coiohiensis archie-
piscopi et totius Italie archicancellarius recognovi.
1246, 25 aprilis.
Renovath foederis inter Novariam, Vercellas et Me-
diolanum in novariensibus coniitiis iuramento Jir-
mata.
Es apographo in Arehiv. Municip. Vercelt. Bise. III fol. 305, 306. 1
Anno Dominice Incarnationis millesimo ducen-
tesimo quadragesimo sexto , inditione quarta , die
mercurii septimo exeunte aprili , oonvocato consilio
civitatis et communis Novarie ad sonum campane
1 Cf. tu tam ad eapit. cccxm.
et voce preconum more solito in palacio communis
Novarie. Ibidem dominus Guelfus Strictus potestas
Novarie de voluntate et consensu omnium , qui ad
predictum consilium convenerant, nemine contra-
dicente, et ipsi consiliarii una cum ipso potestate
vice et nomine communis Novarie statuerunt et or-
dinaverunt ut infra legitur, et sic personaliter dictus
potestas et infrascripti de consilio iuraverunt at-
tendere et observare et sic attendi et observari
facere. Iuro ego potestas Novarie ad sancta Dei
evangelia, quod non auferam nec auferri faciam
per commune Novarie vel speciales personas vel
per aliquas alias personas obsidem vel obsides de
civitate Vercellarum vel districto Vercellarum, vel
causa ambaxatorum vel exercitus vel aliqua alia de
causu, sirie voluntate et parabola potestatum vel
rectorum , qui pro tempore fucrint in civitate Ver-
cellarum, et absque consensu duarum partium con-
sulum societatis sancti Stephani, et societatis com-
munantie civitatis Vercellarum. Item quod non
auferam nec auferri faciam aliquam forciam, aliquod
castrum, aliquam turrem seu munitionem, domos,
fiortam sive portas civitatis seu districtus Vercel-
arum absque parabola potestatis sive rectoris ipsius
civitatis, vel qui pro tempore fuerint, et absque
licentia duarutn partium consulum Societatis sancti
Stephani et communancie civitatis Vercellarum.
Item quod non dabo auxilium, consilium, favorem
alicui persone vel personis, communitati vel com-
munitatibus volentibus seu volenti contra predicta
vel aliquod predictorum facere, et bona fide et sine
fruude prohibebo ne predicta vel aliquid contra
prediclorum fiat. Item non tenebo aliquem vel
aliquos in civitate Novarie vel episcopatu seu iu-
risditione de civitate Vercellaruin vel districtu ,
qui duceretur vel ducerentur per Novariam vel
districtum contra predictam formam. Item con-
silium dabo bona fide modis omnibus quibus potero,
quod commune Mediolani et societates de civitate
eiusdem attendant et observent omnia ea, que iu-
raverunt vcrcellenses super predictis et quolibet
predictorum , que omnia facta sunt inter commune
Novarie et comniune Mediolani, et ita quod per
predicta vel aliquod predictorum non debeat nec
teneatur commune Novarie et homines Vercellarum
et eorum rectores, qui sunt vel pro tempore fuerint,
contra romanam ecciesiam vel eorum nuncios, et
salvis omnibus iuribus et rationibus communis No-
varie et singularum personarum et districtus et
episcopatus Novaric, que et quas commune Novarie
habet vel habebit cum singularibus personis contra
commune Vercellarum et homincs civitatis et di-
strictus eiusdem, sive aiia persona et bona eorum
et bona et castra , que tenent et tenebant ; et
salvis concordiis et promissionibus , quas habet
commune Novarie cum communi Vercellarum et
aliis personis et communitatibus , et quod propter
predicta vel aliquod predictorum non prohibeantur
rectores communis Novarie et coinmune Novarie
et speciales persone petcre, exigere, saxire, detinere
personas et bona communis et hominum Vercel-
larum et districtus, sicut ante poterant; et supra-
scripta capitula sint precissa, et non possint re-
moveri per consilium vel arenguin vel aliquo alio
modo, (et) quum domini commune Vercellarum cum
communi Mediolani et cum communi Novarie ste-
terint in amicitia et amore; et ista capitula ponantur
in statuto communis Novarie, et teneatur potestas,
qui pro tempore fuerit, seu rector facere iurare
successorem, et ita de successorc in successorem,
101
Digitized by
Google
8i5
APPENDIX.
8x6
quuin domini vercellenses steterint in bona volun-
tate cum comuni Mediolani et communi Novarie,
ut supra dictum est. Que omnia facta sunt ad pe-
ticionem Ulrici de Castellis et Bertoldi Gamberi
ambaxatorum communis Mediolani. Nomina quorum
consiliariorum hec sunt. Guillelmus Tetonus, Gal-
vaneus de Carlo, Petrus de Rado, Arnoldus de Bru-
namonte, Iacobus de Brixio, Anselmus de Magno,
Ardicio Vicinus, Bonifacius Porca, Guiotus Sicus,
Guido Testa, Leonardus Bruxatus, Beltramus de
Arnoldo, Iacobus de Alzalendena, Carlevarius de
Cantalupo, Baietus Alzalendena, Albertus de Alieno,
Ottobonus Tegna , Conradus Bruxatus , Anselmus
Cavallacius, Aycardus Testa, Petrus Tetonus, Lave-
zinus de Lavezis, Guala Advocatus, Simon Alzatus,
Liprandus Belletanus, Mafeus de Rugeta, Petrus
de Briona, Guilielmus de Cantalupo, GuiotusTencha-
passa, Robaldus Zuchella, Ruilinus Caballacius, 01»
prandus Bruxalus, Ardicio Capra, Ubertus de Seso,
Guido de Iurado, Eurardus Carrarius, Iacobus de
Supramonte, Guilielmns Alzatus, Martinus Tetonus,
Ugetus Torniellus, Andriotus de Misso, Petrus de
Mortaria, Michael Tricia, Guilielmus Plocanis,
Petrus Tricia, Guiotus Goita, Ubertus Ferrarius,
Guido Lugarus , Bonipertus de Bonipertis , Rai-
mundus de Petrorio, Petrus Cicada, Danexius de
Cantono, Iohannes Cellinus, Oldeprandus de Rozato,
Trossellus de Trossellis, Jtogerius Mangiaratus,
Iacobus Leonardus, Iacobus de Alferio, Ardicio
Muricula, Brorius de Guiliehno, Gronus Beccarius,
Iohannes Pellicia , Guiliclmus Pellicia , Iacobus
Mussus, Mons de Brunamonte, Iacobus Caza, Bo-
nifacius de Momo, Lafranchus Sicus de Cassalino,
Petrus Folexinus, Guala capitaneus de Silavengo,
Rainerius de Cainodeia, Iacobus de Preve, Boni-
facius Faber , Lafrancus Sicus , Doratus de Ruga ,
Michacl de Vellato , Robaldus de Archamariano ,
AJbertus Siccus , Guidotus Grampa , Ardicio Al*
cheneus , Doratus Sicus , K icolaus de Cassalegio ,
Philipus Barbavara, Ardicio Nanus, Rogerius Caza,
Ottobonus Tigna, Obizo Caza, Albertus de Aliano,
Gualbertus Lagata,Philipus Nizia,Manfredus Surdus,
Abbas de Camodeia, Iannus Cicada, Aycardus de
Camoedia, Uberlus Cirisitus, UgodeRugeta, Leo
Medicus, Iacobus Reconus, Liprandus Caza, Petrus
Parinus , Gracianus de Conflencia , Lafrancus Al-
barella, Lagezius de Baldunno, Conradus de Costa,
Bernardus Curtinus, Iohannes Trofeta, Ugo Siccus,
Guidotus Gritta, Ambrosius Guaxatus, Lafrancus
Biliotus, Michael Bellentanus, Iacobus Ciprianus,
Georgius de Casali, Alberlus de Paliato, Ugo de
Ravolono, Guilielmus de Guirea, Michael de Ro-
magnano, Oldeprandus de Perrono, Iulianus filius
quondam Pingoni, Bernardus Pellicia, Bonacursus
de Pingono, Ardicio de Roveslato, Perracius Gual-
dricus, Gualbertus Plotus, Ulricus de Sancto Sal-
vatori, Olricus Guazatus, Ugo Rinerius, Olricus
de Zulio. Unde plures carle uno tenore inde iusse
fiierunt scribi. Interfuerunt testes Iacobus Pellicia,
Ulricus Bezetus et Gualbertus Plotus notarius com-
munis Novarie.
Ego Bichinus de Guerra notarius vercellensis
interfui, et iussu suprascriptorum ambaxatorum hanc
cartam rogatus scripsi.
Ego Bartholomeus de Bazolis vercellensis pu-
blicus imperiali auctoritate notarius predictum in-
strumentum vidi, legi et examinavi, et a publico
originali instrumento non canzellato, non raso , non
abolito nec in aliqua sua parte suspecto exemplavi ,
autenticavi registravi, et in hac publica forma et
figura publicavi, auctoritate, precepto et mandato
domini Gasparini Grassi potestatis Vercellarum
nichil addito vel diminuto, nisi forsan littera vel
sillaba, non tamen quod propterea mutetur sensus
vel intellectus, et ideo subscripsi.
1259, 31 martiL
Coiifirmatio foederis iam anno mccliv iniii
inter Novariam et Ticinum l .
Ex apograpbo in tabal. municip. Vercell. Biic. IV, fol. 251 et scq.
In Christi nomine amen. Anno Dominice Incar*
nacionis millesimo ducentesimo quinquagesimo nono,
indicione secunda, die dominico, secundo exeunte
mense marcii. Ad honorem omnipotentis Dei et
gloriosse Marie semper virginis, et beatorum Eusebii
martiris et Gaudehcii confessoris vercellensis et
nouariensis, et ad honorem et proficuum et bonum
et quietum et pacifficum statum perpetuum ipsorum
communium Vercellarum et Novarie ordinatum est
et stabilitum per dominos Ubertum Longariuui de
Bondonnis potestatem paraticorum Vercellarum,
Fredericum de Cremona, Henricum de Mortario
et Liprandum de Ivacho cives Vercellarum nuncios,
sindicos et procuratores et actores communis Ver-
cellarum ad infrascripta omnia et quodlibet istorum
facienda et periicienda et ad alia, ut in publicis
duobus continetur instrumentis, sive cartis factis
sive scriptis per Bertholinum de Attino notarium
vercellensein iussu Henrici de Rainerio notarii
communis Vercellarum, subscriptis per ipsum Hen-
ricum de Rainerio, qui ipsa instrumenta abreviavit
et tradidit sub Incarnatione anni currentis millesimo
ducentesimo quinquagesimo nono, indicione secunda,
die mercurii vigesimo mensis marcii, nomine ipsius
communis et hominum Vercellarum ex parte una,
et per dominos Guidonem Testam, Robertum de
Briona iudices, Michaelem Capram, Loterium Ca-
ballacium cives Novarie, nuncios, sindicos et pro-
curatores et actores communis Novarie. ad infra-
scripta omnia et quodlibet istorum facienda et per-
ficienda et ad alia , ut in publicis duobus instru-
mentis continelur sive cartis, videhcet uno facto
sive scripto per Ugonem de Fara notaritun inssu
PhUipi Butini notarii, qui illud tradidit et abre-
viavit, et subscripto per ipsum Philipum Butinum
notarium communis Novarie sub Incarnatione anni
currentis mcc quinquagesimo nono , indicione se-
cunda, die veneris xi exeunte marcio ; alio facto per
Guobagninum notarium sub Incarnacionis millesimo
ducentesimo quinquagesimo nono, indicione secunda,
die Iune octavo exeunte marcio, nomine et vice
ipsius communis et hominum Novarie et pro ipso
communi et hominibus Novarie ex altera. Quod
per commune et homines Vercellarum et districtus
Vercellarum et per commune et homines Novarie
et districtus Novarie firmetur pax et corroboretur
pax, que nunc est et que facta fuit apud Papiam
inter utramque civitatem Vercellarum et Novarie,
et hoc sacramento ambarum civitatum et hominum
ipsarum civitalum, que pax non possit immutari
vel frangi aliquo modo vel aliqua causa, salvis ho-
minibus Papie, et pactis et concordiis, conventio
nibus et societatibus et iuramentis factis et cele-
bratis inter commune et homines Papie ex una
parte, et commune et homines Vercellarum ex aha.
1 Cf. notam ad capit. cdx.
Digitized by
Google
817 DOCVMESTA
Ita quod in eis propter predicta nichil sit nec esse
intelligatur in aliquo diminutum vel mutatum vel
aliter innovatum, sed semper in eodem robore et
firmitate permaneant, non obstantibus predictis vel
aliquo predictorum ; et similiter salvis hominibus
Mediolani, et pactis et concordiis et conventionibus,
societatibus et iuramentis factis et celebratis inter
commune et homines Mediolani ex una parte , et
commune et homines Novarie ex.altera. Ita quod
in eis propter predicta nichil sit .nec esse intelli-
gatur in aliquo diminutum vel mutatum vel aliter
innovatum, sed semper in eo robore et firmitate
permaneant, non obstantibus predictis vel aliquo
predictorum. Et predicti syndici omnes in con-
cordia nomine predictarum civitatum et hominum
dictam pacem lirmaverunt et corroboraverunt ut
supra per omnia. Et inde plures carte sive plura
instrumenta dicti syndici omnes nomine suprascri-
ptarum civitatum et hominum rogaverunt fieri et
preceperunt per Philipum de Montonario notarium
"Vercellensem infrascriptum et per Philipum de Fer-
rario notarium Novarie, et presentibus pro secundis
tabellionibus Bertolo Benvenuto et Bertliolino de
Sorra et Petro de Bonorom6o. Actum in civitate
Vercellarum. Interfuerunt testes Iohannes de Pan-
clerico filius quondam Bertholini de Panclerico ,
Antonius Passardus fihus quondam Gudielmi Pas-
sardi, et Anselmus magister qui fuit de s. Germano,
fdius quondam doinini Henrici de s. Gerinano, et
Bonifacius Almosnerius filius quondam Ahnosnerii
cives vercellenses , et Albertonus Cavagna filius
quondam Guidonis de Guasono, et Mussus Sapa
f. q. Girardi Sape cives novarienses. Postea vero
die lune ultimo mensis marcii, currente suprascripla
incarnatione et indictione, in palatio communis Ver-
cellarum presentibus Henrico de Rainerio, Rono
Iohanne de Dyonixio notariis communis Vercella-
rum , ambobus pro secundis tabellionibus , testes
Guiazonus et Guilielmus Guercius precones com-
munis Vercellarum, et Boninus Ramponus et Ardicio
de Bugelia servitores communis Vercellarum , con-
vocata credencia civitatis Vercellarum in palacio
communis Vercellarum ad sonum campane et voce
preconuin more solito. Dominus Henricus de Bru-
xamanticis iudex et assessor domini Guiliehni de
s. Nazario potestatis Vercellarum , et nunc vicarius
ipsius propter eius absenciam, et infrascripti creden-
ciarii qui ad ipsam credenciain convenerant, una cum
ipso iudice ad partem et nomine communis et ho-
minum Vercellaruin et pro ipso communi Vercel-
larum aprobaverunt, laudaverunt, ralillicaverunt et
confirmaverunt et fecerunt et promiserunt et obli-
gaverunt omnia et universa et singula, que fecerunt
domini Ubertus Longarius de Bondonnis potestas
paraticorum Vercellarum, Fredericus de Cremona,
Henricus de Mortario iudices, et Liprandus de
Ivacho cives Vercellarum, nuncii, syndici, procu-
ratores et actores communis Vercellarum, nomine
et vice communis et hominum Vercellarum ex una
parte; et domini Guido Testa, Robertus de Briona
iudices, Michael Capra et Lotherius Caballacius
cives novarienses nuncii, syndici, procuratores et
actores communis Novarie, vice et nomine communis
et hotninum Novarie ex alia. Super divixionibus
Blandrati et hominum Blandrati et super quibusdam
promissionibus et conventionibus factis occaxione
dampnorum ' datOrum et dandorum super pace fir-
manda et corroboranda et tenenda inter ipsa coni-
munia , sicut in instrumento sive instrumentis inde
818
confectis per omnia continetur, et in quolibet capi»
tulo ipsorum in omnibus et per omnia, et scripto sive
scriptis perPhUipum deMontonario notarium vercel-
lensem, et Philipum de Ferrario notarium novarien-
sem hoc ahno die dominico ( secundo ) exeunte mense
marcii. Promittentes ipse dominus Henricus iudex
potestatis Vercellarum voluntate et consensu ipsorum
de credencia et ipsi credenciarii cum eo, nomine
et vice (et) ad partem communis VerceUarum et ho-
minum pro ipso communi Vercellarum, suprascriptis
domino Guidoni, Roberto, Michaele et Lotherio
communis Novarie, recipientibus vice et nomine
communis et hominum Novarie, omnia et uni-
versa et singula suprascriptorum, sicut in predictis
instrumento sive instrumentis in omnibus et per
omnia continetur, attendere et observare, et rata
et firma tenere et non contravenire. Et ad maiorem
caulelam et (irmitatem predictus dominus Henricus
iudex de voluntate et parabola ipsorum de ipsa
credencia et ipsi de ipsa credencia , et suprascripli
syndici commiinis Vercellarum, scilicet dumini Fre-
dericus de Cremona , Henricus de Mortario et
Liprandus de Ivacho, et domini Guido Testa,
Robertus de Briona et Michael Capra et Lotherius
Caballacius syndici coinmunis Novarie, ut supra,
pro communi Novarie tactis sacrosanctis evangeliis
corporaliter iuraverunt omnia et singula suprascripta
et singula suprascriptorum attendere et observare,
attendi et observari facere et non contravenire, salvis
hominibus Papie, et pactis, concordiis et conventio-
nibus et societatibus et iurainentis factis et celebratis
inter commune et hoinines Papie ex una parte, et
coinmune et homines Vercellarum ex alia. Ita quod
in eis propter predicta nichil sit et esse intelligatur
in aliquo diminutum vel mulatum vel aliter inno~
vatum, sed semper in eo robore et firmitate per-
maneant, non obstantibus predictis vel aliquo pre-
dictorum. Nomina autem credenciariorum sunt hec :
Nicolaus de Axiliano clavarius communis Vercella-
rum, Guilliehnotus de Iudicibus, Casalinus Coco-
rella, Hugucio de Bondonnis , Iohannes Speciarius,
Mapheus de Ast, Henricus de Tronzano, Robertus
de Bugella, doininus Manaria de Blandrate, Otto-
bonus de Galicia, nobilis Guilielmus Barletarius,
Bertholinus Benevenutus, Antonius Passardus, Io-
hannes de Panclerico, Ubertus Curtarius de Bon-
donnis, Ubertus Arientus, Berardus Pelatus, Thy-
xius de Arborio, Iacobus Gazarrus, Perretus de
Bonello, Guala de Calvis, Albertus de Roba de
Gatinaria, Egidius de Mortario, Givotus de Ro-
dobio, Manara Scutarius, Ribotus Batalia, Vercel-
linus de Vassallo, Iacobus Testa, Perrotus de Asl,
Alberlus de Bondonnis, Nicolaus Carraria, Perrotus
de Attino, Vercellatus Salvanus, Oliarius de Tizono,
Iuliotus de Vassallo, Bonus Iohannes Creta, Pelrus
de Moxo, Mussus de Iudicibus, Iohannes Spina,
Petrus de Zigonis, Passagius de Bulgaro, Raynerius
de Bondonnis, Pasqualis Lefus, Guilielmus Copa-
rius, Faciotus de Lomello, Ubertus de Sonamonte,
Symon de Valapa, Otto Carengus, Guilielmus Bo-
catius de Mortario, Iacob de Ronsico de Bondonnis,
Fredericus de Bondonnis , dominus Rainerius de
Burolio, doniinus Roglerius de Calvo, dominus
Iohannes de Cremona, Nicolaus de Cicale, Ger-
manus Freapanus, Donixius Gaidonus, Conradus
de Iudicibus, Guilielmus de Maxino, Guarnerius
de Blandrate, Guilielmus Almosnerius, lacobus Fa-
xolus, Nicolaus Gazius, Lantelmus de Balzola,
Pelrus dc Rivabcrardo, Eusebius de Tronzano,
Digitized by
Goo
\
»'9 APPENDIX
Alberlus de Humana, Iacobus Caroxius, Petrus de
Guidalardis, dominus Anselmus de Centoriis, La-
prandus de Ivacho, Marcus Vicecomes, dominus
Iacobus de Faxann, dominus lacobus de Tizono,
dominus Nicoiaus Alzatus, Manfredus de Maxino,
Iacobus de Calvis, Guilielmus (de) Mussis, Antonius
de Fabiano,Philipus de Montonario notarius. Etplura
instrumenta sive plures carte fieri rogaverunt dictus
iudex et credenciarii per Philipum de Ferrario
notarium novariensem, et Philipum de Mdhtonario
notarium vercelJensem. Die suprascripta in civitate
Vercellarum, presentibus testibus domino Guidoto
de Rodobio civi vercellensi, et Albertono Cavagna
cive Novarie, dominus Ubertus Longarius de Bon-
donnis potestas paraticorum Vercellarum ordina-
mento dominorum Guidonis Teste , Roberti de
Briona, Michaelis Capre et Lotherii Caballacii syndi-
corum communis Novarie nomine ipsius communis
Novarie iuravit ad sancta Dei evangeiia supra-
scripta et singula per omnia, ut supra, firma te-
nere et non contravenire, et firma et rata teneri
et observari suo posse per commune et homines
Vercellarum.
Ego Lafrancus de Rodulpho notarius iussu Phi-
lipi de Montonario notarii vercellensis hanc car-
tam scripsi.
Ego Philipus de Montonario notarius interfui,
et suprascripto Lafranco scribi feci et me sub-
scripsi.
Ego Berlholomeus de Perra notarius vercel-
lensis suprascriptis actis mgclviiii, indicione secunda,
die dominico secundo exeunte mense marcii pro
secundo tabelione interfui et subscripsi.
Ego Henricus de Rainerio notarius cominunis
Vercellarum pro secundo tabelione interfui supra-
scriptis approbatis , laudatis, ratiflicatis, confirmatis,
foctis, promissis et obligatis per predictum iudicein
et vicarium potestatis Vercellarum, (et) suprascriptos
credenciarios nomine communis Vercellarum et pro
ipso communi die lune ultimo mensis marcii, et me
subscripsi.
Ego Bartholomeus Benevenutus notarius vercel-
lensis suprascriptis actis mcclviiii, indicione secunda,
die dominico secundo exeunte marcii pro secundo
tabelione interfui et subscripsi.
Ego Bonus Iohannes de Dyonixio notarius com-
munis Vercellarum pro secundo tabelione interfui
suprascriptis approbatis, iaudatis, ratifficatis, con-
firmatis, factis, promissis et obligatis per predictum
iudicem et vicarium potestatis Vercellarum, et su-
prascriptos credenciarios nomine communis Vercel-
iarum et pro ipso communi die lune ultimo mensis
marcii, et me subscripsi.
Ego Petrus de Bonromeo notarius vercellensis
suprascriptis actis mcclviiii, indicione secunda, do-
minico die secundo exeunte marcio pro secundo
tabeliione interfui et subscripsi.
Ego Barthoiomeus de Bazolis vercellensis pu-
blicus imperiali auctoritate notarius predictum in-
strumentum vidi, legi et examinavi, et a publico
originali instrumento non canzellato , non raso , non
abolito neque in aliqua sui parte suspecto exem-
plavi, autenticavi, registravi et in hac publica forma
et figura publicavi auctoritate, precepto et mandato
domini Gasparini Grassi potestatis Vercellarum,
nichil addito vel diminuto, nisi forsan litera vel
sillaba, non tamen quod propterea mutetur sensus
vel intellectus, et ideo me subscripsi et signum
meum apposui consuetum.
820
1277, 5 septembris.
Nicolaus III pont. absoWit cwiiatem Novariae ab
excommunicatione , qua ipsa irretita Juerat ob
Hispanorum militum receptionem 1.
Nicolaus episcopus servus servorum Dei dilectis
filiis . . . abbati monasterii sancti Ambrosii et . . .
archipresbitero ecclesie ac . . . ministro ordinis fra-
trum minorum provincie mediolanensis saiutem et
apostolicam benedictionem. Sedes apostoiica circa
filios delinquentes nonnumquam plenitudinem be-
nignitatis exercens, quos inspicit in humilitatis spi-
ritu degere, ac super delictis suis veniam implorare
suppliciter misericordi pietate prosequitur, et eo-
rum supplicationibus assensum benevolum imper-
titur. Cum itaque . . . potestas, consilium et com-
mune civitatis novariensis, pro eo quod miiites
yspanos tum existentes in Lombardia contra inhi-
bitionem sedis apostolice receptaverint, excommu-
nicationis sententia sint ligati, et eadem civitas
ac eius districtus ecclesiastico subiaceat interdicto,
iisdem tangente Domino cor ipsarum, humilitatis
inditia protendentes , ac eiusdem ecclesie miseri»
cordiam implorantes Guidonem de Vemenia ca-
nonicum ecclesie sancti Gaudentii novariensis eo-
rum procuratorem et nuntium cum speciali man-
dato ad nostram presentiam destinaverint pro pre-
missis veniam humiliter postulantes. Nos autem qui
pernitiem nolumus animarum, misericordie ianuam
aperientes eisdem procuratorem ipsum satisfactio-
nem debitam, obligationes et alia omnia et singula
infrascripta pro predictis humiliter offerentem no-
mine potestatis, consilii et communis eorundem, et
de parendo nostris et ecclesie romane mandatis
super hiis suflicientes cautiones iuxta nostrum be-
neplacitum exhibere volentem duximus benignius
admittendum. Quo circa discretioni vestre per apo-
stolica scripta mandamus , quatinus recepto ab
eisdem potestate et consilio personaliter et a com-
muni per sindacum ad hoc specialiter ordinatum
de stando nostris et ecclesie predicte mandatis
super omnibus et singulis supradictis, populi ad
hoc multitudine more solito convocata sollemp-
niter et publice, iuramento, eisdem ex parte nostra
sub debito ipsius iuramenti precipiatis districte,
quod ipsi cum omni eorum districtu et posse per-
petuis temporibus in eiusdem ecclesie devotione
persisteret, et nunquam alicui imperatori vel regi seu
cuilibet principi vel comiti aut cuicumque univer-
sitati seu persone singulari , qni sint inimici vei
adversarii eiusdem ecclesie, vel ex causis probabi-
libus ecclesie predicte suspecti notabiliter habeantur,
quomodolibet adherebunt, nec cum ipsis vel eorum
aliquo pactum seu pacta vel societatem aut quam-
libet confederationem inient; et si forte aliquo tem-
pore scienter vel ignoranter hactenus inierunt, illa
et eorum quodlibet sine alicuius intermissione tem-
poris dissoivent, et ab aliis sine aliqua contra-
dictione recedant. Nec aliquem pro Romanorum
imperatore vel rege recipient vel habebunt contra
voluntatem vel mandatum ecclesie supradicte, quod-
que illum, quem prefata ecclesia pro Romanorum
imperatore seu rege acceptabit vel habebit aut in
imperatorem coronabit et non alium, dicti potestas
et consilium et commune cum districtu et posse
1 Cf. notam ai, capU. cccxir, col. 745.
Digitized by
Google
821
DOCVMENTA
822
predictis pro rege aut imperatore similiter habe-
bunt. Hec omnia potestati, consilio et communi
predictis sub pena quatuor milium marcharum ar-
genti, in quam incidant ipso facto, si contra pre-
missa venerint seu fecerint vel aliquod premisso-
rum, districtius iniungendo, imponendi eisdem pri-
vativas alias pro premissis, sicut expedire viderimus,
potestate nobis nichilotninus reservata. Et pro pre-
missis omnibus et singulis per potestatem, consi-
lium et commune predictos processu temporis in-
violabilius observandis ad poenam predictam, si con-
tra promissa ventum fuerit, eos specialiter et ni-
chilominus fideiussores ydoneos tam facultatibus
quam facultate conveniendi faciatis obligari. Quibus
omnibus per eosdem potestatem, consilium et com-
mune et cives civitatis et districtus predictorum
id petentes humiliter de eadem excommunicationis
sententia iuxta formam ecclesie absolvatis, et inter-
dictum huiusmodi, cui civitas et districtus predicti
propter hoc subiacere noscuntur, auctoritate apo"
stolica relaxando. Cum cleris autem tam religiosis
quam secularibus civitatis et districtus eorumdem,
qui durante interdicto huiusmodi facti immemores
vel iuris ignari non in contemptum clavium divina
officia celebrarunt, iniuncta eis pro modo culpe pe-
nitentia competenti, liceat vobis hac vice auctoritate
nostra de misericordia, que superexaltat iudicio,
prout eorum saluti expedire videritis, dispensare.
Quidquid autem super hiis duxeritis faciendum, una
cum tenore presentium redigi faciatis in duo pu-
blica documenta, unum conservando in aliquo tuto
loco nomine nostro et ecclesie memorate , reliquum
nobis portaturi seu etiam per fidelem nuntium
transmissuri. Non obstante quod tibi, fili minister,
vel ordini tuo dicatur ab apostolica sede indultum,
quod non tenearis te intromittere de negotiis, que
tibi a sede comittuntur eadem, nisi de indulto hu-
iusmodi fiat mentio specialis. Quod si non omnes
hiis exequendis poteritis interesse, duo vestrum ea
nichiiominus exequantur. Datum Viterbii nonis se>-
ptembris, pontificalus nostri anno primo.
1285, 7 iunii.
Librarum ml imp. communitati Novariae commodatio
a quibusdam viris facta, ut stipendium Marchioni
Montisferrati solveretur.
Ex autent. in labal. municip. Novariae. 1
Anno Doininice Incarnationis millcsimo ducen-
tesimo octuagesimo quinto, indictione tertiadecima.
Existante potcstate comunis Novarie dom. Guifredo
de Bicaria, die iovis septimo mensis iunii, in pre-
sentia dom. Iacobi Tencapasse iudicis , Gulielmi
Trezene et Gregorii Caponi consulum iusticie civi-
tatis Novarie. In generali conscilio civitatis Novarie,
ubi dom. Girardus Guastonus iudex et assessor
dom. Guifredi de Bicaria potestatis comunis, et nunc
vicarius ipsius dom. potestalis propter ipsius ab-
senciam, et illi de dicto conscilio una cum ipso vi-
cario conveuerunt ad conscilium iuxta morem pro
infrascripto negocio faciendo, prout apparebat in-
stromento testato scripto per Ubertum de Camaro
notarium iussu Graciani Gritc notarii , qui illud
abreviavit et subscripsit indictione xn, die iovis
septimo mensis decembris, quod dom. Robacomes
de Strata potestas communis Novarie consensu et
t Cf. notam ad capif. cdxxv.
voluntate illorum de conscilio civitalis Novarie, et
illi de dicto conscilio nomine et vice et ad partem
comunis Novarie, renunciando exceptioni non nu-
merate pecunie, fuerunt confessi et manifesti sese
nomine et vice comunis Novarie et pro comuni
Novarie mutuo accepisse ab Uberto de Sesio
quondam Petri de Sesio de pura sorte libras
quinque centum imperialium. Item alio apparebat
instrumento testato, scripto per Ubertum de Ca-
maro notarium iussu suprascripti Graciani Grite ,
qui illud abreviavit, et subscripto per ipsum Gra-
cianum die sabali nono mensis decembris , quod
dom. Robacomes de Strata potestas Novarie con-
sensu illorum de conscilio generali civitatis Novarie,
et ipsi de dicto conscilio una cum eo et eius au-
ctoritate, nomine et vice comunis Novarie et pro
ipso comuni , renunciando exceptioni non numerate
pecunie, fuerunt confessi et manifcsti se se nomine
et ad partem comunis Novarie mutuo accepisse e
Graciano Grita notario nomine Maynfredi Abbatis
de Castello de propriis denariis libras quinquaginta
imperialium. Item alio publico apparebat instru*
mento testato , scripto per Ubertum de Camaro
notarium iussu Graciani Grite notarii, et subscriptum
per ipsum Gracianum mcclxxxiv indictione xn, die
sabbati nono mensis decembris, quod dom. Robaco-
mes de Strata potestas comunis Novarie consensu
illorum de conscilio generali civitatis Novarie, et illi
de dicto conscilio una cum eo et eius auctoritate,
nomine et vice comunis Novarie et pro comuni
Novarie, renunciando exceptioni non numerate pe-
cunie , fuerunt confessi et manifesti se se nomine et
ad partem comunis Novarie mutuo accepisse ab
Ugone de Fossato libras centum quinquaginta im-
perialium. Item alio publico apparebat instrumento
testato, scripto per Ubertum de Camaro notarium,
et subscriptum per ipsum Gracianum mcclxxxiv
indictione xn, die sabbati nono mensis decembris,
quod dom. Robacomes de Strata potestas comunis
Novarie et illi de' dicto conscilio una cum eo et
eius auctoritate, nomine et ad parlem comunis No-
varie, renunciando exceptioni non numerate pe-
cunie et conscignate, fuerunt confcssi et manifesti
se mutuo accepisse ab Anselmo Caballacio libras
centum quinquaginta imperialium. Ilem continetur
in quodam Statuto comunis Novarie scripto in. . . 1
et facto in mcclxxxiv, indictione xn, die martis
quinto decembris, quod potestas venturus precisse
teneatur el debeat solvcre et solvi facere debitum
comunis Novarie librarum mille imperiaUum, que
per comune Novarie seu per illos de conscilio,
nomine comunis Novarie, mutuo acciperentur ad
dandum et solvandum dom. marchioni Montisferrati
de suo salario infra illum tcrminum, ad quem mutuo
accipientur ille libre mille simul vel separatim ,
secundum quod mutuo accipientur, et infra quem
ipsi denarii promittentur dari et solvi; ita tamen
quod pro solvendo ipso debito librarum mille non
possit nec debeat imponi fodrum nec mutuo accipi
aliqua pecunia per comune Novarie. Item apparebat
reformacione cuiusdam conscilii generalis civitatis
Novarie celebrati , quod Anselmus Ca-
ballacius, Ugo de Fossato, Ubertus de Seso et
Maynfredus Abbas habeant et habere debeant solu-
cionem de libris mille quinquaginta imperialium, et
de dampnis et dispendiis et interesse ipsorum de-
nariorum , quas dicti Anselmus Caballacius et Ugo
de ' Fossato et Ubertus de Seso et Maynfredua
1 Membrana pluribus in locis omnino cxesa apparct.
Digitized by
8 2 3
habere debeant de niutuo a coinuni Novarie, et
quod in solucione ipsoruni denariorum et dam-
pnorum et dispendioruui et interesse ipsorum fiat
eis datum et solucionem de pedagiis Petre Sancte
et broreti comunis Novarie et de redditibus
, et quod ad ipsa pedagia colligenda possint
ipsi Anselmus, Ugo, Ubertus et Maynfredus ad
expensas comunis Novarie habere unum pedageriuni,
quem voluerint, ad quodlibet ipsorum pedagiorum;
et quod denarii singulorum trium mensium , qui
penes unum cambiatorem, et singulis
tribus mensibus et ante, si voluerint, fiat eis solucio
de predicto t debito, donec fuerint soluti de capite
et dispendiorum et interesse ipsorum denariorum,
et singulis tribus mensibus de hiis que recepe. . . .
Novarie. Hec et alia quamplura, que
hic scripta non sunt, in dictis instrumentis, statuto
et reformacione conscilii continentur. Unde pre-
dictus dom. vicarius una cmn illis de dicto conscilio,
et illi de ipsi consilio una cum ipso vicario nomine
et vice ac ad partem comunis Novarie et pro co-
muni Novarie volentes solucionem facere de pre-
dictis debitis prediclis Anselmo Caballacio, Uberto
de Seso, Ugoni de Fossato et Maynfredo Abbati
per eum modum, qui procedere potest secundum
reformationem dicti consilii, volentibus et consen-
cientibus et approbantibus predictis Anselmo Ca-
ballacio, Uberto de Seso, Pagano de Fossato nomine
Ugonis de Fossato, pro quo promixit de rato ha-
bendo, et dicto Uberto de Seso suo nomine et
nomine dicti Maynfredi, pro quo promixit de rato
habendo, in solucione et pro solucione predictarum
librarum mille quinquaginta iinperialium, que in
dictis instrumentis continentur , et in solucione
tocius debiti suprascripti fecerunt datum et inve-
stituram et iuriuin ccssionem solucionis nomine et
solucionem in manu predictoruni Anselmi Caballacii
et Pagani suprascripti, nomine suprascripti Ugonis
de Fossato, et Uberti de Seso suo nomine et nomine
et vice suprascripti Maynfredi Abbatis, nominative
de redditibus et proventibus et obvcncionibus
omnibus pedagii Petre Sancte et pedagii de broreto
iuris communis Novarie faciendi et
exigendi, percipiendi et habentli predicta pedagia
et redditus et obventiones ipsorum pedagiorum ,
usque ad solucionem et satisfacionem predictorum
denariorum oinnium cum dampnis et dispendiis et
interesse, sicut capiunt solidi tres pro libra
supradictis modis, formis, pactionibus et conven-
tionibus habitis et celebratis inter dictum vicarium
et illos de dicto consilio, nomine et vice communis
Novarie ex una parte, et dictos Anselmum Cabal-
lacium, Paganum de Fossato noinine suprascripti
Ugonis , et Ubertum de Seso suo nomine et nomine
dicti Maynfredi Abbatis ex altera, videlicet quod
ipsi Anselmus, Ugo, Ubertus et Maynfredus Abbas
habeant et habere possint ad eorum voluntatein et
tenere unum pedagierium , quem voluerint, ad ex-
pensas communis ad colligendum, percipiendum et
habendum pedagium broreti, et unam clavim de
cepo broreti, in quo reponuntur denarii ipsius pe-
dagii broreti et comunis alios pedagierios,
quos voluerint, et eos tenere ad colligenda, perci-
pienda et habenda dicta pedagia Petre Sancte et
bloreti, et proventus et redditus et obventiones
ipsorum pedagiorum; et comune Novarie similiter
habeat unam aliam clavim, et canevarius comunis
Novarie similiter habeat unain aliam clavim ipsius
cepi. Item et quod reditus, proventus et obven-
oiones, que habebuntur et colligenlur per tempora
APPENDIX 834
de predictis pedagiis , deponentur ad tabulam Magii
Balioti pro solutione facienda predictis creditoribus
de predictis denariis ut supra , ista forma et modo
videlicet quod in capite quorumlibet trium mensium
et ante, si placeret ipsis creditoribus, fiat racio
anle quid et quantum ascendet somraa denarioruro
oninium dicti Magii, et qnid et quantum
potest solvi de predictis denariis depositis penes
ipsum Magium predictis creditoribus tam de sorte
quam de interesse tunc preterito illius sortis, que
tunc solveretur et solvi poterit de ipsis denariis . . .
. . . . , et fieri debeat de ipsis denariis sic depositis,
ut supra , solucio cuilibet predictorum creditorum
pro rata sortis, quam habere debebunt de ipsis de-
bitis, que solucio fiat primo in interesse tunc pre-
terito iUius sortis , que tunc eis solveretur de ipsis
denariis depositis penes ipsum Magium , et residuum
dictorum denariorum depositorum penes ipsum Ma-
gium solvatur cuilibet dictorum creditorum in sorte
pro rata crediti cuiusque ipsorum creditorum, et
quam solucionem teneantur et debeant facere modo
et forma ut supra, et tunc facere debeant et te-
neantur ipsi creditores et quilibet ipsorum confes-
sionem et cartam confessionis comuni Novarie vel
alicui ex tabelionibus comunis nomine comunis No-
varie de toto eo, quod receperint et habuerint. Et
predictis modis et formis fiant et fieri debeant et
recipi omnes alie soluciones et confessiones, quous-
que facta erit eisdem creditoribus plenarie solucio
de predictis et de solidis sex, quos habere debet
Anselmus suprascriptus pro factura et soL sei
Ugoni de Fossato suprascripto pro eodem, et sol.
decem Maynfredo Abbati pro eodem; et eo acto
quod quilibet ipsorum creditorum, facta sibi ple-
narie solucione de suo credito suprascripto, dampnis
et dispendiis et interesse predicto, teneatur aare
et restituere comuni Novarie seu illi nomine co-
munis Novarie, quem voluerit potestas et consilium
Novarie, instrumenta sui crediti suprascripti , et fa-
cere generalem confessionem ct cartam confessionis
de receptione tocius sui crediti, et facere finem et
refutacionem et pactum de non petendo, et tocius
sui crediti remissionem de dato predicto predicto-
rum pedagiorum. Quam autcm dacionem in solutum,
et que omnia et singula dictus vicarius una cum
illis de dicto consilio una cum eo et eius auctori-
tate, nomine et vice et ad partem comunis Novarie
et pro comuni Novarie ex una parte, et predicti
Anselmus et Paganus nomine suprascripti Ugonis,
et Ubertus suo nomine et dicti Maynfredi conve-
nerunt et per stipulacionem promiserunt sibi ad
invicem onini tempore firma et rata habere et te-
nere et non contravenire , et causa sic attendendi
et observandi et contra non veniendi, ut supra
dictum est, et de dampnis, dispendiis et interesse
restituendis dictus vicarius una cum illis de dicto con-
scilio, et illi de dicto conscilio una cum eo et eius
auctoritate, nomine et vice et ad partem comunis
Novarie obligaverunt dictis Anselmo et Pagano
nomine suprascripti Ugonis, et Uberto ^suo noniine
et nomine dicti Maynfredi Abbatis omnia bona co-
munis Novarie pignori, et dicti Anselnws et Paganus
nomine suprascripti Ugonis, et Ubertus suo nomine
et nomine suprascripti Maynfredi obligaverunt mihi
notario infrascripto recipienti nomine et vice co-
inunis Novarie omnia eorum bona pignori. Cui
dato et solucioni predicte et omnibus suprascriptis
et singulis predictorum dicti consules consensenmt,
et eorum auctoritatem dederunt, et decretuni.eorum
in oinnibus et per omnia interposuerunt. Et plures
Digitized by
Google
8a5
DOCVMENTA
826
carte inde fieri rogate sunt. Presentibus pro se-
cundis tabellionibus de Baldo. Inter-
fuerunt testes Brexanus Patinus filius q. Petri Patini,
et Guillelinus de Corato tubator coinunis Novarie
filius q et alii plures.
Ego Ubertus de Camaro notarius filius Salvii de
Camaro hanc cartam iussu Plulippi de Ferrariis no-
tarii, qui eani abreviavit, scripsi et subscripsi.
Ego qui vocor Phdippus de Perrariis notarius et
nunc scriba hanc cartam rogatus tradavi et abreviavi,
ipsamque scribi feci et subscripsi.
Ego Michael de Vellate notarius comunis Novarie
filius Ardicionis de Yellate huic interfui et subscripsi.
1296, 24 octobris.
Deliberatio consilii generalis civitatis Novariae de
concessione aquarum facta a commwiitate ipsa
novariensi dom. Guilelmo Barbavariae et Ugneto
ArciUo de Nibia, et de iuribus eorum x .
Ex Stat. Novar. ann. mdlmxiii.
In nomine Domini amen. Millesimo ducentesimo
nonagesimo sexto, indictione nona, existente po-
testate communis Novariae dom. Alrico de Lam-
pugnano, die mercurii vigesimo quarto oetobris. In
pallatio communis Novariae, ubi homines de con-
silio generali civitatis Novariae sinml convenerant
ad consilium ad sonum campanae more solito : dom.
Olricus de Lampugnano potestas communis Nova-
riae exposuit inter illos de dicto consilio et ab eis
consilium postulavit, quid eis melius videbatur fore
faciendum et consulendum, presente dom. Amiragio
de Ossenago capitaneo populi Novariae, cum per
commune Novariae aquae, aquaeductus et deriva-
tiones aquaruin, quae veniunt et labuntur, et de
cetero venient et fiuent seu orientur a fossatis et
per fossata stratae mastrae Caltignacae , Isarni et
Vignalli, et ius derivandi ipsas aquas sint venditae
Guilielmo Barbavariae de Castello, et similiter aquae-
ductus et derivationes aquarum, quae veniunt, la-
buntur et fluent et venient de cetero per fossa-
tum factum per commune Novariae, iuxta stralam
qua itur a Novaria Romagnanum, a sero ipsius
stratae, a manu sinistra eundo a Novaria Roma-
gnanum, sicut tendit a Strona pontis de Petrolio
usque ad pontem Cichum in territorio Aconiati
prope fornacem Aconiati, dum non accipiatur de
aqua rugiae novae, quae venit a Sicida, sint ven-
ditae Ugheto Arcillo de Nibia; et dicatur quod
praedicti Guilielmus et Ughelus sint defraudati in
dictis aquis, aquaeductibus et derivationibus aqua-
rum, et in his quae eis vendita sunt per comune
Novariae; si volunt et eis placet statuere et ordinare
quod aliqua persona, commune loci vel universitatis
non possint nec eis liceat dictas aquas movere vel
advertere vel impedire, quin veniant, currant et
fluant per dicta fossala et illas partes, per quas
ducerentur ad utilitatem dictoruni Guilielmi, Ugheli
et haeredum suorum et eorum quibus dederint, sub
poena et banno soldorum sexaginta hnperialium
qualibet vice auferendorum qualibet vice, qua con-
trafactum fuerit ab ea persona, communi vel uni-
versitate, quae vel quod contrafecerit, quae pena
perveniat in communi Novariae pro medietate, et
pro alia medietate in eum , contra quem factum
iuerit; ita quod liceat dictis Guilielmo et Ugheto
et eorum haeredibus et quibus dederint, accusare
potestati et rectoribus communis Novariae, qui nunc
sunt et per tempora fuerint, quamlibet personam,
cominune, locum et universitatem , quam et quod
invenerint super eorum emptionibus faciendo contra
praedicta vel aliquod praedictorum, praestito iura-
mento per eum, qui iuraverit coram potestate vel
rectoribus suis , quod accusatio quam dederit eis
vera est, et quod potestas et rectores communis
Novariae, qui erunt per tempora, teneantur et de-
beant, datis accusationibus praedictis et praestitis
iur.imentis, et datis terminis accusatis ad faciendum
eorum defensiones , ipsas accusationes , quae eis
dabuntur, in condemnationem deducere, et eas pu-
blicare in publica concione infra mensem unum,
postquam eis datae fuerint, ut supra ; et quod dicti
potestas et rectores et assessores eorum per tem-
pora omnibus remediis iuris cogere contrafacientes,
cum fuerint condemnati, a die termini condemna-
tionis in antea, ad solutionem faciendam de dictis
condemnationibus tam dictis emptoribus et eorum
haeredibus et quibus dederint, quam communi Nova-
riae, statuto aliquo non obstante, et super hoc fiat
statutum et ponatur in volumine statutorum commu-
nis Novariae. Dexeratus Auricula locutor consulendo
dixit, quod praedicti non possint ponere accusatores
super praedictis ; Francinus Bolinus locutor con-
sulendo dixit quod fiat, compleatur, statuatur et
ordinetur, ut supra expositum est. Unde in refor-
matione ipsius consilii et ipso consilio reformato,
factis diligenter divisionibus et partitis per dictum
dom. potestatem ab una parte palatii ad alteram,
placuit maiori parti in onmibus et per omnia, ut
supra dixit Francinus Bolinus, et ita statuerunt et
ordinaverunt et debere poni in volumine statutorum
communis Novariae; et inde plures cartae fieri iussae
sunt. Testes Olricus Testa notarius comunis, et Ar-
dicius de Rozato notarius, et Olricus Tebus et Bo-
netus de Fatopane tubatores communis Novariae.
Ego Hieronymus Goricius dictus de Barba filius
quond. dom. Baptistae notarius publicus novariensis,
suprascriptum actum provisionis registratum in quo-
dam libro antiquo provisionum communis Novariae,
reposito et reperto in et ad caineram communis
Novariae, in qua sunt iura dictae communitatis
Novariae et solita ibi gubernari, ab ipso libro ex-
traxi et in fidem praemissorum subscripsi.
1296, 24 octobris.
Statutum de venditione aquae fossatorum quorunw
dam facta Guilelmo Barbavariae de Castello et
Ugheto Arcillo de Nibia x .
Ex Stat. Novar. ann. mdlxxiiii.
Millesimo ducentesimo nonagesimo sexto, in->
dictionc nona, existente potestate communis No-
variae dom. Olrico de Lampugnano, die mercurii ,
vigesimo quarto octobris. Statutum et ordinatum
est per consilium generale communis Novariae, cum
per commune Novariae sint venditae aquae, aquae-
ductus et derivationes aquarum, quae veniunt et
labuntur , et de cetero venient et fluent seu
orientur in fossatis et per fossata stratae mastrae
Caltignacae , Isarni et Vignalli , et ius derivandi
ipsas aquas sint vcndilae Gulielmo Barbavariae de
Castello; et similiter aquaeductus et derivationes
t Cf. notam ad capit. ccxir.
1 Cf. notam ad capit. ccxim.
I0:>
Digitized by
Google
827
APPENDIX
838
aquarum, quae fluunt, veniunt et labuntur et
venient de caetero per fossatum factum per com-
mune Novariae iuxta stratam qua itur a Novaria
Romagnanum, a sero ipsius stratae et a manu
sinistra eundo Novaria Komagnanum, sicut tendit
a Strona pontis de Petrolio usque ad pontcm
Sicum in territorio Aconiate prope fornacem Aco-
niati, dum non accipiatur de aqua rugiae novae,
3uae venit a Siccida, sint venditae Ugheto Arcillo
e Nibia, quod aliqua persona, commune loci vei
universitas non possint nec eis liceat dictas aquas
movere vel convertere vel impedire quin veniant,
fluant et currant psr dicta fossata vel per illas
partes, per quas ducerentur ad utilitatem dictorum
Gulielmi et Ugheti et heredum suorum et eorum
quibus dederint, sub poena et banno soldorum
sexaginta iniperialium qualibet vice auferendorum
ab illa persona, communi vel universitate, quae vel
quod contrafecerit. Quae poena perveniat pro me-
dietate in communi Novariae, et pro alia medietate
in eum, contra quem factum fuerit, ita quod liceat
dictis Gulielmo et Ugheto et eorum heredibus et
quibus dederint, accusare potestati et rectoribus
communis Novariae, qui nunc sunt et per tempora
fuerint , quamlibet personam , commune loci et
universitatem , quam et quod invenerint super
eorum emptionibus faciendo contra praedicta vel
aliquid praedictorum, praestito iuramento per eum,
qui iuraverit coram potestate et rectoribus supra-
scriptis, quod accusatio quam dederit eis vera est;
et quod potestates vel rectores communis Novariae,
qui erunt per tempora, teneantur et debeant, datis
accusationibus praedictis et praestitis iuramentis, et
datis terminis accusatis ad faciendum eorum de-
fensiones, ipsas accusationes, quae eis dabuntur,
in condemnationem deducere, nisi iustam fecsrint
defensionem, et eas pnblicare in concione publica
infra mensem unum, postquam eis datae fuerint,
ut supra, et quod dicti potestates et rectores et
assessores eorum omnibus remediis iuris teneantur
et debeant cogere contra facientes, cum fuerint
condemnati, a die termini condemnationis in antea,
ad solutionem de dictis condemnationibus tam
dictis emptoribus et eorum heredibus et quibus de-
derint, quam communi Novariae, statuto aliquo
non obstante; et id statutum ponatur in volumine
statutorum communis Novariae.
Ego Hieronimus Goricius dictus de Barba filius
quond. dom. Baptistae notarius publicus nova-
riensis, suprascriptum statutum a quodam Iibro
statutorum antiquorum in carta reposito et reperto
in et ad cameram communis Novariae, ubi iura
et scripturae dicti communis reponi et servari
solent, ab ipso libro extraxi et in suprascriptam
formam redegi, et in fidem praemissorum subscripsi
die mercurii primo mensis augusti anni mcdxcii,
indictione decima.
1299. 8 februarii.
Praesentatio litierarum Petri de FremeuiUe et Ro-
berti de Campania custodum nundinarum enar-
rantium rapinam , quam in rebus suis passus
fuerat Anselmus de Novaria mercator in itinere
suo, et petitio compensationis.
Ex «oth. in Bibliotk. Ambroa. •
In nomine Domini amen. Anno Incarna tionis
1 Cf. notam ad capit. cdxuv.
eiusdem millesimo ducenlesimo ncnagesimo nono
indictione xm, pontificatus sanctissimi patris domini
nosyri Bonifacii pape octavi anno sexto; vi idus
februarii, in presentia* mei notarii et testium sub-
scriptorum ad hoc specialiter vocatorum et roga-
torum. Iohannes de Arcu en Berroys , procurator
Anselmi de Novaria mercatoris, presentavit nobili
viro Iohanni comiti de Rocha quasdam litteras quo-
dam sigillo pendente sigillatas , in quo sigillo littere
circonferentes tales erant: - S. 1 nundinarumPhiiippi
Dei gratia Francorum et Navarre regis, Campanie
et Brie domini. - Earum vero litterarum tenor talis.
A tres noble baron puissant et saige, monseigneur
le conte de la Roche ou a son leu tenant. Pierres
de Fremeuille chevaliers, et Robers de Champaignes,
gardes des foires de Champaignes et de Brie, salut
et continuel acroissement de touz biens. Sire. Com
Anselmes de Novaires citoiens et marchant de Milan
frequentanz le dites foires , nos hait done a antandre
et mostre en complegnant, que il en venant de la
cite de Milan, en la foire de Bar seur Aube * passee
nouvelement on conduit et seur le conduit des dites
foires ait este a tort et sans cause de raison et
auuecques ce en anfreignant le dit conduit pris et
arrestez per Iehan dit de Pairate de Montbis escuier
fill de monsieur Pierre de Montbis chevaliers et par
ses aides en la vile de Sechins , et li aient li
diz Iehans et ses aides en pris, oste et detenu per
devers ans en lui despuillant maulement a tort
per leur forces et outre son gre et sa volunte, et
en corrumpant la liberte dou dit conduit des dites
foires toutes les choses dessus nommees soues si
come il dit, cest a savoir: un grant cheval, un
roncin , deus garnaiches , lune vermoille et lautre
perse , une espee , un bocler , un espinton , une
male en la quele il avoit onze cenz florins dor,
sexante solz de gros tornois dargent , une gor-
giere de fer, une paire de gans de fer, quatre mors
de froyns a chevaus, et plusours autres choses me-
nues, si come il dit; et hai offert tontes ces choses
a faire savoir par devant nos suflfisamment selonc
les costumes et les us des dites foires. Et nos ait
encour aveques yces choses done a antandre pour
verite li diz merchanz, que toutes les dessusdites
choses aient per le dit escuier este portees ou
chastel de Soes, li quiex est vostres si come len
dit, et y aient este receptees per vostre chastelein
de vostre dit chastel, et que apres ce vos per vostre
controinte li aiez fait rendre per le dit Iehan Pa-
rate, leu quel vos avez en present per devant vos
en vostre dit chastel et detenu en vostre prison
pour ceste chose en vostre dit chastel, et par vostre
chastelein dou dit chastel, et restaublir des choses
dessus dites. Le dit grant cheval et le dit roncin,
les dites gairnaches, lespee, le boucler, Ie spointon,
la gorgiere , les gans de fer, les quatre mors de
froins, six enniax de archaut, la dite male sanzles
diz florins , et sanz les diz groz tornois dargent,
li quel florin et gros tornois sont encour detenu
et Ii sont demore a randre et a restaublir outre
son gre et outre sa volunte ensanble les menues
choses, qui bien valent quarante solz de petite
tornois, si come il dit. Et de ce il soit que pour
raison de ce que les choses dessus dites prises ou
dit conduit et seur le dit conduit furent aportees
1 Fortaue SigiUum.
2 Barium ad Mbulam oppidum est GalHae in Campania pro-
vineia, iie dictum quia ad Albulam ftuvium tedet in regione
peramoena.
Digitized by
Google
829 DOCVMENTA
et receptees ea vostre dit chastel; el pour ce meismes
que vos avez eu en vostre dit chastel les cors dou
dit Iehan Pairate, et ne laiez mie controint a readre
et a restaublir les diz florins et gros tornois et
menues choses per quois vos estes selonc les us
et les costumes des dites foires tenuz a rendre et
a restaublir les ensanble soffisanz touz et dom-
maiges. Nos pour raison de toutes ces choses re-
querons de part nostre tres chier seignour le roy
de France tant deligamment come nous poons plus
vostre honoree noblece et prions de part nos en
aide de droit et de ioutise que vos venez ces letres
faites randre et restaubljr, ou rendez et restaubhssez
dou vostre propre au dit merchant , ou au pour-
tour de ces letres pour lui les diz florins, les gros
tornois et menues choses, 6u la souffisant valour,
ensanble touz et domages souffisanz , et resnaubles.
Et nos envoiez es dites foires souz sauve garde
aweques ce messaige aus coux dou dit merchant le
cors dou dit Iehan Pairate , le quel vos avez eu
en vostre presence et detenu en vostre dit chastel
pour raison de ces choses si come len dit. Si vos
an plaise tant faire pour honeur de nostre dit sei-
gnour et pour noz prieres que nos en soienz tenu
a vous et a voz a merites de grace. Et se vos volez
par devant nos proposer aucune sufflsant raison per
quoy vos ne soiez a ces choses tenus , si envoiee
pour vous suffisamment per devant nos et un iour
competent tel come li pourterres de ces letres
vous diron pour dire ce que vous plaira ; et nos
vos avron volontiers et vous ferons bon droit et
hastif as us des foires ; ce que vos en ferez nos an
vueilliez faire rescrivre per vos letres ouvertes et
per cest mesaige. Et vous prions que vos li faites
randre ces letres. Donne lan de grace mil cc quatre
vinz dis et nuefs ou mois de ianvier. - Qua pre-
sentatione facta et dicta littera ab eodem comite re-
cepta idem comes dicto procuratori presentanti dixit
quod haberet consilium de contentis in littera, et
die martis sequente proximo consilio habito suffi-
cienter responderet. Actum in civitate Bisuntione
anno et die predictis in vico qui dicitur vicus do-
mini Willielmi de Ruffeyo, presentibus magistro
Stephano de Aenans , Iohanne de Bolat clericis
notariis in curia Bisuntionis , et domino Guillelmo
de Cleris, doinino de Montioie milite testibus ad
premissa vocatis et rogatis.
Et ego Bartholomeus de Gye clericus Bisuntionis,
publicus auctoritate apostolica notarius predicte
presentationi dicto comiti per dictum procuratorem
facte et receptioni et responsioni dicti comiti ut
supra dicitur presens una cum dictis testibus interfui,
et ipsas litteras originales vidi, de verbo ad verbum
legi, et earum tenorem in presenti instrumento per
manum Henrici de Passoponte clerici nil addito vel
remoto, quod facti substanciam immutet, scriplum
una cum predictis in formam publicam redegi, in
eo propria manu subscripsi et signo meo solito
signavi rogatus.
1310, 20 decembris.
Pax et concordia inter Guelfos et Ghibellinos
novarienses
Ez ms». miacell. Laz. Augnit Cottae.
In nomine Domini amen. Anno nativitatis eiusdem
millesimo tricentesimo decimo, octava indictione,
t Cf. notam ad eapit. cccxcrit.
83o
vigesima die mensis decembris, pontificatus dom.
Clemenlis papae V anno vi. Per hoc praesens pu-
blicuin instrumentum omnibus appareat praesentibus
et futuris, quod serenissimus princeps dom. Hen-
ricus Dei gratia Romanorum rex semper augustus
apud Novariam in sede suae raaiestatis existens,
volens civitatem suam Novariam, civesque, homines
et habitatores ipsius civitatis et districtus tranquil-
litatem patriis et piis actibus reformare, et sic re-
formatam Deo propitio conservare, convocatis coram
se quibusdam ex dictis civibus specialiter duarum
partium inter se diutius discordantium, quorum no-
mina inferius describuntur, quarum partium una
vocatur pars Brusatorum et Caballatiorum , et al-
tera vocatur Tornelliorum, ipsis inferius nominatis
nomine suo et aliorum de parte sua et sibi adhae-
rentium coram ipso rege propter hoc speciale com-
parentibus, post multos contractus examinatos et
deliberationes et consilia super hoc habitas, ha-
bitos et habita cum praelatis principalibus, comi-
tibus, marchionibus et pluribus aliis suis procura-
toribus sibi assistentibus , ac etiam cum pluribus
sapientibus civibus dictae civitatis Novariae parcia-
libus, ut dicebatur, tam ex regia auctoritate, quam
ex potestate et balia sibi data et concessa per ipsos
cives super guerris et discordiis, odiis et rancurris
inter ipsos cives hactenus vertentibus et nuper de-
pendentibus et emergentibus, ac eisdem pronunciavit
et praecepit et statuit in modum quod sequitur.
In primis quod inter omnes cives praedictos et
partes praedictas et earum sequaces et sibi adhae-
rentes sint et vigeant de cetero vera et perpetua
pax et unitas, depositis hinc inde quibuslibet dis-
sidiis, rancoribus et odiorum fontibus, ac cessan-
tibus sectis et actibus partialitatis quibuscumque.
Item quod iidem cives invicem sibi condonent et
remittant omnes ruinas et offensas in personis vel
rebus illatis , et quamlibet emendam et restitu-
tionem ex huiusmodi et
otfensarum occasione debitam, a quibus nihilominus
omnibus idem dom. rex auctoritate et potestate
praedicta ex nunc omnes et singulos ipsorum ab-
solvit et liberat perpetuo. Item quod illi ex me-
moratis civibus, qui exulabant a civitate praedicta
occasione praedictae discordiae, ex nunc revertantur
ad iura propria et bona, eaque recipiant et ha-
beant et eis gaudeant plene et libere sicut prius
sine contradictione cuiusquam; ad quae nihilominus
idem dom. rex ex nunc eos restituit et decrevit
pro restitutis haberi, ita etiam quod nemini ipso-
rum in bonis et iuribus suis praediclis quaevis ob-
sistat praescriptio a tempore, quo civitate exierant
praedicta. Item relaxavit omnia banna, quibus sup-
positi forent hactenus a dicto tempore cilra cives
praedicti, qui exulabant a civitate praedicta, sive
per contumatiam sive per ofensam magnam vel
parvam vel alia quacumque de causa, omnesque
collectas seu taleas quandocumque impositas remisit
eisdem, absolvens eos a praedictis omnibus et a
poenis et a multis, quos huiusmodi occasione in-
currissent, ac quibuslibet condemnationibus, sen-
tentiis et poenis propter hoc latis vel statutis in
eos; propter quae omnes cives praedicti hanc pa-
cem et suprascripta omnia et singula observent et
faciant cum elfectu , sub poena centum librarum
auri et indignationis ipsius domini regis, et debito
praestito ab eis super hoc iuramento. Propter quod
ex dictis civibus, qui nunc sunt in ipsius dom.
regis praesentia constituti, pro se et suis omnibus
pacem et unitatem pacis, intervenientibus osculis,
Digitized by
83 1
APPEHDIX
'83a
et praedicta omnia ex nunc acceptant, approbant
et emologant, et a suis sequacibus (et) fauctoribus
curent et faciant viribus observari. Item autem, ut
praemittitur, dictus dom. rex super discordiis prae-
dictis ad praesens pronunciavit et statuit, retenta
et reservata sibi omnimoda potestate ea omnia et
singula interpretandi , declarandi, suplendi et cor-
rigendi, ac super aliis ubicumque et quotiescumque
voluerint pronuntiandi et statuendi, prout videbitur
expedire. Nomina suprascriptorum civium et per-
sonarum civitatis praedictae in praesentia dicti dom.
regis propter hoc vocatorum et praesentium sunt
haec: dom. Gulielmus Brusatus, Lafrancus Boni-
pertus, Fulginus Caballacius, Bonifacius Brusatus,
Azo Capra, Gulielmus Brunamontus, Roffinus Ca-
ballatius, Iohannes Brusatus, Ardicinus Brusatus,
Philippus Torniellus, Georgius Tetonus, Ferrerius
de la Bruna, Ugo Nibia, Ardicio Barbavaria, La-
francatius Bonipertus, Danesius de Cumis, Vualla
Torniellus, Francinus Gritta, lohannes Torniellus
filius dora. Galvagni, item Franciscus Guascus et
Rolandus Caballatius sindici et procuratores co-
munis civitatis praedictae ; qui omnes et singuli
supradicti unanimiter et concorditer nomine suo
et omnibus, quibus v supra, auditam et intelle-
ctem supradictatn dom. regis sententiam ipsam et
omnia eius capitula sponte et gratianter accepta-
verunt, approbaverunt et emologaverunt , condo-
nantes et remittentes sibi invicem omnes iniurias,
restitutiones , emendas praedictas, sese in signum
pacis invicem osculantes, volentes dictus dom. rex et
cives et sindici suprascripti , ac praecipientes nobis
Bernardo et Iohanni notariis infrascriptis , m d e
praedictis omnibus et singulis faciamus unum vel
plura instrumenta, quot pro personis, quos praesens
negotium tangit, fuerit necessarium. Acta sunt
haec apud Novariam in domo episcopi, praesentibus
dom. Balduino archiepiscopo ticinensi, Papiniano
episcopo parmensi, Thebaldo episcopo leodiensi
Gerando episcopo basiliensi , Apimone episcopo
bebuensi , episcopo constantiensi Vuaterano fiii 0
dicti regis, Amadeo comite Sabaudiae, Guidone de
Filandria comite Zelandriae, Moruello comite Ma-
laspina, et pluribus aliis testibus fide dignis ad
praemissa vocatis et rogatis.
Ego autem Bernardus de Mercatoyeron beliorensis
diocesis sacrae romanae ecclesiae ac sacri pontificis
auctoritate notarius suprascriptis omnibus et sin-
gulis, una cum Iohanne de Sesec notario infra-
scripto praesens fui, et hanc cartam manu propria
scripsi, signo meo consueto signavi et traddidi fi-
delliter rogatus.
Ego Iohannes de Sesec dicto de Conte domus
leodiensis diocesis publicus imperiali auctoritate
notarius praemissis omnibus et singulis, una cum
Bernardo suprascripto notario praesens interfui , et
hanc cartam dicti Bernardi manu scriptam meo
signo signavi rogatus.
FINIS STATVTORVM COMMVNITATIS NOVARIAE
Digitized by
Google
I
833
834
INDEX CAPITVLORVM
I. De salario potestatis col. 521 XX.
II. De sacramento et salario potestatis » 524 XXI.
III. Ut potestas vel iudex vel miles eius non XXII.
habeataliquemnotarium, praeterquamde XXIII.
Novaria vel iurisdictione , vel nisi fuerit
oflicialis ; et ut morantes cum potestate XXIV.
causa offitii aliquid non lucrentur nec XXV.
praesint offitio » 525
IV. Ne flat furtum de re comunis » 526 XXVI.
V. Ne rector sit spia seu Giuda ad dampnum
comunis , » ib. XXVII.
VI. Ut unus ex iudicibus potestatis semper,
quando erit in palatio, stet extra cameram,
et quod testes vel acusa non recipiantur
nisi in eius praesentia » ib. XXVIII.
VII. Ut potestas et eius assessores possint con-
demnare et absolucionem per se ipsos XXIX.
facere absque condemnatoribus 527 XXX.
VIII. Ut porta potestatis stot aperta a solis ortu XXXI.
usque ad occasum » ib. XXXII.
IX. Ut potestas non habeat consilium cum XXXIII.
aliquo iudice , qui non sit de Xovaria » ib. XXXIV.
X. De consilio non faciendo post divisionem XXXV.
iudicaturarum et bannorum » 528
XI. De bonis comunis non obligandis » 529
XII. Ne rector manifestet poderia et iura co- XXXVI.
munis » ib.
XIII. De clavibus portarum et pusternarum . . » ib. XXXVII.
XIV. Qualiter custodia civitatis, suburbiorum et
palacii et clavium portarum, pusternarum XXXVIII.
et fractarum fieri debeat » ib. XXXIX.
XV. De civitate , personis et rebus Novariae et XL.
burgis episcopatus salvandis et guber- XLI.
nandis 530 XLII.
XVI. De forticiis non faciendis » 533 XLIII.
XVII. De custodiendis instrumentis et rebus co- XLIV.
munis , et non manifestandis ad dam- XLV.
num comunis ib. XLVI.
XVIII. De instrumentis comunis inquirendis et
exemplandis ib.
XIX. Qualiter licet potestati eunti in exercitum
ducere servilores et tubatorcs » 534 XLVII.
De tenendo bloreto comunis expedito. . col. 535
Ut plaustrum non intret bloretum » 536
De facienda fosta iuxta cloacam comunis * ib.
De tenendo aperto et reflciendo pasquario
sanctae Mariae » 537
De tenenda expedita porticu nova comunis » ib.
De tenendis apertis et spaciatis porticubus
civitatis » 538
Ut liceat mercatoribus tenere assides sub
porticu comunis 539
De donis et remunerationibus a rectoribus
non faciendis et debitis non solvendis,
et peticionibus non admittendis , et de
aere comunis non expendendo » ib.
De regimine devoluto ad consules iusticiae,
potestate deficiente » 540
De officialibus • 54 1
De notariis palacii » 544
De notariis ditatoribus comunis 545
De notario mittendo ad potestates electos » 547
De offitio canevarii » ib.
De notariis canevarii » 551
Ut potestas sibi scribi faciat quicquid mu-
tuum sive receptum fuerit nomine co-
munis » 552
Ut nullus percipiat a comuni vel paciatur
sibi scribi, quod habere non debuerit» ib.
Ut ille , qui cesserit iura alicui , non petat
nec exigat illud, de quo cesserit iura » ib.
De ratione comunis • ib.
De procuratoribus comunis ■ 553
De massario consulum • ib.
De examinatoribus et eorum officio . . . . » ib.
De salariis officialium » 554
De consilio eligendo 555
De partitis in consilio faciendis » 556
De potestatibus burgorum • ib.
Ut aliquis dominorum de Castello vel de
Cruxinallo non sit potestas Petrae Sanctae
vel Vemegnae , praeter illis , qui sunt ad
mandata comunis 557
N'e liceat burgis , villis vel singularibus
Digitized by
Google
835
INDEX
836
XLVIII.
XLIX.
L.
LI.
LII.
LIII.
LIV.
LV.
LVI.
LVII.
LVHI.
LIX.
LX.
LXI.
LXII.
LXIII.
LXIV.
LXV.
LXVI.
LXVII.
LXVIII.
LXIX.
LXX.
LXXI.
LXXII.
LXXIII.
LXXIV.
LXXV.
LXXVI.
Lxxvn.
LXXVIII.
LXXIX.
LXXX.
personis eligere potwtatem vel recto-
rem tol. 560
Ut nullus possit esse potestas burgi , villae
vel universitatiB, nisi eligatur ad brevia . ib. LXXXI.
Ut nullus possit esse actor, sindicus vel
ancianus burgi, villae vel universitatis » 561 LXXXII.
Ut non liceat alicui burgo , villae vel uni- LXXXIII.
versitati habere actorem , syndicum vel
ancianum b ib. LXXXIV.
Ne orphani , viduae , absentes et contradi- LXXXV.
centes teneantur de praedictis penis . . » 562
Ne potestates vel consules burgorum vel LXXXVI.
villarum iurisdictionis Novariae exerceant
de una persona ad aliam, ultra id quod LXXXVII.
ordinabitur per consilium » ib. LXXXVIII
Ut potestas et consules iusticiae teneantur LXXXIX.
inquirere et exequi quae in praedictis XG.
statutis continentur • 563
Ne praedicta statuta praeiudicent dominis XCI.
Novariae et iurisdictionis et universitatis
vallis Siccidae et potestati et consulibus
militum et paraticorum ib.
Qualiter potestates electi voluntate consilii XCII.
debeant habere eorum salarium , et pos- XCIII.
sint capere personas et res , et ut non
possint impediri 564 XCIV.
De muro civitatis, emptionibus, vendicio-
nibus , fossatis , porticubus civitatis et
burgo Mandelli factis tempore domini XCV.
Hobacomitis de Mandello 566
Ut potestas attendat ordinamenta facta tem-
pore dom. Robacomitis de Mandello super XCVI.
emptionibus factis ab illis de Oxola . . » 570 XCVII.
De pactis et concordiis illorum de Castello » ib. XCVIII.
De sequimento capitaneorum etvavasorum » ib. XCIX.
De sententiis, vendicionibus et locationibus C.
observandis » 571 CI.
Ut res non alienentur post amissionem CII.
primae sententiae » ib. CIII.
De causia infra certum tempus terminandis » 572
De poena illius qui alienaverit post amissio- CIV.
nem duarum sententiarum 573
Ut nullus moveat controversiam de rebua CV.
vendjtis per comune » ib. CVI.
Ut datum a decem libria supra flat in prae- CVII.
sentia trium consulum et praeconizetur » 574 CVIII.
De appellationibus, et ut potestas de causis CIX.
pecuniariis se non intromittat » 575
De iusticia non interdicenda ib.
De iusticiis extraneorum 576 CX.
De consuetudinibus extraneis observandis » 577 CXI.
De laudibus et contracambiis » ib. CXII.
Qualiter procedendum sit contra comune CXUI.
et homines Trecati debentes aliquid ho- CXIV.
minibus Novariae » 578
Ut saximentum non teneat ultra annum CXV.
utilem » ib.
De melioramento monetae dando vel non » 579 CXVI.
De statuto fratris Azonis super usuris . . » 580
Ne quis pro alio respondeat in quaestione
facti »581 CXVII.
Ne quis iudicum praestet patrocinium alicui
suo consilio condemnato ib. CXVIII.
De muneribus et donis iudicibus faciendis • 582
De nominibus et tempore interdictorum ,
abominatorum , restitutorum , defecto- CXIX.
rum ponendis in duobus voluminibus
Statutorum ; ib.
De possessionibus occupatis ib. CXX.
De non inquietandis qui lucrati fuerint
tempore conflictuum Beienzagi, Mandelli,
Burgi Franchi , Burgi Lavezarii et Burgi
Agnelli co/. 583
De capiendis et detinendis debitoribus, nisi
solverint denarios xn de libra per annum » 584
De praescriptione xl annorum §
De terris cohaerentibus alicui a duabus vel
tribus partibus capiendis vel vendendis » 585
De damno clam dato 586
De robariis et damnis emendandis in burgo
vel villa faciendis > 587
De damno dato in curia Novariae emen-
dando per comune Novariae » 583
De duellis 590
,De verbisiniuriosisdictis in bloreto et alibi • 591
De insultis et feritis ft.
De gladiis tractis. in bloreto et feritis factis
in bloreto et conflnibus 592
De maleflciis infra portas bloreti vel ad
domum potestatis vel in eius praesentia
factis , et verbis iniuriosis dictis infra
conflnes 593
De maleficiis » 594
De eo qui steterit in banno maleflcii per
menses duos, quod pro confesso habeatur » 595
De maleflciis commissis ante festum s. Tho-
mae vel post a potestate inquirendis vel
non, per oflicium vel iure ordinario ...» ib.
De accusationibus admittendis vei non ; et
ut potestas teneatur habere librum, in
quo accusationes ponantur 596
De homicidio commisso in bloreto ib.
De homicidiis ib.
De homicidiis extraneorum » 598
De homicidiis et vulneribus furtive factis » 599
De feritis in exercitu factis • 601
De furto, rapina et scacho • 602
De malefactoribus puniendis 603
Ut maleflcia facta quibusdam temporibus
remaneant impunita ib.
Ut extranei Novariae non veniant cum armis
sine parabola credentiae • ib.
Ne quis ponatur ad tormentum > 604
Ne alter pro aitero puniatur ib.
De praediis et cambiis ib.
De prohihentibus malefactores capi • 605
De opere dando ad malefactores capiendos,
et ut parochiae non teneantur eos ca-
pere nec accusare • 606
De facientibus colloquium cum inimicis. • 607
De domibus non destruendis. » ib>
De sturmis » ib.
De armatis non ducendis • U>-
Ne quis proiiciat de solario sive turre ad
rixas 608
De iis qui vadunt contra bannum alterius
civitatis » ib.
Ut nullus banniatur vel condemnetur, nisi
causa et nomen prius scripta fuerint in
libro comunis . , • ib.
De condemnationibus non faciendis ultra
formam statuti » 609
Ut cassa sint banna et poenae , in quibus
quis inciderit quibusdam temporibus pro
eonfinibus non servatis •
Ut securitates factae quibnsdam temporibus
pro conflniis et mandatis potestatis non
servatis sint cassae » &
Ut dom. Torellus et sequaces eius non pu-
niantur propter eorum adventum, et de
Digitized by
Google
837 CAPITVLORVM
eorum rcstitulione col. 609
CXXI. Ne banniti de homicidio, malexartia, strata
rupta, vel publicus robator recipiantur,
nec favor eis detur 611
CXXII. De remunerandis his , qui consignaverint CLX.
comuni Novariae bannitum de homicidio,
malexartia vel strata rupta » 612
CXXIII. In quibus locis statuta praecedentia habeant
locum » 613 CLXI.
CXXIV. De bannis datis voluntate credentiae ...» 614
CXXV. De bannitis ex certis causis de bannis non CLXII.
eximendis ; » ib.
CXXVI. De remuneratione illorum , qui consigna- CLXIII.
verint Castonum et Petrum Zentem et CLXIV.
socios bannitos comunis Novariae . . . . » ib. CLXV.
CXXVII. Ut banniti pro bannitis teneantur » 615 CLXVI.
CXXVIII. De bannitis non eximendis de bannis, nisi CLXVII.
de voluntate illorum de consilio privatim CLXVIII.
inquisita » ib. CLXIX.
CXXIX. Dt bannito iustitia non reddatur • ib. CLXX.
CXXX. Ut bona bannitorum teneantur devastata» ib. CLXXI.
CXXXI. Ne banniti . scienter recipiantur nec consi- CLXXII.
lium eis detur ...»616 CLXXIII.
CXXXII. De bannitis et furibus et latroriibus publicis CLXXIV.
et orbis amborum oculorum expellendis » ib.
CXXXIII. De bannis excutiendis . . . » 617 CLXXVs
CXXXTV. De bannis exigendis , et illis qui banna CLXXVI.
non solverint , puniendis » ib.
CXXXV. De banno contra illum , qui tributum sive CLXXVII.
commendisiam dederit » ib. CLXXVIII.
CXXXVI. De tabernis » 618 CLXXIX.
CXXXVU. De bisclaciis ib.
CXXXVIII. Ut super tabemis et bisclaciis non sint ac- CLXXX.
cusatores privati ; et ut potestas vel aliquis
de. sua familia non valeat accusare ...» 619
CXXXIX. Ut impune ludi possit in viis publicis et CLXXXI.
plateis 620
CXL. De contractibus cum filio familias factis, CLXXXII.
vel interdicto vel minore • ib.
CXLI. Ne foveae flant causa letaminis, et ut aqua CLXXXIII.
multiciorum , calcinariorum vel sanguis
minutorum non proiiciatur vel decurrat CLXXXIV.
in via 622
CXLII. De letamine non colligendo nec tenendo
in via » 623 CLXXXV.
CXLIII. De illis qui eiecerint vel effuderint aquam
sordidam ib. CLXXXVI.
CXLIV. De porcis expellendis » ib.
CXLV. De letamine et frecia non comburendis in CLXXXVII.
civitate vel suburbiis » 624
CXLVI. De molendinariU » ib.
CXLVII. De fornariis et prestinariis » ib. CLXXXVIII
CXLVIII. De fornaxariis 625
CXLIX. De compusturis » 626 CLXXXIX.
CL. De custodibus portarum et pusternarum. • 630
CLI. De plantumine non habendo • ib.
CLII. De bannis contra illos , qui vadunt per ci- CXC.
vitatem post sonum campanae » 631
CLIII. De custodibus noctis qualiter furtum de- CXCI.
beant emendare ib.
CLIV. De monetis, viis et ingressibus reficiendis CXCII.
et aptandis et cloacis cooperiendis ...» ib.
CLV. De comuniis intra civitatem et suburbia CXCIII.
inquirendis et non impediendis » 633
CLVI. Ne oleum fiat in civitate ib. CXCIV.
CLVII. De solatura stratarum et de ipsis tenendis CXCV.
aptatis .' » 634 CXCVI.
CLVIII. De viis extra civitatem inquirendis et ter- CXCVII.
minandis ib. CXCVIII.
CLIX. De pontibus et viis reflciendis, et ne quis
638
ponat aquam in strata , quae vadit in
Oxolam , et de ipsis pontibus et viis
inquirendi8 per procuratore9 singulis
tribus mensibus col. 635
De facienda strata a domo de Canossis
usque ad burgum Lavezarium, et de
subtus Tardubiatum usque in flnem
Vespolati » 639
De curiis locorum terminandis , et ut in
sua curia liceat pignorare » 640
De curia Trecati terminanda a curiis cir-
cumstantibus » 641
De comunitatibus locorum aperiendis . . • 6*2
De terris terminandis et ostendendis ...» 643
De terri8 non laboratis per superbiam . » ib.
De pascuis 644
De campariis villarum • ib.
De campariis dominorum 645
De servitoribus • ib.
De notariis » 646
De notariis , qui testes recipere debent. • 648
De cartis falsis . . » 649
De falsis testibus » ib.
Qualiter rusticus vel universitas non potest
probare contra dominum sive civem . » ib .
De cambiatoribus » 650
De mensuris et coctura bestiarum et sta-
teris adaequandis » ib.
De mensura flctorum Mandelli 652
De blava ducenda ad civilatem » ib.
De negociationibus et victualibus prohibitis
vel concessis 653
De blava et leguminibus de. aliena iu-
risdictione ducendis ad civitatem , et
ut non possint impediri » ib.
Ut liceat ducentibus bestias ad mercatum
Novariae eas reducere retro • ib.
Ut venientes Romagnanum cum negocia-
tionibus possint ipsas reducere retro . » ib .
Ut quisque novariensis possit ducere tem-
pore messium blavam suam percerta loca » ib.
Ut cuique liceat ducere sal per stratam
rectam ad civitatem, et ut possit vendi
et emi in civitate » 654
Ut negociaprohibita capta ducantur in blo-
reto et manifestentur potestati » ib.
Ut datores parabolae blavae et eomm no-
tarius sint cassati ib.
De extimacionibus faciendis ad rubum et
non per parochias, et quod parochiae
non teneantur de defectis ib.
. De novis inventariis , sive novis cxstima-
cionibus anno quolibet faciendis . . . . » 655
Ut potestas ultra libras ccc mutuo non
accipiat pro anno, et ut totum debitum
comunis solvere teneatur » ib.
De non cogendis hominibus mutuo dare
pecuniam comuni » ib.
De concessionibus factis domino Torello
Torniello 656
Ut extimatores teneantur fodrum solvere
defectorum • ib.
Ut nec depositum nec talea nec mutuum ,
sed fodrum solummodo imponatur . . » 657
Ut mortui non extimentur > 658
De fodris ib.
De collectoribus fodri • 659
De fodris exigendis » 660
De habitatoribus Sorixii habendis ut bur-
gienses quoad fodmm ....» ik
Digitized by
Google
83 9
CXCIX.
1NDEX
840
De extimacionibus illorum , qui extimali
non fuerint, faciendis col. 661
CCXXU.
CCXXIII.
CCXXIV.
CCXXV.
CCXXVI.
CCXXVII.
CCXXVIII.
CCXXIX.
CCXXX.
CCXXXI.
CCXXXII.
CCXXXIII.
CCXXXIV.
CCXXXV.
CCXXXVI.
CCXXXVII.
CCXXXVIIL
CCXXXIX.
CCXL.
CCXLI.
CCXLII.
CCXLIII.
CCXLIV.
CCXLV.
CCXLVI.
CCXLVII.
CCXLVIII.
CCXLIX.
CCL.
CCLI.
CCLII.
CCLIII.
CCLIV.
CCLV.
CCLVI.
CCLVII.
CCLVIII.
De tenendo destructum Blandrate » 662
Ut Olegium sit burgum 665
Ut consules burgorum et villarum te-
neantur circuire castra et munitiones et
receta pontium eorum , et denunciare
potestati si refectione indiguerint .... 666
De consulibus burgorum non eligendis
absque parabola potestatis ib.
Ut in ambaxatam ire aliquis non cogatur. » 667
De ambaxatoribus non dandis ib.
De ambaxatoribus » ib.
De soldis ambaxatorum » ib.
Ut banniti de maleflcio , interdicti , abo-
minati sive defecti non habeant soldoB
a comuni , 668
De militibus eligendis ad soldos » ib.
De equis impositis non remittendis » ib.
Ut clericus vel non solvens fodrum non
possit militem excusare, nec ad melio-
randum recipiatur equus ib.
Ut qui concionatus fuerit de andata, ad
ipsam ire personaliter teneatur » 669
Ut cives si excusatorem dederint, ad caval-
catam vel exercitum extra districtum
Novariae non cogantur ib.
Ut nullus excuset ultra unam miliciam ,
nisi fuerint duo ad unum panem, qui
possint duas milicias et non ulterius
excusare » ib.
De restitutione equorum et armaturarum
et aliarum rerum » 670
De restitutione rerum commodatarum ad
ducendum ad exercitum commodatori
facienda, et ut omnialucra veniant in
comuni » 672
De restitutione equorum » ib.
De adaequantiis equorum » ib.
Ut lucra facta in exercitu veniant in comuni » 673
De prexoneriis scontrandis 674
De aquis fossatorum civitatis ib.
De rugia nova » 675
De rugia nova examplanda 677
De expensis faciendis in torcularibus , ripis,
clusis et portis rugiae novae » 678
De aqua rugiae veteris et Tardubii extra-
henda vel non 681
De rugia quae vadit Casalinum ■ ib.
De aquis pluviis vendendis » 683
De conventiculis et conspirationibus. . . » 684
Ut potestas praecipiat consulibus parati-
corum, ne cogant homines eorum para-
tici quin iusticiam faciant de omnibus
sub potestate vel consulibus iusticiae
Ut non prohibeatur paraticis laborare.
De fodris impositis per societatem militum
et paraticorum » ib.
De mercatoribus extraneis » ib.
Qualiter statuta paraticorum et societatum
Novariae et burgorum et villarum epi-
scopatus debeant approbari » ib.
Ut liceat roercatoribus habere sua loca ad
vendendum in burgis 689
Ut societates paraticorum et militum sine
prohibicione se se valeant convenire.» 690
Ut potestas consilium facere teneatur ad
688
ib.
denunciationem societatum militum et
paraticorum col. 690
CCLIX. Ut firma sint testamenta facta per quon-
dam Ardicionem Pelavicinum et Gre-
gorium Bonipertum jb.
CCLX. De testamentis mulierum 591
CCLXI. Ut mulier non possit fraudare filios vel
abiaticos vel suos descendentes de bonis
suis et dote sua 692
CCLXII. Ut masculi habentes personam testandi
possint testari cum tribus testibus..» ib.
CCLXIU. Ut fratres et nepotes praeferantur in suo
cessione filiabus defuncti traditis aliqua
vice copulae maritali. » 693
CCLXIV. De beneficio inventarii non habendo. .» ib.
CCLXV. Qualiter masculi se habere debeant ad
exequia mortuorum ib.
CCLXVI. Qualit,er quis de mala administratione
non debeat condemnari 694
CCLXVII. Qualiter comune Novariae est absolutum
a debitis instrumentorum non consi-
gnatorum • ib.
CCLXVni. Ne quis cogat aliquem emere res 696
CCLXIX. De vindemiis curiae Novariae .» ib.
CCLXX. De victualibus prohibitis vel concessis» ib.
CGLXXI. De non mentiendo in carnibus vendendis • 699
CCLXXII. De formagiariis ib.
CCLXXIII. De caseo et seratio ducendo in bloretum • ib.
CCLXXIV. De piscatoribus 700
CCLXXV. Per quos debeant vendi pisces ib.
CCLXXVI. De bannis contra iUos qui emunt ante
nonam » ib.
CCLXXVII. De pullaroUs et revenditoribus 701
CCLXXVIII. QuaUter Ucentia porcorum et bestiarum
dari debeat ib.
CCLXXIX. De securitate facienda per comunia et
revenditores piscium et mercatores et
revenditores casei et alios » 702
CCLXXX, De sepo non emendo ib.
CCLXXXI. De qualeis non capiendis » ib.
CGLXXXII. Ut datum factum occasione Bicardi de
Papia et lohannis eius filii Guilielmo
de Ottone sit firmum » 703
CCLXXXIII. De ioculatoribus non Uvrandis ib.
GCLXXXIV. De tribus voluminibus statutorum co-
munis et iusticiae faciendis 704
CCLXXXV. Ut Lanzarotus Mussus sit potestas Va-
lentraschae » tt>.
CCLXXXVI. Ut Brixianus Patinus sit clavarius palacii » 705
CCLXXXVII. De turriono , ubi est campana parati-
corum , alzando » fi>-
CCLXXXVIII. De concessione facta Robaldo Scarlae et
sociis vendendi molendinum, quod fuit
Ambroxii Gritae » 706
CCLXXXIX. De dato fatiendo creditoribus comunis de
medietate pedagti Petrae Sanctae et pe-
dagii broreti, et qualiter godire debeant
ipsa pedagia » ib.
CCXC. De statuto Loarengi Caballacii » 709
GGXCI. De habitaculo illorum de Galiato • 710
CCXCII. Ut cassa sint statuta facta et quae fierent
contra ecclesiae libertatem 711
CCXCIII. Ut illi de parte intrinseca possint sine
prohibitione arma portare 712
CCXCIV. De fatiendajiustitiaObicionideCavaliano» ib-
CCXCV. De curatore magistri Dorati Tignae...» 713
CCXCVI. De restitutione Mainfredi de Gatego ...»
CGXCVII. De restitutione Obecini Tornielli M
CCXGVIU. De fodro imponendo pro quibusdam de-
bitis persolvendis •
Digitized by
Google
$4< CAJMTVIiORVM
eCXCfX. De Bolucione fadenda Loarengo Cabal- GCCXXVIII.
lacio, Robae Gabasio, Iobanni Cabal-
lacio et potestatibus vallis Siccidae et CCCXXIX.
Grignasehi col. 716
CCC. De aolutione equorum mortuoxum, amis- CCCXXX.
sorum , mangagnatorum et vulnera-
torom 717 CCCXXXI.
CCCI. Oualiter potestas tenetur exigere taleam
de libris cccc imp. cum eondemnatio- CCCXXXII.
nibus inde factis • 718
CCCIL Ut carcerati capti Farae non dimittantur
per totam guerram » 719 CCCXXXIII.
CCCIII. Ut condemnaciones factae quodam tem-
pore per dom. comitem Henricum
exigantur in denariis numeratis . . . . > ib. CCCXXXTV.
CCCIV. De solutione balistae Tomae Cicadae. .» ib.
CCCV. De quaestione contra comites non mo-
venda, et quaiiter iura valeant contra
ipsos 720 CCCXXXV.
CCCVI. Ut comites de Blandrate et domini de CCCXXXVI.
Cruxinallo non vadant in vallem Si-
cidam » 721
CCCVII. De sotutione salarii facienda notario Bal- CCCXXXVII.
dino de Monticello pro scriptura trium
voluminum statutorum • ib.
CCCVHI. De futuro potestate comunis Novariae. . » 722 CCCXXXVIII
CCCIX. De remuneratione facienda Raynerio Tur- CCCXXXIX.
niello et Thomae Caziae et aliis offi-
cialibus 723 CCCXL.
CCCX. De observandis concordiis et conventio-
nibus initis inter comune Novariae et CCCXLI.
Ardicionem Caziam et fratres 724
CCCXI. Paeta inita inter commune Novariae et
universitatem vallis Siccidae ib. CCCXLII.
CCCXII. De petitionibus Zannoli Boralae et alio-
rum » 735 CCCXLIII.
CCCXIIL Fragmenta cuiusdam concordiae cum Ver- CCCXLFV.
cellis initae ib. CCCXLV.
CCCXIV. De condemnationibus factis per pote-
statem Ubertum de Beccaria solvendis CCCXLVI.
in pecunia numerata » 745
CCCXV. De ducentibus blavam vel legumina extra CCCXLVII.
civitatem vel suburbia vel districtum
' absque Hcentia 746 CCCXLVIIL
CCCXVI. De mitteudis cavalcatoribus vel aliis, qui
prohibeant extractionem leguminum etc CCCXLIX.
contra vetitum ib.
CCCXVII. De poenis in contra facientes statutis.» 748 CCCL.
CCCXVIII. De expellendis e civitate contra facien-
tibus » ib. CCCLI.
CCCXIX. Quod nemo audeat tensare blavam, ut du-
catur extra civitatem vel districtum. » 749
CCCXX. De bestiis non tenendis nec ducendis a
Novaria superius ib. CCCLII.
CCCXXI. De contra facientibus puniendis » 751 CCCLIII.
CCCXXII. Quod bestiae ad somam non teneantur in
burgis vel locis ubi habitant ib.
CCCXXIIl. Quod nemo habitans in burgis cohaeren- CCCLIV.
tibus civitati ducat per fossatum blavam
vel legumina ib. CCCLV.
GCCXXIV. Quod nemo praesumat ducere blavam vel CCCLVI.
legumina extra burgos vel fractae bur-
gornm » ib.
CCCXXV. Quod custodes noctis teneantur custodire CCCLVII.
et prohibere, quod blava et legumina
ducantur noetis tempore » 752 CCCLVIII.
OCCXXVI. Quod reotores et potestates exigant secu- CCCLIX.
ritatera a contra facientibus » ib.
6CCXXVII. De blava et alijs dueendis Novariam per CCCLX.
stratam rectam » 7S3
84s
De blara et aliis aou ducendis extra
burgos vel villas eol. 754
De modo ducendi Novariam suprascri-
ptas rea 755
De blava et leguminibua emendis in
broreto tantum , ib-
Quod quitibet debeat deaunliare quod
blava etc. ducatur reete in broretum. • ib.
Quod moliaarii et alii ducentes tenean tur
intrare et exire per portas s. Gaudentii
et s. Agabii tantum » ib.
Quod praedicti teneantur facere scribi et
pensari blavam vel legumina, quae du-
cere voluerint 756
Quod molendinarii debeant quolibet die
dominico ducere in broretum multu-
ram , quam habuerint in ipsa septimana,
et facere ibi rationem ib.
Ne quis audeat vendere pistum de mileo » 757
De poena in portatores ot revenditoxes
vendentes vel mensurantes blavam et
legumina • ib.
Ne quis audeat emere vel emi facere
blavam , quam miserit ad venden-
dum . . . . • ib.
De fornariis • ib.
Quod vendentes panem habeant libras
et pondera 758
De signo ponendo a fornariis 'super
panem • ib.
De superstitibus et notario eligendls ,
qui fornarios contra facientes inqui-
rant • ib.
De lucris factis in contra facientes im-
pendendis » 739
De custodibus portarum civitatis . . . . » ib.
De officio custodum portarum • ib.
De solutione libr. c facienda Leoni Scu-
dario • 760
De adaequantiis solvendis per potesta-
tem ib.
De compusturis potestatum campanea-
rnm • ib.
De eligendis duobus potestalibus cam-
pAneae ib.
De electione custodum territorii curiae
Novariae ..» 762
De acousationibus faciendis a potestati-
bus et custodibus » ib.
Quod custodes suburbiorum et portarum
possint capere e% consignare potestati
Novariae portantes ligna, herbam vel
foenum etc. » ib.
De eodem • ib.
Quod potestates debeant inquirere in-
famatos de furtis, quae fiunt in ter-
ritorio ib.
De praedictis infamatis potestati Nova-
riae consignandis » 763
Quod nemo teneat ultra duas oapras » ib.
De aceusationibus factis per potestates
vel custodes oampaneae absolvendis
vel condemnandiB » ib.
Quod nemo audeat spigolare in aliquo
campo » ib.
De damnis emendandis a malefactoribus » ib.
De possessionibus sacerdotum et oleri-
corum ib.
De furibus et persoms snspectis ca-
piendis » » 764
107
Digitized by.
843
CCCLXI.
CCCLXII.
cccLXin.
CCCLXIV.
CCCLXV.
CCCLXVI.
CCCLXVII.
INDEX
fle ordinamentis spectantibus ad utili- JJSSL
tatem dictae custodiae denunciandis a ^„ T „;
inarengo • f* 764 CCCXCVII.
Quod potestates et custodes praedicti
neaueant tributum imponere nec re- CCCXCVIII.
cipere ... • ib - CCCXCIX.
Quod nemo suspectus possit vagare per CD.
«uburbia • •' ib - CDL
De salario potestatum et custodum prae-
dictorum * 765
De solutione facienda pro quolibet horto » ib. CDII .
De iis qui non solverint compusturas
et condemnationes ib-
Nomina iudicum civitatis Novariae ..» ib. CDIII.
Statula et ordinamenta facta CDIV
per potestatem Guifredum de Suardis.
CDV.
CCCLXVIII. De blasphematoribus » 767 CDVI.
CCCLXIX. De bisclacia dorai non tenenda noctis
tempore » »b. CDVII.
CCCLXX. De poenis in statutis tabernarum com-
prehensis • >h CDVIII.
CCCLXXI. De inquisitione tabernarum et biscla-
ciarum » ib - CDIX.
Statuta facta per Manfredum de Bcccaria pot. Nov.
CCCLXXII. De eo qui interfecerit mercatorem extra-
neum vel novariensem 768
CCCLXXIII. De eo qui interfecerit aliquem non
mercatorem » 769
CCCLXXIV. De eo qui percusserit aliquem gladio » 770
CCCLXXV. Quod potestas habeat liberum arbi-
trium condemnandi malefactorem ul-
tra lib. ccl ib.
CCCLXXVI. De condemnatione malefactorum ib.
CCCLXXVII. De eodem ib.
CCCLXXVIII. De condemnatione contra facientis in
statuta tabernarum et bisclaciarum » ib.
CCCLXXIX. Capitulum super facto tabernarum . . » 771
CCCLXXX. Quod potestas dari non debeat per co-
mune Novariae comuui et hominibus
burgi Lavezarii per aunos v » 773
CCCLXXXI. De exemptione banni Iacobini de Casali » 774
CCCLXXXII. De solutione lib. l imp. Galvagnolo
Sicco facienda » ib.
CCCLXXXIII. De solutione libr. x imp. Dexerato Tiu-
capassae facienda » 775
CCCLXXXIV. De iis qui extra Novariam migrassent » ib.
CCCLXXXV.. De peticionibus, quae potestati de cetero
lierent > 776
CCCLXXXVI. De firmitate praecedentium statutorum » ib.
Statuta facta per pot. Robacbmitem de Strata.
CCCLXXXVII.
CCCLXXXVIII
CCCLXXXIX.
CCCXC.
CCCXCI.
CCCXCII.
CCCXGIIL
CCCXCIV.
De scrineis notariorum » ib.
.De pontibus, qui sunt in curia Novariae ,
faciendis , 773
De eodem » ib.
De iis, qui in episcopatu Novariae pontes
construere debent » jb.
De defensione terrae cuiusdam » 779
De determinatione curiae burgi La-
vez arii » ib.
De notariis. comunis et canevarii . . . . » 780
De compensatione fodrorum » ib.
CDX.
CDXI.
CDXII.
CDXIII.
CDXIV. .
CDXV.
CDXVI.
CDXVII.
CDXVIII. .
CDXIX.
CDXX.
CDXXI.
CDXXII.
cDxxm.
CDXXIV.
CDXXV.
CDXXVI.
CDXXVII.
CDXXVIII.
CDXXIX.
CDXXX.
CDXXXI.
CDXXXII.
CDXXXIII.
844
Conflrmatio statutorum super vino.eoj. 780
De venditoribus vini ad minutum...» «j
De concordia Caballaciorum et Turniel-
lorum procuranda , -j^
De strata Francisca , ^
De iis qui habent ius decimationis ... 782
De melioramento monetae , $
De securitatibus pro maleficio absol- ■
vendis vel condemnandis per pote-
statem » 733
Quod Iacobus Tencapassa sit et esse
debeat servitor canevarii comunis No-
variae » 4.
De liberatione Petri de Seso et Iohannis
Caballacii, securitatura fratris Petri de
S. Helena ». fo.
De acquisitione terrarum et habitatione
in burgis episcopatus Novariae • ft.
De statutis burgorum et villarum ...» 784
Quod Brexanus Patinus sit clavarius
palacii » ib.
De Bruxatis et sociis inquisitis de male-
xardia comunis Novariae inquirendis » ib.
Quod Gracianus Grita sit notarius co-
munis et de eius salario » 785
De anzis et aquis in burgo Petrae
Sanctae ib.
De concordiis initis cum civitate Papiae
observandis » 786
De gabella salis » ib.
De terris et possessionibus emptis in
districtu Novariae • 787
Quod OddemariuB Notus possit actiones
et iura sua exercere etconsequicontra
Rofinum Anotum » 788
Quod Matthaeus Falzae et filii sui sint
cives Novariae » ib.
De adaequanciis Guidoni de Barbavaria
debitis ..» ib.
De habentibus domos a porta veteri
burgi s. Gaudentii usque ad domum
hjieredum de Brunamonte • 789
De fossato quodam iuxta viam faciendo » ib,
De quingentis laboratoribus Paulo Ca-
ziae dandis » ib-
De centum laboratoribus Symoni Belen-
zono dandis ib-
De petilione Pauli Butigiae » 790
De solutione libr. cc imp. Guidoto de
Cavaliono facienda »
De cancellalione condemnationis Ayme-
rici Boniperti » •!>•
De exemptione quorumdam bannitorum
de maleficio uY
De eadem ■ 791
De solvendo debito comunis Novariae
libr. m. imp. dom. marchioni Montis-
ferrati debitarum *
De debito charlarum solvendo » 792
De mensuris adhibendis in vino ven-
dendo » 79*
De ementibus vinum » ^
De pretio yini, et poena in contra fa-
cientes statuta ' ^
De vino domi vendendo "
De condemnationibus factis per accusa-
tores vini *
De accusatoribus super vino et tabernis
eligendis * .
De eisdem 1
Digitized by
Google
845
CDXXXIV.
CDXXXV.
CDXXXVI.
CDXXXVII.
CDXXXVIII.
CDXXXIX.
CDXL.
CDXLI.
CDXLII.
CAPITVLORVM
De vino vendito ad portam clausam eol. 797 CDXLIII.
De accusatoribus in burgis et villis
episcopatus Novariae eligendis per po-
testatem » ib. CDXLIV.
De vendentibus vinum ad minutum..» 798
De accusatoribus et flde eis praestanda. » ib. CDXLV.
De observatione statutorum praedicto-
rum ib. CDXLVI.
De his ordinamentis in volumine sta-
tutorum scribendis » ib.
De accusatione contra facientium ib. CDXLVII.
De condemnationibus in forcia cane-
varii dandis • ib.
De iudice qui supersit ad exigendum
fodra , banna et condemnaliones . . • 799 Appendix.
846
De maleficiis et contemptibus illatis
dom. Roglerio de Curte potestati No-
variae eol. 799
De robaria facta in territorio Xuni in
Francigenos et ultramontanos » 802
De processibus factis contra Gregorium
Bonipertum et Iorium de Canossa. » 803
De pannis Perolo de la Bruna per po-
testates dandis , quos portabunt in
introitu sui regiminis » 804
Quod nobilis vir dom. Roffinus de Ole-
valo et haeredes eius sint cives No-
variae perpetuo • ib.
neits » 809
Digitized by
Google
Digitized by
Google
LIBER CONSVETVDlflVM
MEDIOL ANI
ANNO MCCXVI
COLLECTARYM
U)3
Digitized by
Google
Digitized by
Google
85 1
IVLIVS PORRO LAMRERTENGHl
BENEVOLO LECTORI
s.
Quamvis per effusas in Ilaliam barbarorum gentes novae leges inductae
fuerint, exhibentes earum ritus consueludinesque peculiares (romano iiire
antea vigente pene obruto ac repudiato), quibus diversis hominum neces-
sitatibus consuleretur inter avos nostros infigentium lares suos; altamen
nonnunquam venia facta est antiquis Italiae incolis sese resque suas re-
gendi in nonnullis negotiis ad romanarum legum normam vel iuxta loco-
rum mores. Inde factum, ul sex simul leges plurimum inter se quandoque
dissidentes regionis nostrae imperium tenerent, licet quisque unam tantum
earum et suae gentis propriam profiteretur, langobardicam nempe, sa-
licam, alamanuicam, bavaricam, ripuariam, vel denique veterem romanam.
Sed in mulliformium huiusmodi legum varietate, plurima ac gravia incom-
moda in reipublicae vel civium rebus administrandis inferente, antiquum
digniusque (a) romanum ius, ceteris vetustate consenescentibus , paullatim
e cineribus veluti reviviscens, Irnerii praesertim opera Bononiae iuris
magistri b) , silentio repente indicto doctissimis Lanfranci ticinensis prae-
ceptis, ita forum ac scholas implevit veluti nostratium moribus magis
accommodum , ut eius disciplinae et regimini Italia universa sese ultra
sensim addixerit, et reliquarum legum non usu tantum, sed et nomine
(a) « Lex romana, quae est omnium humauarum mater legum » (Benedicti diac. Capitular. ap. Pertz Mon. Germ. Hist.
tom. IV, pars alt. p. 17.
(b) t Eisdem quoque temporiLus dominus Wernerius libros legum , qui dudum neplecli fuerant , nec quisquam in eis
studuerat, ad petitioncm Mathildae comitissac reuovavit » ( Chron. Abh. Ureperg.). De hoc viro doctrina lauda-
tissimo plura scribit cl. Savigny in op. Histoirc du droit nmmin au viajcn dgc tom. IV, cap. XXVI, XXVII.
Digitized by
Google
85a
tandem pene exoleto w , illud unum universos fere Italiae populos exinde
constrinxerit (b) .
Ad hoc nonnullae consuetudines invectae fuerunt in omnium fere ur-
bium regimen, quae pro lege inviolabiliter habebantur, quamvis nonduni
scripto traditae, sed iudicum, magistratuum et populorum usu et tradi-
tione receptae ac religionis reverentia cultae. Eas Carolus Magnus proba-
verat, praecipiens ut « longa consuetudo, quae utilitatem publicam non
impedit, pro lege servetur, et quae diu servatae sunt, permaneant » W }
ticinensi synodo anno dcccxc habita ( d) et langobardis ipsis regibus eadem
statuentibus. Succedentibus vero Augustis, quaelibet civitas ut consuetu-
dines suae veteres in barbarico illo rerum omnium naufragio supernatantes
servarentur, ab iisdem de facili impetrabat j eas enim Henricus IV taurinen-
sibus permittebat, ita statuens: « omnes usus bonos eorum, quos tempore
patris nostri beatae memoriae imperatoris Henrici tenuerunt, et ab illo
usque ad nos perduxerunt, nunc et in perpetuum tenere et habere con-
cedimus, et in eadem libertate, in qua hacteuus permanserunt, deinceps
permanere et quiescere collaudamus W ». Eodem anno mantuanae civi-
tatis ipse a consuetudinem bonam et iustam, quam quaelibet imperii
nostri civilas obtinet » , laudat ( f ). Deinde Insubriae civitates foedere so-
ciatae Fridericum I imperatorem malo tandem fato concussum anno mclxxvh
adprecantur, ut eos « consuetudines etiam et commoditates, quas civitates
et omnes de societate habere consueverunt in pascuis, piscationibus etc.
et aeternas cohsuetudines antiquas eisdem civitatibus et omnibus de so-
cietate quiete habere et tenere permittat W » .
Consuetudines vero huiusmodi tunc praecipue invaluere , cum non-
nulli Italiae populi in libertatem assurrexerunt, et sub consulibus pro
(a) « Longobarda non est lex nec ratio, sed est quoddam ius quod faciebaut reges per se • (Odofred. in cod. 1. 20
Cum multae de donat. ante nupt. V. 3). • Nec merelur ius lombardorum lex appellari sed fex, quiafecetur-
pium verborum sordida nunquam deberet sapientis linguae adesse » (Lucas de Penna De venat. ferar. XI, 43).
(Ii) • Saucimus ut quaecumque admodum negotia mota fuerint, tam inter romanae urbis moenia quam etiam de foris
in romanis pertinentiis, actore longobardo vel reo, a vobis dumtaxat romanis legibus terminentur, nulloque
tempore reviviscant • (Decr. Conradi II ann. mxxxvhi de lege romana ap. Pertz Mon. Germ. Hist. tom. IV, p. 40). De
Friderico I Aug. , qui iuris romani dominium invexerat, ita ait Otto Frisingensis : « Hoc iam ... solvendum
puto: quare unius urbis (scil. Romae) imperio totum orbem subjici, unius urbis legibus totum orbem informari
dominus orbis voluerit » (Chron. III, prol.).
(c) In Leg. Longob., 148. Ber. Ital. Script., tom. I, p. II, col. 111.
(d) • Plebei homines et universi ecclesiae fllii libere suis utantur legibus » {Can. VII).
(e) Privileg. dat. prid. kal. aug. ann. mcxvi in Hist. Patr. Monum. Chart. tom. I, col. 742.
(f) Ber. Ital. Script. tom. IV, col. 25.
(g) Rer. Ital. Seript. tom. IV, col. 279. • Omnes populi possunt facere sibi statuta , et ubi cessat statutum , habet
locum ius civile. Populi ergo aut vivunt communibus legibus aut propriis statutis vel propriis consuetu-
dinibus • (Baldus ad L. VII Dig. De iust. et iur.).
Digitized by
Google
853
necessitate ac utilitate civium plura constitui coepcrunt, atquc post com-
positam Constantiae pacem, cuius celeberrinaum nomen extitit, foederatis
Langobardiae civitatibus a Friderico ipso tandem regaliis ac consuetudi-
nibus suis confirmatis, liberius uberiusque constitutae sunt leges, decreta
reipublicae aut potestatum complectentes , quotidiani regiminis et pu-
blicorum negotiorum cura requisitae, quibus esset aut in praesenti ne-
cessitate aut in posterum respublica regenda. Inde immanis succrevit
municipalium legum sive stalutorum silva, initio quidem breviorum, dein
pautlatim novis decretis in dies supervenientibus in volumen auctorum,
quae ad huius usque saeculi initium Italiam ferme totam occupavit
ac pressit, cum nedum civitates, sed et oppida ipsa et aliquot castella
proprio regi statuto, quod ex more iuri romano praeferebatur, licet hoc
tunc assumeretur cum statutum nihil contra decerneret, maximo
omnium incommodo inhiabant.
In lnsubria ac ipsa Mediolani urbe proprias ac perantiquas Consuetu-
dines tune temporis extra omnem dubitationem extitisse credendum est,
tum ex eo quod in ipso pacis foedere Constantiae inito principem haec
civitas obtinuit locum, tum quia lombardorum societati pene ipsa praeerat,
libertatem et autonomiam pacis bellique artibus totisque viribus sibi acqui-
rere conanti, licet saepe maiores nostri tot rebus praeclare gestis nobiles,
ac non tam civitati reaedificandae quam legibus condendis intenti adversa
fortuna quandoque uterentur; tum ex historiae testimonio, cum in vita
B. Lanfranci (+ mlxxxix), celeberrimi tunc in ticinensibus scholis langobar-
dici iuris magistri, dein Cantuariae archiepiscopi , legatur: « pater eius de
ordine illorum, qui iura et leges civitatis asservabant, fuit (b > ». Insuper
Galvaneus Flamma urbis noslrae chronographus, referens tripartitum mu-
nicipii regimen labente sacculo XII inductum, tradit duodecim ex patricio
ordine mediolanenses viros nobiliores eligi consuevisse, « qui erant eo
anno consules et totaliter domini civitatis, et iurabant servare statuta
communitatis, omni privata affectione postposita W ». Ceterum Fride-
ricus I idem testatur cum ait : « concedimus ..... ut in ipsa civitate
(a) • Ut secundum consuetudines approbatas et legem longobardam , et eis deficientibus, secundum legem romanam
iudicetur » {Slat. Benevenli aun. mccxxx). • Senescunt pene romanae leges, et nisi in scholis assidue lege-
rentur, iam procul dubio senuissent. Qmd statutis municipalibus eventurum putas? » ( Franc. Petvarcae
Epist. I lib. IV Senil. Franc. Carrariae Paduae dom.).
(b) B, Lanfranci Opp. omn. in Spicil. d'Achery, pag. 1-6, ubi eius vita, Paris. 1648. Inter cetera haec de eo ibi leguntur:
« Hic igitur homo religione , sapientia omni aevo memorabilis , nobili ortus parentela ab annis puerilibus
eruditus est in scholis liberalium artium et legum saecularium ad suae morem patriae. Adolescens orator
veteranos adversantes in actionibus causarum frequenler revicit, torreule facundiae eliciendo. In ipsa aetate
sententias depromere sapuit, quas gratanter iuris periti aul iudices vel praetores civitatis acceptabant » (Cap. V).
(c) Mnnip. Flor. cap. r.cxxm in fl. /. 5. tom. XI
Digitized by
Google
854
omnia habeatis, sicut hactenus habuistis vel habetis. Extra vero onines
cuistis vel exercetis W ». Istiusmodi confirmationem mediolanensibus deouo
largiti sunt Henricus IV et Otho IV (b ).
Bibliotheca conditum : hoc cl. Iulinius (<l) et Gabriel Verrius (e >, ut alios
negare non ausim, maxime quum nominatus codex asserat tunc collectas
eas fuisse; attamen integram earum collectionem ab ipso Tristano Calcho
(a) Acta Pacis Conslanliae, § 1.
h) Cf. Lunig Cod. Ital. Diplom. tom. III, sect. II, class. I, cap. I. num. 11.
(c) Pran ceteris cl. c. Frid. Sclopius (Sloria della Legislazione Iuiliana, vol. II, pag. 112 et seq.), Franc. Rezzonicus
( Lelt. delle origini e vicende del diritlo municipale in Milano). Has Consuetudines doctissimo Muratorio forte ignolas,
nam nullibi de eis sermonem habfct, clare commemorat I. Ant. Saxius Ambr. Bibl. olim praefectus in flui.
Typogr. Litter. Mediolan. col. 209, in qua monomacuiae formam in nostro codice descriptam refert.
(d) Memorie della Cillu e Campagna di Milano, elc. P. VII, lib. XLIX.
(e) Prodromus de orig. et progr. iuris mediolanensis in op. Constitutiones dom. Mediol. illuslratae. His addatur Antonius Ode-
scalcus qui edidit Gli staluti di Milano volgarizzati , in prooem. pag. V; et Franciscus Crassus, qui in libello lk
origine iuris mediolancnsis contendit ex ipsius Friderici Caesaris placito, antequam in Asiam proficisceretur, nullas
alias ieges tunc esse conditas, quam Consuetudines feudorum in unum volumen a mediolaDensibus iuris-
consullis redactas. Quidnam veritatis his commentis subsit, ex dicendis patebit; hoc unum monuisse velim
quatuor tantum in libello de mediolanensibus Consuetudinibus rubricas de feudis agere, et quiuque Iibros circa
Consuetudines Feudorum per Obertum de Orto tempore ^Enobarbi Caesaris Mediolani consulem fuisse conscriptos
(Cf. eius opus in Corp. Iur. Civ. tom. II, col. 1345, Aug. Taurin. 1782). De feudis libellum scripsit etiam coaevus
Girardus de Nigris item consul eiusdem civitatis ; uterque ab Othone Frisingensi nominatur in lib. II, c. 1"-
dc flebus Geslis Frid. imp. : « Aderant, inquit, Cumanorum seu Laudensium consules de mediolanensium superbia
facientes querimoniam, praesentibus duobus consulibus eiusdem civitatis Oberto de Orto et Gerardo Nigro. ■
(() A\t onim : « Agebat tunc praeturam Mediolani Iacobus Malcorigia Placentinus, qui tentatum a Brunasio Porcha
novariensi de publico civitatis consilio opus confecit, adhibitis namque peritissimis viris redegit in volumeu
Consuetudines , quae Mediolani pro legibus servantur, easque caste servari mandavit • (Hist. patr. lib. XIII
ad ann. mccxvi).
(g) Attamen alterius antiqui codicis adhuc medio saeculo XV existentis superest memoria in Donati Bossii Chronico;
ait enim ille : « anno Domini mccxvii mediolanenses, cum nulla antehac statuta haberent, quaedam decreta
consuetudines sine contradictione nostra exerceatis, quas ab
Digitized by
855
duobus utique saeculis recentius ac authenticum exeuiplar has Consue-
tudines profert^ quas habet insuper alius propemodum coaevus (%) codex
nuper in praeclaro Perill. March. Iacobi Trivultii musaeo repertus, Sed
ambo ita crassis scatent erroribus, ut ex autograpbo neutriim descriplum
fuisse quis credere possit.
Attamen brevis haec legum collectio, ut aiunt, xxxji capitulis sive ru-
bricis distincta, et ut plurimum de iure et processu civili ac criminali,
de feudis, iurisdictionibus, decimis ac victualibus agens, atque oroDigenae
eruditionis, tesle lulinio, fruge referta quidnam nobis tandera exhi-
bet? Utinam res a praedictis scriptoribus affirmatae ita se haberent, ac.
vere a tot saeculorum iniuria immunes veteres Gonsuetudines evasissent 1
Invida namque antiquitate eas nobis magna ex parte ablatas fuisse
suadet ipsa codicum inspectio, nihil magis referentium, quam quarum-*
dam tantum Consuetudinum interpretationem. Rei veritas cuique legenti
clare patebit j nam anonjmus interpres persaepe magistri more ac "stvlo
modo de iis in medium interdum prolatis didascalice edisseril, modo
sententiam suam in incertis proponit, aut dubia iudicibus definienda re-
linquit ; hic veluti ex cathedra theoremata tradit vel distinctiones adducit,
illic vero quaestiones proponit, aut rationum momenta excutit, aut historica
ex oblivio eruit, aut denique prudentum responsa affert, ac si ad do-
cendum potius haec scripta sint quam ad praecipiendum; nam ibi, contra
assuetum statutorum morem, nihil deprehenditur , quod legis imperium
praeceptumve sonet. De his omnibus laudatus Verrius miratus iain fuerat,
ac dubius haeserat de talium Consuetudinum forma, quin veram codicis
naturam breviter definiret. Quae cum ita se habeant, ego in earo veni
sententiam, primaevi codicis scriptorem de iure tunc in civitate medio-
lanensi obtiuente tractatum excudere voluisse ad sui vel iudicum erudi-
tionem ac disciplinam, eumque ita dispositum atque ordinatum, ut iu-
risprudentiae forensis asseclae eo docerentur, qui mores recepti essent ,
» condunt , quae Consuetudines Mediolani dixere , quorum exemplum membranis scriptum adhuc apud me
» Donatum Bossum extat » . Falso, ut vidimus, scriptor noster asserit eo tantum anno Gonsuetudines conditas,
et nulla antea viguisse scripta iura ; nec omittam codicem a cl. abb. Fumagallio notatum < Vicende di MUano,
not. xi rag.), utpote tunc in Ambrosiano coenobio existentem sign. 168.
(a) Hunc describendum curavit anno mdcxvi Petrus Caesarinus, sic enim ibi legitur: « Volume di statuti et privilegi
vecchi de la citta di Milano prestatomi dal sig. Raphael Fagnani I. C. di Collegio, fatto trascrivere da Pietro
Cesarino. • In eodem relatus Fagnanus notas suas passim apposuit. Exemplari vero ambrosiano ita ille nomen
suum subscripsit, librum flde publica communiens : • Concordat cum originali existente penes me Raphaelem
Fagnanum I. C. Ven. Collegii I. C. Mediolani comitum et eqaitum prothonotarium apostolicum transcript. in
foliis septuaginta uno praesenti computato ».
L. S. «. Ego idem Raphael Fagnanus subscripsi mauu propria et sigillo meo obsiguavi • .
(I)) Cf. prae cacteris capit. XX de fttgnis; plura ibi leges scitu dignissima de singulari certamine.
11»
Digitized by
Google
856
quibusque sententiis Mediolani ius dici oporteret pro obscura illorum
temporum ratione. Licet vero summum reipublicae concilium auctoritate
sua hasce Consuetudines tamquam novas leges obsignasse nos lateat,
tamen satis compertum est eas firmissimi ac iuexpugnabilis maiorum
instituti ratione stricte servatas fuisse.
Triplicem iuris ordinem, ut alibi, ita et in mediolanensi republica a
civitatis restauratione viguisse docet libellus hic edendus, langobardicum
nempe, nondum ex toto abrogatum, romanum et municipale. Ipso tEdo-
barbo Augusto, praedictus consul Obertus de Orto coaevus de suis temporibus
ita testatur : « Obertus de Orto Anselmo suo dilecto salutem. Causarum,
quarum cognitio nobis frequenter committitur, aliae dirimuntur iure ro-
mano, aliae vero legibus longobardorum , aliae autem secundum regni
consuetudinem, quae quamquam sint variae, et quamquam secundum diver-
sorum locorum et curiarum mores sint diversae, nec breviter possunt tlici,
nec hoc libello facile comprehendi W ». Re vera post Constantiae foedus
maxima in Langobardicarum civitatum autonomia iuris factique mutatione
inducta W, ius langobardicum ac romanum, prout alterutrum victores
vel victi profitebantur (c ), fori dominium tenebant, interdum temperata
a consuetudine novum ius constituere nitente postea vero saeculo XIII
ineunte, novo hoc iure ex consuetudine et statutis (e) conflato ac legem
municipalem pariente , longobardicum ius (f) victorum ac exterorum lex
perseveravit, romanum vero subactae gentis vice sua illos iamiam supe-
rantis; sed hos omnes nova lex obligabat et iuxta eam urbis praetor
officium assumpturus se sententias laturum iurare omnino tenebatur K
Haec tunc fieri passim ipse suadet codex noster
(a) De Feudis, lib. II , tit. I.
(b) En quid hac de re libellus noster enarrat: « Istae vero solemnitates olim aute pacem Federici in usumfuerunt:
pace autem facta cum domino Federico imperatore, qui mediolanensibus et aliis lombardis plenam iurisdi-
ctionem concessit, magna ex parte eiusmodi solemnitates exulaverunt • (cap. XX de Pugnis).
(e) Id tamen in universum dicitur, excipitur enim ex. gr. « Pisana civitas a multis retro temporibus vivendo lege
romana, retentis quibusdam de lege longobarda, etc. » (Stat. Pisar. in prol.).
(d) « Superius dictum est de diversis iudiciis, quae more romanarum legum interdum, aliquando legibus lombar-
dorum, saepe etiam municipali terminantur » (capit. XXVII de Feudis).
(e) Quaedam statuta inter annos mccix et mccxv condita diligenter collegit laudatus Verrius in op. cit. pag. 67 et seq.
Nova ea codex noster appellat (cap. XI de Praescript.) , proindeque alia antea extitisse dicendum est, necmulto
antiquiora, cum tunc temporis statuta brevem agerent vitam.
(f) Langobardicam indolem sapiunt nonnullae in codice recensito constitutiones ; legimus enim : « In scacho similiter
de incendio el guasto fit pugna » (cap. XX de Pugnis) ; « actore postulante in blasmo ponitur. . . . nec denuo
blasmalur » (cap. I de Iudiciis Civilibus) ; « et guadiam dominis suis dare debeant. . . et propter guadiam bischi-
tiatam » (cap. XXIV de Onerib.); romanam vero praesertim cap. VII de Contract. et XIX de Ultim. Volunt.
(g) His ipse Obertus innuebat, docens: « Legum autera romanarum non est vilis auctoritas; sed non- adeo vim
suam extendunt, ut usum vincant aut mores » (0p. et loc. cit.).
(h) « Pronunciando tal sententia secondo la dispositione delle leggi appartinenti al comune di Milano et remoderate
nel tempo di Giacobo Malcoregia podesta in questa citla » (Corio Slor. di Milano ad ann. mccxxv).
(i) « Salvo quod per statutum novum factum tempore Brunasii Porchae potestatis Mediolani est ordinatum • (cap. XI
Digitized by
Google
85;
Quasdam Consuetudiues legum honore ac vi gavisas, de quibus nunc
mihi sermo est , statula paullo post invecta ^ reservarunt adamussim
custodiendas , sed paullatim eas evanuisse dicendum est , cum circa
annum mcccxcvi , langobardico romanoque iure , utpote personalibus
ideoque caducis, plane abrogatis, novae constitutiones edi coeperunt
et universos regionis incolas constringere, quibus in aliquo deficientibus,
ad romanum ius adhuc confugere licebat, ut ubique mos fuit, utpote ad
commune civilium gentium ius et veluti naturalem iustitiae fontem. Statu-
torum historiam persequi temporis lapsu latorum mei hic loci instituti
non est*, eam discere cupiens adeat eruditum saepe laudali Verrii opus
de illa fuse ac docte edisserens.
Sed qualiscumque sit codex iste, non nudum legis textum exhibens, ut
statutorum mos est, sed potius interpretationem praeseferens, magni nihilo-
minus est faciendus, cum hoe velustius iuris municipalis niediolanensis et
redivivae humanitatis documentum, non singularis magistratus iussa sed
populi voluntalis significationem exhibendo, nos Consuetudinum veterum
originem doceat , et interdum verum earum textum, licet rudiori stylo,
describat. Ab eo enim discimus, coacto ab aedilibus iurisperitorum me-
diolanensium conventu, ab eis flagitatuni esse, ut quas haberent Consue-
tudines sparsim tunc vagantes proferrent (quod illi, sacramento praestilo,
cuius forma sub codicis finem legitur, peregerunt), et iampridem Petrum
iudicem libellum conscripsisse de usibus fori mediolanensis sub certis litulis
dispositum atque digestum, cuius ordinem sequi placuit rudi illo saeculo,
quo mediocria quoque pro optimis habebantur. Adest insuper legis muni-
cipalis et statutorum diversis temporibus diversisque praetoribus conditorum
memoria, et nominatim eorum b, ? quae anno mclxx kalendis octobris in
ecclesia s. Theclae a reipublicae et iustitiae consulibus ibi recensitis edita
fuere; ex quo colligi debet mediolanenses per dimidium. fere saeculum
post vihdicatam patriae libertatem iure tum scripto tum tradito vixisse W.
de Praescript.) ; « et haec ita cum adiectione statuti facti tempore Gulielmi de Hardicho (corr. Andito) potestatis
Mediolani de morte furtiva » (cap. XX de Pugnis). • lta hodie de malo in bannito tenet, et etiam in aliis casibus,
prout in statuto novo facto tempore Brunasii Porchae » (cap. III Si aliquis in blasmo). « Sane per legem muni-
cipalem. . . . quae lex inter statuta reperitur » (cap. XV de Mutuo).
(a) « Consuetudines communis Mediolani in scriptis redactae positae sub rubricis de honoribus et districtis et condi-
tionibus, de decimis et de feudis de cetero vigeant et durent ac observentur, nisi quatenus reperiretur in
contrarium vel aliter esse specialiter provisum per ius municipale Mediolani • ; subiicitur tamen : • Consue-
tudines non allegentur contra iura scripta nec ad eas probandas recipiatur probatio, nisi quatenus recipiatur
in scriptis de iure municipali tantum • [Stal. Mediol. de Iurisdict. ann. mcccxcvi). Inedita hactenus baec statuta
egregius codex habet iu Ambrosiana Bibliotheca servatus, quae si praelo evulgarentur , non modicam in
sequioris aevi leges lucem conferreut.
(I>) Cf. cap. XII de Locat. et Conduct.
(c) Novocomenses quoque saec. XIII exeunle consu*.'tudinil)us et Ptatutis simul utebantur, in hoc municipalium legum
vohimine evuljratis.
Digitized by
Google
858
Mitto brevitatis gratia plura in eo volumine nota digniora, orania alioquin
penitioris antiquitatis exploratoribus illustranda relinquens* Tamen moni-
tum te, lector benevole , velim, quae adiecta sunt privatorum civiurn aut
iudicum acta notarum et additionum vice fungentia, magia magisque Con-
suetudinum mediolanensium seriem edictura esse, cum earum nonnullas
brevi hoc tractatu abesse ex dictis indubium sit,
A primaevis hisce fontibus statuta tum antiqua tum nova, quae inde
per tot saecula usque ad italicarum legum invectionem viguere w , mana-
ruriit, saepe ob varias temporum vicissitudines partim obsoleta expunctaque,
partim vero emendationem mutationemve, sed saepius incrementum per-
pessa, legum idcirco volumine in dies crescente. Accipias ergo, benigne
lector, qualecumque sit, famosum hoc apud nostrates exterosque medio-
lanensis historiae peritos et maxima nitens simplicitate opusculum, ex
codice Ambrosiano exscriptum et cum Trivultiano collatum sciasque
nullum esse librum tam malum, ut non aliqua parte prosit, ac in roaius,
ut ait Tacitus, accipi rem diu desideratam. Vale.
Datum Mediolani
Quinto idus februarias Anno Rep. Sal. mdccclxviii.
(a) Praesertim annis mccxlvii, mcclxiv et mcclxxxix lata, postea vero pluries. Saeculo autem XIV nbvae statutoram
reformationes castigationesque actae sunt annis mcccxxx et mcccli, Mediolani Johanne e Vicecomitibus spiri-
tualiter ac civiliter imperante; dein mcccxcvi, mcdxcviii et mdxii, quorum collectiones in codice ambrosiano
adunantur. Statutavero civilia Consuetudinum antiquarum, de quibus Mc loci sermo est, amplificationem tantum
exhibent.
Quae autem documenta subiiciuntur, ex tabulariis, ut fas erat, conquisita collegi ; Antonius Ceruti vero in
Bibliotheca Ambrosiana indicum custos, cuius arctissima necessitudine utor, aliquot adiectis notis multum
subsfdii contulit.
Digitized by
Google
85 9
LIBER
860
(MSVETVDIPM MEDIOLANI
Anni Mccxvi
Cuni olini Brunasius Porcha poleslas Mcdiolani A
de consilio civium in scriptis ordinasset, ut uni-
versas Consuetudines, quae in hac civitate de cetero
servarentur, rector sive potestas sequentis anni in
unum redigeret vel .redigi faceret, ut non aliunde
Consuetudines inducerentur, nisi quae in illo volu-
mine fuissent inventae, placuit omnibus et Iacobo
Malaecoxigiae potestati sequenlis anni * Gufredotuni
dictum Grassellum 0 ct Leonardum de Cruce D , Al-
bertum et Anricum de Marliano et Anselmum de Sexto
a virum hunc raendose Tristauus Calchus Brunascum Portam dicit
(Hut. Patr. lib. xm), sed Galvaneus Flamma (Manip. Flor.
cap. ccxlvhi, et Chron. mai. cap. mi) aliique scriptores Porcham
dicunt, exploratumque est saoculis mediis cognomen illud ita
nuncupatum esse, quamvis postea usque ad saec. xv de Porciis
vel Portiis varie appellaverint. Brunnsius iste patria novariensis,
communitatis consul domi fuit a. mcxcviii et praetor a. mccx, ac
Vercellis a mccxv praefuit.Koruin qnae pacisquaequebellisunt,
se exportissimum praebuil ; nam practer hanc Consuetudinum
collectionera, aliasque leges a se Mediolani latas, civitatis suae
slatutis ordinandis priraus incuhuit, ut forlur; armis insuper
inclaruil, quum blandralensium hominum divisioni, scripto tan-
lum iu vico Caroeriani factac, anno mcxcix, v idus auausti inter-
fuerit, et Vercellarum praetor factus placentinam duxerit oxpe-
ditionem, ac Galvaneo Flamma narrante, eo ductore « Thomas
» comes Sabaudiae facta de novo liga cum mediolanensibus
» venit Mediolanum cuin mille militibus. Tunc cives de Me-
» diolano invaserunt castrom s. Evasii die vi augusti et destru-
» xerunt similiter castruro Perpanisii , Rovorscballara, Bosna-
>» scum, caslrum Nigini et Garlascum. Insuper marchionem
» Pyrnasii supei averunt » ( Chron. mai. cap. mi ).
Porciam familiam adhuc saec. xu et xm florentem indicant
practorum et consulum diplycha; Rinaldus enim domi consul
iustitiae fuit a. mcliu et mcliv, lacobus a. mclxxiv, Matthaeus
a. mclxxxxii et mclxxxxv; Bouifacius a. mccxxxxv ac Petrus
a. mcclixxxii et mcclxxxxiii eodem muuere perfuncli sunt.
11 Verius huius nostri ea tempestale praetoris nomen exhibet Tri-
stanus Calchus, narrans: <• agebat tunc praeturam Iacobus
» Maiacorrigia placentinus », secutus Galvaneura Flammam
(Manip. Flor. cap. ccxlix et Chron. mai. cap. ult.) ot Micbae-
lem Pizolpassum (in Hutor. Mediol), aliosque.
c Gufredonem Grasillum legis in Cod. Ambros. Uunc Galvaneus
Flamma Guidotum appellat, et Placentiae a. mccxv eum prac-
fuisse testatur in Manip. Flor. ad annum.
i> Appellal hunc G. lulinius Lconardum de Curle, nescio qua ratioue
(luctiis.
a et Pctruin Iudicem ct Monacum deVilla el Gasparum
Menclotium * et Arnoldum de Boinbellis et Musso-
nem Sallarium et Vicecomitem de Rezolio et Ga-
sparem et Othonem de Orto et L. Retrotum viros
discretos B eligere, quos sacramento, ut infra c , ad
haec astrinxit, uL praefatas Consuetudines inqui-
rerent et in scriptis redigerent, sicut a praeno-
minato Iacobo potestate Mediolani fuerat ordina-
tum. Qui volentes ea quae iuraverant, ad finem
congruum perducere, convocatis huius civitatis iuris
peritis D , illis dislricte praeceperunt, ut si quas Con-
suetudines haberent, illis ostenderent. Receptis vero
Consuetudinibus et quibusdam ex illis sparsis super
quibusdam capitulis quae habuerant, habitoque E
et inspecto libello , quem dtctus Petrus iudex de
b Consuetudinibus civitatis Mediolani sub certis tilulis
studiose posuerat, sequentes eundetn ordinem tra-
ctandi et titulorum p , quos dictus Petrus scripserat,
hanc compilationem sive editionem de diversis Con-
suetudinibus civitatis Mediolani in praenominato
libello Petri scriptis et quibusdaui aliis ad perpe-
tuam menioriam et singulorum utilitatem in scriptis
redegere, et eas praedicto priori °, sicut astricti
a Morlotium dicit hunc virum Cod. Trivult. certe ex errore, cum
antiqua sit mediolanensis Menclotiorum familia, qua Adelmanus
arcbiepiscopus ( dccccxlviii - dcccclui ) exortus est.
B Plurium horum sapientum virorum integrum nomen iniliali tantum
littera in codice descriptum ex Iulinio (lib. xlix) restiluimus ,
cui forte documenta in historia sua conscribenda conquisila
illorum nominum notitiam suppeditarunt. Trislauus Calcbus
hos Consuetudinum collectores asserit fuisse « Guffredotum
» Grassellum, Albertum Marlianum, Leonardum Crucium, Ga-
» sparem Menclotium, Vicecomitem Rizolum, Othonem Horlum
» ac paucos quosdam alios • (Hist. Patr. lib. xm , pag. 979).
c Cf. capit. ultim.
d « viris perilis » ( Cod. Ambros.).
K « habito quoque » (Cod. Atnbr.).
v « titulum » (Cod. Trivult.).
<; Fortasse praenominato Iacobo Malaccorrigiae praelori medio-
laneusi.
Digitized by
Google
86t
LIBER CONSVETVDINVM
86 3
fuerant, consignaverunt. Verum quia causarum aliae a
sunt civiles, aliae sunt criminales, et civiles saepius
agitantur, a civilibus causis nos praenominati ad hoc
electi incipiendum putavimus, quarum ordo talis in
nostra civitate servatur. In primis
I. Rubrica de iudiciis civtlibus.
Si quis de alio querimoniam deponere voluerit,
per executores voluntate consulis vel sui nuntii
fit conventio. At qui executores requirant reum *,
nulla recepta pecunia , per ambitum civitatis in
domo, ubi qui convenitur, habitat; extra civitatem
vero vel in domo vel in vicinia sua sufficiat si
fuerit requisilus, ut responsurus certa die praefixa
ante consulem veniat; et si non venerit, in proxima
dominica in concione in blasmo » legitur. Et si in
eo steterit rei vindicatione conventus, in possessio- b
nem rei, de qua quaeritur, iudicis auctoritate actor
mittitur, ut taedio affectus veniat responsurus c .
Quain possessionem infra annum veniens secundum
ordinem D recuperat, praeslita satisdatione et solutis
expensis B . Post annum vero ex secundo decreto
• Ita hacc vox corrigenda videtur ex rerum sensu, quamvis in
utroque codice legas rem, amanuensis oscitantia penitus pro-
lapsam.
b Blasmum appellabalur reprehonsio vcl recriminatio vel potius
poena quaedam banno minor in iudiciis ei indicta atque irro-
gata, qui diu contumax esset. Barbara prorsus vox, cuius
mentio est et in Slatutis Novocometuibut boc voluraine editis
(cap. ccxnr, P. I, col. 93). Qui hac poena mulctabantur, ad te-
stimonium reddendnm in iudiciis inhabiles flebant, ideoque mi-
nime admittcbantur; sed de eo qui bannum subierat, statutam
fuit, quod • damnum rel inhiria aut quodlibet malum in persona
» vel rebus banniti in perpetuo impunitunr maneat » ( Contuct.
cap. m).
c « Taedio affectus « diclio saepe occurrens in nonnullis civitatum
statutis, sed in Glossorio Ducangiano desiderata, difficilis est
interpretationis. Dabalur illo aevo possessio taedialis contra
minores, mentecaplos , furiosos vel bona vacantla, vel contra
quoscumque non daretur bannum. Actionem banc institucrunt
maiores nostri in contumacem, ut in ius venire cogeretur. Uaec
vero leguntur de possessione taediali in Statutis Mediolani:
« Pfeque possessio taedialis praetextu citationis censeator esse
t dala contra baeredem nec minorem nec aiiatn personam
• nec universitatem , quibus datur bannum, nisi relatio ser :
» vitoris reperialur prius esse redacta in aclis iudicis, nec aliter
» valeat bannum, contumacia nec possessio taedialis » (Slat.
Afediol. ed. a. mdlii, cap. xv). Iterum: « Nullus iusdicens possit
» nec debeat concedcre aliquod praeceptum intrandi in pos-
» sessionem aficuius rei immobilis, nisi citato eo qui esset in
• possessione seu tenuta. Et praedicta non vendicent sibi locum
» in exequotione sententiae vcl praecepti facti in confessum
» nec in illis casibus, quibus praecessit possessio taedialis ct
• valt procedi ad accipiendum possessionem corporalem etc. »
(Ibid. cap. ctv). « Praeteritis octo diebus post terminum com- </
» parendi assignatam, non possit dari bannum nec possessio
• (taedialis), quae datur loco banni occasione illius cilationis
» sive termini. Infra illos autem octo dies possit dari bannuin
» sive possessio contumaci ad petitionem eius, qui comparuerit
» in termino * {Jbid. cap. xm ). Alia ibidem de hoc habentur
in cap. cur, ad quod iectorem remitlimus. Exemplum posses-
sionis taedialis a mediolanensi iudice datae legas in not. ad
cap. cxcir Stat. Jfovoeom. P. I.
o « Secundum iuris ordinem » verisimiliter inteiligendum.
b 3foni(uiu beio lectorem veliraus nos ad uniuscuiusquo capituli
barum mediolanensium Consoeludinum explicationem iilnstra-
tiouemque documenta ex autheoticis priralorum vel iudicum ct
coosulum actis adiicere oplavisse, quae ex nostra sententia
meiior apiiorque est legum explicandarum ratio, cum ita quis-
que conspicere possit, quomodo magistratuum imo reipublicae
ipsius edicta revera in practica et activa vitae publicac ac
familiaris acla traducerentnr. Sed uiagnopero nobis dolendura
cst, cum unoquoque capituio documenta ad rcm facicntia
sociare non semper poluisse, licet innumera ferme nobis ades-
icnt id gcnus acta ; sufficiant ergo quae in medium aflerimus.
possessor efficrtur, qui antea in possessione mis-
sus fuerat, ut taedio affectus veniret responsurus.
Ac primo, integram cuiusdam disceptalionis inter Nazarium
praepositum ecclesiae s. Ambrosii Mediolani et Acerbum Tesum
in servitutum aquarumrevertcnllsdescriplionemexhibereprae-
stat in sequenll sententia a. atcLxixvn prolata, qua utriusque
liligantis iura hinc inde exponuntur perpendunturque ; ut inde
pateat qua ratione tunc iudicia civiiia proccderent, quibusque
consiliis sententiae proferri a magistratibus iostitiae et reipu-
blicae solerent; in sententiis eniro suroroatim lota controversiac
phasis ante extremam eius deflnitionem enucleabatur.
« Die lune, priroo die mensis iunii. In brorieto consulatos
» Mediolani sententiam protulit Guilielmus iudex, qui dicilur
» Calzagrisia cousul Mediolani, et cum eo Presbiter, qui dicitur
» Marcellinus, similiter consul sotius eius, de lite que verte-
» batur inter domnum Kazarium prepositum ecclesie s. Am-
» brosii nomine ipsius ecclesie et ex altera parte Axerbom
• Tesaro. Lis enim talis erat. Petebat ipse prepositus quatinus
» iamdictus Axerbus stopparet fossatum, per quod ducit aqoam
» ad vineam suam, et relevet fossalum vetus in pristinum slalum,
» quod vadit ab ecclesia s. Martini de Garbaniate usque ad
» Bivumfrigidum , quatenus extenditur iuxta sedimen soum
» asserens viis publicis illius loci Garbaniate nocere propier
• aquam , que de vinea sua per ipsas vias spargitur, et quia
» fossatum predictum non evacuatur, in via aqua ingurgator.
• Inquiens quoque ipsum Axerbcm, ut predictum fossalom
• evacucl, per sentenliam condempnatnm fore, cuius nolicie
» bostendit instrumentum. E conlrario prediclus Axerbus fos-
• satum supradictum, per quod ducit aquam ad vineam suam,
» non debcre stoppare quia non nocebat viis publicis, et in
• suo fecerat, respondebat. Aliud vero fossatum se velle in
• prislinum statum, sicut condempnatus fuerat, relevare oon
» negabat. His et aliis auditis, visa quoqueipsa discordia,
» prefatus Guilielmas suprascriptum Axerbum ut fossatum, de
» quo condemnatus fuerat, quatenus extenditur iuxla sedimen
» suum, ita relevet et expediet, u» aqua per ipsum libere in
» alveum Rivifrigidi vel in xoratore molendini ipsius Axerbi
» per terram eiusdem Axerbi sine obslaculo dceurral. Preterea
» ut aquam, qoam ducit ad vineam snara per aliud fossatum,
» ita in ipsa vinea vel super suo retineat, vel in predictum
» alveum aut xoratore redire faciat, quod in vias publicas
» ipsius loci nullo modo perveniat vel decnrrat, similiter cen-
» suit. Ne autera aliter stopparo cogatur, absolvit. Et sic finita
» est causa. Anno dominice Incarnationis milleximo cenlexiroo
» octuageximo septirao , suprascripto die , scilicet primo die
» mensis iuuii, indictione quinta.
« Interfuerunt Baldicionus Starapa , Anricus de Marliano,
» Vestitus de Gallarate, Guercinus de Hostiolo, Argirotns Ru-
» beus, Aibertus FoIIator, Costobius Becicius, Lanterins Canis,
» Marcbisius de Porto; de serviloribus lacobus ue Rivolta,
» Mnsso Moronus.
> Ego Guilielmus Calciagrisia iudex et consul censui ut supra
» et subscripsi.
» Ego Guilielmus iudex Cainarca consol subscripsi.
» Rogerius Bonafldes iudex subscripsi.
» Ego l'go, qui dicor de Castegnianega , sacri palatii nola-
» rius ac missus domini Federici imp. scripsi. •
. (Ex autogr. in arch. Canon. t. Ambrot. Mediol.!.
lidem in bac sentenlia viri inter se, versa tamen vice,
disceptant, ncmpe qui antea actor, nnnc reus est; enqoomodo
lis se haberet, et quaenain sententia liti flnem imponeret:
« Die lune , primo die mensis ionii. In brorieto consularie
» Mediolani sententiam proluiit Guilielmus iudex, qui dicitur
» Calzagrisia consul Mediolani, et cum eo Presbiter Marcellinus
» similiter consul solius eius , de lite que vertebatur inter
• Axerbum Tesum de civitale Mediolani, et ex aiiera parte
» domnum Nazarium preposilum ecclesie s. Ambiosii nominc
» ipsius ecclesie. Lis enim tali» erat. Petebat ipse Axerbus
» quatinus suprascriptus prepositus seu canonica s. Ambrosii
» aufierant trabes et palos, quos habent in fluraine Rivifrigidi,
» et clusam destruant, et ut de cetero predicta non faciant,
» et similiter ut rustici ipsius prepositi non abstrabaul aquam
» de ipso fluioine , inquiens viis publicis et lerris et pratis
» suis, que habet in loco Garbagniate, nocere; nec ex ipso
» flumine aquam trabere cum incomodo acolentium Ucere,
>• naaxime cum multis sentenliis aquam ex ipso rivo non posse
» estrahi, nisi certis diebus sit iudicatum, quarura sentenliarnm
• instrumenta suprascriptus Axerbus hostendit E contrano
<• ipse prepositus pro se et suprascriptis rusticis respondens,
» se et suos rusticos clusam iu ipso flumine faccre ct ea aqua
■ ad irriganda sua prala nti possc, maxime cum longe ipsios
Digitized by
Google
863
MEDIOLANI
864
I'-
i
f
f
Aiiquando tamen in nostra civitate obtentum fuit, et a
etiani hodie obtinet, si placet actori, ut sine aliquo
» Axerbi predia distenl, firmiler proponebat, et super eo qued
» clusa seu aqua ipsi Axerbo nocerct , suos Axerbus induxit
• testes. Bis et aliis auditis, visa quoqoe ipsa discordia, pre-
» fatus GuUielmus suprascriptum prepositum pro saprascripta
» ecclesia et pro suprascriplis rasticis condempnavit, uttrabes
» et palos, quos m alveo ipsius flnminis positos babent, per se
» vel per alios seu clusam auflerant et tollant, et de cetero
» nec ipse prepesitus nec rustici apponant seu faciant, sed
» tamen ut a sero sabbati ab hora vespertina in antea usque
» ad aororam diei lune liceat preposite clusam de assibus fa-
» cere, ita tamea ul nihil in lecto ipsius fluminis iU
» iudicalum pluribus sententiis cognovit, et ea aqua tunc uti
» ad irriganda predia sua. Sed tamen ut tunc eam aquara in
» sno retineat, aut in predictum atvemn reverti faciat, ita quod
> prediis sive pratis ipstus Axerbi vel vie publice non noceat
» censuit. Et sic finita est causa. Anno dominice incarnalionis
» millexhno centeximo ectuagesimo septimo, suprascriplo die,
» indictione qniata. » b
(Testes, consules et notarius iidem, qui in charta praecedenti
huius diei leguntur). (Chart. aut. in arch. eod.J.
E contra in altera hac sententia Acerbus Tesus actor in causa
extiterat adversus ISazarium ipsum praeposilum, partibus inde
mutatis; sed post disceptationem actor a sua petitione destilit,
quin tamen ii conventiones nonnullas inire omilterent in ser-
vitutum re, de quibus lis agitabatur, qua ratione itidem nova
eansa ad finem adducta est :
« Die lune quarto kal. septembris. In consulalu Mediolani
• sententiam protolit Gigotus, qoi dicitur de Mairola, consul
» Mediotani, et cum eo Azo de Pusterla et Iacobus Garabarus et
» Ariprandus, qni dicitur Murigia, et Ambroxotus de Comite
• similiter consules solii eius, de lite que vertebatur inter
• Axerbum Tesum de civitate Mediokini , et altera parte do-
» mnum Nazarium prepositum ecclesie et canonice s. Ambrosii
» nomine ipsius ecclesie. Lis enim talis erat. Vetebat ipso
» Aierbos qualinus suprascriptas prepositus pareret sententie
» late interse et ipsum prepositum per Guilielmum Calzagrisiam
• tunc consulem Mediolaui , de clusa et trabibus et palis aufle-
» rendis cx flumine Rivifrigidi, et de cetero non immittendis,
» et ut nichil imponat in predicto flumine, sicut sententiatum c
» est. Predictus vero prepositus se predicle sententie parere
» velle, sicut in noticia eius coutinetur, confitebatur. Quapro-
» pter cum ipsi consules vidissent quendam traversagnium
» apositum esse in ipso flumine, precepit ipse Gigottus eidem
» preposito, ut predictum traversagnium inde auflerret, et ut
• predicte se.ntentie pareret ei iniunxit. Insuper postulabat
» suprascriptus Axerbus, ut prefatus prepositus fossatum novum,
» quod fecerat tieri iuxta predictum rivum ad locum ubi di-
« citur in Credario, explanaret, et aquam ex ipso flumine per
» predictom fossatum non traheret, asserens ei non licero
» aquam de ipso flumine trahere. E contra ipse prepositus sibi
» licere respondebat. Cumque lis ipsa diu esset agitataet quasi
» ad sententiam perventum, prefatus Axerbus ab ipsa petitione
» destitit , et ipsi petitioni renuntiavit , eo salvo ut non liceat
» ipsi preposito aquam de ipso flumine per predictum fos-
» salum trahere, ita ut molendino ipsius Axerbi noceat.idest
» non liceat trahere nisi a sero diei sabbati usqoe ad diem
» lune in mane, et tunc ita ut ipsa aqua in terra ipsius pre-
» positi consumatur, aut in predicto flumine revertatur. Cui
» renuntialioni et propositioni suprascriptus Gigotlus annuens
» ipsom prepositum ut predictam aquam atio modo , nisi ut d
» supra dictum est, de ipso flumine non trahat, condempnavit.
» Insuper prccepit ipse Gigotlus eidem Axerbo, quatinus clu-
» sam unam superius a molendiuo suo, sicuti ipse Gigottus
» simut cum Ambroxoto de Comite iam atia vice ei prece-
» perat, arbilrio Anselmi Viroli usque ad dies triginta faciat.
» Et sic finila est causa. Anno dominice incarnationis roille-
» simo centesimo ocluagesimo octavo, suprascripto die, indi-
» ctione sexta. Unde due noticie uno tenore scripte sunt.
» lnterfuerunt Lanfrancus Tesus, Mainfredus de Castellelo,
» Vicinus Guaitamaccus , Arnaldus iudex de Canturio, Girus
» de Terramala, Designatus de Busti, Oldo Balbus, Guidottus
» Malastreva; de servitoribus Iohannes Bellus do Rivolta,
» Avianus Gambarus.
» Ego Guilielmotus de Aliate consul subscripsi.
» Ego Rogerius Bonafides iudex subscripsi.
» Ego Ariprandus iudex, qui dkor Murigla, consul mterfui
» et subscripsi.
» Ego Ugo, qui dicor de Castenianega , iudex ac missus do-
» mini Federici iniperatoris scripsi. »
(Ejc aulhcnt. iu areh. Canon. t. Ambros. Mei.).
blasmo dato ei, qui rei vindicaiione conveniebatur,
eo requisito et nolente venire, actor in possesswv
nem rei, de qua quaeslio mota fuerat, mittebatur
et mittilur. Si vero quis in blasmo, ut supra dictofn
est, positus praeterierit, de eo exire »on potest, ai
de civitate fuerit, nisi solidos x terciolorum communi
Mediolani solverit vel pignus dederit, et sacramen-
tum veniendi ad iudicem ad rationem faciendam
actori subierit A .
Si vero extra civitatem fuerit, duodecim denarios
ultra praedictam poenam colligentibus blasmum de-
pendat, ex quo exactor blasmi et bannorum pro eis
exigendis civitatem exierit, sive exactor ab exactione
reversus fuerit, sive non.
Sed si plures in simul stantes ad unum panem
et vinum pro eodem debito et non ex causa ma-
leficii in blasmo vel in banno positi fuerint, non nisi
unum bannum vel blasmum et unam locairam *
solvere compellantur.
II. Si personali actione quis comeniatur.
At si personali actione quis conveniatur, ut su-
perius dictum est, (etj in blasmo fuerit positus, omnia
quaecumque dicta sunt circa personam blasmi, ser-
vantur, nisi quod in possessionem rei, de qua actor
est, mittitur, qui in rem actione agebat, secundum
mensuram declarati 0 debiti; quam possessionem
reus postea veniens quandocumque, et idoneam sa-
tisdationem ofFerens et expensas paratus solvere,
recuperat, nisi post tempus a iudice statutum, post-
quam in possessionem missus fuerit actor, et nisi
iterum citato reo et venire contemnente, res illi in
solutum data fueril per iudicem vel eius iussione
distracta.
III. Si aliquis in blasmo praeterierit.
*> Haec ubi in blasmo quis praclerierit; si vero
infra tempus, antequam praetereat, per 9e vel per
k Fortasse intelligendum : « et sacraroentum veniendi ad iudicem
» ad ratiouem faciendam actori praestilerit. »
B Pretium locationis vel quaevis pensio locaira dicta fuissa videlur.
Uuic inlerpretationi consouare videtur glossa marginalis in
Cod. Ambros. hoc loco legenda: « quod stantes simul ad unicam
» solutionera compelli possunt. » Attamen locarium interpre-
tatur pretium locationis vel conductionis , vel etiam quaevis
pensio vel agrorum assignatio , et legitur in Annal. Franc.
Bertiniani ad ann. dccclxxxii: « Venientes autem primores
» parlis illius regni, quae ipsi Ludovico in locariura data
» fuerat etc. », alibiqae passim in eod. op. Vox notaVarroni
lib. iv Dc Ling. Lai.
c i hic vero secondum mensuram delineati debiti etc. » (Cod.
Trivult.), sed, ut videtur, mendose.
D Quidnam blasmi nomine veniret , iam in Statuti» NovocomvntibuM
in nota H ad cap. ccxuv , P. I, et in nota ad cap. i harum
Cojuuctudinui» dictum est; nunc integrum ibi documeolum in
mcdium allatum referimns, ut evidentius qoo fieri pofest eius
vocis significatio intelligatur:
« Die iovis septirao die ante kalendas novembris ia cWitale
» Mcdiolani sententiam protulit Johannes iudex , qui dicilur
» Zavatlarius consul de lite quae vertebatur inter Richar-
• dum Salvaticum de civitate Hediotani, et ex altera parte do-
» rainum Guifredura prepositum ecclesie et canonice sancti
•> Ambrosii. Lis enim talis eral. Postulabat ipso Rkhavdus qua-
» tinus suprascriptus prepositus dinritteret sifei petias duas terre
» iacentes in territorio de loco Axiliano , qae fnerunt Alberti
» de Ecclesia de eodero loco, bona cuius sunt ei pignori obiigata
i pro libris quatuor (erliolomm sortis, aot tolteret ei ipsos
» denarios, salvo inre dbpendii et guederdoni fact» et fnturi.
» E contra ipse prepositos predictan tcrram dtmittere ei istam
» pecuniam solvere rccusahat, drens ipsum Riehardwn prius
111
Digitized by
Google
865
LIBER CONSVETVDINVM
866
sufficientem nuntium venerit, ut de eo blasmo exi- a At si in banno praeterierit, et volens pignus extj.
matur, non audiatur, nisi iuraverit stare mandatis
consulum de ratione facienda, vel nisi pignus de-
derit tantae quantitatis, quanta est pecunia quae
petitur, et denarios duodecim pro lectura solverit;
et tunc consul sive vicarius ei^is, recepto sacramento
vel pignore illo et denariis xn pro Jectura, dato illi
termino, qui in lectione blasmi positus fuerit, per-
stringet *, ut tunc ad iudicium responsurus accedat,
et sic de illo blasmo eximatur et eius lectura can-
cellatur, et scribitur in lectura blasmum, qualiter
iuravit vel pignus dedit standi mandato consulis de
iustitia facienda; et si ad terminum praefixum post
illud sacramentum vel pignus praestitum non venerit,
non denuo blasmatur, sed in banno scribitur et legi-
mationis causae dare non audiatur, nisi soL xx com-
muni Mediolani prius solverit pro illo banno; et
si fuerit extra civitatem, sol. n solverit ultra illos
sol. xx illis qui banna et blasma exigunt, vel com-
muni Mediolani, ex quo exactor pro bannis illls
exigendis civitatem exierit vel inde reversus fuerit
Sed si aliquis quacumque ratione blasmatus fuerit,
et eo blasmo praeterito, in eo per triginta dies per-
manserit, postulante eo qui eum fecit in blasmo
poni, in banno scribitur et legitur, de quo exire
nbn potest si fuerit civis Mediolani, nisi sol. u
pro lectura communi Mediolani dederit, et sacra-
mentum standi iudicio ad rationem faciendam actori
fecerit; sed in hoc casu pignus dare non cogitur,
tur propter periurium, quia praestitum sacramentum b sicut ille qui sacramento non servato bannitnr, ut
non servavit, sive quia post pignus datum ad ra-
tionem faciendam non venit; et si antequam in
banno praetereat, venerit volens inde eximi, audiri
non debet ille qui iuravit, nisi prius pignus de-
derit vel campsorem * vel alium manulevatorem.
Qui manulevator si sit idoneus arbitrio niaioris
partis consulum, illius canevae c recipi debeat tantae
extimationis, quanta erit causa quae contra eum mo-
vebatur, et solidos n pro leclura similiter solverit;
nec amodo eius iuratoriae cautioni creditur, quia
semel deieravit , sed pignus datum interea apud
cancellarium D consulum iustitiae permanebit,donec
controversia , quae contra eum movebalur, fuerit
sententiata vel amicabili compositione sopita.
» debero convenire debitores ct fidciussores, qoos habct, dc
» ipsis denariis, seu beredes eorum, qoam babcat regressum
» ad ipsom prepositom seu ad prcdirtam terram. Richardus
» vero omnes debitores et fideiussorcs et beredes eorum a so
» conventos esse et in solutione defccisse dicebat, ita quod in
» blasmo eos poni fecerat, et quidam ex descendentibus eorum
» bereditatem paternam repudiavcrunt. Dictus autem prepo-
» sitos allegabat eum pro alia debito et non pro isto blasmum
» dare fecisse, quod ipse Richardus diuitebatur , imo et pro
» boc debito blasmum dare fecisse asseverabat. His et aliis
■ audilis, prefatus Johannes dato sacramento eidem Ricbardo
» et ab eo prestito, qood pro predicto debito blasmura
» dare fecerat, predictura prepositum ut prefalas petias terre
» eidem Ricbardo dimittat, aut istas libras quatuor ei persolvat,
» condempnavit. Et sic finita est causa. Anno Dom. Incarna-
» tionis millesimo ducentesimo septimo, suprascripto die, indi-
» ctione undecima.
» Interfuerunt Guilielmus Cazza , Ravellus de Fagniano et
■ » Johannes Bonus Baptitor et Pelrinus de Campo ; de servi-
» (oribus Albcricus Mirabelli. (
• Ego Martinus de Camenago consul subscripsi.
» Ego Johannos Zavatarius consul ut supra censui et sub-
» scripsi.
» Ego Bonifatins qoi dicor Cultisius iudex subscripsi.
• Ego Ugo, qui dicor de Castegnianega , iudox ac roissos
» domini Federici Imperatoris scripsi. »
(Charta in tabulario Canonic. Baiilicae s. Jmbro». Med.)
Perperam, ut quisque vidct, legitur in utroque codice: « dato
» iliis tormino, qui in electione blasmi positus fuerit, per-
» fringet » etc.
Fortasse legendum « cnutionem vel sponsorera. »
« tamen » in Cod. TrivuU., et « camerae » in Ambrot.
« camerariom » (Cod. Trivult.), sed melios « canerarium »; non-
dum enim minister cancellarios consulum in rerumpublicarum
Langobardiae administratione institutus fuerat, ut ex carom
sfatutis eroitur; aderat otique Mediolani iam canevarius con-
sulom, ut habemus ex Galvaneo Flamma , qui narrans insti-
tntionem duodecim coosulura communitatis et octo consulum
mercatorum anno mclxxii factam addit: • et foit faclus unus
» canevarius» sive aerario praefectus (Chron. mai. cap. cmii).
dictum est superius.
Item per nostram consueludinem per testes pro-
bari directo non potest bannum vel blasmum vel
interdictum vel emancipatio, vel quod carta sit libel-
laria, nisi ubi de quarta agitur, quo casu defertur
sacramentum haeredi, ubi instrumenta deficiunt,
sicut infra de quartis dictum est.
Blasmati vero, de quibus superius dictum est,
et de quibus inferius dicetur, et banniti ad testimo-
nium non admittuntur. Hoc hodie, scihcet quod
blasmati non admittuntur ad testimonium , per sta-
tutum Mediolani mutatum est, quia ad teslimonium
admittuntur; nec ad iustitiam suam consequendam,
donec in blasmo vel banno fuerint, nec in aliqua
c administratione civitatis vel officio per novam con-
suetudinem, si manifestum fuerit, recipiuntur. Et
illud, scilicet quod ad iustitiam * suam non admit-
tuntur, in quibusdam casibus per statutum immu-
tatum est , et iuxta statutum servetur. Si vero per
ignorantiam fuerint in aliquo officio vel administra-
tione civitalis assumpti, ct postea cognitum fuerit
eos esse in banno vel in blasmo , nisi infra xv dies
se rationabiliter fecerint extrahi ab officio sive
administratione cessabunt et ulterius eo anno non
recipiuntur.
Damnum quoque vel iniuria aut quodlibet nialum
in persona vel rebus banniti in perpetuo impuni-
tum maneat. Hoc hodie de malo in bannito tenet
et etiam in aliis casibus, prout in statuto novo
' facto tempore Brunagii Porchae potestatis Medio-
Jani continetur c .
Item si quis tempore quo causa rei publicae absens
fuerit, in blasmo vel banno per requisitionem vel
* Subaudi « ad iuslitiam~suam consequendam » etc.
b « eximi » (Cod. Trivult.).
C Statuti huius texlus temporum aut hominum ininria deperiit
Fallitur ergo cL Gabriel Verrius docens Brunacio Porcba
praetore non alia quidem condita statuta, sed veteres tantam-
modo Consuetndines in scripta fuisse relatas. Tradit enim
Corius praetorem illum plures edidisse leges, ul inferios di-
cendum erit, et praecipue statoerat ne peconiae foeneratores
pius doobus solidis pro libra a debitoribos annualini exige-
rent, neque debitor triennio exacto ad debiti soi sotationem
cogerelur , nisi creditor pccuniam suam repeteret aut ille o>
bitum confiteretur. Insuper praeceptum est, ut rustici quotannis
iurare tenerentur se terrarnm locatarum fructus domino suo
sedulo impensurog.
Digitized by
Google
867
MEDIOLANI
868
per .erminum statutum praeterierit, non noceat cui a a nostro non possit sacramentum cabtmniae exjgere,
datum fsuerit bJasmum vel bannum , sed sine aiiquo nisi in sua terra fiat.
pretio de eo exhnaiur.
Reo citato et ad causam venientt ante eonsulem
ab actore ex ordine (uisi * fuerit a soL v infra,
quo casu sit in arbitrio consulis) libellus conven-
tionis offertur, qni cootinet causam certam seu
sumn factum intentionis ilHus qui agit, et dies
porrecti libeUi mserrtur in libelta 7 et consnl octo
dierum ex ordine vel plurium tempus respondendi
tribnit, quod tempus per tabeUiones scribitur, si
phvcet alterutri partium.
Die autem respondendi adnreniente, si reus con-
ventus non venerit, actore postulanle, in blasmo
ponitnr et proxima dominica legitur, ut supra
dictum est de eo , cui nondum Hbelius. oblatus esL b
Iilo antem veniente, si nihil in personam actoris
iuerit obiectum, aut super conceptione (ibeUi nul-
lum emerserit dubium, causa initiatur *, et pignus
ab actore et reo Hte contestata exigitur, et dies
dati pignoris et inceptae Htis per eos tabelliones,
qui ad pedes consuhrm sedent, in actis publicis
scribitor , ut appareat ex ip&a scriptura infra quod
tempus consul causam ipsam debeat terminare. Et
liaec pignoris datio denuo G inventa est; antiquis
enim teinporibns nonnisi tempore datae sententiae
pignora exigebantur ab actore et reo.
Et baec nobis placent tum propter consuetudinem,
et tmn propter statutum novum factum tempore
domini Brunagii Porchae potestatis Mediolani.
Lite vero, ut dictum e&t, sic incepta, absque sa-
cramento calumniae* inter subditos iurisdictioni Me-
diolani causa examinatur, et actio ex necessitate pro-
ponitur; at si phires propositae fuerint actiones ab
actore, ad electionem iUarum actionum olim non
coarctabatur , nisi prope finem causae.
Confessiones quoque fiunt, quae omnia, alterutra
parthun postuiante, per iam dictos tabelliones se-
dentes ad pedes consulum in scriptis rediguntur,
et cuicumque volenti ex litigatoribus tribuuntur.
Haec siquidem nobis placent cum hac additione,
videlicet quod propter inceptam actionem ab advo-
cato propositam, actor ius sumn non amittat, dum-
modo per eum aut per advocatum suum factum sit
bene propositnm; nec ideo actor amittit ius suum
in eodem iudicio, et pro eo iudicetur.
Si vero inter duos extraneos vel inter extraneum
et aliquem iurisdictionis Mediolani controversia ex-
titerit, alterutro iilorum postulante, secundum iuris
ordinem sacramentum calumniae praestatur : sic
enim visum fuit antiquis sapientibus Mediolani con-
gruum propter nimiam causarum frequentiam et
inutilitatem earum ad evitanda periuria, quae saepe
fierent, ut sacramenta calumniae cessarent, et no-
bis placet cum hac additione , videlicet ut extraneus
k Intellige « nisi eausa fnerit • etc.
B Perperam « Gniatur <> legitur in Cod. Trivull-
c Reclius heic legeremus ■ de novo ».
» Cf. quae de sacramento calumniae dieta sunt io not. 78 ad
cap. ccliv Siatut. Novocom. hoc volonuae editorum.
Si qua vero partium instrumento in causae exar
minatione utatur, alteri parti sine die et consule
petenti illud exhibere cogiiur, nuUa habiU difie-
rentia, reus sit vel actor, qui sibi dosiderai mstru-
mentum exhiberi.
Verum cum die et coasule instrumentum exhibere
non compellitur, aisi consentiens fuerit petitioni *
vel productioni testium, propter quam super falsi-
tate instrumenti secundum consuetuduaem nostrae
civitatis in ea causa renunciaverit ; et hoc ea coo-
sideratione obtentum est, ne visis alienis instrur
mentis, alicui partium materia inducendi similes *
testes praeberetur.
Si autem factum, pro quo quaerunt, fuerit nega-
tione dubium, et alterutra pars voluerit producere
testes, tempus ipsius consulis arbitrio ad eos in-
ducendos statuitur, et per iam dictos scriptores
sedentes in banchis scribatur; quos si per se m-
ducere non potuerit qui productionem fieri desi-
derat, ad testimonium veritatis perhibendum iudex
nominatos testes per executionem requirat, ut cerU»
tempore praefixo ad testimonimn dicendum acce-
dant.
Qui si venire contempserint , nec aliqua iusla et
rationabili causa se excusaverint, in banno sol. xx
ponuntur , salvo eo quod iudex maiorem poenam
banno sol. xx possit arbitrio suo imponere Uli, qui
recusat reddere testimonium.
c II Hs autem venientibus ad dicendam veritatem,
non prius ad sacramentum coarctantur, si fuerint de
forensibus, nisi prius expensis et operibus, quibus
caruerint, per producentem 0 eis fuerit satisfactum
arbitrio consulis vel tabellionis, qui eos debet reci-
pere; eo tamen excepto, ut nuUus de universitate
pro eadem secundum nostram consuetudinem ad
testimonium admittitur D .
Idemque observatur in collegiis clericorum et
hospitalibus, licet in curia domini archiepiscopi secus
obtineat.
Sed nec ante testium dicta scribuntur, nisi prius
is qui producit, capitula super quibus producturus
est, adversae parti in scriptis dederit, ut iUe possU
contra quem producuntur, suas interrogationes, si
d voluerit , in scriptis tabeUioni recipienti testes dare.
Quibus peractis, ut dictum est, vel ex cousensu
partium pvaetennissis , testes, utraque parte prae-
sente, si adesse voluerit, iurant; et per unum itloruni
tabeUionum, qni ad recipiendum testes deputati
A Sic restitutus ratetligitur hoc foeo textus, quo in utroque oaejiee
perperam legitur: • nisi commune fuerit potentis ».
b « falsos testes » in Cod. Trivult.
C In codd. legitur « per productionem >, sed minus apte.
■ Consuetudo haec poslea in legem trausiit: « oullus de univar-
» sitale pro cadem ad testimonium admittatur, et eo de facto
» admisso , eius testimomom ipso iure nnUias sit valoris et
» momenti Et hoc boo Uabeat locum in causis communis
» Mediolani , si tamen quis de universitate \el collegio conlra
» ipsam vel ipsum producatur in testem pro ipsa seu pro ipeo,
» etiam dicere et produci possit et valeat » ( Stat. Uediol.
cap. lxxxvh, vol. I.
113
Digitized by
Google
86 9
LIBER CONSVETVDINVM
870
sunt, dicta eorum subscribuntur, nec alicui parti a tanien tenipus brevius vel productius secundum
producendi testes facultas conceditur, praeter tres eorum arbitrium et qualitatem causae sive meri-
indultas dilationes , nisi aliqua iusta causa interve-
nerit.
- Si vero ante aperturam testium vel postea ab
actore vel reo exhibitio instrumentorum postuletur
fieri , ab extraneo per executorem fit conventio ;
et si non venerit, vel veniens exhibere instrumen-
tum iudex moderatur, feriatis quoque diebus, sicut
dictum est, per nostram consuetudinem, et causas
finiunt sive decidunt et executioni consules mandanL
Et in praedictis casibus ex consensu partium sine
scriptis sententias proferunt; quo tempore elapso
si condemnatus sententiae non paruerit, actore po-
tum, quod petitnr, vel iurare noluerit quod illud stulante in blasmo' scribitur vel in banno, si vo-
instrumentum exhibebit, in banno ponitur, sicut
qui testimonium dicere recusat, ut superius pro-
xime dictum est. Hoc ita tamen * varie, quia ab
extraneo certum instrumentum debet peti, et non
in genere ; et expensae debent solvi a quo petitur,
sicut de testibus supra dictum est, si fuerit de
luerit, et in proxima dominica legitur, nisi con-
demnatus secundum nostrae civitatis consuetudinem
in commune super lapidem erectum ad auxilium
cessionis bonorum pervenerit, et cartam finis suorum
bonorum fecerit ante tabelliones ad hoc.depatatos;
salvo eo quod de cessione bonorum et de.charta
forensibus is, a quo postulatur exhibitio. Cum autem b inde facienda per novum statutum factum tempore
ab actore vel reo desideratur instrumentorum exhi- suprascripti Brunacii Porchae potestatis Mediolani
bitio, generaliter iuramento omnia instrumenta ad dictum est.
causam pertinentia exhrbere tenetur, vel tenorem At si condemnatus bonis non cesserit et in blasmo
instrumenti in scriptis dare, si instrumenta fuerint praeterierit, de eo eximi non potest etiam si sol-
amissa. verit blasmum, nisi prius creditori satisfecerit; sed
Postquam vero testes recepti fuerint, utraque parte si per xxx dies in blasmo steterit, postmodnm vo-
praesente, si adesse voluerit B , leguntur et transcri- lente creditore in banno ponitur, de quo non ex-
buntur, ut utrique parti copia disputandi super
dictis ipsorum testium pateat. Nec alterutra partium
denuo in ipsa causa, seu etiam super reprobandis
testibus testes producere poterit; tamen per acta
publica, sciiicet per bannum et blasmum, testibus
lectis poterit testes reprobare °, nec etiam postea
testes super aliquibus capitulis interrogantur, nisi
trahitur nisi satisfecerit, et sol. xx pro banno, si
de civitate fuerit, et sol. 11 ultra, si fuerit de fo-
rensibus, communi Mediolani solverit.
Cives autem blasmati nonnisi sol. x, et banniti
sol. xx pro iam dictis causis communi Mediolani sol-
vunt ; et forenses 11 ultra, sicut supra dictum est de
exactionibus blasmorum et bannorum. Siverocon-
aliqua causa suspicionis insit, propter quam iudex ex c demnatus in banno vel blasmo positus satisfacere
officio suo testes iubet iterum reverti. Interdum
tamen causarum patroni post aperturam testium,
praesertim si ultra salarium clientuli bursis eorum
aliquod nota dignum ingesserint, et testes notant
et allegationem * scribunt, si alterutri partium pla-
cuerit.
Ad videndain quoque discordiain consules acce-
dunt, quod ita pcr nostram consuetudinem obser-
vatur, ut si consul ex suo officio sive arbitrio di-
scordiam videre voluerit, eo quod ad decisionem
causae et cognitionem veritatis putaverit expedire,
sive una pars tantum postulaverit visionem fieri ,
sive utraque, et altera pars non consenserit visioni
creditori noluerit , statim ipsius debitoris con-
demnati pecunia, si apud aliquem suum debitorem
inventa fuerit, contestatur, et tantum de illa credi-
tori iussu consuiis assignatur A , donec ei fuerit sa-
tisfactum.
Res quoque mobiles condemnato, praesertini si
absque scandalo fieri poterit, per executorem ■ au-
feruntur, et illi cui condemnatus est, assignantur,
donec illas debitor exigat vel iussu iudicis vendan-
tur, vel in solutum dentur creditori.
Verum si qua res mobilis ei auferri non poterit,
vel si possit, malit tamen creditor in possessionem
immobilium mitti, vel aliquam rem immobilem in
faciendae, illa pars tantum expensas solvat, quae solutum sibi dari, consules ipsum in possessionem
secundam postuJaverit visionem. d mittunt, vel per extimatores reipublicae, qui sunt
Quibus omnibus consummatis , consules omnia numero xn, rem immobilem faciunt subtiliter exti-
utrinque proposita et scripta recipiunt, et habito mari, et publica interveniente scriptura, ipsam in
consilio in scriplis sententiam (quod fieri non con- solutum dant creditori; salvo eo quod de extimatio-
sueverat), si summa causae quinquaginta solidos nibus faciendis et de compellendis debitoribus per
excedat, proferunt; quae per nostram consuetudinem
eliam fieri possunt feriatis diebus et iudice stante,
et per assessorem similiter condemnatur reus, ut
ad dies xxx ex ordine pecuniam solvat, vel ut ali-
quid faciat vel exhibeat seu fieri patiatur. Interdum
* ln codicibus legitur • tam at vocabolam hoc locotionis sensum
iam ex se obscurum magis intercipere videtur.
B Subaodi • eorum dicta leguntur * etc.
c 1d Cod. Ambrot. obscnre hoc ita ennnciatur: • per acla publica
» tamen bannis et blasmis testibus lectis » etc.
D In Cod. Ambros. mendose legitur • et ad allegationom » clc.
statutum novum factum tempore Brunasii Porchae
ordinatum est Quae c qualiter ab eo per ipsum de-
bitorem vel eius agnatum iure successionis pro
aequali pretio vel alio iure advocari possit plenius,
Deo concedente, inferius dicemus.
Haec omnia quaecumque dicta sunt de banno et
biasmo dato condemnato et executione causarum,
A « ronsignatur » (Cod. Ambr.).
B « execotionem » (Cod.Ambr.K
c Subaudi « res immobilis ».
Digitized by
Google
871 MEDJ
haec eadem intelligenda sunt , si quis se datu-
ruin aliquid Vel facttirum fuerit confessus et per
confessionem condemnatus , eo excepto , quod de
condemnalione per sententiam banmtur, per con-
fessionem vero tantum blasmatur.
IV. Rubrica quando de crimine civiliter agiiur.
Superius dictum est de ordine causarum civilium,
quae ex maleficiis non descendunt. Nunc videndum
est quando quis propter maleficium civiliter con-
venitur, vel criminaliter aceusatur. Gum quis pro-
pter aliquod maleficium civiliter convenitur, veluti
propter furtum, rapinam, iniuriam, damnum datum,
omnia quaecumque superius dicta sunt de citatione
et libelli oblatione et actionis propositione et exa-
minatione causae et sententia * et executione eius-
dem, observentur. In eo tamen nonnulla differen-
tta: quia conventus sive citatus ex causa maleficii
secundum ordinem statutorum Mediolani super re-
quisitione malefactorum * et venire nolens non
blasmatur, sicut de aliis supra dictum est, sed
in banno ponitur, nec de illo banno eximitur,
si tn ec* praeterierit , nisi sol. xx civis et sol. xxu
forensis, ut superius de exactione bannoruni di-
ctum est, pro banno praestiterit; quia de ipso ma-
leficio secundum nostram consuetudinem confessus
intelligitur , nisi ei prius satisfecerit, cui furtum vel
iniuriam vel rapinam fecisse aut damnum dedisse
dtcitur.
V. Rubrica quando de crimine agitur criminaUter.
Si vero non civiliter sed criminaliter accusatus
quis fuerit, puta de homicidio, ut banntatur et eius
bona publicentur, vel propter aliud deliclum poena
corporalis quacumque lege postuletur irrogari, si-
militer citatus bannitur si non venerit, et si in
banno ante litem inceptam vel postea transierit,
quasi de maleficio confessus intelligitur , et veluti
condemnatus postea punitur in rebus et persona
secundum legem municipalem nostrae civitatis vel
legem Lombardorum vel lege romana, licet is cui
maleficium factum invenitur, iure Lombardorum vi-
vebat, sicut nonnulli nostrae iurisdictionis vivunt c .
Idemque erit etiam si extraneus lege romana vivens
fuerit mortuus, vel aliud maleficium passus. Se-
cundum autem ius romanum criminaliter accusati
et confessi vel quasi, ut dictum est , seu convicti
non aliter puniuntur, nisi lege municipali D cautum
a Fortasse legendum « et de sententia ».
B Cf. Stat. Crimin. rubr. « qualiter requisitio in maleficiis sit fa-
» cienda »■
c In tabula a. mcciviii, xi kal. ianuar. confeeta « vendiderunt et
> tradiderunt ad libelium sine ficto reddendo, et liberam et
» absolutam ab omni honere et servitute Niger et Algisius fra-
» tres, qui dicuntur Hori, de burgo Concorezo, qui professi
» sunt lege vivere Langobardorum etc. » ( Chart. tn Bibl.
Jmbros.J. Ceterum in Stat. Mcdiol. a. mcccxcvi mss. et a.
mcdlxxx editis legimus: « ius lombardum servetur in poena
• civili furtorum , videlicet cum agitur de furto civililer »
(Bubr. « quod ius lombardum servetur »). Quaedam iudicia
etiam ex Novocomensibus Consuetudinibus secundum ius lan-
gobardicum fiebant: • item quod lombarda non servatur nisi
» in pognis in illis casibus, de quibus fit mencio in Statutis
■ comunis de Cumis. »
» Leclor iudicet an satius bic legenduro: • non aliter puniuntur
• nisi lege municipali; ideoquo cautum sit ut debeant secun-
» dum lcgem illam puniri etc. »
LANl 872
sit ut debeant secundum legem illam puniri, sicut de
publicis latronibus est traditum, qui furca suspendi
debent *. . .
Reo autem ad causam veniente non accepta pa-
gina inscriptionis sed simplici porrecto libello, ut
superiUs in civilibus dictum est, convenitur, et
absque sacramento calumniae ■ examinatio causae
procedit.
Sed si ex illo maleficio, de quo accusatur , poena
sanguinis propter aliquam legem irrogari postulatur,
sub fida cuslodia tam diu detinetur, donec consulis
arbitrio idoneam satisdatibnem c praestiterit Post
hanc D eausam per se vel per idoneum procuratorem
secundum nostram consuetudinem exercet tam reus
quam accusator , et omnia quae in civilibus causis
0 dicta sunt, observantur, nisi quia criminalium cau-
sarum sententiae in scriptis nonferuntur; nec illae
causae per alios quam per potestatem, si affuerit,
vel per consules reipublicae pleruirique deciduntur,
licet consules iustitiae ex ordine illam- potestatem
habeant.
Si tamen plurium crimtnam in una accusatione
libelli reus postuletur, ex quibus diversae poenae
possent irrogari, sive coniunCtim in libeUo dictum
fuerit, sive alternative hoc fiat, accusator per iu-
dicem eligere compellitur ut alterutra poena sit
contentus, ne ex pluribus legibus reus deferatur,
Iudex tamen pro suae voluntatis arbitrio aliquando
minus bene compositas reclamationes admittit.
VI. De poena occupantis possessionem aiicuius
c propria auctoritate.
At nulla per nostram consuetudinem constilutio
poenalis datur contra eum, qui sua auctoritate pos-
sessionem apud alium constitulam vel vacantem
occupat B .
VII. Rubrica generalis de contractibus .
Restat ut de consuetudinibus et legibus munici-
palibus civitatis Mediolani, quae in civilibus causis,
* « Fur famosus furchis suspendatur ita quod moriatur » (Sfnt
Crimin. in rubr. gener. « de poenis crimin. et de bomic. »).
B De sacramento calumniae lege quae dicta sunt in Stat. Kovoeom.
not. ad cap. ccliv, P. I.
c « satisfaclionem » (Cod. Trivult.).
D Nempe post datam satisdalionem.
E Breve capitulum hoc in cap.v ex errore in mss. vagus pererrat,
iiludque intersecat, quamvis nihil omnino commune cum eo
j habeat; iure ergo, ut videtnr, locum sibi proprium heic vin-
dicavit. Porro bac de re « cum questio verteretur sub domino
» Uberto de Terzago consule ioslitie Mediolani inter Arde-
» ricum de Canzo nomine Guerzii Pavarii ex una parte, et
» Filippum filium Finiberti Canevarii nomine ipsius Finiberti
• patris sui, et peteret dictus Ardericus nomine suprascripti
» Guerzii, qoatinus suprascriptus dom. Ubertus de Terzago
• consul ex oflicio suo cassaret el in irritum deduceret posses-
• sionem acceptam super duas petias terre, quanlum ad illas
» petias duas terro pertinet, contra predictum Ardericum no-
» mine ipsius Guerzii a suprascripto Filippo nomine palris sui,
» quoniam dicebat de illis duabus petiis terre soprascriptus
» Guerzius et possessionem et dominium habere, sicut per
» instrumenturo ostendebat; ex adverso dicebalur quod pre-
» dicla possessio non debet cassari , quoniam dicta ratio non
• est sufSciens ad illam possessionem cassandam. Quibus visis
» et auditis suprascriptus dom. Ubertus, habilo conscilio so-
• ciorum suorum consulum, pronuuliavit possessionem cassant
• et irritam fore quanlum ad illas duas petias. terre , prima
» quarum iacot etc. et nullius cssc valoris. El sic finita est
• causa etc. • (Charta xtv kal. aprilis mccxxvi in Bibl. Ambros ).
Digitized by
de qoibus primo tractavimus , frequerttantur, dispi-
oiamus A . Verum quia illarum quaedam locum sibi
vindicant in contractibus bonae fidei, ut emptione,
venditione, locatione, conductione et sic de ceteris,
aliae m contf actibus stricti iuris, primo de iis, quae
in boaae fidei contractibus exercentur, videamus.
Sed quia emptto ef venditio saepius in nostra ci-
vitate perficiuntur, ideo ab illis consuetudinibus et
tegibus municipalibus , quare in venditionibus et
emptionibus locum kabent, initium sumamus.
VHI. De re pdtenia luenda.
Si qois rem aliquam immobiiem vendiderit r eius
agnatus maior decem et octo* annorum sive miiwr,
si paterna fuerit, pro aequali pretio infra annum et
diem poterit exigere, nec venditor tenebitur emptori,
de qno excutitur, ad interesse, nisi nommatim de
evictiowe se astrinxerit, si aequah pretio ab alio
agnatorum exigeretur. Post annum autem et diem
eius agnatus rem venditam recuperare non poterit.
Sed et hic mter sapientes sblet dubitari, qua*
lium tutorum scientia praeiudicet; cui respondemus:
omnium sive testamentarii sive dativi sive legitimi
fuerint, dummodo administraverint etiam nullo facto
repertorio , sed et si ■ non gesserint, dummodo cum
tutore suo administrationem gesserint, vel propter
sui negligentiam non praemissa excusatione non ad-
ministraverint, idem erit.
LIBER COflSVETVDlHVM
8/4
pretio, sicut dictum est, locus erit. Diveraum a Uan^
erit dicendum, si per consuie* fuerit creditori ipsmt
in solutum data, cum ipse creditoribus suis satisfacere
recusaret; nam tunc eius agnatus pro aequali pretio
illam rem licet paternam exigere non valebit.
Sed si res patema cum aiiis rebus non paterais
faerit distracta, et agn&tus venditoris aequali pretio
rem paternam voluerit esigere, utramque pateroam
videlicet et aliam volente emptore compeUitar eti-
gere. Haec ita, ubi ubus agnatus vel plures rem pa-
ternam et aJiam uno pretio vendiderimV Verum si
plures fuerint venditore» agnati, videlice* qui res
paternas et alias uno pretio commuoiter vendiderint,
agnatus non cogjtujr nisi rem paternam erigere.
Sane in omnibus inis casibus, in quibus pro aeqnali
pretio res postulatur, illttd scire oportet, quodpre-
tium ab emptore numer&tum debet solvi, et pretium
quod in instrumento emptionis, et quod mediatoribos
pro piscibus B datum est. Similiter si dubinm inde
fuerit, sacramento emptoris terminabitur, sia «utem
pretium nondum fuerit solutum, sed cautio solvendi
pretium fueiit exposita, agnalus qui rem venditam
exigit, satisdabit emptori quod suts expensis exo-
nerabit ilhun de pretio rei per termiuos, qmbus
pretium solvere tenebatur.
At si emptor dicat agnato volenti rem aeqnali
pretio luere: solve mihi pretium quod dedi, vel
Si vero emptor agnatis venditoris denuntiaverit, satisdationem praesta de eo solvendo sicut teneor,
non exinde expectabitur amms et dies, sed infra
triginta dies tantum a tempore denuntiationis agnati
poterunt exigere; quod utique locum habet, etsi c
tutori fuerit denuntiatio facta, ut post triginta dies a
pupillo exigi res vendita non possit, pupillus tantum
habebit actionem adversus tutorem, si ob hoc dam-
num passus fuerit.
Amplius ille agnatus, qui rem venditam ab agnato
suo exigit, non iurat, sicut olim iurabat quod infra
decem annos rem recnperatam non distraheret, sed
infra decem annos, cuicumque vendiderit, primus
et ille agnatus subterfugiat ut faciunt quidam, ut
ab emptorrbus aliquid extorqueant, iudex emn com-
pellere debet ut cum pecunia agnatuS veniat et illam
rera, quam emptor solvit, ei praestet.
Si nondum solvit, sicut dictum est, satisdationem
interponat, alioqnin agnato silentium imponere de-
bet, nec de cetero audiatur.
Sed si agnatus alicui extraneo rem paternam ven-
diderit, et ab altero agnato fuerit excussa, et is
qui eam excussit, postmodum ei a quo exegit, ven-
diderit, an ille qui primo vendidit, possit illam
emptor illam rem poterit recuperare eo pretio, quod exigere, quaeritur. Respondemus: non, quia quodam-
valebat tempore rei vindicatac vel rei dimissae.
Praeterea nulla foemina rem venditam potest
aequali pretio exigere, nisi per masculinum sexum
illi fuerit coniuncta D , cuius fundus fuit qui petitur,
et hae fbeminae ita demum possunt exigere, si cum
haereditate nuptae fuerint, vel ad eas haereditas
postea obvenerit B .
Haec ita, ubi quis agnatus rem paternam vendi-
derit, quod eius agnatus illam infra praenominatum
tempus poterit pro aequali pretio exigere. Idem esset,
si voluntate eius foret ea in solutum suo. creditori
tradita, certo prelio statuto inter ipsum et credito-
rem suum vel arbitrio alicuius, voluntate tamen eius
fuerit pretium ipsius diffinitum, utrobique enim ven-
ditio contrahi intelligitur, et successioni pro aequali
videtur venire; sed si
quia non desinit esse
modo contra suum factum
venditur extraneo, poterit,
paterna.
At si agnatus uni agnatorum rem vendiderit, cum
plures sint eiusdem gradus, an alter possit partem
rei emptae ab emptore agnato aequah pretio petere,
quaeritur. Respondemus : sic f quia non videmus cur
eius denegari debeat pelitio.
Rursus duo fratres fundum paternum in dote pro
sorore dantes, si postea ad eos revertatur, et alter
A n primo discotiamos » in Cod, Ambr.
9 Forie legendom « sed etiam si non gesserint » etc.
c Melius ne legendum « etiam si tutori etc. » vel potios
• totori foerit etc- »?
9 ln Cod. Ambrot. mendose legitor « convincta »
B « pervenerit » (Cod. Ambr.J.
A « Diversimqoe tameo etc. » in Cod. Trto.
9 Dabalnr enim tonc in eontracUbns intundte pecnnia pmeoetis
ceo operis soi pretinm et merces, ut pisces sibi coSmerenL
Frequentior ac honoraUor erat pisciooa nsus, qaam Mmc sit;
nam et monachi «raibusdam solemnitatibns iUo» in refeclione
«tiam ctaris personis praebebant. A. mxm, qoidam Adem me-
diolanensis mercator coenobio s. Ambrosii domum soam per-
donat, cuins redditos eral sex assiom, « ot 4« ipsis emant
» pisces ad refectionem ». Anspertas archipraesol in sno te-
et si stamento a. dccclsxix condito instHoit, nt s. Ambrosii monachi
» per omnes dies veneris de qnadragesima paseant ibi paaoeres
» centam , et dent tmicoiqoe dimidium panero et pisces et
» vinom » [Antiq. Ital. tom. IV, col. 775).
Digitized by
Google
8-5
.UKDIOLAJfl
876
iilorum illum fundum vendiderit, per successionem a de evictione et ad interesse tantum, licet in in-
ab altero exigi non poterit, quia propter dotis da-
tionem paternus esse desiit.
At si res non fuerit vendita sed permutata, agnatus
proximus illam rem paternam pro aequali pretio
exigere non poterit , etiam si in fraudem fuerit per-
mutata ne exigerelur pro aequali pretio, quia in hoc
casu permittitur fraus quodammodo fieri, adeo quod *
ut si rem acceptam titulo permutationis ei qui dedit
vel alii illico vendiderit, excuti tamen non poterit.
Is autem qui rem paternam pro aequali pretio exe-
gerit, licet infra decem annos alii non possit ven-
' dere , tamen si alicui suo amico locaverit usque ad
decem, et postea eidem vendat, aut si propter
debitum illius qui exigit, infra decem annos alteri
extimata fuerit per consules, ille a quo per succes- b »
sionem aequali pretio exacta est, revocandi pote-
statem non habet. Haec quae superius dicta sunt,
ita inlelliguntur, ut agnatus rem aequali pretio pos-
sit * luere usque in infinitum, non habita distinctione
graduum.
IX. Rubrica de cautione , quam tenetur dare ■
•venditor pro evictione.
Hactenus de rebus immobilibus venditis,quae pro
aequali pretio per successionem ab agnatis exiguntur.
Nunc qualiter nomine rei immobilis venditae pro
evictione satisdetur vel caveatur, breviter videamus.
Ubi res immobilis venditur pro satisfactione prae-
standa, sicut inter contrahentes convenit, observatur;
sin vero niliil convenit, semper fideiussor pro de-
fensione secundum consuetudinem nostrae civitatis c
debet accedere , et si fideiussor pro defensione se
simpliciter obligavit, perpetuo erit astrictus c .
Quid ergo si de certo fideiussore dando convenit?
respondemus: dare utique compellitur sicut convenit,
vel aeque bonum, nec auditur si dicat se eum dare
non posse, et velit ideo a contractu discedere, nec
pretium nec usuras nec fructus, quos percepit, com-
pellitur restituere. Illud enim tantum in eo casu
servatur, ut a contractu recedatur, si velit emptor,
propterea quod venditor dare non potest fideius-
sorem, cum simpliciter promisit se fideiussorem
daturum.
Sin autem dictum sit quod fideiussorem quis pro
defensione dabit, et nihil amplius nostro iure non-
nisi de controversiis, quae infra quinquennium ap- d
paruerint, se obligabit, licet debitor omni tempore
obligatus remaneat; pro illis autem controversiis
quae iam emerserint, vel quae infra quinquennium
apparebunt, perpetuo, idest usque ad xxx annos
astrictus erit.
Sed pro uxore sua, quam venditor habet, vel pro
liberis, ad quos bona illa perventa fuerint, seu pro
controversiis iam motis, etsi nihil fuerit ab initio
dictum, fideiussores omni tempore obligabuntur.
Obligantur autem venditores et eorum fideiussores
a « adeo quidem ut si » etc. (Cod. Trivult.). Uac de re cf. cap. cdxvii
et seqq. usque ad cap. cdxxii , vol. I , Slatut. MedioL
* « non possit luero » etc. (Cod. Trivult.}.
c Ct cap. cdxliv, vol. I, Statut. Mcdiol.
strumento venditionis fuerit insertum « sub poena
duplici » A , sicut instrumento emptionis plerumque
inseri solet: « promisit illam rem venditam defendere
ab omni homine sub poena dupli ». Unde si specia-
Hter hoc actum fuerit, ut duplum praestetur et inde
guadia B data est, sive stipulatio ad hoc fuerit in-
serta, recte poena dupli praestabitur, sicut et aliae
poenae legitime promissae praestantur.
Si vero in venditione rerum immobilium alterutra
pars enorme damnum sustineat, iure legum agitur,
nec aliqua pocna vel interesse praestatur, nisi specia-
Hter quis renunciavit, quod agere non possit etiam
si enormiter laederetur, quo casu donare videtur °.
Corr. » sub poena dupli »; nara haec dictio vere in venditio-
num tabulis plerumque adest.
b Ilacc vox longobardica idem sonat ac obligatio vel fideiussio
aliquid solvendi vel faciendi.
C Duae, quae sequuntur, consulum iustitiae Mediolani sententiae
in controversiis inter privatos raolis aliquatenus huic statuto
lucem aflerunt, cum in iis de cautione a venditoribus pro evi-
ctione danda agatur:
• Die veneris , ullimo die mensis decerabris. ln civitate
» Mediolani sententiam protulit Martinus iudex, qui dicitur de
» Camenago, consul Mediolani et cum eo Mainfredus Vicecomes
• siraililcr consul sotins eius, de lite que vertebatur iuter
» Ottonera pristinarium de Croce Advocati, et ex altera parte
» Laurentium de Treciano et lobanera nepotem eius et Bal-
» lionum de Treciauo et Amizolum Bastonum de loco Tre-
> ciano. Lis enim talis erat. Postulabat ipse Otto, quatinns
• iamdicti Laurentius et lohancs et Ballionus et Amizolus
» dimitterent sibi omnes res territorias et totum honorem et
» districtum, quo ipsi emerunt vel acquisiverunt a quondam
• Anselmo et Alberto fratribus, qui dicebantur Advocati, in
» suprascripto loco Treciano et eius territorio vel ipsius Ioci
» confiniis, aut ei dent et solvant libras decem et novem, quas
» ipse Olto solvit Pagano Salvatico, et lihras quattuor minus
» denarios sedecim, quas solvit vel solvere condempnatus est
• Anselrao de Garbagniate, qui Paganus ct Ansettnus creditores
■ ypothecarii suprascripti Alberti ipsos denarios evicerunt
» eidem Ottoni super domo sive sedimine, quod suprascripti
• fratres ei vcndiderunt, quia bona ipsorum fratram sibi pignori
» obligata sunt pro evictione ipsius sediminis et supradiclis
» creditoribus, quorom ius et locum habet, obligata erant pro
» suo credito, el de his publica instrumenta hoslcndebat, salvo
» iure dispendii et guiderdoni. E contra predicti de Treciano
• suprascriptas res dimittere et predictam pecuniam solvere
• recusabant, dicentes cidem Ottoni ab Ambrosio de Bonate
v satisfactum fuisse , et eum cum eodem Ambrosio qaandara
» colusionem fecisse, et allegantes simililer predictum Alber-
» tnm, quando suprascriptum debitum fecit, iiliuni familias fore;
• quare obligationero cius nullius raomenti fuisse asserebant.
• Ipse vero Otto se nullam colusionem cum Ambrosio de Bonate
» fecisse, imo in veritale el convictum per sententiam, peccu-
• niam quam sibi dedcrat, ci reddidisse et predictum Albertum
» emancipatum fore asseverabat. His ct aliis auditis, et cognito
» quod predictus Albertus, quando suprasr riptum debitum fecit,
» cmancipatus erat, et dato sacramento eidcm Ottoni et ab eo
> prestilo, quod nullam colusionem cum Ambrosio de Bonale
• fecerat, sed in veritate peccuniam, quam sibi dederat, ei ut
» supra reddiderat, etquod predictas libras decem et novem,
» et item libras quattuor minus denarios sedecim suprascriptis
• creditoribus solverat vel solvere tencbatur, de quibus in toto
» vel in parte ei satisfactura non erat, prefatus Martinus iam-
» dictos Laurentium et Iohanem et Ballionura et Amizolum
» ut predictas res omncs cidein Oltoni dimiltant, aut usque ad
. dies trijiinta predictos omnes dcnarios ei persolvant, condem-
» pnavit. Et sic finita est causa. Anno dominice Incarnationis
» milleximo ducentesimo, suprascriplo die, indiclione terlia.
> Interfuerunt Carnelevarins de Vicomercato, Ardericus de
• Valle, Scutns Gambarus, Leonardus de AHiate , Ubertus
• Pilosus, Iordanus GirabeHi; de servitoribus Leonardus Ca-
» marlingus, Guifredus Burrus, Ardericus Amici.
» Ego Martinns de Camenago consul pronqntiavi ut snpra
» ct subscripsi.
» Ego Arnaldus iudex dc Bonbclis ct consul subscripsi.
Digitized by
Google
8 77 LIBER CONSVETVDINVM 878
X. De venditione rerum mobilium. a de facili solo visu dignosci non possunt, aut a ven-
Sane in rebus mobilibus venditis ratione enor- ditione discedet emptor, vel daranum ei venditor
witatis damni secundum nostrae civitatis consuetu- resarciet.
dinem non agitur nec venditio rescinditur. Plane si Idem erit in panno afragiato * sive suturam vel
per fraudem vendiderit quis rem puta corruptam fracturam habente, videlicet quod venditor ei, qui
vel marcidam, ut pelles vel alias res similes, quae emit, damnum resarciet arbitrio boni viri, nisi scien-
ter talem emerit.
Item unicuique emere licet pannos et negotia-
tiones alias in domibus hospitum Mediolani sine
poena iilius, in cuius domo venditur, et illius qui
vendit, et commune Mediolani debet eos defendere
ab omni poena.
XI. De venditione animalium.
In animalibus autem venditis et in aliis rebus
mobilibus talis observatur consuetudo, quod nisi no-
• Ego Bonifatius, qui dicor Cultisius, notarius sacri palatii
• subscripsi.
» Ego Ugo , qui dicor de Castegnianega , iudex ac missus
1 doraini Friderici imperatoris scripsi. »
(Charta in arehiv. Canonie. S. Ambrot. Mcdiol.).
« Die mercurii, decimo die mensis ianuarii, in brolietto con-
sufarie scntentiam protulit Medioianos iudex, qui diciturde
V81a, consol M«dioiani et cum eo Rogerius qui dioitur de
Surixina socius eius, conscilio etiam Mainfredi Vicecomitis et
Gregorii iudicis qui dicitur Cacainarca, et Arnaidi de Mairola
et Castelli de Ermenulfis similiter sociorura cius, de discordia
• que erat inter Girardum ludicem qui dicitur Pislus, de civi- £ minatim convenerit, de evictione non satisdatur,
licet de evictione teneatur. Redhibitio tamen diverso
modo in equis quam in aliis animalibus praestatur,
siquidera propter morbum vel vitium equi non-
nisi in cerlis casibus fit redhibitio, puta si fuerit
orbus vel disfiratus B vel morbum habuerit, qui de
eo morbo moriatur °.
Illud quoque in equis speciale est, ut si quis
petat equum sibi dari , eo quod dicat dominum
illuin illius equi pugnando hostes de illo equo proie-
cisse, et possessor negaverit, tunc petitori iuranti
de illo equo dominum proiecisse equus adiudica-
bitur, nisi possessor similiter dicat dominum ex illo
equo proiecisse ; et tunc si praediclum sacramentum
praestiterit , equum obtinebit.
Cetera vero animalia morbosa redhibentur, ut
sues gramignosi sive pasti de panellis D , boves
morbosi et oves marcidae sive morbosae E .
» tate Mediolani ct ex altera partc Gualdericum qui dicitur de
» Pirovari. Lis talis crat. Dicebat Girardus quatinus Gualde-
• ricus libras decom sibi prestaret pro intercsse eviclionis
» triginta quinque perticarutn terrc , parum minus vel forte
1 plus, quas Aderardus, qui dicitur de Badagio, sibi evicerat ex
» illis terris reiacentibus in loco et fundo Garbagniate, quc
» fuerunt quondam Arialdi Iudicis qui dicebatur do Badagio,
• quas prefatus Gualdoricus sibi vcndidcrat, et circa qualtuor
• mansos fore diccbantur. E contra Gualdcricus venditionem
» confitebatur, ad prcstationcm taracn predictarum decem li-
» brarum vel partem se leneri negabat, inquiens in ipsa ven-
> ditione se quattuordecim iugera tcrrc , quas suprascriptus
» Arialdus uomine benefitii detincbat, exccpisse, et ea ratione
• quia predicto trigintaquinque perticc terre ex ipso feodo
» quattuordecim iugerum esse invente fuerant, eas evictas fuisse
» dicebat. Girardus vero predicta quattuordecim iugera non
» generaliter ex ipsis raansis, sod dumtaxat si a quadam via
» sive semita in deorsum invenirentur, fuisse exceptata alle-
• gabat, ct ab ea parte vie antc contraclam vcnditioncm, cum
» ea de causa ad lerras illas videndas ierat , sibi fuisse ostensa
• asseverabat, ct sicut sibi designata erant, se emisse a Gual-
• derico dicebat. Item absque iuramcnto ipsas libras decem
» sibi prestari debere aiebat, eo quod Gualdericus in conlractu
• illo venditionis de evictione promiserat, et pcpigerat se ci
» prestaturum de suis propriis denariis libras ducentum viginti,
» si non adimpleret quod ei couvcucrat. Et babita rationc
• omnium rerum venditarum et bonitalis earum, prcdictas tri-
» ginta quinque perticas plus decem libris valerc asseverabat,
• et super his Girardus testes produxit, et instrumentum pacti
j> emptionis ostcndit. Uis et aliis audiiis, predictus Mediolanus
» sepedictum Gualdcricum in deccra libris eidem Girardo con-
» dempnavit, si Girardus iuraverit quod facta distributione
• predictarum ducentarum viginti librarum super rcbus ven-
» ditis, et habila bonitate ipsarum rerum, prcdicle triginta-
» quinque pertice terro libras decem valent; postea Gualdericus
» ei sacramentum remisit. Et sic Gnila est causa. Anno domi-
» nice Incarnationis millesimo centcsimo septuagesimo tcrtio,
> suprascripto die, indictione sexta.
» Interfuerunt Resonatus de Scxto, Crottus de Porta nova,
• Arnaldus Cacapistus, lohanes Busus; de servitoribus Gua-
» rengus, Piscis et Rubcus et Cigniamaccus.
• Ego Mediolanus iudex ut supra laudavi et subscripsi.
» Ego Gregorius iudex subscripsi.
» Ego Ardericus de Bonate subscripsi.
» Ego lohanes iudex subscripsi.
» Ego Ugo, qui dicor de Castegnianega, sacri palatii notarius
• subscripsi.
> Ego Ambrosius notarius, qui dicor de Valnexio, subscripsi.
» Ego Rogerius Bonafides iudex ac missus domni secundi
» Chunradi regis scripsi.
(Ex autographo in tabulario Canon. S. Ambrosii Medioh).
Hac do re en quid Liutprandus rex praeceperit: « Si quis
» aliam cancionem fecerit et non ei oblicaverit de rebus suis,
» nisi dixerit in ipsam caucionem: - in quibuscumque rebus
» ipsius invenire potoerit ct postea vcndiderit alii horoini
» de rebus suis, habeat ipse qui eas emit. Nam si oblicate
» fuerint nominative, non eas poxit vendere dum usque ipsam
» caucionem non sanavcrit. Et qui caucionem facere voluerit,
» aut nominative oblicet de rebus suis, qualiter inter cos con-
• venit, aut faciad in ipsam caucionem de tanlis rebus, quantos
» in illa die solidos ipsos fuerint » ( Edict. cap. 67 ex ms. in
Bibl. Ambros).
A Pannus reconcinnatus sive interpolatus ; deest haec vox in glos-
sario Ducangiano, quae habetur etiam in Statutis Mediolani
de Fictualibus ad cap. « de drapo macuiato et fragiato vel
mcndato », in fol. clxvii v°, edit. mcdlxxx.
» Signilicatur hac voce morbus, quo rimis equorum ungulae fe-
tiscunt. Deest in glossario Ducang. et in supplemento Carpenl.,
sed huic similis et eadem forte significatione habelur in Ru-
tharis regis legibus : « Si quis cavallum alienum preserit
» ipsumque disfiguraverit el cercinaverit, furto poena sit cul-
» pavelis , id est in actogild sibi nonum > ( Ediet. cap. 341
« de disfigurato cavallo » ). Quibus verbis cum cL Muratorio
intelligendae suht diversae laesionis species.
C Cf. cap. cdlxxxvii, vol. II Statut. praedictor.
D Nempe sues quadam leprae specie aflecti, quae instar gramiois
pullulat. Panelli vero nomine vulgo veniebant olivarum, aroyg-
dalorum , nucium et huiusmodi fragmenla ac reliquiae , e*
quibus oleum iam expressum erat. Desunt hae voces in gloss.
Ducang. In. Statulis a. mccxi a Guilelmo de Lando civitatis
praetore vetitum est, « ne ulla caro vitulina, bubula, agnina,
» ovilla, haedina, suina venum iret, quae attrito lini semine
» in massam compacto (vulgo panello) saginata esset ».
E Duae venditionis animalium diversae tabulae bic exhibenhir,
ut diversa huiusmodi alienationum ratio et consuetudo inno-
tcscat iuxla contrahentium vel reram venditarum conditiones;
quarum en prima :
« Anno dominice Incarnationis milleximo centeximo septuage-
» ximo sexto, doodecimo die mensis februarii, indiclione nona.
» Conslat rne Belvisura relictam quondam Nazarii de Vico de
» loco Garbaniade marcido, qoe professa sum lege vivere Lon-
» gobardorum, mihi predicte Belviso consentiente Petro iudice
» ac misso domni regis, qui dicitur de Marliano, ut asolet,
» dedisse in solutum tibi Revegiato filio quondam Ambroxu
• GuazoDis de civitate Mediolani pro illis libris quattuor minus
» denarios decera denariorum novorum Mediolaui, quas dare
• tibi debebam partim ex causa mutui et partim de blava mihi
» prestita et data a te, et parlim de bovibus quos inihi dedisti,
Digitized by
Google
8-} 9 MKDIOLAJN
Si tuuien inter veuditorem et empborem quaestio u
raorbi .fwerit, nee testihus vel aliis legitimis argu-
mentis morbosa tempore venditionis probentur, sa-
cramentovenditoris hegantis res deciditur, quod non
erant morbosa tempore venditionis *.. >
XII. De locatione et conductione.
B Sed quia locatio et conduetio proxima est
emplioni et tenditioni, de quibus dictum est, eis-
demque iuris regulis consistit, ideo de omnibus
quae observantur circa locationem et conductionem
per statutum et consuestudtnes civitatis Mediolani,
breviter videamus.
In primis scire oportet quod taJe statutum super
r-ebus immobilibus et locatis factum invenitur, quod
• et de quibus eraot brevea «tlestatonun , hoe est petia^ tres
» camporum iacentes jn territorio suprascripti loci , et petiam
• onam zerbi iacentem item In ipso tcrritorio. Prima petia
» soprascriptorum caropormn iacet etc Aotom ia civitate
• Mediolani.
> Signum f manus predicte Bclvisi, que banc solutioneui ut
> supra fieri rogavit, et t ni ipse pelie camporoni et zerbi per-
.» tinebant per suora faoVrfium.
» Signum ttf manus Guifredi de Fagniano et Cgeli de
» Xamblatorc et Ruslici Longi teslioni.
» Ibique statim eoram predictis testibos guadiam- dedit ipsa
» Belyisus etc. et posuit fideiussorem Liprandinum de Quarto
» de suprascripto loco Garbaniate generum ipsius Belvisi, qui
» obligavit se eto.
» Ego Anselwuj, qui dicor de Carate et Vireolgs, notarius
» sacri palatii tradidi et rogatus scripsi.
(Ex autographo in tabulario Basil. S. Amirotii Mediol.).
Arterum venditionis bovunr «ontractnra sic leglmus:
« Anno ab Incarnatiooe Domini nnstri lesu Cbristi milleximo
» centexinio qtiinquageximo quinto, decimo dje intrante marlio,
» iodictione tertht. Ibhancs qui ilicitnr de Caniade de loco Mo-
» doetia, investivit Traversnm Oltrwne nomiue. pignoris, nomi- c
• native de boves duos, quos ipse Traversus emit et dedit eidem
» Ioliane per sol. quiiiquauinta et octo, et insupcr «Je owuibus
• robus quas habet et qnoil adquirere potest, ita ut amodo in
» antea usque ail festivilalem sancli Martini proximam dare
• ac rcddere dcbet ipse loliaiies aul eius missus eidem Tra-
» vcrso aut cius misso argentuni denarios bonos suprascriptos
» solidos; in «anclo Petro proximo sol. decem et novem el de-
• narios quatuor, et in feslivilate sancli Michaelis sol. decem et
» novem e( denarios quatuor, et in festivilate sancti Martini
• snl decem et novcm ct den. quatuor. Quod si se subtraxeril
• ad daodos suprascriptos denarios, ut supra legitur, tunc
» suprascripte res persistant in virlute et potestate ipsius
» Traversi ct dc suis heredibus secundum usum et tcuorcm
• pignoris. Ipse lohanes per se et per parabolam Tarentioi
» (ilio suo iuravit de solvendis suprascriptis denariis sine
• fraude, vcl ad viu dicm post iiniiiiiqueruquc tcrminum. Quia
» sic inler eos convenil. Artum csl in loco Vodootia.
• Signum manus f suprascriptt lohannis, qoi bnpc brevem
• pignoris fieri rogavit ut supra. »
Sequunlur nomina testium et tabclfiotiis.
(Ex autographo in tabutarin praedicto). ft
* Hao Consuetudines poslmodum iu Slaluta tiansierunl: « redhi-
» biiio equorura fieri possil el dcbeat, si equus fueril orbus
» vel disfilatus vel bnlMis, vel morbum commorbii habuerit,
• et non in aliis casibus, nisi sil pactum. Et praedicta habeant
" locum si emptor vel acquisitor recursmn habuerit a<i iu-
» ilicem, aut dcnunciaverit venditori vel nlienalori infra quin-
» decim dies a die talis alienationis.
» Redhibeantur porci grainegnosi , boves raorbosi el ovcs
>■ marcitlae seu morbosae.
• Si inter aiienantem et aeqoisitorem qtiaestio mcrbii vel
•• ilofeclns fuerit, ncc testibus aut aliis legilimis argunionlis
•■ probetur, sacramento alienatoris ncgaulis quod beslia erat
» morbosa vel dcfcctuosa (craporc r.licnalionis, stctur.
« Qnaecuraque dicta snnt in equis, habeant etfam locom in
•• niulis et asinis » (Stat. Mediol. noiis». a. hdlh, cap. coi.xxxvu).
Kadum locum habuerant eliam in Statutis anni jjcccxcvi in
rubr. Extraordtnariorum.
■ Qoae scrptunlnr hahcnlur siihsl.iiilialiler eliam i» Slalotis nnni
sicccxcv» inler (■:.rtraordintiria,el in posleriorilius a cap.cccixxu
ad cnviu , vol. II
880
sic incipit : Quoniam inter dominos et cokinos cre-
l>rae solent oriri iniuriae , contentiones et rixae ,
ad removendas fraudes et omnes machinationes ij-
licitas et iura omnibus conservanda placuit consu-
libus utriusque consulatus Mediolani tam reipubJicap
quam iustitiae, consilio etiam plurium sapientum
ad hoc convocatorum , inter eos aequa lance dis-
ponere atque decernere *.
A Quomodo circa praediorum locatiooe* Consueludines se habe-
rent, patet ex actis bic descriptis, et praecipoe in qo* plures
agrorum rhietuum species recensentur loeatori rependendae,
aliaeque praestationos satis singularea, uti pastus et hono-
rificentiae , quae feudales pensitationes sapiunt :
« In nomine Uomini. Anno a natKitate Domini nostri lesu
• Christi millexirno centeximo septoageximo tertio, oadecirao
» die mensis februarii, indictione sexta. tnvestivit domnus
» Nicbola primicerius presbiterorum Mediolani Gallacium et Ga-
» ricium gerroanos Alios quoodam Mamfrcdi, quf dioebatur de
• Lambrate de burgo porte orientalls civitatis Medmiani, nomi-
• nalive de omnibos illis rebus territoriis et edilioiis casarum
• iacentibna in eoHam bnrgo, de qgibus suprascriptus quondam
» Mainfredus, et ipsa Gallucias et RebufTus fiiii eiusdem Main-
» fredi, et Sibiria coniux ipsiusMaiofredi, ct Tutiore uxor ipsius
• Gallucii, et Pisana coninx ipsios RebnfS fecerunt cartam
» venditionis in domnom Stephanum primiceriom anteoestorem
• ipsiusdomni Nicholae primioerii, et de quibus rebu» supra-
■ scriptus quondam Stephanus primlcerins inveslivlt sopra-
» soriptum Mainfredum ad fiotom faciendnm omni anno in
» kal. decembris sol. triginta et tres, quod fictom modo dirai-
» nutum est sol. sex propter fossatum poblicura Mediolani,
• quod conlinelnr in ipsis rebus. Ita nt amodo in antea habere
» et tenere debent ipsi fratres et eorum beradea suprasoriptas
» res omnes, et persolvere exinde debent eidem domno Nicolo
» primicerio vel sub sucqessoribus aot mfsto orani anno in
» kal. decembris sol. viginti et septem denariorum bbnoruni
» Mediolani nove monete. Et ita ut ipsi fratros noo eorum
» beredes non possint alionare ullo modo ipsas res, et ipse
• domnus Nicnola primiceriua nec eiua successores non pos-
» sint tollcre ipsas res eisdem fratribus nec eorum beradibus,
• donec bene persolverint ipsos sol. viginti et septem ficluni,
» ut supra legilur. Et si aliquo tempore fratres vel eorum
• heredes dimiserint ipsas res, tnnc infra mensem onom darc
>' debent eidem domno Nichole primioerio vel suis successu-
» ribus omnes illos denarios, quos dati ernnt eisdem fratribus
» vel eorom heredibus pro restauramento supradicti fossati.
» Ibique iuravit ipse Garicios pro se et per parabolam su-
» prascripti Gullucii fratris soi solvere soprascriptum fictum
» omni anno, ut supra lcgilur, nisi remanserit per parabolam
» suprascripti domini Nichole primicerii vel aui soccessoris
» aot missi. Qoia sic inter eoa convenit Unde due cartule suli
» uno tenore scripto suut. Actum in canonica ecclesie sancli
• Nazarii suprascripte urbis.
» Signura t tf t man. Petri de Lambrate, Salvarisii Miracoe,
» Petri Caxararii, Albexani Calegarii , Vachi de Guanno, 1'etri
» Horaodei testium.
» Kgo Lanfrancus, qui dicor Bandns, notarius sacri palatii
» tradidi et scripsi. »
(Lx uut. in arch. Canon. S. Ambroi. Sfediol.).
« Anno dominice Incarnalionis milleximo centeximo ootoage-
• ximo secnndo, ootaro kai. aprilis, indictione quintadeoima.
» Investivit per massarioium ad benefaciendom de terra ct
» arboribua domna Zaccaria abbadissa monaslerii sanrte Mar-
» garite de civitate Medioiani ex parle ipsios monasterii in
» concordia monacharum snarnm Marrom et Ambroxium
• barbam et nepotem, qui dicuntur de Varedeo de ioco Novatc,
» suo nomine ct ad partem snorum frntrnm , nominative de
» illo massaricio ipsius monasterii, qnod ipai tenent in «upra-
f scripto loco et fundo Novate et In eius territorio. Eo tooore
» ut amodo in antea hnbere et tenere debeant ipsi Marrus et
» Ambroxius et eorura fratres eorumqoe heredes suprascriplum
• raassaricium , et facerc exinde more massaricii quicquid
> voluorinl ad fictom far iendorn omni anno eidem domne Zac-
» carie abbalisse vel eins succedenll ad partem ipsiua mona-
» sterii modioa quinque de frumento, et ntodios duodecim dc
» siligine, ct modios tres de fabis, et modium unnm de cice-
» ribus, et modium item unom de faxolis, et modios duodecim
» millii, et modios decem panici, et modium nnnm de caatancis,
• viridibus, ot raodinm unum de nocibns eiccis, et carra du»
» raporum, et carra duo lisnoram aive viminum ant lignoiuni
tt^
Digitized by
Google
LIBER COtfSVETVDlNVM
882
In primis quidcm laudaverunt atque decreverunt, a licet colono rem conductam dimittere, nisi simili
ratione vel causa, qua posset dominus rem ipsam
auferre.
Si vero rem ipsara sine ratione vel iudiciali aucto-
ritate dimiserit, poena tenetur legitima, idest quanti
domino interesse constiterit, consulum videlicet vel
alterius iudicis arbitrio.
Si vero sub obteritu paupertatis vel alterius ma-
litia *, idest quod alius suus vicinus propter univer-
sitatis ipsius loci tacitam vel expressam conventionem
se de ipsa re intromittere non audeat, contrafacere
praesumpserit, ne fraudulenta alicuius calliditas vel
malitia possit contra rationem alicui damnum in-
ferre, statuerunt ut ne quis suae iurisdictionis homo
habens terram in ipsius loci territorio, sciens quod
ut nullus dominorum sub obtentu locationis aliquid,
praeter quod inter eos convenit, violenter extor-
quere * vel iniuriam praesumat inferre, salvo si in
personis vel rebus eorum solent vel debent iure
vel bona consuetudinc habere.
Versa vice et simili ratione statuerunt et lauda-
verunt, si colonus fuerit a domino investitus B , non
» de foco in electione ipsius riomne abbatisse vel eius sacce-
» denlis, et pullos sex. Blava et legumraa ac cetera, que superius
* continentor, debent esse bona et beila sine fraude, et in ipso
» massaricio debent ipsi colooi retinere perticas viginti et
» septem de vitibus, de qoibus debent dare medietatem etfacere
» vinnm ad torcular, omnia tracta et consignala in suprascripta
» civitate ad ipsom monasterium , scilicet grossum in sanclo
» Lanrentio et ceferum in sancto Micbacle: et ipsa domna
» abbatissa vel oius succedens debet dare ipsis massariis suis
pro unoquoqne carro ipsius ficti pastum unum uni persone, b colonus terram primi domini sine ratione dimiserit
terram suam ei locare audeat. Quod si contrafccerit,
omne damnum primo domino resarcire arbitrio con-
sulum vel alterius iudicis cogatur , hoc temperamento
adiecto : si primus dotninus alii competentem terram
dimissam locare nequiverit, porro si vel hoc modo
damnum dominorum et malitia colonorum cohiberi
non valeat, et copia colentium terram in ipso loco non
inveniatur, et talis terra sit quae colenda videatur,
et iudicantibus sub eoruni arbitrio manifestum appa-
ruerit, quod propter ipsius loci universitatis tacitam
vel expressam conventionem , ut supra dictum est,
dominus terram relictam alii locare non poterit,
tunc universitas ipsius loci ad omne damnum re-
sarciendum ei arbitrio iudicantium teneatur.
Item decreverunt, ut si contigerit colonum duorum
dominorum vel plurium suam terram colere, pro
bonitate et quantitate cutusque terrae uti bonus
paterfamilias eam ut suam stercoret et colat, et si
contrafecerit super hoc, damnum passo restituat sub
arbitrio iudicantis.
Decreverunt quoque, ut partiarii coloni non au-
deant de fundo fructus secare vel abstrahere sine
praesentia domini vel sui nuntii , si adesse voluerit
dominus suis expensis , idest quousque granum a
paleis excuti debet. Tempore vero excussionis expen-
sis coloni dominus adsit, prout moris est, dominis li-
centiam habenttbus partiendi sectos in fundo fructus,
ita quod colonus debeat trahere ipsos fructus ad
villam ; et post excussionem , prout moris est vel
conventio exigit, ad civitatem Mediolani.
Sin autem coloni dominos contemnendo contra-
facere praesumpserint, tamquam in rem sibi locatam
male versati, si domino placuerit, expellantur, et
damnum illorum pro temeritate sub arbitrio iudi-
» scilicet pro grosso de pane de frumento, et pro ceteris de
» pane de mistura, et ipsi coloni debent tres personas ipsius
» monasterii honorifice habere et cibare super vendemias ab
» inilio osque ad finem ; et restaurare debent totum dispendium,
» quod fiet pro ipso ficto exigendo a termino in antea. Et pro
» his omnibus adimplendis ct altendendis amodo in antea
» usque ad annosdecem proximos expletos, et deinde quousque
» ipsom massaricium tenebunt , obligaverunt omnia sua bona
» pignori, ita ut quisque in solidnro possit conveniri ipsi Marrus
» et Ambroxius eidem domne Zaccarie abbatisse ad partem
» ipsius monasterii, ct ipsa domna abbatissa ibi accepit pro hac
v investitura ab eisdem Marro et Ambroxio soldos quadraginta
» nove rooneto Mediolani. Quia sic inler eos convenit. Actum
» in eodera raonasterio; et inde duo carte sub eodera tenore
» fieri rogate sunt.
» Interfuerunt Guido etc. etc. •
(Charla oZtm in arch. monatt. t. Margaritat Mrdiol.).
Exemplum praestationis pretii, qnod in locationibos con-
trahentes paciscebantur, non in pecunia tantum, sed etiara
aliquando solis agrorum fructibus aut etiam cibariis, habetur
in snbiecto documento, quod deprompsimus ex apog. saec. xm
in tabulario Canonic. s. Ambrosii:
• Anno dominice Incarnat. milleximo centeximo septuage-
» ximotertio, decimo die madii, indictione sexta. Placuit atque
» convenit inter Goidonem, qui dicitur do Meregnano civitatis
» Mediolani, nec non inter Guilieimum Mamarellam de ipsa
» civitate, ut iu Dei nomine debeal dare , sicut a presenti dedit
» ipse Goido ipsi Guilielmo ad babendum et tenendum sine
» ullo ficto reddendo libellario nomine usquo in perpetuum,
» hoc est carra tria lignorum, el centenaria tria feni, et ova
» decem et octo, et trcs pullos, et tres fucacias, et unam scocho-
» coram et dimidiam pallee cum omni bonore et districto; que
» res ipse Guido babebat super rebus ipsius Guilielmi et Obizini
» fratris sui, quas habent in loco Balbiano et in eius terrilorio,
» scilicet medielatem super terram ipsius Guilielmi omni anno,
» et aliam medielalcm. super terram ipsius Obicini , quas res
» omnes superius dictas et nominatas cum omni honore et
» districlo, ut supra legitur, habere et tenere debeat ipse Gui-
» lielmus et eius heredes et cui dederit, et facere exinde
» libellario noraine quirquid sibi placuerit, sine ipsius Guidonis
» et de suis heredibus conlradictione. Promisit insuper et
» guadiam dedit ipse Guido ipsi Guilielmo de deiendere et
» guarentare suprascriplas res, qualiter superius legitur, ipsi
» Guilielmo et suis heredibus , et cui dederit, ab orani persona
» omni tempore, usu et ralione in pena dupli infrascripti
» pretii , et specialiter a nuru sua snis expensis propriis ; et
» posuit inde fideiussorem Hogirinum de Mcregnano de supra-
» srripta civilate, qui fideiussor exlitit parabola ipsius Guidonis,
» et proinde accepit ipse Guido ab ipso Guilielmo argentum
» denarios bonos Mediolani nove monete libras decem. Qoia
» sic inter eos convenit. Actum in Meregnano.
• Signom t man. suprascripti Guidonis, qui banc libelli
» cartulam, ot supra, fieri rogavit, et snprascripti Rogirii qui
» fide iussit ut supra.
» Signum t t t 1 man - Arialdi de Meregnano , Arialdi Fer-
» rarii , Anselmi de Meregnano et lacobi Arkarii testium.
< Ego Andriottus de Concorezo notarios sacri palatii tradidi
» et scripsi.
• extorqoeat • io Cod. Jmbros.
Vtttvrt et invettire non latina prorsus significatione accipias, sed
■ germanica fetten, nempe confirmare seu ius alicuius solemniter
aulrmare, ut sine vitio possessionem adipisci possit Qoae vero
cantium exsolvere cogantur.
Statuerunt quoque quod villani debeant iurare
salvare res hominum Mediolaui, quando iurant sal-
vamentum * loci sui.
io hoc capitulo continentur, legere potes, iisdem ferme verbii,
in Statutis sub robrica • de locatione et conductione ».
A « malitiae » in Cod. Ambrot.
B Nempe quando iurant tuendi ac protegendi locum suura. Salva-
mentom dicebatur etiam praestatio a lenentibus fecta doroim»
pro ( tutela ac protectione personarom ac rerara saarum , qu»
etiam commendalio nuncupata est.
Digitized by
Google
883
MEIHOJLANI
884
De viaeis quoque laudaverunt , ut coloni vineas a
doniinorum ut suas bene custodiant, stercorent et
colant; et si couitrafecerint , similiter sub arbitrk»
iudicantium resarciant damnum.
Quod de praesentia domini vel eius missi in fru-
ctibus fundorum percipiendis dixerunt, ita etiam
in uvis colligendis laudaverunt, et medietatem vini,
quousque de uvis corapetenter exprimi possit, ar-
bitrio scilicet dominorum ex suo decreto dominis
concesseruni , puscha tamea colono ultra rnediet*-
tem vini sine fraude conservata. Nec liceat eisdeaa
colonis quasi propter boc indignati terram vel vi-
neam ditnittere, alioquin supradictis modis coer-
ceantur; nec pro aratura vel vindemiatura aliquid
coloni acctpiant vel alii tribuant Et si dominis
placuerit, licentiam habeant partiendi is vineis uvas b
collectas , ita tamen ut de uvis collectis • massariis
et partitis domini suis expensis vinum faciant.
Denique sub intermioatione banni sol. x communi
Mediolani persoivendi a violatoribus decretum or-
dinaverunt, ut ne qui hominum suae iurisdictionis
uvas vinearum vendant vel vendeadas Mediolanum
vel alibi ducant. Si vero contrafecerint, omnibus
auferendi eis ipsas uvas licentiam impune conces-
serunt sive dederunt.
Quod dictum est de arbitrio iadicantis, absque
sacramento intelligendum esse dixerunt, si iudici de
causa ita iicuerit, ut causam absque iuramento de-
cidere possit. Decimam iu fundo vel in area col-
ligere dominis licentiam dederunt
Amplius Jaudaverunt, ut si aliquts habeos terram c
in territorio alicuius loci, et eam per massarium
suum vel per quemlibet aiium se addiscere non
posse dixerit, omnes homines ipsius loci in terri-
torio terram habentes vei colentes cogantur iure-
iurando ipsam terram, si sciverint, manifestare, et
hoc dixerunt propter infortunium, quod tam civibus
quam vilianis accidit tempore guerrae et tempore
persecutionis Federici imperatoris *.
Consules reipublicae, qui hoc statuerunt, fuerunt
isti ■: Ansehuus de Mandeilo c - Niger Grassus —
i Td quadam sententia a. hccxh, kal. ianoar. prolata ab Ambro-
xotto de Comito delegate « oonsuMbtis Mediolani in Kte iofer
collegium presbyterorum civitatis et Lanfrancom Burrum ver-
tente , proeorator aclordm « qnandam aflerebat scripturam con-
» signalienis facte ipsi prisikerio 6e iUU terris per quoad&m
» homioes Mlius loci iuramenlo aslrictos per cousules laudenses,
» que etiam consignatio fuerat ex precepto consulum Medio-
• lani reddacta per Ansetmum de Feria notarium in atilenticum
» et publicum inslrumentum , inducens maxiraam presumptio-
■> nem qood illius ferule sint ipse terre, curo olim sint admisse
» tales consignationes ex lege municipali Mediolani promul-
» gata propter infortunium persecutionis qaondam Federici
- » imperatoris ».
i Hi fuerunt consules anno mclxx, quo praelecta staluta iam con-
ilita sont. Seqoentis autem MCLxxn duodecim consules recenset
Galvaueu* Fiamma: « laoobus da Mayneriis, Paganus de la
» Turre, Rugerius Vicecomes, Clanterius de Curte, Tazus de
» Mandello, Adobatus Buttrafus, ManfreJus de PuleoboneMo ,
» Vfo de Cnmerario, Presbyfer de Marcellinis, Lco de la Cruec,
• OJderandus de Caneviziis, Periprandus de Iudicibus » (Chron.
mai. cap. cmii). Superioiis vero a. mclxviii consulum nomina
nobis tradit Trislatios Catehas, nempe Manfredi Soresinalis ,
retrotii Marcellini, Arialdi Cribelli, Alberti Carati, Malflotii
Ucrmenulpiii , Gerartli Cacapisli , Oklradi a Basilicapetri , ot
Andreoii Crucei (Hitt. Patr. lib. XI, pag. 936).
« Itusclinus dc Mandello » in Cod. Trivult., sed ex errore ; An-
Menadragus de Sorexina - Lixa de Lampugnano
- Albertus Cachatoxicus - laoobus Mainerius — Al-
bertus de Casate - Rugerius de Cuncoretio - Gu-
iielmus de Osa - Abiaticus Marcellisus.
Consules iustttiae fuenutt isti : Maofredus Vice-
comes - Ardericus Gassina - Consabechus Bossius
- Brochus Iudex - Suzo de Marliano - Grottos
de Gorgonzoia.
Insuper Girardus Pistns consul reipuhlicue A cum
in ipsa concione esset orator, liaec firmavit, etomnia
quae superius leguntur, laudavit die dominica in ec-
clesia s. Theclae xu kal. octobrts, Praedictis quoque
ordinamenlis additum est, ut si inter dominum et
colonum de ficto praeteriti temporis quaestio mo-
veatur, domino sacramentum defertur, ut iuret sibi
fictum solutum non esse in .toto vel in parte a
tribus annis infra.
A tribus annis vero supra eiectio est coloni, ut
iuret fictum esse solutum, quod sacramentum co-
lonus referre poterit.
Dominus quoque cui decima debetur, quolibet
tertio anno potest cogere per sacramentum sibi
decimam dari; sed et si placuerit ei in campo ac-
cipere decimam, poterit eam habere. l'X sic decima
solvi per nostram consuetudinem debet, ut prius
fictum quod aiii debetur, seu medietas vel tertium
deducatur, sicut de decimis inferius dicetur. De qut-
bus decimis inferius Deo dante plenius tractabimus.
Si vero extra ooloniam ultra tres annos domino
sciente. permanserit, an domino sacramentum de-
beat deferri de iliis tribus annis, quibus coluit, non
insubtiliter potest haesitari, si diserit sibi fictum non
fuisse de illis tribus annis solutum. Ad quod di-
cimus: si colonus praesens fuerit in eadem iuris-
dictione, et dominus non iterum deposuerit quae-
ritnoniam, de cetero non audiatur.
Praeterea an idem sit in tertio et medietate dioeu-
dum, si dicatur soluta vel non, sitniliter potest
quaeri , et dicimus quod medietas vel tertium peti
non potest, ex quo triennium transierit, salvo eo
quod per statutum novum factum tempore Brunasii
Porchae potestatis Mediolani dictum esL
selmus iste eumdem reipublicae consulatura a.MCLXtitenuit,qui
tunc cum aociis obscssam urbem iuraiti imperatori Laude Pom-
peia dedidit. NonnuIIos borum consulum diverse appeilat Galv.
Klamma in Chron. moi n. 894, asserens eos electos post iu-
ceptam nrbis iaamarationem a Priderico dirutae.
Suzo de Marliaoo «t Girardus Pistus eo bhdo controvemiam
inter archiepiscopum et presbyteros decumanoa vertentem de
electione primicerii sententia dircmerunt. Girardus vero iste
a. MCi.xxvii cum Alberto <le Gambara brixieusi iuravit tnmqnam
socielatis Langobardiac lccatus « ad sancta Dei evangelia, quod
- secundum brevia imperatoris et societatis firmando, addendo,
» abstrabendo seeundum quod meKus eis visum fuerit , fcotta
» fide et sine fraode ad bouorom Dei coocordabunt «e, per quod
» melius pax fieri possit et teneri inter ipsum et lombardos
» et marchiones atque Veneciam et illos de Romagnola, qui
• sunt do sodetate, dehinc usque ad medium maiam vel ad
» alium lerminum consensu utriusque parlis datum ». Alii vero
consulcs plerique praeciaris ofllciis in mediolanensi republica
inciaraerant , et praeseriim lacobus Mahmrios, Menadragus de
Sorexina, Albertus Caohatoxicus et Abiatkus MarceHinus eodem
anno mclxx, vi id. aug. in inediolanensibus comitiis in basilica
s. Lawentii ooactis foedus coui CaipoM vercetleiisium tegulo
inierunt.
114
Digitized by
Google
885
LIBER CONSVETVDINVM
886
Item si dominus, cui fictum vel tertium vel me- a domino facultas conceditur totam superficiem ta n .
dietas debetur, pro exigendo ficto, tertio vel me-
dietate expensas fecerit pro servitore mittendo aut
veniendo ad exactionem praedictarum rerum, qui
solvere tenebatur et fictuin vel tertium vel medie-
tatem non negaverit, nec inde discordia fuerit, illas
expensas taxatione iudicis adhibita solvere cogatur.
Dominus quoque semper praefertur aliis credito-
ribus etiam anterioribus in fructibus, qui ex terris
suis exierint, in fictis, tertio et medietate et blava
data pro semine, et denariis datis pro uianegiis * et
rachis »; in ficto scilicet de annis proximis tribus
praeteritis, de tertio. medietate et semine et ma-
negiis et rachis tantum pro praesenti anno.
Quod autem dictum est de solutione ficti facta
tum emere , quantum ea detracta et soluta possit
extimari; alioquin colonus illam sine laesione prioris
status poterit etiam sine voluntate domini auferre.
Amplius si colonus propter domini guerram vel
inimicitiam vel propter communem guerram migra-
verit, eo quod casae fuerint exustae vel arbores in-
cisae, ita quod in colonia sine periculo permanere
non poterit, fictum futuri temporis vel tertium sive
medietatem solvere non compellitur, sed impune ad
aliam coloniam se poterit transferre. Et si postea
pax fuerit, antequam ad aliam coloniam se transferat,
rem quam antea conduxerat, colere compellitur. Sed
et si ad tantam paupertatem pervenerit, quod se oneri
iniuncto imparem esse ostenderit, similiter impune
seu facienda a colono et iuramenti delatione, haec b abibit, et dominus auferre potest. Verum si
eadem observantur in libello, unde fictum solvitur.
Haec ita, ubi fictum rei libellariae petitur, ut sa-
cramentum domino, cui datur fictum, deferatur.
Sane si res libellaria petatur, eo quod in solutione
cessatum est secundum pactum contrahentiura, tunc
sacramentum defertur per nostram consuetudinem
libellario, ut iuret quod in solutione ficti non est
cessatum, ubi contrarium non probalur. Sed cum
res locata sine praefinitione temporis vel ad cerlum
tempus venditur vel alienatur, emptor vel acceptor
colono stare necesse non habet, nec dominus qui
rem locatam alienaverit, conductori ad interesse
tenebitur vel ad poenam, etiam si promissa fuerit,
nisi hoc specialiter in locatione convenerit, ut lo-
catori rem locatam vendere vel alienare non liceret.
Tunc enim si per emptorem colonus fuerit expulsus,
ad interesse dominus poterit conveniri.
Amplius dominus rei locatae infra tempus etiam
locationis colono poterit auferre, si propriis usibus
fuerit necessaria. Et hoc obtinet non solum in domo,
sed etiam in alia re mobili locata. Rem autem pro-
priis usibus necessariain quomodo intelligendum sit,
sapientibus interpretandum relinquimus.
Haec ita, nisi dominus per pactum specialiter
renunciaverit, ut nec auferre ei etiam Jiceat, si pro-
priis usibus fuerit necessaria.
Insuper si in re locata male versatus fuerit co-
lonus, puta negligendo culturam, ut superiori sta-
tuto dictum est, vel in solutione ficti per biennium
cessando, vel arbores excidendo, per dominum po- d insuper pro interversa possessione ad cmne inte-
uni
dominus suum fiindum sive domum ad certum G-
ctum praestandum locaverit, et eius haeredes inter
se massaritium diviserint, aut pluribus forte eum-
dem funduin sive domum relocaverint, quod tamen
fieri non potest invito domino nec debet uni nec
pluribus , dominus non cogitur per plures manus
fictum suum accipere, sed per unam dumtaxat per-
sonam fieri debet solutio. Alioquin cum domini de-
trimento fieret massaritii divisio vel locatio, quod
esset absurdum *.
Quid ergo si dominus, qui massaritium locavit, in
divisione seu in parte suis filiis assignavit, an fdii
colono necesse stare habeant vel non ? respondemus
quia non, nisi in casibus in quibus pater posset
■ Illud etiam observatur, quando haeredes coloni
fructus ex terra data ad massaritium sive ex proprio
sive ex allodio perceptos inter se in capita dividunL
Haec ita, si opera rusticana qualiacumque per do-
mesticas personas facta fuerint, alioquin qui nihil
operatus est, ut puer in cunabulis, partem non ha-
bebit fructuum.
Quod autem ex utroque superabundaverit, d&-
duclis victualibus anni in stifpes dividitur.
Illud quoque in libello, unde fictum datur, nostra
consuetudine obtentum est, ut nonnisi per unum
solutio ficti fiat, licet plures haeredes extiterint, vel
,diversis res libellaria vendita vel locata fuerit. Si vero
rem conductam alii colonus vendiderit, nemini du-
bium est quin possit a possessore avocari. Colonus
terit impune expelli et ad damnum resarciendum
ooarctari. Verum praesumptione pro plantis incisis
vel extirpatis non cogitur solvere.
Si vero finito tempore locationis colonum migrare
contigerit, de consuetudine nostrae civitatis omnia
rudera et stramina praeter paleam longam in terra
unde egreditur dimittere debet, et si tecta palea-
rum refectione coopertttrae indigerent de longa pa-
lea, quae de illa terra exivit, debent cooperiri.
Si quod autem aedificium colonus ibi de lignis
vel materia illius massaritii fecerit, totum utilitati
domini cedit Verum si aliunde materiam sumpsit,
* Significator hac roce palus castaneus, quo sustentantar vites.
B Ramus salicis perticalis educatus ad forraam arcus.
resse iudicis arbitrio moderandum poterit a domino
conveniri. Verum si colonus extra locum et lerri-
torium ad habitar.dum iverit, dominus ille impune
massaritium auferre potest.
Dominus quoque rei libellariae, ex qua fictum
solvitur, a quolibet possessore, cui sine ficto distracta
tota vel in parte reperitur, poterit sine aliquo pretio
rem taliter distractam vendicare; et si totam re-
cuperavit, exinde ficti praestatio cessabit; si vero
partem, pro rata extingui fictum necesse erit. Et
tamquam » de terris libellariis et de fictis earumdem
» Ita textus restitutus es Statutis; « absonam » legitur in eodd.
■ Monne aptius heic legendura: « el quamvis de territ libel-
» lariis » etc. 7
Digitized by
Google
MEDIOLA.NI
888
propter quamdam siniililudinem reruin locatarum a
summotenus tetigerimus , inferius tamen , Domino
permittente, cum de quartis dicemus, plenius de
libellariis terris explanabimus.
XIII. De societatibus et sociis Rubrica et de socedis.
Remisso tractatu emptionis , venditionis , loca-
tionis et conductionis , conseqnens est ut de socie-
tate videamus, quae quidem in animalibus A , vehiti
bovibus, ovibus, suibus et similibus contrahitur.
Aliquaudo in aliis rebus certum pactuin apponitur,
interdum indistincte celebratur.
Ubi vero certa lex sive in partibus societatis sive
in periculo sive in pretii solutione inseritur, quod
inter contrahentes agitur, pro cauto habendum erit.
Si vero nulla lex fuerit apposita , et oves in socie-
tate datae fuerint ab eo qui itlas emit, de fruclibus b
earum sibi primo dominus usque ad pretium, quod
in eis dedit, debet satisfacere.
Amplius si ille, qui oves, bovem vel equum seu
asinum accepturus in socium partem pretii ab ini-
tio solverit, et sine aliqua lege acceperit, niliilominus
medietatem foetuum consignabit socio.
Sane si antequam pretium percipiat dominus vel
post, mortuae fuerint sine culpa socii cui dalae
sunt, periculum commune erit. Haec eadem per
omnia servantur , cum boves vel vaccae vel iumenta
vel asini vel oves in socedum dantur.
Plane si sues, qui vulgo manini B dicuntur, in so-
cium dati fuerint, aliud obtinet, nempe in iis sem-
per periculum, quod praeter culpam accipientis
acciderit, ad dominum pertinere verius est, ita quod c
nihil ei de pretio restituitur: finito autem tempore
contractae societatis, aequaliter inter eos sues di-
viduntur.
In omnibus praedictis casibus societatis semper
intelligimus dominum dantem in societatem potio-
rem esse ceteris creditoribus, donec sibi de pretio
fuerit satisfactum. In societate vero aliarum rerum,
prout iure cautum est, observatur.
Inter fratres quoque, inter quos est quoddam ius
societalis, iJlud pter nostram consuetudinem obtinet,
ut quidquid in communi domo vivendo acquisiverint,
inter eos commune erit c .
Sed nec unum ab altero poterit iure nostro pater
meliorare D .
Nepotes sive in potestate conslitutos', sive non, d
lamen ex uno meliorare patri permissum est. Mater
vero meliorare filios poterit.
Amplius si pater inter filios divisionem fecerit,
sivc ipsos emancipaverit, sive non, deinde filiuni
habuerit ex communi matre sive ex allera, etpaler
mortuus hierit, filius postea natus per nostrain
A « malerialibus • (Cod. Ambroi.).
■ * maninae » (Cod. Jmbr.).
c Cf. cap. cdlxxxih, vol. II, Statut. Mtdwl.
d Antiqua Mediolani iex patri aequalilatem praescripserat infer
filios haeredes instiluendos , ut per aequam inter eos honorura
partilionem facilius familiae propagarentur , vel saltera rixae
inimicitiucquc arcerenlur; sed credenduin cst lcgeni hanc utpoto
patriae aucloritati iuiuriosam a consuetudine aut singulis ca-
suum opportunitatibus aliquando teropcralam fuisse.
consuetudinem a fratribus suis partem annotabit, ut
de bonis paternis aequalem partem habeat *.
* Licet in boc capitulo Consoetudinum agatur de societatibus
mercatorum, tamen nullum pigeat lectionis huius documenti
satis perspicui , quod societatis piae ad pauperam et abiectorum
pupillorum auxilium et nutritionem institutae notitiam praebel:
« In nomine sancte et individue Trinitatis. Mos Otto prepo-
• situs de Cresentiago , Iobaones presbiter «cclesie sancti Sil-
» vestri , Petras presbyler ecclesie sancli Xisti atque Anselmus
u de Horto ex precepto domini Gnldini sacrosancte mediola-
» nensis ecclesie archiepiscopi et aposlolice sedis legati: inter
» fratres hospitalis pauperum et docanos consortii pauperum,
» visa prius conventione inler eos facta , ct privilegio domini
» Obertibone roemorie archiepiscopi, itn statuimus, utdeinceps
» usque in perpetuum omnia bona iam dicti consortii, que nunc
» habet et in futurum habebit, simul atque infantium sint com-
• monia cnm bonis omnibus predicti bospitalis ad langnentiuni
• pauperum refectiouem et abiectorum pupillorura nutritionem,
• tali videlicet roodo, ut conversi predicti hospitalis qui nunc
• sunt vel pro tempore fuerint, colligere debeant oranes egro-
» tantes pauperes, quibus ad servitiam personarum et reruni
» sobsidium deest, et expositos infantes, quos per urbem inve-
» nerint, et ad hospitale docere et suffkientem victum et ve-
» stitum pro posse tribuere. Aliis vero pauperibus languentihu*
» subsidium personaram habentibus de rebus ipsius bospitalis,
cuiu convenienter facere potuerint, consilio decanorum mi-
» nistrare, ita tamen ut non aliis consolatio, mancntibus autero
» in hospitali tribulalio; et predicti consortii decani, qui nunc
» sunl vel pro tempore fuerint, debent tam predesignati
» hospitalis pauperibus el pueris expositis, quara aliis per
• civilatem egrotantibus de oblatione et eleemosynis ipsius
• consortii cum consilio magistri ipsius hospitalis, secnndum
• quod potuerint et eis melius visum fuerit, distribuere eis, si
» qnid in auro vel argento seu aliis rebus mobilibus ipsi
« hospitali vel decanis consortii donatum vel legatnm fuerit,
> pauperibus fideliter erogetur, et non in emptionem prediorum
• collocetor. Si vero vineam vel agrum quis eis reliquerit,
» proprietate apud eos durante, ustifructus paaperibus et pu-
• pillis ministretar; si aatem dorous alicuius largilione ad eos
> pervcnerit, que usibus eorom necessaria non sit, aut com-
> mutetur aut vendatur, et pretiam eius in emptione prediorum
!■ collocetur.
» Item disponimus, nt unns decanus aut plures intersinl
» servitiis pauperum in eodero hospitali, ita vidclicct ut si ipsi
• pauperes bene fuerint procurati, et servientes eorum illis
» beue servierint, gratias Deo agere debeant ; si autcm in ipso
■ pauperum servitio aliquid deesse cognoverint , ad ipsius
» hospilalis magistrum vadant, etei quid sibi in hac causa vi-
• detur deesse, annuucient. Quo facto, idem raagister tamquam
» potestatem habens quod sibi videril corrigenduni, corrigat el
• emendel. Si autem intcr ipsum magislrum et decanos eosdoin
> super boc aliqna fuerit orta controversia, videlicet si rongisler
» dixerit nihil ibi fore corrigendum, et decani dixerint aliquid
» ibi esse corrigendum , et boc per alios decanos non poleril
» pacisoi , ipsi decani ad dominum archiepiscopum , qui pro
• tempore fuerit, vel eum qui ab eo ad hnc vice sua ronstitulus
• fuerit, recurrant, et hec ei notiflrent,ctquod inde precepenl,
» ulraque pars. adimplcat. Pre.terea si quando contigeril ipsos
> decanos in hoc oUJcio aliquid perperam agere, ad iussionem
• ipsius magistri emendantur. Verumtamen si eisdecanis videtur
» sc non peccasse, el e coutra magister dixeril eos deliquisse,
» hec questio ad dominum arcbiepiscopum vel eum, quem vico
• sua ad boc constituerit, similiter dcferatur et per eum ter-
» minetur. Quod si aliquando predicti hospitalis magister et
» conversi cnram ipsorum pauperuro et pupillorum neglexerint,
» tunc potestatero habeant ipsi decani com consilio fratrum
» ipsius consortii eleeinosinas puuperum et bona pupillorum
» et quicquid augmenti nunc hnbent vel habuerint ex largilate
• defunctorum vel vivorum , exceplis his , que a conversis, qui
» curam pauperum el pupillornm neglexcrint, et eisdem de-
» canis contradixerint, data fuerint in eodem hospitali paupe-
• ribus et pnpiilis (ideliter ministrare; qood si non permise-
» rint, liceat decanis cum consilio fratrnm ipsius consortii et
» auctoritate dom. archicpiscopi, qni pro tempore fuerit, vel
» eius qui ab ipso vice sua ad hoc fuerit constitutus, eleemo-
• sinas pauperum et bona pupillorom disponere et ordinare.
» Prelerea iubemus, ut magister hospitalis celerarium com-
» muni consilio fratrum ipsius hospitalis et decanorom con-
» stituat, nec liceat ei sine comrauni consilio eorumdem eum
» reniovcre. Predictus vero celcrarius et magister omnia ,
» que in bospitali erunt, deivnis semel in monse vel am-
» plius, si opus fuerit, manifcstcnt. Cibus et potus fratrum et
Digitized by
Google
88g
LIBER COJSSVfiTVDlNVM
XIV. De commoddto.
in re autem commodata illud obtinel, quod si quis
alicui proficiscienti ad pugnam equum commodaverit,
• paaperun cossmunis lit, nui infirautas hinc vel inO^ aliud
• «xegerit. Numera» v«ro fratrwa maecalantra , «onnuraerato
» magistro, uitra tredeoim, feoiiaarum vero uiura aeptem non
■ extendatur, qui omoes «d b«c debenl esse in ttretale bospi-
» tali , at sinl servitores pauperum, salv* in «moibus aueloritate
• domini archiepiscopi. Magister a conversis ipsaiai bospilalis
• et decanis coasorlii communicato consilie eligatar. Et baec
• omnia ita ut dicttun est, observeatur , nisi pro magoa et
• evidenti utilttate cumconsilio domini arefaiepiscopi vel eius,
» <uii ab eo ipsius loco ad boc cooMiloUu fuerit, et magistri
• et fratrnm atque decaaornm aliter factum fuerit
■> t Ego Galdinus sancte mediolaoensis ecclesie archiepiscopus
» «t apostolioe sedis legatus , hoc pactnm seu convealionem
» conflrmavi et suhscripsi.
» f Ego Milo medioianeosis arcbipreebiter subscripsi.
• t Ego Algisius mediolaneasls ecclesie cimiliarcha «t can- £
> zellarius subscripsi.
» f Ego OUo Crescentiacensis prepositns haoc cooventionem
» cum prediclis sociis ex iu&sione domoi Galdiai medioianensis
• «rchiepiscopi et apostolice eedis legati composui et snbscripsi.
• f Ego lohaoncs cociesie beati Silveslri immeritus olHciaiis
» prenominate conventioni interfui et subscripsi
» Actum esl boc aaao locarnationis Oomiai miilesimo ccn-
• tesimo sexagesimo octavo, undecimo kal. septembrie, indi-
» ctioue prima. »
(E<t Cod. im. Franeieci Ca*telli in Bibl. Jmbrotiana].
Praeleota convenliesculpta legebalurinlribus tabulis lapiileis
alias affljus muro Uospitalis Brolii versus forum , el asportata
fhit iotra muros dicti Hospitalis, ut testatus «st Franciscus Ca-
stellus can. ord. Ecct. Metropolitaoae, scripter «aec. xvi. Fausto
autem omine anno mdcclxsvii mense deceosri ln aedificatione
tempii Cassaoensis ad Abduam detectas fuit primus eorura
lapidura , Licet passim corrosus , cum duo ceteri dispersi
fueriot, tuncque Baithassaris OHrocchi Bibliothecao Ambro-
siaoae praefecti cura redemplus ct in illani iulatus, ubi nunc
patet sub porticu.
Societatum quodamraodo specimen in praediorum posses- c
sione quae sequnntur (abulae exhibent; in prima enim adest
venditio a lohanne Vanzono peracta pro portione sibi conlin-
genti campi ui loco Caponago lohanni Cavrae; alleram vero
eiosdem campi portionem vendit , ut patel ex altero documento,
ipsi lohaooi emptori Rugerius filius q. lohannis Lanterii
e suburbio portae romanae, pro quibus portionibus diversae
amplitudinis diversum accrplum fuit a venditoribus pretium.
Ambo ex autographo in tabnl. Caoonic S. Slephani Vicotoer-
cati olim exstanle deprompsi:
« Aono dominice locarn. miUexhno ceotcximo septoageximo
» sexto,quintodecirao die decembris, indictione decima. Constat
» rae Iohanem, qui dieor de Vanzono civitatis Medioiani, quod
» accepi a te lohane Cavra do loco Caponago de terliolorum
» libras tres et soL duodecim, oominalive pro contingeoti
» mibi portione secundum ipsmn pretium in campo uno
» iacente iasta suprascriptum locum, et dicitar in Pomario, et
» quem campum Anbresias Pariarius et uxor eius dederunt
» in solutum Petlegrine fralri meo et sociis eius, sicut con-
» troetar io cartala a me Laurentio facta: coheret ei ad su-
• pertotum a mane via, a meridie Martioi Sacbelii et in parte
» Beccarii, a sero lobannis Zivolle, a monte fossatum ipsius d
» loci, et est insuper pertice decem et novem et dimidia, et si
» plus erit, secuudara ipsam meam portionem in presenti sit
■ veoditiooe, cam superiore et ioferiore et cnm fiee et acces-
» aione saa io integrum ab hac die tibi Iohaoi per hanc
» cartulam et pretium veodo, trado et maocipo eic. Et spondeo
» ego lohaaes etc. Et sic posuit ei lideiussores Ugooem de
» Vanzone et saprascriptum Pellegrinum, qui dixit, ipsa portio
■ campi veait in parle ipsi Iohaoi cum a se divisit, qui
» semper se obligaverunt. Actom in suprascripta civitate.
» Sign. ff f man. suprascripli Iohanis,qui hanc rartam fieri
» rogavit, et snprascriptorum Ugoois et Peilegriai fideiussorum
» ut supra.
» Sign. ttt oum. Mainfredi Gambari, Scotti de Caponago,
» Guifredi de Umeate testium.
» Ego Laarentius de Concorezo iudex tradidi et scripsi. »
■ Anao Dominice Incar. milleximo centeximo septuageximo
» sexto, quartodecimo die decembris, indictione decima. Coo-
» stat me Rogerium fiiium quond. lohannis de Lanterii de burgo
» porte romane, quod accepi a te Iobane , qni dicerii Cavra
» de loco Caponago, de tertolis libras quioqoe et sol. septem,
et La pugna ainiserit vei iinplagaius fuerit, aihuV
minus restituitnr damnum.
XV. De mutuo.
In mutuo vero nmJfca singukria taiu iure scripto
qnam per nostram oonsuetudinem circa sorteui et
usuras inveniuntur. In primis si quis scripserit se
mutuo pecuniam accepisse, renuntiando exceptkmi
non numeratae pecuniae, quod fere in omnibus
instrumentis apponitur, debitore lamen negante
sibi pecuniam numeratam fuisse, creditor cogitur
iurare se pecuniam numerasse, vel debitori » referre;
idemque .Gbt.net efcsi bienniuan transierit ». Ampli us
si debitor pixMkiUtat in instrumento otunes ezpeDsat
et damdum se daturum absque sacramento credi-
toris, non tamen cogitur praedicta solvere, aisicre-
ditor iuraverit.
Sane per legem municipalem duorum solidorum
pro libra, si debitum fuerit usurarium, ablque sa-
craraento solvere tenetur, quae lex ia statutis re-
peritur 1 Praeterea si inter debitorem et creditorem
usurarttm quaestio emerserit, eo quod debitor ante
terminum usuras solvisse dicat, vel in sortem eas
ante terminum posuisse affirmet, veluti cum decem
mutuo assumpturus quindecim aocepisse confesstu
fuerit in sortem , iUas usuras ante terminum soluUs
et reliquas, quae similiter fuerint ante termiaum
solutae, debitor poterit invito creditore compeosare:
sed si debitor, donec in villam vixerit, quaestionem
usurarura movit, haeredes debitoris contra credi-
torem querelam movere non poterunt Verum de-
bitor contra haeredem creditoris recte usuraruni
quaestiouem incipiet. Sed quia pro mutuo,de<pio
dictutu est, res saepe pignori obligantur et a cre-
ditore distrahuntur , idcirco videamus quomodo
creditori pignus distrahere licet.
Creditum rei mobilis et pignus, denunciatione
praemiasa, post mensem distrahere licet, et poslea
suo sacramento designabit quod bona fide vendidit
et pretium acceptum consignabit, et eo sibi satisfa-
ciente de debito, quod superabundaverit debitori
» oomioative pro raea portione, que mihi pro suprascripto prelio
» pertinet In carapo uno iacente iusta predictum iocuta.et
» dicitnr in Pomario: coheret ei a mane via, a merldie Mtroai
» Sachelli et Beccarii, a sero lohannis Civolle, a numte fos-
» satum predicti loci, et est pertice decem et novem et dimidia,
» et si plus erit, iufra ipsas coherentias cum superiore et in-
• feriore et cum fine et accessione sua in preseDti sit veadi-
• ciooe in integrum ; cl quera campura Ambrosius Paliarius et
» uxor eius in solulum mibi et sociis meis dedit, sicul legitor
» in cartula a me Laurentio tradita, et omoe ius quod habeo
» in ipso campo, ipsi lohani do. Ab ac dio libi lobani per
» hanc cartulam et prelium vendo, trado etc. et spondeo ego
» Rogerius cum meis heredibus et guadiam dedit ete. et meh
» expensis ab uxore mea tibi Iohani et tuis heredibns et cni
» tu dederis, in pena dupli : et posuit ei fideiussorem Alberlnm
» Plaltum, qui se et sua semper obligavit pignori. Actum in
« civitate Mediolani.
» Sign. man. tt suprascripti Rogerii, qui hanc cartnlam
» fieri rogavit, et ipsius Alberti fideiussoris ut supra.
» Sign. man. tt lohanis de Vanzooo, Goilielmi Guarimberti,
» Scolti de Capooago testium.
» Ego Laurentius de Concorezo iudex tradidi et scripsi. »
A Subaudi « vel sacramentum debilori reforre •.
» Cf. cap. l, vol. I, Statut. Mediol.
c Cf. cap. « de darano et interesse » in Rnbr. geoer- « de iodici»
» civilib. . Stotutor. Civil., et cap. « qoo casu debitor tenelur
» ad damoa ot interesse elc » tn Statmt. Mtrettor.
Digitized by
Google
'1
K
i
t
reslituet. Re autem immobili pignori data, eam pos- <
sidebit creditor, et post condenmationem debitoris
postulare potest creditor ut sibi in solutum detnr,
vel ut illam vendat A . Alioquin si non fuerit debitor
condemnatus, denunciatione praemissa post annum
vendere poterit.
Amplius si pro mutuo vel alio debito fideiussor
simpliciter fuerit receptus, praecise ad pecuniam sol-
vendam non potest per noslram consuetudinem
coarctari, si de rebus debitoris cieditori satisfacere
sit paratus. Haec ita, si debitum sol. xxx excedat,
alioquin pro tam parva summa rem in solutum ac-
cipere non cogitur.
Praeterea si debitor cum creditore conveniat,
quod ■ non iiceat ei probare pecuniae solutionem,
nisi habeat illud breve incisum vel aliud finis vel b
solutionis. Si tarneh debitor probare voluerit pe-
cuniam solutam esse per quinque testes ad hoc
rogatos, solutio poterit probari. Verum pactum
aliud, ut si de reddendo instrumento convenit vel
fine facto, eodem modo, ut supra dictum est, probari
debet per statutum factum tempore Brunasii Por-
chae potestatis Mediolani c .
A Io sententia a. mccxyit prolata , vi die martii, sic edixit Bonus
lohannes Accatapanis consul Mediolani: « In nomine Domini:
» condempnamus dictam Vaccatium Buttum dominnm in iuditio
» nominatnm a predicto Petro Testa et Paxinom filram illius
» Vaccatii et eius procuratorem etc. ut dehinc ad dies triginta
» proximos dimiltat et restituat predictam petiam terre eidem
» Arderico, aut ei det et solvat predictos denarios omnes, eo
» Arderico iurante quod non est sibi de predictis denariis
» satisfactnm in toto nec in parle » (Chart. in Bibl. Atnbrot).
B Subandi « obtinet quod non liceat ei etc. » c
G Tradit Corius (ad ann. mcxcvii HUtoria di Milano) anno mcxcvu
Mediolani cousules edictum proposuisse tamquam legem mu-
nicipalem sancitum et firmissime tenendum, quo statutum
rst ut a privatis creditoribns asses tres in singulas libras nempe
qmndecim in singulas centenas usurarum nomine exigi possent,
asscs vero duo pro communitate , qitin religio iurisiurandi
atlhiberetur, qnemadmodum mnnicipalis lex praecipiebat; et
insuper qnod si contingeret de vredito snpra triennnm agi, tnm
nulla fides esset crcditori, nisi debitor id fateretnr, vel de
credilo ob datum fideinssorem albo descriptum liqueret, aut
demura nisi creditor ipse hac de causa iam roissus raerit in
possessionem. Triennalis ba«c praescriptio credilori rigida et
debenti propitia forlasse in privatis negotiis slatuta fuerat ad
invnndam commerciorum frrqucntiam, quae postea praescriptio
ad duodecim annos prolata foit. Et revcra in subscripta inferios
apocha libras quindecim pro cenlenario usurae, seu ut tunc
dicebatur, doni vel guiderdoni ratione solutas a debilore fuisse
constat. Aliquando tamen avidiorcs pecuniam mutuantes plus
aequo a debitoribos exigebant pro usura, sed ne in legis seve-
ritalem inciderent, in apochis nulla fiebat lemporis aut pecu-
niae mutuatae aut usurarum percipiendarum quantitalis mentio, d
quod in pluribus chartis occorrit. Sed en documentum :
• Anno Dominice Incarnationis milleximo ducenteximo se-
» ptimo, die iovis quarto die mensis ianuarii , indictione decima.
» Coram Passaguerra iodice consnle Mediolani et sotiis ipsoque
» prebento auctoritatem, Anselmus, qui dicitur de Concorezo
» de civitate Mediolaui, dedit et solvit Ardiziono maiori et
» Ariuccbe et Prevedetto minoribus fratribus filiis quond. Ca-
» zaprevede Balbi de burgo Concorezo, presentibus item et
» consentientibus Nuxanle Pugniallo et Asclerio Lengerio tu-
>' toribus eorum, libras quindecim tertiolorum, quos denarios
» prenominatns Anselrous eis debebat pro dono preterito li-
» braruro ducenlarum tertioloruro, de quibus eis debebat me-
» dietatem pro herede quond. Ugorini fratris eius , ut conti-
» nebatur in quadnm condempnationc ibi visa et lecta et
» reddita ipsi Anselmo incisa. Et qui denarii omnes fuerunt
» dali premerooratis tutoribus voluntale ipsorum fratrum et
» precepto iamdictorum consulum. Actnm in camara consulum
» iustitic.
» lnterfueruut lesles Guitredus de Marliano et Petrus Ga-
xultus et Soldanus de Puteobonello.
MEDFOLANI .891
XVI. De verbovum obligatiovibus.
De verborum obligationibus, quae stipulatio di-
citur, illud obtinet quod sive in mutuo vel alio
quolibet contractu una pars alteri guadiam dedisse
inveniatur. Stipulatio illis verbis solemniter interces-
sisse intelligitur,et tale est dicere « guadiam * dedil >»
» Ego Passaguerra iudex et consul auctoritalem dedi til
» supra et subscripsi.
» Ego Unricos Gambarus iudex subscripsi.
» Ego Anricus, qui dicor Gairardus, iudcx et niissus domiui
» Henrici imperatoris htterfui et scripsL »
(Ex autographo in Bibf. Jmbrotiana).
Alteram subscribo cbartam, qua patet eamdein usurarum
mensuram solotam fuisse a duobus pupillis, praesentibus eorum
tutoribus et duobus ronsulibus IHediolani ; addilur auletu ibi
perceptas usuras ex libris ducentis ad Arraccae sororis mu-
tuaiitium dotem constituendam fuisse adhtbitas scu adhiben-
das fore:
« Anno a nativitate Domini nosiri lesu Christi milleximo
» ducenleximo nono, die martis quintoderimo die mensis de-
» cembris, indiclione tertiadccima. Coram Albcrto de Marliano
» et Guifredo de la Tnrre et Prevede de Ovreno consolibus Mo-
» diolani, et ipso Alberto precipiente et auetoritatem prebente,
» Anselmus de Concorezo et Alberlus filius quondam Ugonis
» de Concorezo civitatis Mediolani dederunt et solverunt Pre-
» vedetlo filioquond. Honachi Balbi, qui dicebaturCaziaprevede
» de Concorezo,ad eius partem prodimidia, presentibos Ascle-
» rio Lengerio et Nuxante Puniallo tutoribus illius minoris ct
» auctoritatem item prestantibus, et ipsi Asclerio coratori Ardi-
» cioni filii eiusdem Monachi, cui esl interdictom bonis, ad
» partem et ulilitatem illius Ardicioni pro altera dimidia, dn-
» narios tot quos dicebant ipsi Anselmns et Albertns, et illi
» tutores confitebantur esse usque ad Ubras quindecim deoa-
» riorum novorum, quas illis Ardicione et Prevedelto debebanl
» pro guiderdono unius anni proximi preteriti a sancto Martino
» retro de libris ducentis denariorum novorum, quas eis
» debeut Et easlibrasquindecim ibi dixcrunt predicti Asclerius
» el Nuxante debere procedere ad dotandara Ariuccam sororem
» eorum Ardicioni et Prevedetti, que erat ibi presens et con-
» sentiens; unde insuperibidedit guadiam obltgando omnia sua
» boua pignori ille Asclerius suprascriptis Anselmo el Alberto,
» qui pro parte illorum denariorum rontingenle predictum Ardi-
» cionom defendet ipsos Anselmum et Albertum ab Anselmo
» de Carrabio de Concorczo et aliis personis, que apud eos
» fecerant contestare illos denarios ; et si propterea danpnuin
» aliquod passi fuerint vel dispendium fecerint aut guiderdonuni
» dederint , eis restituet ipsum dampnum et dispendium el
» guiderdonum totum. Actum suprascripta civitate.
» Interfuerunt testes Gottecinus de Ovreno et Caziabos
■ Barazia et Albericos Baibus de Conrorezo.
» Ego lacobus Menclotios consul subscripsi.
» Ego Guilielmus, quidicorde Incino, nolarius sacri palatii
» tradidi et scripsi. ■ (Ex autogr. in Bibl Ambrot.}.
k Satisdaiionis a venditore emptori praestandae de defensione
rei venditae , quae formula in omnibus fere vendilionum con-
tractibus legitur, en exemplum:
« Anno a nativitate Domini nostri Iesu Christi mclxxxxiii,
» xiii die febuarii, indictione xi. Dedit guadiam obligando res
» suas pignori Oldo fiiio» quond. Ollonis Nazarii de loco Uomate
» Guarnerio preshitero ecclesie sancli Stephani de Vicomercalo
» ad partem domini Arnaldi prepositi et ad partem ipsius ecclesie,
» ita quod amodo in antea defendere el guarentare abet eidem
» ecclesie ab omni homine petiam i terre perticas xvi, quam
» ipse Oido eidem ecclesie vendideral por cartam pro pretio
» librarum vn, iacentem in territorio suprascripti loci Uomate,
» ubi dicilur in Barazia , cui a mane reservabat , a meridie
» Germanini, a sera heredum Marconi, a monte primicerii, et
» hoc ut venditor emplori et nominatim suo dispendio et ab
» heredibus suis et nuru et orani homine (guarentaret ct de-
» fenderet \ et inde posuit fideiussorem lobanem Denlem de
» loco Caponago , qui per omne tempus fideiussit , obligando
» rcs suas pignori. Actum suprascripto Burgo Vicomercato.
» Inlerfuere Ginesraerius de lnzago et Loterius de Prata de
» Bugurago.
» Ego Covadus iudex tradidi et scripsi. »
( Ex atUographa otim in arch. Canonicor.
*. Stephani yicomercati).
Ouid vero sit guadia duobus his originalibus documentis pro-
batur, quae Ambrosiana Dibliotheca servat:
« Anno Itominice Incarnationis milleximo dueentcximo
Digitized by
Google
8^3
LlBER GONSVETVDINVM
*94
stipulatu proponitur sed incertum vel conditio certi,
» andecimo, die iovis, tertiodecimo die ante ka). iunias, indict.
> quartadecima. Promisit et guadiam dedft obligando omnia
» saa bona pignori Niger Lanzonus de burgo Concorezo Arde-
» rico de Canzo civitatis Mediolani , ita quod omni terapore
> habebit pro firmo et rato et de toto tenealnr et conveniri
» possit, silicet de omnibus illis denariis, quos Martinus filius
» illius Nigri nuno eidem Arderico dare debel aut dare debc-
» bat per cartulam vel sine carlula ve) ailio modo amodo in
» antea. Et item promisit ille Kigor, obligando onuiia sua bona
» pignori eidem Arderico solvere omne illud dcbitum , quod
» factum est ab ipso fillio suo, vel aroodo in antca feceril, apud
n ipsum Ardericum cum omnibus dispendiis et guiderdone
» factis et fuluris. Et eo acto et abito in conlractu, quod
• senoper liceat mibi infrascripto notario melliorare ad hoc,
» nt ipse Niger magiis teneatur de predictis debitis. Quia sic
» inter eos convenit. Actum Mediolani.
» Interfuorunt testes Arzufus de Sesto cl Guido Caxatus.
quale est dicere « protnisit », et utrobique acrio ex a si certum contineat stipulatio. IUud autem semper
obtinet, quod sicut iure traditum est, alteri stipulari
vel pacisci nemo potest, nisi in casibus in quibus
leges permittunt; stipulatio haec, de qua sub hoc
titulo agitur, locum habet, etiamsi non fiierit in-
terposita pro dote, sicul alias iure civili proditum
in venitur.
XVII. De actione quae in rem pro quarta datur.
Praeniisso actionum personalium tractalu, ad
actiones reales perveniamus, quarum quaedam pro
quarta petenda datur mulieri vel eius haeredi; de
qua primo, licet sit utiiis, quia tamen saepius in
nostra civitate frequentatur, videamus,. Haec actio
ad petendam quartam, mortuo viro vel monasterium
ingresso, decernitur mulieri de rebus tamen mariti,
Ego Maragalia de Aliate notarius sacri palalii tradidi et b q uas di e obitus sui relinquit, licet multas HBS post
contractum matrimonium conscia vel ignorante mu-
liere alienaverit; et hoc deduclo omni debito, quod
maritus eius tempore mprtis alii debebat. Sane le-
gata et fidei commissa ab eo relicta nullo modo
deducimtur, nisi ahcui personae certae vel certae
ecclesiae vel certo loco religioso aliquid certum
pro male ablato, sive iliud male ablatum ab illa
cerla persona vel Ioco religioso habuerit, sive non,
reddendum seu dandum ordinaverit: quo casu quasi
debitum primo de sua haereditate deducendum erit,
ut mulicr quartam non habeat, ntsi venienti ad
successionem defuncti illud certum pro niale ablalo
relinquerit ; tunc enim quarta debetur *. Idem est si
aliquod certuin pro niale ablato non designata certa
persona vel loco relinquerit, ut illud tamquam de-
bitum deducatur.
» scnpsi.
Ex hoc patet Lanzonum ilium Arderico de Canzo satisdedisse
pro filio suo; en e contra alterhis satisdationis specimen pro
debito ab ipso filio Martino contracto:
» Anno Dominice Incamationis milleximo ducenteximo duo-
» decimo, die dominico nono die septembris, indict priraa. Pro-
» misit et guadiam dedit et omnia sua bona pignori obligavit
» Martinus Lanzonus do burgo Concorezo Arderico de Canzo
» de civitale Mediolani de dan.lis ac solvendis eidem Arderico
» vel suo heredi aut eius misso amodo ad raensem uonm pro-
».ximum denarios bonos imperiales libras decem , quas con-
» fessus fuit ille Martinus so ab eo mutuo accepisse , rcnun-
» tiando exccptioni non uumerate pccunie. Et quod resliluet
» ei omne guiderdonem et dispendium , quod fiet pro supra-
» scriptis denariis exigendis vel mutuandis termino preterito,
» et specialiter denarios sex pro libra. Actum MeUiolani.
» Interfueranl tesles Gribaldus Calegarios et Sanctus de
• Dexio.
• Ego Arialdus de Puteobonollo notarius domini Henrici
» imperaloris ac missus domini Ottonis imperatoris tradidi et
» scripsi.
. » hccxxiv, v die ante kai. iolii exlimatum est terra eidem
> Arderico in libris v niinus denarios xxxvuu tertiolorum de
• prediclis denariis et guiderdone mensium xi suprascriplarum
• librarum v minus denarios xxxix tortiolorum. »
Vocis guadia vcl wadia significalio evincitur ex ipsis longo-
bardorum legibus, praesertim in Edictis Rotharis et Liutprandi
regnm, quae hic describuntor :
Edict. Rotharis, eap. 360 : « Si quis alii wadia et iideiussorem
» de sacramentom dederit, per omnia quod per wadia oblegavit,
» adimpleat. Et ille qui pulsat, et ille qui pulsatur et wadia
» suscepit, proximiores saoramentales quinascendo suntdeveat
» nominare; tantum est, excepto illum qui gravem inimicitia
» cum ipsum qni puisat commissam habit etc. »
361. « Si quis alii pro quacumque causa wadia et fldeius-
» sore de sacramento dederit, dit ei spacium usque ad duodecim
> noctis ad ipsum sacramenlum dandum; et si forsitan propter
» aegritudinem aut aliam cansam supervenientem in praediclum
» constilutum non potuerit iurare, saspendatur causam usquc
» ad alias duodecim noctis. Et si nec tunc complevcrit, et to-
» tum annum nnum volonlarie dilataverit, et sacramentum non
» dederit, tanc rem ipsam undo agitur amittat, et ille adqnerat
• qni vadia suscepit. Et contrario si ille, qoi wadia susceperit,
• dilataverit sacramentum audire et anno toto protraxerit,
» post transacti anni spatium nulla et in posterum habeat fa-
» gundiam de ipsam rem loquendi , sed ille qui paratus fuit
» sacramentum dare, firmiter possideat ».
Liutprandi, de anno octabo voluroen UI (I) 15: » Qui-
» eumque homo sub regni nostri ditione cuicumqne amodo
» wadia dederit et fidpiussore posuerit praesentia duorum vel
» trium testium, quorum fides amittitur, in omnibus complere
» debeat Et si hominis inter non fuerent quando wa-
• diatur, qukumque quasi Gdeiussorem pigneraverit, componat
» sicut supra legilur ».
De anno undecimo (VII) 36. • Si quis dederit wadiam, et
» eam recepere neglexerit, componat sicut m anteriore edicto
» legilur. Et si itte qui ipsam wadiam acceperit , reddere ne-
> glexerit per fideiussores, et apud eum remanserit , sic com-
» ponat, quomodo et Ule qui wadiam suam recipere negle-
» xerit ».
(VIII) 31. ■ Si quis altori homini wadiam dedorit, et anlc-
» quam eam per fideiussorom liberit, violenter de manu illius
• abstraxerit cui ea dedit, componat ei, cui ipsam wadiam ab-
» straxerit, sol. xxiv. IIoc autem ideo adiigere praecipimus, oe
» pro tali causa scandalum oriatur aut anima pereat ».
( IX ) 38. •• Si quis alii wadiam dederit, et voluerit eam per
» Gdeiussores suos recipere, et adduxerit ad eum, qui wadiani
» rocepit, fideiussores unum, duo vel tres, el ipse dixerit quia
» nescio qui sint, ut damno ei facere possit: tunc adducere ei
» deveat iideiussorem aut de iUa civitate, unde ipse est qui
» wadiam dedit, aut de illa unde ipse est qui susoepit; et si
» minime ita inventi fuerint, tunc suscipere deveat ipse, qui
» wadiam accepit, fideiussorem hominem liberum, quem colii-
» vertus eius cognitum babet, et dicit ei quod Bgo tcio guia
» ei credere potet: et homo Ule, qui wadiam dedit, damnum
» non patietur ».
( X ) 39. » Si quis alii homini wadiam dederit pro qoacum-
» que causa, et fideiussorem posuerit, et postea ad ipsum fide-
» iussorem antesteterit aut pignus de manu tolerit, et provatum
» fuerit, componat solidos xx ».
( XI ) 40. « Si quis alii bomini wadiam dederit et fideius-
» sorem posuerit, et ipse fideiussor eum pigneraverit, et pignen
» ipsa ad creditorem eius dederit, et postea ei ipse, cuius pi-
» gnera fnerit, per virtute tolerit, componat ipsa pignera in
» actogild ».
Adest hic etiam in edicto Rachis regis capit. (I) & agens
de wadia, ad quod lectorem remittimus.
A De quarta uxori olim ex iure spectante haec praecipiunt Stat.
Mediol. : « quilibet maritus in eius ultima voluntate possit
» suae uxori usque ad quartam bonorum suorum inclusive
» relinquere, el non ultra, compulata aestimationo usus fru-
» ctus , alimentornm et ceterorum relictorum , si eidem relin-
» quatur.
• Nulla mulier ad aliquam quartam petendam de bonis raariti
• admittatur, alias quam in praesentibus ordinamentis dispo-
» situm fuerit.
« Quarta, do qua pro mulicribus diclum est, ita intelligalur
» dedurto aere alieno el funeris impensa » (Cap. ccxcv-vi-*'".
lib. 1).
Digitized by
Google
8 9 5
LIBER CONSVETVDINVM
896
In deductione debiti funeris impensa primo sibi a compeilitur : et si in vitn sua noit assignavit divi-
iocum vindicat, et de mobiJibus primo universum
debitum soJvitur et deducitur, si mobiiia suffi-
ciunt. Alioquin tam de propriis quam de libellariis
rebus immobiiibus debitum, quod non potuit de
mobiiibus solvi, deducendum erit, facienda per iu-
dicem exlimatione et deducto debito, sicut supra
dictum est. Mulier quartam dumtaxat de rebus pro-
priis habere debet, et non de libellariis vel feudis.
Verum si oiim terrae libellariae vel feudatariae,
ut ita dixerim, fuerint, licet ad proprium venditae
inveniantur, quarta tamen propter eius odium de
iilis non debetur. Quid ergo si aiiquis emit fictum
super re propria libellaria, et illud fictum emerit
ad proprium vel ad libellum, numquid uxor eius
quartam de illo habebit ? Respondemus : si terra
propria est, super qua fictum ad proprium emitur,
quarta de ficto praestabitur. Si vero terra libellaria
vel super lerra libellaria ficlum ad Jibellum fuerit
emptum, niliil omnino pro quarta de eo dabitur.
Idem est si terra fuerit propria, dummodo fictum
ad libelluin einatur; at si terra fuerit libellaria et
fictum ematur ad proprium, videtur quibusdam quod
quarta non debeatur, quia quodammodo pars sit
terrae, quod utique obtinet. Idem est etiam si terra
ematurad proprium, et investiatur eidem ad libellum
ad fictum faciendum, ut de" ficto non detur quarta.
Sed si terrae primo propriae fuerint et postea libel-
lariae factae inveniantur, similiter odio quartae de
nostra consuetudine quarta non dabitur. Porro si
charta reperiatur terrarum, in qua contineatur quod c
partem proprietario partem libellario iure quis eme-
rit, nec aliud antiquius instrumenlum fuerit osten-
sum, quod probet rem aliter esse, sapientum nostrae
civitatis consilio sic traditum est, ut medietas pro-
pria sit et ex illa quarta detur; altera libellaria, de
qua nullam quartam habehit. At si nulla instru-
menta terrarum appareant, et haeres defuncti, a quo
quarta petitur, neget illas terras esse proprias, et
sic a pelitione mulieris absolvitur, nec mulier vo-
lens tcstibus probare lerras, quas defunctus reliquit,
proprias esse, auditur. Ubi terra propria in bonis
defuncti invenitur, de qua debet quarta dari, cum
fruelibus in ea pendentibus dabitur; et si in plu-
ribus campis sive petiis lerra propria fuerit, in
qualibet petia quarta ab haeredc assignabitur, eo d
volente , etiam si minus commode divisio pro regio-
nibus inde fieri contingat. Si vero terra fuerit li-
bellaria sive beneficiaria, supra quam postea fuerit
aedificatum, pro aedificio quarta praestabitur, ita
tamen ut lapides ct alia sic computentur, ac si
in * aedificio non essent. Nec tamen de his mo-
bilibus primo debitum solvetur, sicut superius de
aliis mobilibus dictum est.
Sane ubi domus libellario nomine fueril vendita,
nec etiam pro aedificio quarta dabitur. Sed si pater
filium emancipaverit , partem contingentem suorum
bonorum per nostram consuetudinem ei assignarc
* « m aediticalioneiu esscnt » . Cod. Trkult. ,'.
dendo ab aJiis rebus, eius uxor quartam suorum
bonorum omnium non habebit, sed pars filii eman-
cipati, quam poterat exigere, deducetur, ex qua
nullam quartam habebit ; nam illud totum debitum
intelligitur, quod cum eifectu ab eo poterit exigi.
Idem erit et si filii emancipati non fuerint, ut de
parte tantum, quae contingeret filium mortuum per
divisionem factam, quarta non del>eatur. Illud autem
praetereunduni non est, quod quarta debeatur mu-
lieri secundum nostram consuetudinem, etiam si
constituta non fuerit *. Et sciendum est quod libellus,
de quo supra diximus quartam non deberi, interdum
constituitur perpetuo, aliquando ad tempus, et saepe
ut fictum ex eo praestetur, saepius tamen ficti re-
missio in instrumento facta reperitur , utrobique
tamen secundum nostrae civitatis iura libellus ap-
pellatur, et quarta ex eo non praeslatur. At ubi ficlum
dari debet, et per triennium vel amplius in solutione
ficli cessatum fuerit, non sicut in locatione, de qua
supra dictum est, a libello cadit, nisi aliud inter
contrahentes pactum fuerit, qui solvere fictum de-
buit, sed omne damnum domino cogitur resti-
tuere B , quod passus fuerit ex canonis sive ficti tarda
solutione. Item si fructuum rei libellariae furlum
ab aliquo fiat, vel in ipsa re dammim datum ftierit,
nonnisi libellario actio dabitur. Sed et si tertius
rem Jibcllariam possideat, libcllarius illi qui directe
dominus est, praelertur c .
A « Ipsum autem raorgincap voluraus ul amplius sit nisi qtiarla
» parte de eius substautia , qui ipsuui morgincap fecit. Si «juis
» minus voluerit dare de rebus suis, quam ipsa quarla parte
» sit, habeat in omnibus liceuliam dandi quanlum voluerit;
1 nam super ipsara quartam parlionent daro nullalenus possit »
(Liutpr. Leg. 1, vol. II).
b « rosarcire » ( Cod. Jmbr.).
c Quartae ct fadertii , qtiae dona erant a viris uxoribus trutlila
nupliarum occasione, inslilutiones a longobardig usque repo-
tuntur, ct menlio sacpissime in veteribus cbartis occurrunt; en
quam lato ac alte adliuc vigebat longobardicarum ronsuetu-
dinum usus ipso saeculp xtu , quarum tamen uotio cuique non
est. Praestal igitur aliqua scripta crucrc, quae ampliorem earum
antiquitatum notiliam tradant; et primo aporha reforenda est
a pupillo imo ab infantulo longobardorum legem prolitentc
emissa, qua testalur sibi aquodam Itevegiado de Oldonis solidos
octo argenlcos solutos fuissc , quosex vendhiono campi in loco
Garbagnalc arccptos Aicardae aiuilne suae dare lenebatur in
eius quartae vel fadcrfii solulionem , cum ex rerura mobilinm
alienationo, iuxla legcm longobardicam in eo casu illam prae-
cipientcm, non haberel unde illud patrui sui , cuius baeres crat ,
debitum sanare possct:
« Anno bominice Incarnationis millesirao centcsirao gcxa-
» gesimo , seplimo kal. magii , indictiouo octava. Conslat me
» Guilielmum infantulum filium quondam Nazarii dc Vigo dc
» loco Carbaniate marcio, qui professus sum lege vivcre lon-
» gobardorum, michi qui t-upra Guilielmo infantulo consen-
» ticnte Laurenlio de Treliano michi dalo tulore in hoc ab
• Uionisio misso domni secundi Chnnradi regis, et per Ikentiam
1 suprascripli missi accepisse sicuti et io presenlia tcstium
» manifestus sum quod accepi a te Revegiado de Oldonis de
» civitate Mediolani argenli den. bon. Modiolani sol. octo, quos
» debeo dare Aicharde relicte quondam lohanis de Vigo, qui
» fuit fratcr suprascripti Nazarii palris mei, pro pagamento sui
» faderfii vcl quarte, eo quod non habeo tautum dc mobilibus
» rebus ad vendendum, unde ipsutn debitum suprascripti patrui
» met , cuius heres sum , sanare possiin , secundum quod esti-
» maverunt Ambrosius et relrus , qui dicunlur Vcnaroni de
» suprascripto loco Garbaniate, linito prelio, sicut inler nos
» convcnit , pro campo uno iuris mei iacente in territorio su-
» prascripti loci Garbaniaie, ad locum ubt dicitor in villa Vedre :
» coheret ci a mane » ctc. Aclum suprascripta civitale.
115
Digitized by
Google
«97
XVIII. De sponsalitiis Rubrica.
Si pater sponsalitium * dederit pro uno ex filiis,
mortuo patre, alter etiam, pro quo nil pater de-
derit, nihil percipiet, nisi pater expresserit.
» Signum f man. suprascripti Guilielmi, qoi hanc cartulam
» vendilionis ut supra fleri rogavit. »
Sequunlur nomina tutoris , aestimatorum , teslium et tabel-
iionis missi regis, qui licentiam dedit et cbartam scripsit.
( Ex autographo in tabulario Canon. Basil. s. Ambrosii).
Testamentum adiicimus, quo Saxa eadem lege vivens eccte-
siae s. Uilarii in urbe Mediolani sitae legat qoartam suam
partem quorumdam praediorum, quam ei constituerat Ansel-
mos de Badagio vir suus tunc iam vita functus :
» Anno Dominice Incarnationis milleximo centeximo trige-
» ximo quarto, sexto die mense februarii, indictione duodecima.
» Ego Saxa relicta quondam Anselmi qui dicitur da Badaglo
» de civitate Mediolani, que professa sum lege vivere longobar-
» dorum , et michi que supra Saxa consentiente Teito tutore
» et mondualdo meo, presens presentibus dixi: Dominus homni-
» potens bac redemptor noster animas, quas Christus condidit,
» a studium salutis semper invitat ; et ideo ogo que supra Saxa
» volo et iudico seu per istum meum iudicatum confirmo a
» presenti die et bora ecclesia s. lllarii, quae est constructa
» intra hanc civitatem Mediolani non multum longe da casa-
» rum, que dicontur de senioribus da Badaglo, habeat in loco
» Pastuirano quartam partem de campis petiis tribus, et quar-
» tam parlem de vinea cum area eius petia una ; et in loco
» Garbaniate quartam partem de campo pelia una, el in loco
» Seguria quartam partem de campo petia una , que michi
» que supra Saxa advenit per quartam ex parle quondam An-
» selmi qui dicitur da Badaglo qui fuit vir meus , quam ipsam
» quondam Anselmus iudicavil tribus partibus ad ipsam eccle-
» siam s. Illarii de suprascriptis campis et vinea cum area
» eius petia una. Primo campo dicilur etc. etc. Actum in su-
» prascripta civitate Mediolani.
» Sign. f man. suprascripte Saxc, que hanc cartulam iudicati
» ut supra fieri iudicavit.
» Sign. f man. suprascrrpti Teiloni, qui eidem Saxe consentit,
» et in hanc cartulam ad couflrmandum manus posuit.
Sequuntur nomina testium et tabellionis.
(Ex Cod. ms. Raphaelis Fagnani in Sibl. Ambros.).
Rem gravis sane momenti aliis documcntis declarare non
pigeat; quidnam tcrtiao vel quartae donatio esset, iara in Sta-
lutis Novoeomensibus ad not. 54 , P. I , dictum cst ; nccessitate
tamen compulsi consuelodinis huius naluram exemplis osten-
dendi, subdimus in contractu venditionis praedii factae ab
Ottone , qui dicebatur Aree de loco Cremenago, et tunc ha-
bitante ad ponlem de Baiardo , Manfredo dicto Oculi blanci
canonico s. Ambrosii Mediolani , adiectum actum fuisse , quo
« in presentia Allamani de Porto et Petrini de Viglue pristinarii
» testium finem fecit el refutacionem Tarese uxor suprascripli
» Ottonis per consensum suprascripti viri sui, et per auctori-
» tatem Guifredi de Vineate iudicis et missi regis, a quo in-
>< terrogata est etc., in Anselmo Vireolo misso suprascripli dom.
» Mainfredi, coram me iudice et testibus, quibus in supra-
» scripta carta venditionis conslituto a suprascripto dom. Main-
» fredo ad partem suprascripti dom. Mainfredi de omni iure ,
» quod habebat ad requirendum et sibi pertinebat in supra-
» scripta terra et deciraa per faderfium et quartam vel alio
» aliquo modo, quod faderflum esl librarum triginta, vel si
» plus fuerit, in hac fine permaneat, et insuperibi ipsa mulier
» accepit consultum a suprascripto viro suo de libris triginta
• super omnibus aliis rebus suprascripti viri sui » (Chart. xn
febr. itcxcrm in archw. Basil. s. Ambrosii Mediol). Insuper
in acto venditionis vineae xn febr. mclxxx confecto a Marcbisio
Prixano et Piobella uxore sua Ottabellae coniugi Dalmatii Buzo
etc. « confessa est ipsa Oltabella habere consultum de solidis
» quadraginta et quattuor de dote sua in pecia una de terra,
» ubi dicitur in prato Pascario , per cartam scriptam , et ibi
» statim consultum fecit ipse Marchisius eidem coniugi sue in
» sua portione unius pecie terre in territorio de suprascripto
» loco , ubi dicitur a Pairi, de libris tres et sol. quattuor de
» dote sua per cartam scriplam etc » (Chart. ex aut. olim in
arch. Beneficiat. Metrop. MedioL). Tandem adest remissio facta
a Strania , vidna Bogerii e Carimate , * de omni eo iure ,
» quod per terciam aut per quartam sive per dotem seu alio
» aliquo modo vel ratione ipsa Strania habebal vel habere
» poterat de iure aut ex consuetudine vel alio aliquo modo »
(Charl. ri febr. mclxxxi authent. in BiH. Ambrot.J, quae habetur
in nota 5i, col. 310 ad cap. clxxxviii Statut. Movocom., P. 1.
i Sponsalilium Ducangius interprctatur donationem propter nuptias.
MEMOLANI 898
a Si vero paler expresserit, valebit, et deductioni »
locus erit. Amplius si pater pro uno ex filiis spon-
salitium dederit, et nihil de eo postea expresserit,
et mortuo posbea patre, de communi pro altero filio
sponsalitium datum fuerit, ille pro quo pater de-
derat, tantum percipiet, quantum de communi alteri
datum est, nec aliqutd alter percipiet de eo, quod
pater aJteri dederit. Haec obtinebant et obtinent
per consuetudinem nostrae civitatis, licet forte per
errorem a quibusdam sit iudicatum in contrarium.
Sed si nomine sponsalitiorum annulus vel corona
vel cingulum vel quid simile, seu amictum vel pa-
lium vel zendatum detur, matrimonio non secuto,
medietas redditur, si osculum intercesserit. Et haec,
ubi sponsalitia contracta sint post septimum an-
num
« Si vero pater expressit , valebit , et deductioni libens erit »
(Cod. Ambr.).
Faderfinm sive qnarta per viros sponsis suis in nuptiis consti-
tuenda nt plurimum in praediis, nempe domibus aut campis,
consistebal, eamque leges sua auctorilate tucbantur; ideoqne
venditiones bonorum , qnibus adnexa esset huiusmodi donatio,
fieri non poterant , quin mulierum assensus accederet , testan-
tium sibi in aliis virorum suorum bonis snam quarlam partem
tuto collocatam esse aut collocari posse; ideoque cumressuae
cautiores essent , eam alienationem absque damno passurae. In
hoc venditionis acto intervenit iste uxoris assensus a lege re-
quisilus:
« Anno Dominice Incaruationis milleximo centeximo nonage-
» ximo quarto , octavo die ianuarii, indictione duodecima. Uanc
» venditionis cartara fecerunt Mussus Sartor et Pelrus Ferrarius
• et Verda uxor ipsius Petri.omnes de loco Nerviano , et Pe-
» drinus Bugatus et Poma uxor eius de loco Poliano, qui pro-
» fessi sunt lege vivere longobardorum: eisdem feminis prefalis
» viris ac mondoaldis earuni consenlientibus et per interroga-
» tionem domini Arderici indicis ac missus domini Frederici
» imperatoris, qui eas interrogavit ut lex docet, in cuiusac
» tcstium presentia confesse sunt se a nullo pati violenliatn, sel
» suis spontaneis hanc cartam iusse sunt facere cum iam dictis
» viris suis , et quod bene erant secure de toto faderfio suo
» super aliasrex viri sui, et insuper renontiaverunt omnisoo
» iuri ypothece, quod habebant vel eis aliquo modo pertinebat
» in infrascriptis petiis terre.in Barozum de Ladenateadpartem
» et utilitatem dorano Marceline abatise monasterii s. Petri
» de loco Caronno , nominative de tribus petiis terre etc. etc.
» Eo tenore etc. ct pro suprascripta vendicione confessi fuerant
» ibi predicti venditores se accepisse ab ipso Barozo ex parte
» ipsius domne abbatise den. bon. tertiolorum sol. qoinqoa-
» ginta et quinquc , quos ipsi venditores diviserunt in tribas
» partibus. Quia sic inter eos convenit. Actum in loco Nerviano.
» Interfuerunt Salis Pasta, Homodeus Travacus et lohanes
» de Bisirono tcstes.
• Ego Ardericus iudex de Raude et raissus domini Federici
» imperatoris eisdem ferainis licentiam dedi et baoc carlam
» subscripsi.
» Ego Prevostus Cerrudus notarius sacri palatii tradidi et
•> scripsi.
» Ibique statim predictus Pedrinus fecit consoltum de sua
» parte Pome uxori sue.
( Ex autographo olim tn cotnobio s. Margar. Mediol}-
En autem assignatio ipsa quorundam bonorum • nomine el
» tenore pignoris consulti • facta a Guilelmo uxori suae Lariae
In praediis, nec non et faderfii in libris viginti, quas tamen
haeredes sui eidem Lariae solvere debebant , casu qoo vir ante
uxorem suam decederet:
• Anno Dominice Incarnationis milleximo centeximo qoin-
» quageximo nono, mense iunii, indictione septima. Presenua
• bonorum hominum, quorum nomina subter leguntur. Cum
» lignum et carlam, quod in sua manu lenebat, Guilielmnsqm
» dicitnr Mamarella de civitate Mediolani, investivit per no-
» mine et tenore pignoris consulti Lariam coniugem suam,
» nominative de sua portione de omnibus casis et rebus ter-
• ritoriis illis propriis et libellariis, quas habere visus sum in
» loco et fundo Barbiano et in eius territorio in inlegrum. Eo
• tenore, sicut hic subter legitur, ita nt si Dei iudtcio faciente
» advenerit, qnod suprascriptus Guilielmus decesserit anle so-
• prascriptam Lariam coniugem suam, tum heredes eios debeanl
Digitized by
Google
9*9
Kf.
BS f
re non secuta.
S99 LIBER COWSVfcTVDWVM
Ceteruui si aute 4e facly A iolervenerint et mors « Si vero matriuioniuui roeril seowtum et perfecUuu,
intercesserit, totoin i^stitwtur quod datum e&t, qnasi 4ivortio secuto, totum quod superesit, res£ifcv*tur.
Amplius post eontractum matrimouium H res
spoosalilia data fuerit vendita, yej in utiUtatepi
nwriti processerit, loco d.o-Us eedit, et privitegimu
habet in pretio earum sip«i w ipsa dote, et hoc
- tempore venditionis, vel «x qup alias in utilitatem
eius processerit tantum praedictarum rerum ven-
ditarum vd in utilita tem eius processarum , et noq
-a tempore dationis earum * Quae omnia similiter
looum hahent etiam in aliis rebus , quae postea
mulieri accedunt.
XIX. Rubrice de ultitnis vQlwrfatibus dfijm.-
ctorum.
Vidipius supra de aotionibus descendentibus ex
contraetu, et de statutis et diversis consuetudinibus,
quae circa eas Jocum habent. Nunc videamus de
iis, quae ex quasi contractu idest ex ultimis vo-
Juutatibus oriuBtur. JJlud de ultimis voluntatibus
if
» flare eidemhaiie vei eias heredibgs aut suo certo *jjssp, vel
1 oui jpsa dare iusserit, infra annuja unum »rosimum yenien-
» tem |X»t obitum jpejus Goilieimi arsentu.ro den. bon. Hedio-
» lani litwas <rigin»i, que sunl suum fadaruum. Quod si heredes
» supraaeripli GtuueJmi se sublraxerint , quod suprascriptos
» denarjos orones non persolverint infra suprascriptum consli-
» tntnm , tnnc ipso constitote transaoto suprascriptis oumibus
» casjs et rebus territoriis, sicut supra legilur, in iotegrum
» deveniant et permaueant in poteatate supraseriple Larie, et
» feeiendum «1» $oi» haredibus, et coi dederit, qpicquid
» wluerAt ■Quia sio iutor «o* coovenit Actum suprascripla
» civitate,
» Sign. f wbd. soprascf ipti Guilielroi, qoi fauoe eonspJtum ut
» snpra fleri rogavit.
» Stgua f t mau. Mascaronis «t Martini, q«i dicuntur Mama-
• relle, et GuilieJmi testium.
» £go Aio uotarius saeri palatii tradidi et seripsL
(Bx ttutogmpho in labutario Canonic. Batilic. $. Ambr. MedioL).
AHeram donalionem ipse Guilelmos , priorem suam volun-
tatean immutaos, uzori suae peragit, addens uotis eiqs resli-
tutionem in iibris viginti ab uaeredibus suis solvendani ; chartam
beic describimus :
» Anno Dominice Incaraationis millesimo ceptesimo sexage-
» simo nono, nndecimo die menais madii , indictieue seconda.
• Investivit per consultum Guilielmns filius quondam Amizonis,
> qui diclus fuit Mamarelia de civitate Mediolaai, sicut est ius
» et usus piguoris consulb', Ylariam coniogem snam et Oliam
» Ariaidi de fiadagio .nominative de casa et curte, quam habet
» in eivitate Mediolani non multum Joago ab ecclesia s. Andree
» ad UMrum ruptum, et 4b omnibos rebns qoas babet in loco
» Baifaiaoo et in eins territorio in iniegrom. Ita qnod si ipse
» Guilielmus decesserit ante predictam Ylariam coniugem
» soam, tunc heredes ipsius Guilieuni dare et reddere babent
» predicte Ylarie coniogi si-e infra annum nnum proxknum
> post eins decessnm scilicet ipsius GuilieJmi argentum den.
» bou. Hediolani Ubras vigintiquattuor , ex quibns libre viginti
• sunt de sua dote, et iibre quattuor sunt de peHe sua .vendita. <
» Actom suprascripta civitate.
» Sign. t manus suprascripti Guilielmi, qui hunc brevera Geri
» rogavit ut supra.
» Signa 1 1 1 1 man. Petri Calderarii, Anrici PeHochi , Guar-
• nerii Braohi et Petri Hanescotti testium. »
» Ego Petruabellns de Beccaria, qui dicor de Haude, notarius
> sacri patatii tradidi et scripsi.
(Eqt mttographo in arch. Canonic. Basii. t. Ambroiu Med. ).
jSingulare superaddimus documenUnn sive vendttionis prati
cburtam faetae a Romedio et Contessa iugalibus, ac Olda
aroila uxoris et Clera eius 61ia , profiteotibus Contessa se
« fitiUum faderjQuv duxisse denarierum in domom virj soi
> nec mobiliam snam venditam, unde deberet babere censul-
» rtum; » ahisque Olda «t Clera accepisae pretium illius ven-
tionis ab emptore Jibras tres et soJ. tredecim, « quos deoarios
» omnes debebant dare in comuni debito case sue facto quon-
» dam pro necessitate et utililate ipsins case. » Babetur hic
uxor faderQo omnino et consulto carens, et familiae satis inopis
spectaculum :
» Anno Dominice lucarn. milleximo centeximo qoinquageximo
» quinto, octavo kaL septembris, indktione terlia. Constat nos
■ Romediom fil. quondam Lanfranci, qui dicebatur de Padoa,
» et Contessam iugales et Oldam amitam suam relictam quon-
» dam Arderici fermenfredi et Cleram puellam filiam ipsius
» Olde , omnes de loco Axiliano , qui professi somos lege vi-
» vere longobardorum , mihi qoe supra Contesse consentienle
» ipso Romedio iugati et mondoaldo meo , et ut legis habet
» auclorilas, una cum notitia Dionisii notarii ac miasi domini
• secuodi Chuuradi regie, a quo interregata «um si ab ipso
» iugali meo vel ab alio homine aliqaam paterer violentiam,
» an non, ia «oius et testium presentia proieasa et manifesta
» spm putlam ab aliquo vim pati, nisi mea sponte , et quod
» nullum faderfium duxi denariorpm in casa suprascripti ma-
• riti mei, nec mobiliam raeam venditam, unde debeam habere
» consqltum. Et nobis que supra Olde ot Clere matri et filie
• consentienlibas ipso Romedio atque misso regia .accepisse,
» sicuti et in preseotia testium manifesti sumus, quod acce-
» pimus iosimul a te preshiteco Amertp ac preposito ecclesie
* Subaudi « sponsalitia ».
» ac canonice s. Ambrosii ad corpps sile prope civitate #edio-
» lani pro misso tuo Satrapo clerico et canonico ipsius ecclesie
• argentum den. bon. Mediolani libras tres et sol. sedeeim,
» quos denarios omnes debemus dane in comuni debjto case
» nostre facto quoodam pro pecessitate et utililate ipsius case,
• finito pretio, sicut inter nos «onvenit, pro toto prato uno
• iuris nostri, de quo parlim ego qui supra Romedius olim emi,
• et partim fuit de veteri nquisto supraseriple case carouBis,
» quod babere visj sumus io territorio de ipso lqeo AxiUane ad
» locmn ubi dicitur ad roucum de Renaa: eoberet ei a mwe etc.
» Quod autem pratum etc. Aotom io saprascriplo leco Axiliano.
• Signa tttt man. suprascriptarum Romedii et Contesse
» iugaiium et OWe aroite sue atque CJwe fitie ipsius Olde,
» qui hanc cartulam venditiouis ut sqpra Deri rogawunt, et
» ipse Bomedius eidem ooniugi et Olde et Clere censcntit ut
» supra ».
Sequuuiur nomina missi regis, testium et labellioni».
(Ex mvtographo in Uxbul. Canonicor.i. Anbrutii Mediol.).
Licet cum sponsajitijs coulraclibos arctissime pon .cooiun-
gatur, tamen singuLuvtale praestantem aflerimus «uiusdam
accepAilationis tecum., ulpote nen omatno ab bnc re alie-
n/am , «x que patet «KOfum a viro sue atutce djeeessisse :
• «reaentia benoram hftwinum, quorum nontina subter le-
» gontiir,,per ligoum et cantutam , que suuiitenebant maoibus,
» Albertus qui dioitur (Gazetp de civitale Mediolani, et Frasca
• iugales, que modo est yeliata et monacha le/Deota, et eranl
» idirisi bona gratia, insuper at «ousencieote ipso AUjerto ei-
» dom f rasce , feoeruot finem et reffnlacjonem in ipanu et
» poteatnte domni Henrici preposiU ad partem et utililalem
» uwoasterii S. Marie , quod dicilur de Mootane , ubj habila-
> veruot ipsi Alberluset Frasca, nomiaative de xunoibas casis
» et rebus tenritoriis roobilibus et inunobijjbus vel se moven
» tibua, quas ntodo habet et possidet vel tiabere et pessidere
» viaetur suprasoriptum momasterju» mm m suprasorjplo loco
» Mpntooo et in eius tetrriiorio, quam in atiis quibuscumque
» locis et in eorum territoriis infra hoc Matie regnum , el
» dehinc in antea habuerit aliquo «*>uo ( omnmus et ex «mni-
» bus jn integrum- Eo tenore etc. quod si amodo in aotea etc.
» tunc componere deheant ipsi AhSentus et Frasca vel eorum
» heredes ad partem sqprascripti mooasterii peoe nomine
» argentura denarios bonoe Mediolani tibras viginli , el insuper
» inde tacili et contenti esse et permanere debeant; et ad
• hanc adormaudam fiois eantujam receperuot ipsi Albertus
» et Fraaca ex parte supra&cripti nwnasterji jtotum.iUud.quod
» portaverant ad suprasoriptura ntonasteriuni , et inauper de
» rebus ipsius monasterii argentum denarios bouos Mediolani
» soUdus viginti , et de hlava modios quatuor. Quia sjc inter
» eos convenit etc. » (Charta iulxi ucxxxrui axUhent.
o/un in monatt. t. Alariae in Va\U Mediol). Apparel ex hoc
documenlo eos ceoiuges moinaslerie , ad quqd siuiul convola-
verant, disoessisse.
Foi tasse haec periodus ila inlell jgenda : » cji hoc a temporc ven-
» dilionis tautura praedictarum cerum ven4jtarnm vel in ulili-
» talem eius proccssarom , et nou a ,'lempore ^ationis earom ,
» vel ex quo aUas res ipsa sponsalilia in utiUtatom cius mariti
!■ processerit ».
tte.
Digitized by
Google
()OI
MEDIOLANI
905
scire oportet, quod quaelibet ultima volnntas duobus a Si Jegatumpetatur,etnulla indiciapraestantur ; reus
sine sacramento absolvitur, nisi haeres confiteatur
testibus adliibitis vicem testamenti obtinet ; et no-
tandum est quod secundum quorumdam sententiam
Mediolani duabus tantum mulieribus adhibitis ul-
tima voJuntas roboratur, et frater contra fratrem
cogitur dicere testimonium. Haec ita, salvo eo quod
per statutuni novum factum tempore Brunasii Por- -
chae potestatis Mediolani mutatum est. Item non
desideratur scriptnra vel subscriptio testium seu
signacula in ultimis voluntatibus iurc nostrae con-
suetudirtis. Item si quis cx prima uxore reliquerit
fdiam et ex secunda filium , hic fdius expellit fiJiam
etiam in iis^ quae a matre fdiae cum communi patre
pervenerint *. Praeterea in succcssionibus agnati ex-
pellunt omnes niulieres, quamvis gradu sint proxi-
miores, sola sorore et amita, quae est in capillo, b
excepta ■ Scd nec uxor succedit viro, agnatis vel
cognatis existentibus; illis autem non existentibus,
succedit. ?sec mater succedit filio, existentilms agna-
tis et atnita et filiis eius et sorore et filiis eius;
sed nec soror aliquid de haereditate patris potest
petere, vivcnte fratre, si frater illam honeste nuptui
tradere voluerit et dotare. Mater, sicut supra dictum
est c , filios meliorare potest, pater non D .
A Cf. cap. cci.xxvm et seq., vol. 1 , Slntut. Mediol.
B. Cf. cap. xin « De socictalibus et sociis etc. »
C Foeminae intonsae procedcbant terapore Longohardorum , donec
marito iungerentur; nuptis vero crinem tondere mos fuit. Ex
hnc orta est vox corrupla tosa, qua innuptae appell.ib.mlur ,
quae reapse intonsae erant. Quoad sororum et atnitaram suc-
cessionera in hacreditnte haec praeceperant longobardicae leges:
« Si nepotes decesserint absque filiis et filiabus aut inteslati, c
» et sorores reliqucrint, amedanis eorum, que in casa in ca-
» pillo remanscrint, cum ipsas nepotas suas in rebus nepotum
» et fratrum succedant aequaliler quantaecumque fuerint »
(Ahistulphi reg. Edicl. cap. x, vol. II).
D Nempe cap. xui, col. 887. Diverso plane modo filiorum melio-
ratio a longobardicis legibus statuta fuerat; nam « si quis
» langohardus fita loquitur Liutprandus rex) voluerit in filios
» suos sibi bene servientibus aliquid largiri, habeat licenliam
» hoc modo: ut si fuerint duo filii, tertiam partem supstantiae
» suao possit melioraro eum, qui ei bene et secundum Deo
- ovcdiens fucrit ct servierit ; et si tres fuerent, habeat licentiam
» quartam partem meliorare quem voluerit; et si fucrent
» quattuor (ilii, Iribuat quintam partcm ; etsifuercnt quinque
» filii, scxtam partcm; et si fuerent scx, septimam; et si am-
» plius fuerent , per hoc nomiro percurrat .... Quia credimus
» secundum Dcum esse, ut dum servus, qui bene serviunt,
» mclioratus vidimus et remuneratus a dominis suis, quam
» illos qui recle non serviunl; quantu magis debent fieri recta
» causa, ut bomo filiom suum meliorare et remunerare possit,
» qui ei melius servierit? »(Liulpr. Edict. cap. cxm).
Testamentum Iohannis clerici et senioris ecclesiae s. Mariae d
hyemalis tunc infirmi gubmittimus , ut huiosmodi aclorum
specimen exhibeamus, quo monaslerio s. Margaritac Mediolani
quaedam sua legat bona in pia opcra et animae eius suffragium
eroganda. Is romana vivcbat lege :
• Anno Dominice Incarnationis milleximo centeximo sexa-
» geximo primo, terciodecirao die iunii, indiclione nona. Ego in
» Dci nomine lohannes qui dicor de Loza de civitale Mediolani,
» clericus et veglonus ecclesie sancte Marie yemalis , qui pro-
» fessus sum lege vivere romana, presens presentibus dixi: Vita
» et mors in manu Dei cst , melius est homini sub metu mortis
» vivcre, quam spc vivendi ad mortem subitancam pervcnirc.
• Et idco ego qui supra lohannes volo et iudico seu per hoc
» meum inviolabile iudicatum confirmo, ut a presenti die et
» hora post meum decessum habeat monasterium sancto Marie
» et Margarite, quod dicitur Gisonus, conslractum in supra-
» scripta civitate ad locum ubi carrubium dicilur, omnes uni-
» versas res territorias iuris vel libclli mei, quas habere visus
» sum in burgo de loco Crogonzola vel foris in cius territorio
» seu finibus, ct omnes universas res territorias, quas habcrc
» visus sum in territorio de loco Caveaniaria tam in villa quam
» et foris in eius territorio seu finibus , et omnes universas
» res territorias, quas habere visus sum in terrilorio de loco
» Valiano tam in villa quam et foris in eius tcrrilorio seo
• finibus, omnia etexomnibus sicut habeo vel habere et pos-
» sidere debeo, una cum omnibus bonoribus, usibos et condi-
» cionibos, ficlis; Heddittbus et iuvestjtoris m integrnm. lta ot
» omni anno fiant de froctibus suprascriptarum omniunt rerum
» ut supra legitur in inlegrom, luminaria per totam noclem et
» in die ad misteriom de uno ciscendHe usqne in sempiternum
» in suproscripta ecclesia sancte Marie de suprascripto mona-
«• slerio. Item statoo et ordino, ut omnes monache suprascripti
» monasterii habeant oroni anno in annuale meum argentum
• den. bon. Mediolani solidos sex de suprascriptis tructibos
» ad faciendum prandiura seu carilatem inter se , et tantum
» vinum ad bibendum, si fuerit de suprascriptis rebus, ondc
» congrucnter facere possint. ltem statuo et iudico, ut ab-
» balissa soprascripti monasterii et eius succetrices facianl raihi
» omni anno annuale meom et canere missam com tribus sa-
» cerdotibns, et ipsa abbalissa tribuet eis argentum den. bon.
> Modiolani solidum unom de fruetibus suprascriptarum rerum,
» ut sopra legitor in integrum. Item slatuo ul omnes (ructus
» qoi supCrhabundaverint a soprascriptis lommaria et solidis
» sex, et solido uno et de vino, otdcntur in rebus necessariis
» suprascripto monastcrio consilio domne Miriane abbatissc
» suprascripti monasterii et aliarum duarum monacbarum de
» mclioribus monaslerii, sicut in ficto el in cruce et in libris
'» et turavilis, ot ila dicam. Ilem statoo ot snprascripte res
• lerritorie do suprascriptis locis, ul sopra legitur in integrum, '
» nullo modo alienentnr a suprascripto monasterio. ltem statuo
» nt fructus suprascriptarum rerom sint io regimine et dispo-
• sicione suprascripte domne Miriane et aliaram doarum
» monacharum de melioribos et earum succetricom ad distri-
» buendum, ut sopra legitor. Item volo et iudico, ot snprascripta
» omnia sint rata et firma, ot supra lcgitur in integrom, si de
■ hoc malo decessero. ltem statoo, si ego de isto malo morluus
» non ero, et postea sine ordinnlione decesscro soprascriplarum
» rerom , quod snpra slalutom est , de iure valeat. Quia sic
> decrevit mea bona volontas pro remedio et mercede anime
» mee. Actum in refectorio suprascripti roonasterii.
» Signum t man. suprascripti Iohannis, qui banc cartulam
• iudicati ot sopra fieri rogavit.
» Signa ttt mau. Arloti et Bernardi, qui dicuntur Scudarii,
» Guerenzonis de Vedano lestium.
» Eso Petrus notarius ac iudex scripsi et tradidi. •
( Charta olim in tabulario monatt. s. Margaritae Mtdxol).
Singulare est sequens lestamentnra ratione jllud condenlis,
quae mulier erat lege vivens Longobardornm , habens ei con-
sentientem lohannem filium et mundualdum suum , qui eius fide
nondum decemseptem annorum aetatem attigerat, quamquam
cius tutor testamentarius cousensum prnebens superadderelur;
illud exscripsimus ex aulographo in arch. canon. s. Ambrosii
Mediolani :
» Anno Dominice Incarnationis millesimo cenlesimo seia-
» gesimo nono, quarto die raensis magii, indictione secnnda. Ego
» in Dei nomine Caracosa relicla quondam lohanis Salvalici de
» porta vercclliua civitatis Mctiiolani, que professa sum lege
» vivere Longobardorum , mihi que s«pra Caracose consen-
» ciente lohane filio et mon loaldo meo iam pubefacto, scilicet
• annorum sedecim et mensibus undecim, alque per confirma-
» tionent et consensum Alberti Longi, qui fuit leslamentarius
•> tutor suprascripti lohanis, presens presenlibos dixi : quisquis
• in sanctis ac venerabilibus locis de suis aliquit contulerit
» rcbus iuxta auctoris vocem, centuplora accipiel in hoc seculo
» et in futuro vitam eternam. Et ideo ego qoe sapra Caracosa
» volo et iudico, seu per illud meom iudicalum confirmo, ut
» presenti die et bora post decessam meum habeat canonica
» sancti Ambrosii Mediolani, ubi eins sanctom requiescit corpus,
» Gctom omni anno staria qualtuor, medielalem sicaiis et
• alteram medietatem panici super meis rebus, vel babeal
» suprascripta canonica sol. treginta denariorom Mediolani,
» qoi dentur in terra eidem canonica pro annuale meo pro
» remedio et mercede anime mee. Qoia sic decrevit mea bona
» volunlas. Quod iudicatum est scriptum in alia cartola totius
» mei testamenti odie facti. Actom suprascripla civilale Me-
» diolani.
• Sign. •}• man. suprascripte Caracose , qoe hanc carlulam
« iudicati ul sopra fieri rogavit, etinterfuit presbiter Anselmus
> sancte Mario Podonis.
» Sign. t man. suprascripti lohanis filii soi, qui eidcm m»ui
» suc conseusit ut supra.
Digitized by
Google
LIBER CONSVETVDINVM
9°4
oo3
ultimae voluntati testatoris sc adfuisse. Tunc enim a auditur volens referre, nisi legatarius similiter
cogitur praecise iufare vel legatum praestare, nec fateatur se ultimae voluntati testatoris adfuisse,
■H,
*>.
<%
*>.
•'t
« SigO. f man. suprascripti Aiberti Longi, qui eidem lohani
» iam puberi consensit nt supra.
« Signa ff f mau. Lanfranci Guardaralaneia et Tulobeni de
» Fenegro et Anselmi de Maconta teslium.
■ • Ego Gailielmus Antexinus iudex banc cartulam tradidi
» et subscripsi.
« F.go Dionisius notarius sarri palatii de Oldegisis baoc
> cartulam scripsi. »
Alterura adiungitur Guerenzonis de Cairate mediolanensis ,
loge viyenlis longobardica et iter facturi testamentum , quo
praeter nonnnllas in pia lora donationes , dotem filiabus suis
constituit, tamcn sub conditione, prout eae ad nuptias aut ad
monasterium convolaverint: docnmentum sane nola dignum,
tum ex nonnullarum consuctudinum, tum chorographicis notitiis
et triujii servorum.roanumissione:
« Aono ab Incarnatione Domini no9tri Iesu Christi milleximo
» ccntexiiuo quinquagesimo secundo, sexto die iunii, iodiclione
• xv. Ego in Dei nomine Guerenzo filius quondam Bonifatii qui [
« dicor de Cairate de civitate Mediolani, qui professus sum lege
>• vivere Longobardorum , presens presentibus dixi: Dominus
» omnipotens etc. Et ideo ego qui supra Gnerenzo volo ct
» iudico, ut a presente die et hora post incura dicessum habeat
» pro unaquaque ex tribus flliabus meis, quas nunc habeo, si
<> venerint ad roaritaoduro, in earam niali imonio pro unaqua-
• quc illarum argcnli dcn bon. Mediolani Iibras Cx, et si una
• cx iliis tribus monarha fuerit, habeat tantum libras trcginta,
• ct si una ex illis tribus decesscrit ante roniugium , habeat
» unaqnaque ex illis duabus in carum coniugio lihras cl ad
• maritandum , et si una ex illis dunbus monarha fuerit, habeat
» libras quadragintn tantum, et si duo deccsserint, illa que
» remanscrit, si ad mnritandum pervenerit, habeat libras c
» tantum. Omnia predicta iudicata, ul snpcritis legitur, volo et
« iudico prescnti die et hora post mcum dicessum, si deccssero
■ sine filiis masculis descendentibus a me, vcl si habuero et
• infra etalem decesserinl, ut adimpleantur super meis rcbus,
» quas tunc habuero. Ilemque volo et iudico, si decessero sino
» filiis masculis, vcl si habuero etinfra ctatem deccsscrint, ul
» habeat super meis rebus cauonica s. Ambrosii ad corpus omni
» anno fictum ad mensuram Mediolani sicalis cl paniri modios ,
» trex , et canonica sancti Kalimcri modios duo, et canonica
• s. Nazarii de Brolio modios duo, et canonicn decumana modios
» quinque, et ecclesia s. Petri de Cassiano, qui ofllciaverint
• ipsam erclcsiam, modios duo, et monaslerinm dc Cleravallc
• solidos c , et monasterium de Morimundo libras v , et labor
» s. Simpliciani ad corpus libras Ircx , ct lahor s. Yictoris ad
• corpus solidos lx, ct canonica s. Leonardi de Pratossano
• libras trex, ot hospitale dc s. Sacobo ad Ristoccanum libras
» trex, et templum Domini de Brolio solidos c, et hospitale
» dc s. Crucc solidos xl. Et habeant Girardinus et Caputdeguerra
» filii Arialdi Viceromitis libras xv, et filii Oldradi de Basili-
» cnpetri libras x , ct filii Sarnmiechie libras orto , ct Troppinus
» de Castelliono solidos xl, et filii Celsc de Turri sol. xl. Et
» volo ut Magozns et Negrettus et tilii seu filie ipsius Negretti
» cum coniuge eiusdem Nesretti, et Ortallus frater ipsius
» Negretti sinl liberi et absoluti ab omni vinculo servitutis, ila
« quod omnc percullium et ronqnistiim quod habent ipsi Ne-
» gretlus et coniux eius el Ortallus, sint due partes ex ipso
» Neeretto et de coniuge eius, et tertia portio sit cx ipso Ortallo;
» el si ipse Negrettus voluerit habitare in loco Cassiano, non
» sil in districto ipsius loci neque de Castello. Sive item volo (
» ct iudico, si decessero sine heredibus masculis vel femioabus,
\> aut vel si habuero et infra etatem decesseriut , omnes quas
» nunc habeo et habuero , ut presenti die ct hora post eorum
» omnium decessum habeanl Girardinus et Caputdcguerra ger-
» mani libras xxx super rebus meis, el filii predicti Oldradi
» libras vtginti, et lilii predicti Saramicchie libras xl, et mona-
• sterium s. Marie de Cariatc librasxxx, et canonici maiorcs
» s. Marie modios iii fictum, ubi datur libras x, et canonica
» s. Leonardi dc Pratoisano libras x in terra, monasterium
» de Morimundo libras xx in terra , monasterium de Cleravalle
» libras xx in terra, canonica de Crescenzago lib. xin terra,
• monasterium s. Simpliciani modios duos fictum , ecclesia
» s. Primi solidos xl, et predictus Troppinus libras x,'el filii
» Celse de Turri lib. x, et Botlacii parentes moi lib. xn, et
» filii Aterrati Mainerii lib. xu , et Beltraminus Scantius lib.
• trex, et Paganinus Plumatius sol. xt, et s. Barnaba de Brolio
» sol. xl, et hospitale de s. Martino in Slrada sol. lxxx, et labor
» s. Tegie sol. xi, et labor s. Laurentii sol. ix , et monastorium
» de Gratasollia solidos c, el Ato dc Carnale sol. xi , et ecclesia
>. s. Barnabe de subto domo arrbicpiscopi sol. xx. Et item
» iudico post dicessum omnium filiorum et filiarum mearum,
» ut dentur libre xxvn in ficto uuo locato ad hoc, ut perma-
• neat io virtute et potestate cauonicorum de sancto Stephano,
» ut faciaot pro anima mea in octava s. Stephaui orooi anno
» elemosinam, ut detur omnibus pauperibus pro unoquoque
» illorum, qui venerint ad ipsam elemosinam, pro posse supra-
» scripti ficti panem et viuuro. Itcmquo volo et iudico , ut
n prescnti die ct hora post meum discessum, quarovis habeam
» fitios aut filias, habeat super omnem meam portionem de
» omoibus casis cum curte et poteo, in quibus babitare videor,
» sicut est divisa inler me et Manzeltnm , et super omnem
• meam portiooem de omnibus pratis, quos habeo aut teneutur
» a me ad lictum in Carainadella, omne presbiterium medio-
• lanense, qui pergant ab ecclosia s. Marie yemalis cum pro-
• cessioDibos usque ad s. Stepbanura omoi anno in annuale
» meo babeant omni anno fictum super predictas casas et
• pratas solidos xxxm, ila ul deveniant in manu primicerii ad
» dispensandum omnibus presbiteris; et si peius fuerint ipse
» res de supra&ripto iudicato, quod adimpleatur super rebus
» raeis aliis, et babeat super ipsas casas et pratas ecclesja
» s. Simpliciani dc hora mea modios duo fictum omni anno,
» et canonica s. Marie de Crescenzago habeat snper ipsas casas
• et pratas omni anoo fictum roodios trex, et canonica s. Ste-
» phani de Brolio habeat super ipsas casas cum curte et puteo
» seu prata, ut stiperias legitar, orani anno fictum inter sica-
» lem £t panicum modios quattoor; ita tamen ut si hereditas
• mca voluerit tenere ipsas res omnes , et facere ipsum
• fictum dcnariorum ct blavc, ut superius legitur, vel dare
» in uno ficlo locato lib. triginta et trex cum consilio primi-
» cerii, de quo ficto faciant ipsum aunuale meum omni anno,
» ut superius legitur, vel dare ipsis tribus ecclesiis pro uno-
» quoque modio de prediclis novem modiis libras trex, qui
» dentur iu ficto uoo localo ipsis ecclesiis, quod hereditas mea,
>' si fecerit suprascriptum fictum denariorum et blave, ut su-
• pcrius legitur, habeat ct tencat ipsas res omnes, dooec ipsum
» tictum foccrint; et si non persolvcrint, ut superius legitur,
» quod suprasrripte omnes mee rase cum curte et puteo seu
• prata omnia mea, ut superius legitur, deveniaul in virtute
» et potestate primicerii et canonicarum s. Stefani et s. Maric
» de Crescenzago ot occlesie s. Simpliciani. Et item volo et
» iudico prcsenti die ct bora post meum dicessom pre Petro
» patriuo meo, si supcrvixcrit me , solidos xl, ut faciat mihi
» tuissam post meum dicessum per totura annum. Et item
» volo et iudico , ut prcsenti die et hora post mcum dices-
» sum Villa uxor niea sil domina el massaria dc omnibus
» nieis rebus, donec lectum meum cuslodicrit, et si deccsserit
» antequam redeam, virltilem habeat ipsa uxor mea iudicandi
» libras x de eius faderfio et omnem mobiliam suam. LT item
» eligo tutores (iliabns meis vel filiis, si babuero, Guidonein do
» Porta Orieutali et Aterratum Mainefium et Arialdum vicc-
» comitcm et Oldradum de Basilicapetri et Iordanum Bottaciuui
» ad hoc, ut rcgant ol disponant ipsas rcs omncs meas, ita ut
» non faciant ullam molestationem ueque violentiam dc prc-
» dicto dominio suprascripte Ville conidgi mee. Omnia pro
» remodio et merccde anime roeo et meorum pareuluni. Et
» si Villa uxor mea aote me decesserit sine heredib<is, mooa-
» sterio de Albiate libras decem in terra , et monasterio de
» Montano libras x in terra, el monasterio de nello
» libras x iu lctra, et s. Simplicinno (ibras x, el s. Rade-
» gundo libras s, ct sancto Petro de Casiago libras x. Quia
» sic decrevit mea booa voluntas. Unde due cartule uno leoore
» presentialiter scripte suot. Aclum suprascripta civitate Me-
» diolaoi.
« Signum man. f suprascripti Guarenzonis, qui hanc carlulam
» lestamenti, ut supra, Gcri rogavit.
Sequuntur nomina testium el tabellionis.
(Ex apographn olim ap. Primicer. maj. Mediol.).
Conditionalis tcstamenti sperimen adiungitur,aGacio,quidice-
batur Calderarius, confecli, qui longo ilinere ulUa marc perre-
cturus erat, ideoque res suas metu mortis disponere cupiebat:
« Anno dominice Incamationis millesimo centesimo scptua-
» gcsirao octavo , die quinto mensis februarii , indictione uu-
» deciuia. Gacius, qui dicilur Coldcrarius, de civitate Mediolani
» iudicavit, ut si hac via dc ultra marc, quam ire disposuit,
» moreretur antcquam ad domum redierit, caoonici ecclesie
» s. Ambrosii , ubi eius saoclum requiescit corpus , babere
» debcaot omni anno sol. duos (ictnro super casa uoa sita
<> in hac civitalc, ita laoicn qood quaudocumque cius heredcs
<> darc voloerint soiidos quadragiula, prefata eius casa libera
• sit ab isto ficto. Actum civilalc Mcdiolani. »
Digitized by
Google
go5
MEOIOLANI
906
tunc enim referre * valebit ; sed si legatarius dicat a potest coarctari, si dixerit teinpore administratioois
haeredem scire legatum esse, tunc baeres cogitur
iurare nil tale a testatore audivisse , vel legatum
praestare.
Amplius maritus uxori suae in ultima voluntate
iure consuetudinario nostrae civitatis nihil praeter
usumfructum relinquere potest. Et si domina et mas-
saria et usufructuaria, ut moris est, a marito suo
constttuatur, vel domina tantum vel massaria tantum
vel usufructuaria tantum, nihil amplius habebit quam
usumfructum. Haec » videlicet ut secundum facul-
tatem et dignitatem iudicis arbitrio alimenta uxori
decernantur. Hoc si fdios vel nepotes vel alios de«
scendentes habuerit, alioquin totum usumfructum
habebit, donec in domo viri honeste permanserit,
et dotem vel quartam non receperit.
XX. Rubrica de pugnis, et in quibus casibus fiant,
furtum fecisse, nec pater a filio emancipato, yel e
contra, nec maritus olim ab uxore sua post di-
vortium: nec serviens nec ancilla, si dicuntur furtum
domino fecisse tempore quo serviebant, ad pugnam
faciendam possunt conveniri. Sed nec de periurio
iure nostrae consuetudinis pugna statuitur, et ideo
lex Lombardorum * merito in nostra civitate locum
non habet Sed nec inter testes contrarios iure
nostro pugna ordinatur, licet iure legum fieri debeat.
In aliis ergo casibus fit pugua, veluti in furto, sicut
dictum est ».
In scacho 0 similiter, de incendio quoque et
guasto fit pugna, veluti si blavam in agris quis gua-
stasse vel vjtes taliasse vel arbores scorticasse dt-
b catur, et damnum fuerit soldoFum sex vel plurium.
Et haec ita, cum adiectione statuti facti tem-
et quomodo secundum nostram consuetudinem fiant, pore Gulielmi de Andito D potestatis Mediolani. De
et de forma earum.
Quia in causis civilibus et criminalibus, de quibus
dictum est superius, saepe pugna per iudices ordi-
natur, idcirco de pugna et in quibus casibus debet
fieri, et de modo faciendi el de forma iuramenti
breviter videamus.
Pugna ex eo dicta est, quod pugno et viribus
corporis certant qui congrediuntur. Iudicium autem
calentis ferri seu aquae frigidae non proprie pugna
dicitur, quia non ex viribus corporis formatur, sed
potius divino alias iudicio relinquitur, sicut inferius
dicemus. Fit autem pugna in quolibet furto, si
summa soldorum sex vel ultra c excedat. Haec
ita , licet olim D ; aliud hodie servatur, ut nonnisi
suspiciosa persona de furto possit ad pugnam re-
duci, sicut infra in titulo de furibus et latronibus
scriptum invenitur. Sed nec per pugnam quis se de
furto compellitur defendere, qui convenitur, ideo
quod sciens rem furtivam in domo sua receperit B .
Et si actor illum taliter convenit, quia rem sibi sub-
reptam in domo sua sciens receperit, amplius ad
pugnam non coarctabitur, sed praestito iuramento
per nostram consuetudinem absolvitur.
Sed si aliquis furti fuerit conventus et pugna fieri
postuletur, si conventus probaverit se rem illam
emisse, cum sacramento reus absolvitur.
Sednec olim p tutor a pupillo adpugnam faciendam
« Sign. f man. suprascripli Gacii, qui haoc cartam Geri roga vit.
» Signa f f t man. Mussi de Populo, Nigri et Nazarii, qui
» dicnntar Colderarii, festium.
» Ego Petrus sacri palatii notarius, qui dicor abbas, tradidi
» et scripsi. »
(Bx tched. mss. Sormani in Bibl. Ambros.l.
a Subaudi « sacramentum. *
• Subaudiendum fortasse « fieri solent », ut et paullo post:«.hoc
» obtinet, si fllios etc. ». Uaec cum Stat. cccxv, vol. I, ferme
ad litteram cooeruunt.
C « vel circa » (Cod. Ambr.). « De furto aut gcacho, si ultra sox
» solidos fuerit, simililer ut per pugoam veritas inveniatur,
» praecipimus ». (Ott. II Aug. Leg. vi).
D Subaudi « bic mos obtineret ».
e « Si quis per se ipsum aut per suum nuntium quicquam alicui
» deposuerit, et depositum cupiditate victus negaverit, si xx
» sol. pretium fuerit, ut per pugnam veritas decernatur, edi-
» cimus » (Ott. II imp. Leg. iv).
r Sic in gemino codice , sed ea vox emendanda videtur et le-
gendum « Sed nec hodie , ut olim etc. », sicut infra.
d
A « Si quis iuraverit, et cognitum fuerit certius iudici quod per-
» iurasset, aut famam habuerit periurandi ; si calumniator in-
» tentionem projtoeuerit , ex iudicio iudicis per pognam ei
» approbet quod periurasset fallaciter, et postea ipse qui iu-
» ravit, persolvat ei iustitiam si ceciderit, iuxta tenorem
» Edicti » (Adeicbis Capil. vi).
* « Si quis dixerit , quod per vim de praedio cbartam alicui fe-
» oerit, per pugnam decernatur, edicimus » (Otl II Aug.
Leg. v). Cf. « lntentiones, unde per leges potest haberi pugn» »
apud longobardos, in Quaestionibut ac monitis veterum iurit-
peritorum tn legts longobardicat «p. Murat R. I. S. tom. I,
P. II , pag. 163.
1 Grassatio, vel latrocinium , vel rapina, vox longobardica. • Dom
» intrabat aliquis extraneus in equo vel cuw curru aol pe-
» dibus, dabat telonario arcbiepiscopi imroo innumerabilibas
» telonariis censum ; et archiepiscopus tenebaiur custodiri fa-
» cere passus, et omnibus damnificatis infra territorium resti-
> tuere de suo tantum quantum damna fawsaot aestimata »
{Chron. Mediol. , cap. ccxxvn Galvan. Flamniae).
» Nova iura anno mccxi , quo Guilelmus de Andite cive potius de
. Laudo (ideoque duorum codicum error corrigendus, ubi dt dr-
dicho legitur) Placentinus mediolanensi praetura functos est, et
societatum credentiae et motae confirmationem actam esseTri-
stanus Calchus ( Hist. patriae pag. 969) enarrat, coadita tunt,
quae bic referre operae pretium erit. Statuuun nempe foit, ot
agricoiis urbis incoiendae potestas fieret, sublato pereivicum
incoialum quolibet rustico onere, eoUatisque privtlegiis , qui-
bus cives fruebantur, dummodo ab agrorum cura vacarent, ac
fraus nulla inlercederet; in civitate lares cum familiasua figerent,
exceptis dumtaxat sex hebdomadis messium tempore.qoasleges
incolae servare tenebantur per xxx annos, contiuuo tameu acto
urbano incolalu. Alienae iurisdictioni subiecto, raodo pnwcriptos
non sit, liberum esset domicilium in urbe habere. Coasuies oppi-
dorum virorumque in vicanos suos auclorilatem iorisdicendi
haberent, nisi causa, de qaa agebatur, viginti assiura extimatio-
nem excederet ; iu pagis vero sexlo ab urbe lapide distaolibns iu-
risdictionem banc ultra decem soiidos noa exercerent.CoBsalom
iustitiae ac reipublicae nullo uoqnam tempere officiwi cessaret.
Consulibus duodecim tertiolorum librae stipendii nomine quo-
tannis praestarentur, solidum vero unum pro qualibet sobsigna-
tione. Si quis consul (sex erant, quorum due tantum vieatuu
ab urbe exire poteraat) discordiam aliquam compoeituros aut
alia de causa ultra exterius pomoerium urbis praeseas prae-
sentem in locum venerit, is unius alteriusve diei inita ratione,
assium duodecim mercedem acciperet. Extra urbem legatione
aliqua fungi, aut palatium civitatis asoendere senteBtiam ibi aot
consilium laturis eis minime permissum; tabellioni propublicis
fabulis confectis uitra denarios sex, solidesque daosconsuii tra-
dendos accipere vetitum fuit, constitutumque utipse tabelliointer
praefectos recenseretur publico aerario, quorum sex albo erant
inscripti; istis denique consulibus redituam cura demandata;
quin etiam praetorum aliorumque nunistrorum rationum red-
dHio iniuncta. Praeterea sancitum est, ut qnotannis libra-
rum bk millium etipendium praetori solveretnr, a quo iudices
sex equitesque duo secum ad regimen ducendi aleodique
erant; sed expleto munere, ultra qtiindecim dies in urbe manere
prohibitus ipse erat. Duo tantum nuncii legatiooem reipubucae
Digitized by
Google
h
9°:
LIBKR COWSVETVDINVM
908
morte qitoqiie furtiva, et <le ea quae post pacem vei a pravas * personas, quae nunquam pugnaiu sive duel-
treguam faciam dicitur, pugna legitime ordinatur
lum fecerunt, et hoc arbitrio illius, qui convenitur,
plerumque relinquitur,utrum perse velit pugnare vel
campionem vel aliam personam. Et si per se pu-
gnare elegerit, arbitrio iudicis inspecta utriusque
persona similis ei ad pugnandum datur. Si vero per
campionem pugnare velit, quemcumque voluerit cam-
pionem accipiet, et adversarius eius similiter. At si
per aliam pravam personam, quae numquam fecit
pugnaui, contendere voluerit, optionem habebit eli-
gendi quem voluerit meliorem, et altera pars similiter.
w
Sed si inter dominum et eum qui a domino habet
causam, et massarium antiquum et generalem emer-
serit dubium, an res, de qua agitur, sit de eius mas-
saritio an non , nec colonus probet illam acquisi-
visse, per pugnain poterit dominus iilum convenire.
Jdem est et si plurium dominorum quis fuerit mas-
sarius, el unius fuerit antiquus massarius et generalis,
alterius vero novus; tunc enim per pugnam se de-
fendere debet, si ab antiquioii domino conveniatur.
Porro si utriusque fuerit antiquus massarius, licet ' Alioquin si reus voluerit , adaequalio personarum
plures res ab uno teneat quam ab altero, quid iuris iiet per iudicem. At ubi per consensum partium vel
sit, quaeritur. Respondemus : si allerum dominum an- iudicis solertiam de campionibus, qui pugnaturi sunt,
tiquum etveterem in iudicium non nominaverit B ,per certum fuerit, per iudicem certa pugnandi dies sta-
illum, qui eum accusat, poterit ad pugnam coarctari. b tuitur, ut ante consulis praesentiam utraque pars
Fit autem pugna per campiones °, interdum per veniat parata ad pugnandum: et si per unam partem
steterit, quominus ad diem ordinatum ad pugnandum
non venerit, alteri parti occurrenti omues expensas
persolvet.
Aliud erit dicendum', si casu fortuito sive per in-
iirmitatem campionis sui vel aiio modo ad pugnam
suam faciendam die praeiixa non venerit, quo a prae-
statione expensarum liberatur. Utraque parte adve-
niente, campiones missam audiunt, et armis iuxta
altare positis, benedictionem a sacerdote accipiunt,
et arma signantur, et postmodum ad praesentiam
iudicis utraque pars venit B .
Et in via publica antiquis temporibus, consule
assistente et misso regis, tales solemnitates exige-
et populo mediolanensibus Romae data xn kal. novemb. mccxii, c bantur in nostra civilate , videlicet sedente iudice
pro tribunali, sedentibus quoque patronis causarum
utriusque partis, interrogabatur patronus actoris, si
confitebatur in causa sedere pru misso regis ad ap-
pellandum, et ipse de li< entia sui clientuli respon-
debat : « confiteor ». Et ipse interrogabat iudicem, si
confitebatur se in iudicio sedere pro misso regis ad
pugnam istam audiendam et iudicandam, et ipse simi-
liter respondebat: « confiteor ». Et iis verbis sulem-
niter propositis, patronus actoris, petita licentia a
suo clientulo, appellat et dicit : « ego talis dico, et
ipse meus clientulus suo tempore dicet, quod habet
certam suspicionem quod talis est fur vel collega
furis de rebus designatis per libelium, quas res sibi
subreptas esse dicit uno furto a tali tempore infra ;
» cussit aures et animos populorum etc. » llaeresis enim tum hic asto animo venit ad hoc appellandum »; et sic olim
iurabat campio actoris. Sed hodie hoc iurat actormet '
in propria persona, si maior est; si minor vero sil,
iurat curator vel tutor eius : versa vice et eisdeni
solemnitatibus admissis, reus et eius licentia patronus
negando respondebit et iurabit. Hodie principalis
persona ret, si maior sit, iurat quod uon asto animo D
obirent, ex eis vero alter semel tantum in anno ab urbe abesse
posset.nisi e tercentorum concilio foret; legalionura autem series
in publira acta referretur, atque ad ea quoque accederent epi-
stoiae, sive mitterentur civitatis nomine, sive acciperentur. Vete-
rinarius quisque pro novo equis aptando ferro denariorum quin-
que, duorum vero pro veteri sarciendo et instaurando raercedem
acciperet. Nulla caro vitulina, bubula, agnina, ovilla, haedina,
suilla venum iret, quae attrito lini semine in massam compacto
(vulgo panello) saginata esset. Vetitum patrifamilias suos, non
annuente praetore, obligatione aliqua obstringere, ne consensus
libertas in discrimen adduceretur. Nulla demum foemina pro-
missis comis exeijuias consectaretur, neque manibus percussis
crepitum ederet aut in templis consisteret, solidorum lx ler-
tiolorum poena legem contemnenti constituta. Haeretici- quo-
que tunc proscripti ; sed quoad eos Mediolani magistratus re-
missius egisse palet ex epistola lnnocentii PP. III consulibus
qua graviter eos mordet, eo quod dum « vulpeculis vobis fa<
» ventibus doctrinae suae fermentum publice praedicare non
» mctuunt, et in messem dominicam iam non occulte zizania
» serainare praesumunt. Unde cum de aliis raundi partibus a
» zelatoribus fldei expelluntur, ad civitatem veslram quasi
» quamdam erroris sentinam confugiunt, ubi pro religione
» suscipitur quicquid discordare a flde catholica demonstra-
» tur, . . . et mediolanensem ecclesiam matrem vestram .....
» irriverentcr et impie conculcantes, eam in servitutis oppro-
» brium deducere studeatis, sancienles irapie contra eam pes-
» siroa instituta , earaqne duris angariis aflligentes , ut nunc
» apud vos longe peioris conditionis existat, quam olim po-
» pulus Israelis sub Pharaone fuerat in JJgypto. Postremo a de-
» votione apostolicae sedis vos pqnitus subtraxistis etc. » Sic ergo
urget eos: « ut expulsis haerelicis nianifestis, et reformatis quae
» contra mediojanensem ecclesiam attentastis, redeuntes ad sa-
» crosanclara romanam ecclesiam matrem vestram , et tot of-
» fensarum iniurias aliquo devotionis indicio redimenles etc- »
Subdit vero ad ullimum: « quo certo noveritis quod claraor, qui
de vobis super facto haereticae pravitatis ascendit, adeo con-
Mediolani serpebat Patarinorum et Catharorum aliorumque
aflinium, quam olim e Germania vel Gallia ortam et in Italiam
cum iUnobarbi copiis forte penetratam verbi Dei eloquio op-
pugnavit Petrus veronensis Ordinis Praedicatorum, et Mediolani
praetor Oldradus de Trexeno legibus, et ut saevus illius tem-
poris mos ferebat, igqibus persecutus est, de quo ei in monu-
merito inflxo in publico palatio communitatis laus est. Erat
enim, ait Mathaeus Paris, civitas illa Mediolani omnium hae-
reticornm reragium et receptaculum.
1 Haec consuetudo plane cum hac veteri lege consonat : « Qui
» vero intra treugam post datum osculam pacis aliquem ho-
» minem interfecerit et negare voluerit, pugnam per se faciat,
» nec campionem per se dare debet » etc. (Henr. 1 Aug. Leg. 111).
■ « Dominum in iudicio nominare », frequens est in antiqnis sta-
tutis ac consulum sentenliis locutio, quae accnsationis vel vo-
cationis in iudicium , «t videtur, significationi aequivalet ( cf.
not. 56 ad cap. cxcvn , V. \ Statator. Novocom.), ac dictionibus
in longobardicis legibas frequentibus « aliquem in iudicio ap-
» pellare » vel « pulsare ».
c Apud longobardos liccbat nonnullis a lege indictis per conductum
pugnatorem decertare, si morbus aut aetas eos pugnare prohi-
beret, ut in Leg. xu Ott. 11 Aug. legitur, et Roth. Edict.
cap. cxcvin.
k « per primas personas » (Cod. Ambro$.) , sed per errorem, ut
cx loco cap. lix Edicti Luitprandi regis mox recitando patet.
b Rem omnem de hac singuiaris certaminis consuetudine in an-
tiquis iudiciis iloctissime illustravit cl. Saxias in Proltgom.
Hittor. Litter. Typograph. ad. ann. mcdlxxx.
« Nenipe « ipse actor ».
» Indolem Icgum langobardorum omnino sapiunt hac ronsaetudhies
Digitized by
Google
9°9
MEDIOLANl
910
venit ad defendendum, et quod non fecit furtum vel a partibus iuramenta praestantur el pugna iudicatur,
guasUim, nec collega est furis, quod verbum collega
tantum in furto dicitur. Si vero sit minor, idem
iurabitur per tutores vel curatores.
His ita peractis, iudex sic dicet : « Ego aucto-
ritate missi regis, qua fungor, iudico pugnam inde
fieri » ; et postea pugna lignis sive baculis hinc
inde permutatis guadiatur *. Et subsequenter ad
sacramentum actor taliter accedit, ut si per se pu-
gnaturns est, sic iurat ut eius patronus appella-
verat. Et eo amplius , quod si per vim herbarum
vel verborum vel alicuius maleficii non venit ad
hanc pugnam ; sin autem debet pugnare per alium,
campio ab ipso saepius licentia petita in eius actoris
anima iurabit, ut supra dictum est, et nomine suo
sed in consulatu, ubi fuerat sententia lata, omnia de
plano expediuntur absque magna veraoYum solem.
nitate, licet hodie quidam sequentes morem anti-
quoriun iis verbis solemnibus in appellando et
respondendo ex abundantia utantur.
Principales quoque personae hodie per se iurant,
si fuerint maiores, aut eorum tutores vel curatores,
si minores fuerint. Campiones vero per se iurant,
quod per vim herbarum vel verborum vel alicuius
maleficii ad pugnandum non veniunt *, et amplius
quod bona (ide pugnabunt. Restat ut de modo pu-
gnandi quid per consuetudinem nostrae civitatis
obtineat, breviter videamus.
In primis sciendum quod campiones semper cum
de malis, e contra campio rei negando simili roodo b scuto in capite et fuste certant, nisi de consensu
per suura campionem sacramenlum subibit. Quibus
omnibus consummatis, ad campum pugnandi causa
venitur, et iudex ut nihil ex solemnitatibus prae-
termitteret, actoris campioni vel ipsi actori, si pu-
gnabit, scutum, sic annuncians, otFerebat : « accipe
scutum impugnationis secundum iustiliam »; fustem
quoque eidem tribuebat, sic dicens : « accipe fustem
impugnationis sccundum iustitiam " ». Reo quoque
similiter arma offerebat dicens : « accipe scutum
et fustem defensionis secundum iustitiam ».
Istae solemnitates olim ante pacem imperaloris
Federici in usu fucrunt. Pace vero facta cum domino
Federico imperatore, qui mediolanensibus et aliis
Lombardis plenam iurisdictionem concessit, pro
partium aliud fuerit actum; feltrum B quoque indor-
sum et in una tibia habere permissum est. Ideu» est,
etiam si per pravam personam, quam reus meliorem
eligere voluerit, pugna fieri debeat. At si per aliam
personam, quae numquam pugnam fecit, et praecipue
quae sit de villis, duellum speratur fieri, saepe per
scutum et cistam c pugna ordinatur. Haec tamen
omnia, quae dicta sunt, ex iudicis arbitrio pendent:
pugna vero secundum iudicis officium ordinatur. Is
qui ceciderit, idest cuius caput suum terram tetigerit,
subcumbit ; alioquin si genibus terram presserit, vel
terrain manibus tetigerit, et corpus ad terram non
fuerit prostratum, non subcumbit.
De iudicio vero aquae frigidae illud scire oportet,
magna parte huiusmodi solemnitates exularunt, et c quod tunc demum ad illud pervenitur, cum accu-
satus propter paupertatem pugnare per campionem
non potest, nec persona, quae convenitur, habilis
est ad pugnanduro. Et iudicantis est diligenter in-
vestigare facultates accusati recusantis pugnam per
se vel per alium facere , si eius facultates sol. c
valeant vel non ; et si minus sol. c in bonis habet,
ad iudicium praedictum perveniat aquae frigidae, in
quo quidem iudicio per partes sic iuratur, ut su-
perius dictum est de pugna.
Fit autem iudicium aquae frigidae per puerum
absque misso regis consul Mediolani duellum iudicat,
disponit et ordinat.
Sed nec in via publica hodie, sicut olim, a
circa singulare certamen ; ait enim Luitprandus rex : « Si quis
» alio bomine aslo compellaverit de pugna , quod solet fieri
» per pravas personas, prebead sacramentum ipse quia com-
» pellat solus , dicat iuratus quod non asto animo eum per
» pugna fafigare quaerat, nisi quod certa habeat suspeccionem,
» sive de furto fuerit sive de incendio, ant unde ipsa compel-
» lacio agitur, et si oc iuraverit, postea vadat exinde pogna;
» si autem minime iurare presumserit, non fiad ipsa causa
» iudicata per pugna aut finita » (Edict. rap. ixx « de causis
quae per pugna quaeritur » mss. in Bibl. Jmbros.). Asto animo
ad pugnam appellare, idem est ac dolose et sine iusta causa
alterum ad singulare certamen ciere. Cf. etiam Grimoaldi reg.
Edict. cap. vii « de crimine uxoris ».
* Vox longobardica, idest fideiussionem vel pignus praeslare. Con-
dicta pugna , ulraque pars wadiam dare cogebatnr , boc est (
fideiussorem sive pignus exbibere de pugna reapse peragenda,
ne siue poena recedere ex obligatione ei postea liceret Hoc
tamen loco ea locutio aptius iotelligenda est ac si diceretur:
« pugna commitlitur » ; uti in aflerendo documento legimus :
« Petre , te appellat Martinus , quod tu tenes malo ordiue
» terram in tali loco. Ipsa terra mea propria est per cbartam
» quam tu mibi fecisti ; et ecce charta. Ego feci ipsam chartam,
» sed per virtutem. JVon fecisti. Vis ei probare ? Volo. Vadiatc
» pugnam. Quae vadimonia debent esse cum (ideiussoribus
» tacita poena etc. » (Form. vet. ad Leg. v Ott. II Aug.). Eadem
locutio legitur etiam in aliis formulis legum eiusdein Ottonis.
Aliquando wadiare sive guadiare et revadiare est auferrc
in pignus pro aliquo debito sive mulcta, ut in Leg. cxxvi
Caroli M.: « Ut omnia, quae guadiari debent, iuxta ea, quae
» in iege continentur, pleniter seoundum ipsam legem guadiata
» fiant » ctc. , et in Lcg. Ludov. Aug. xlii : « Ut pro debito
» quod ad opus nestrum fuerit vadiatum « etc.
Quibuscumque per legem propter aliquaiu contentionem pugna
» fuerit iudicata, praeter dc infidelitate regis, cum fustibus ct
" sculis pugnent » etc. (Lotbarii I Ltg. xxxi).
I Mirum est ipso saec. xm adbuc servari circa pugnam snpersti-
tiosas provisiones, quae in antiquis legibus praecipiantur.
Rudes longobardi enim herbis et similibus cautim praecave-
bant : ■ nullus camphio praesumat, quando ad pugnando contra
» alio vadit, berbas, quod ad maleficios pertinit, super se ba-
» bere, nec alias tales semelis res, nisi lanlum arma sua qoe
» convenit; et si suspicio fuerit, quod eas occulte lubeat,
» inquiratur ad iudicem, et si inventas super eom fuerit,
» evellantur et iacteotur: et post ipsam inquisitionem tendat
» manum ipse camphio in manum parenlis aut conlibertis, aut
» ante iudicem satisfaciens dicat, quod nullam talem rem,
» quod ad maleficium pertinit , super se babeat ; tune vadat
■■> ad certamen » (Roth. reg. Edicl. cap. ccclxviii).
Feltrum seu pheltrum vel filtrum etc. interpretamur poJvinar vel
pannum coactilem et tegmen stricturis compactum exvulis gros-
sioribus, et auctore Plinio (Hitt. natur. iib.VIII, cap.xLviu),
fellra erant Ianae coactae, quae infnso et addito aceto resi-
stere ferro credebantur. Certum est fiMrum inter militum vel
quoquo modo certantium impedimenta olim saepe repositum
fuisse , et insaper babebaatur loricae ex filtris, nemp* M f"'
nicuUs orbiculatim contextae, quae lineae vocabantur. Ii» fil |n »
certantes in singulari certamine oti pre sua defensione per-
mittebantur.
Cistae nomine intelligitur caestus, qoo pugiles diroieabaat. Deest
haec vox in Gloss. Ducang.
Digitized by
Google
f
9,
K
k
%
9
1 1
LJBER CONSVETVDINVM
912
virginem iigatum, et in aquuni per cordam dimissum; a pretium cmploribus infra dictuni tempus solvi de-
et si il/um aqua non recepit nec subinersus fuerit,
qui fuerat accusatus subcumbit. Si vero iilum aqua
sumpserit vel sumpsit et submersus fuerit, obtinet *.
Hiud autem scire oportet, quod ferventis ferri iu-
dicium in nostra civitate non adroittitur, iicet in
quibusdam iocis iurisdictionis domini archiepiscopi
Medioiani secus obtineat.
XXI. Hubrica de praescriptionibus, quae in nostia
civitaie seivantur.
Quia tam in civiiibus quam in criminalibus causis,
de quibus supra dictum est, praescriptiones saepe
opponuntur, idcirco de praescriplionibus omnibus,
quae in nostra civitate servantur, breviter videamus.
In prirois illud scire oportet, quod praescriptio x
vel xx annoruro in nostra civitate ex ordine non b
adroittitur ; sola eniin x.xx vel xl annorura prae-
scriptio recepta est B . Sed nec xxx vel xl annorum
praescriplio in omnibus casibus potest opponi, si-
cuti in feudis vendilis, vel decimis, vcl in inolendinis
veteribus reficiendis, in quibus casibus praescriplio-
nes iilae oessant, nisi forte quis longo tempore non
vi, non clam, non precario servitute usus sit : tunc
enim praesumilur constiluta servilus, si iurare vo-
luerit servitutem sibi iure vel usu competcre. Verum
si aiiquis lege Longobardorum vivens super aliquo
contractu vel iudicio laesus postulet in integrum
restitui , eius perfecta aetas annorum xviu existi-
matur et non ultra, et post illos infra quadrien-
nium super iis, in quibus se laesum asserit, infra
xvih anuum restitutionem sibi postulat iinpartiri. c praesumitur esse solutum A .
At si lege roniana vivit, xxv annorum tempus specta-
tur, quac aetas tam xxv annorum quam xvm hodie
statuta est in annis xx c .
Praeterea xxx dieruin praescriptio currit parenti
paterno, cui denuntiatum est ab emptore, ut rem
sibi venditam aequali pretioluat, ut supra de em-
ptione et venditione notavimus. Idemque est et si
res niobilis pignori data fuerit, ct a c.reditore fuerit
dcnuutiatum debitori, ut luat, quia posl xxx dies,
nisi fuerit excussa, iinpunc vendi poterit, ut superiori
titulo de inutuo notavimus. Sed si res minorum sinc
decrclo alienentur, et postea contigevit a ininoribus
res ipsas vindicari, necesse liabcnt minores a sen-
lentia lata infra xxx dies pretiuni et expensas in
rebus venditis faclas einptoribus sulvere; alioquin d
secundum quorundam sapientiuni antiquormu no-
strae civitatis opinionem et nostram perpetuo mi-
nores debcnt silere. IUae tamen expensac et
bent, quod de iure per sentenliani debetur.
ln fictis vero et aliis annuis praestationibus, si
aliquis per xxx annos steterit vel xl, quod non sol-
verit, exinde nostra consuetudine conveniri non po-
terit, nisi forte in decimis, quas etsi quis non habens
ius decimationis per xxx vel xr. annos non solverit,
propterea ius liberalionis non acquirit. Rursus xxx
dierum praescriptio currit ei qui dicit se banno
vel blasimo iniuste esse suppositum, si fuerit Iia-
bitator extra civitatem ; post ilios vero dies xxx
non auditur.
Sane si civis fuerit, post dies xv audiri non de-
bet, si velit dicere se antea cum creditore concor-
datum fore, quod bannum vel blasmum transiret.
Unius quoque anni nostra consuetudine prae-
scriplio ei currit, qui rem immobilem ab agnato
suo venditam, nulla intercedente denunciatione, ae-
quali pretio exigere voluerit post eius scientiam
tantum. Tempore quoque dcccnnii is, a quo res
aequali pretio fuerit excussa et vendita, poterit ean-
doni eodcni prctio vindicare quo excnssa est, ut
superiori titulo de emptionibus et vendilionibus
nolatutn est; salvo eo quod per statntum hovuni
factuin tempore Brunasii Porchae potestatis Medio-
lani est ordinatum.
Praescriptio etiam tricnnii per nostram consue-
tudincm introducitur contra dotninum petentcm
iictum ab en, qui illud solvcre consueverat, si per
triennium steterit quod illud non pelierit, quia
\ » si vero illum aqua sumpserit et submersus fuerit, obtinebil •
(Cod. Ambrot.).
B tlaec consuetudo plane cum Stat. cxiu, vol. I, congruit ; ait enim:
« ubi de iure communi decom vel viginti annorum currit in
• rebus immobilibus ct corporalibus possessis, cum titulo et
• bona fide , iure nostro municipali tantum praescriplio anno-
» rum triginta locum sibi vendiccl •. De xl annorum prae-
scriptione iuxta morem longobardicum cf. Liutprandi tcg.Edict.
cap. lxx.
c « Quilibet civitatis et districtus Mediolani babero intclligalur
» aetatcm lcgilimam, ex quo babuerit annos xvm completos
<• in iudiciis *, in omuibus aliis casibus cx quo habueril aunos xx
• complctos » {Slal. Mediol. cap cdlii , lib 1).
\ In controvorsia dirempla pcr senlenliam Ambroxolli de Comitc
delegati a consulibus mediolancnsibus , agilur de praescri-
ptione, cuius auxilium actor invocat ad bonorum, do quibus
(is eral , possossioncni velcrcm probandam :
« Dio dominico, priroo die mensis ianuarii, in civilate Mo-
» diolani sentcntiam protulil Ambroxottus de Comile delegatus
» a consulibus Mediolani de lito, que vcrtebalur inter dominum
» Guidolluro presbiterum ct canouicum ecclesio sancti Georgii
» in palatio nomine domini Primicerii el ferule presbiterorura
» Mediolani, seu nomine comunantie eorum presbilcrorum ,
» et cx altera parte Lanfrancum Burrum civitatis Mediolani.
» Lis enim talis eral. Petebat iamdictus presbilcr Guidolus,
» quatinus prcfatus Lanfrancns sibi dimilteret ad partem illius
» ferule ct comunantie bas petias terre iacentes in tcrritorio
. loci de Cassino de episcopatu laudensi. Prima petia quarum
» cst campus ibi ubi dicitur ad Voe dc 1'riano et est pertice
» tres ctc Item petebat omnes fructus, qui ab co pcr-
» ccpti fuerant aut percipi potuorant ex ipsis tcrris a duodecim
» annis infra, ad quos fructus omnes restilucndos dicebat eum
» teneri , eo quod possessor fuerat male Gdci , asserons illas
» pelias ipsi domino Primicerio et ferule seu comunantie pre-
» sbitororum Mediolani pcrtinere, quibus cas res legaverunt
» quond. Ardericus filius quond. Lanfranci, qui dictus fuil Bixol-
» lus de civitate Mediolani, ct Marchcsa mater et Glius, de quo
» legato quoddam publicum bostendebal inslrumcntum anti-
» quum, proptor quem titulum et legatum poslea a quadraginla
» annis infra per Hriraicerium Mediolani et eius predeccssores
» et nunlios detenle fuerant cl posscssc ille terre per plures
» aunos: ad que probanda,et insuper quod ille terro fuisscnl
» illius quond. Arderici suos testcs produxit, ot quamdam afle-
» rcbal scripturam consignaiionis facte ipsi Primiccrio do illis
» tcrris per quosdam homincs illius lori iuramenlo astrictos pcr
» consules laudenses: que etiam consignatio facta fuerat ex pre-
- ccpto cousulum Motliolani reddacta per Auselmum de Feria
» uotarium iu autcnticum ct publicum instrumcnturo, induccns
» maximam prcsumptioncm quod illius fcrule sint illc terre,
» cum olim sinl admisse lulcs consignatioiics cx lcge rouni-
» cipali Mcdiolaui promulgnla propter infortunium perscru-
» lionis q. Prcdcrtci impciaUiris. Quibus prcbct aminirulunk
Digitized by
Google
9i3
MGDIOLANI
9'4
praeslationibus, ut in fictis annuis et similibus, xxx
» jaslrameotum quoddam publicum finis et refutationis, quam
» fecit Petrus de Peppolo de loco Cassino in manu domini
» Petri sacerdotis ecclesie sancli Vitalis, de rebos territoriis
» iacentibus in loco Cassino et eius territorio, pertinentibus
» eidem sacerdoti per datum domini Primicerii Mediolani ,
» quod instruroentum continet quod fuerunt ille res de Bixolis.
» E contra prefatus Lanfrancus ad ea se non teneri respon-
» debat, ncgans illas res esse domini Primicerii seu ferule
» mediolanensis ecclesie, ncc quod fuissent Arderici Bixoli
» in toto vel parte concedebat. Quibus ct aliis visis et audjtis,
» et testibus et instrumontis diligenter inspectis, predictus Am-
» broxottus delegatus babito plurium iurisperitorum conscilio,
» condempnavit prediclum Lanfrancum, ut restitnat et dimittat
» predictas pelias terre suprascripto domino Primicerio ad
» partem ferule scu comunantie presbiterorum , iurante ipso
» doigino Primicerio per suum advocatum, quod predicte petie
Per nostram quoque consuetuclinem in annuis a et xl annorum jiraescriptiones currunt, ut si per
illud tempus steterint quod non solverint, ulterius
solvere non tenentur.
Unius quoque anni spacio vassallus, qui p e r do-
minum recpiisitus fuit, ut investituram reciperet et
fidelitatem iuraret, a fendo excluditur, si haec feccre
conteinpserit. Alioquin si non requisitus a domino
per annum steterit, per nostram consuetudinem
feudum non amittit, sicut infra de feudis nolabimus.
XXI L Rubrica de seivilutibus et aquaeductibus,
et de iure molendinorum et aliis multis.
Superiori titulo dictuin est de longi temporis
praescriptione, quia servitus licet non acquiratur,
constituta tamen praesumitur. Nunc videamus ple-
nius de servitutibus et aqua et iure molendinorum,
(erre omnos sue sunt, et portinent sibi ad partem predicte b et de diversis consuetudinibus nostrae civitatis, quae
» ferule scu comunantie presbiterorum Mediolani, quod sa- ^ | ocum habent
Servitus est autem constitulio, qua domus scrvit
domui, sive rus subiugatur ruri ad serviendum.
Harum aliae sunt urbanorum praediorum, aliae sunt
rusticorum. Urbanorum praedioruni servilutes sunt
quae nrbanis praediis debentur, ut servitus stillicidii
et tigni immittendi, et servitus luminis, et cloacae,
et aliae multae. Rusticorum vero praediorum servi-
tutes sunt haec: via, iter, actus A , aquaeductus ct
aliae mullae. Quae quidem servitutes omnes licel
tempore non acquirantur, nec per nostram consuetu-
dinem longi temporis praescriptione ex ordine amit-
tantur, tamen longo tempore constitutae praesu-
muntur, cum quis non vi, non ciain, non precario
c longo tempore illis servitutibus usus fuerit, sicut
titulo proximo dictum est. Sed et si aliquis in pariete
domus suae de novo fenestram fecerit, nec servi-
tutcm luminis se ostenderit habere, vel stillicidinm
in alienum immiserit , poterit a suo proximo vicino
conveniri per nostram consuetudinem , ut fenestras
obturet et stillicidiuni removeat, nisi forte pedem
unum ■ habuerit extra ; quo casu et fenestras el
stillicidium habere ei permissuui est.
At ubi pedem extra domum suam quis habet, ultra
illum pedem vicinus in suo poterit aedificare, ut in
suo non videat nec aquam stillicidii eius reripiat.
Si vero luminis servilutem vel stillicidii in alieno
solo quis habueril, vicinus eius, qui servitutem
debet, nullum opus in eius damnum poterit con-
» ipsc preposilus noroine ecclesic, quatinus prcdicta abbatissa d struere ; ssd nec is , cui servitus luminis debetur, .
» consignaret sibi mansos omnes, quos monasterium habct in , fenestras ve , maiores quam con sueverit, vel
» territono de Baratc et Vicano, el darct sibi pro unoquoquc i ' ^
» manso scxtarios x blave, quartam partem frumcnti, quartam
» milii, quartam siliginis et quartam faseolorum singulis annis
» pro dccima, iuxta quod conlinetur in instrumenlo publico
» paclionis inter eos facte, et ut daret sibi sextarios duos blavc
» annuatim de xxxn annis preleritis, qui quolibet anno re-
» inanserunl ad solvcndum dc Gcto. E contra predicta abba-
» lissa per suprascriptos nuntios respondebat, qnod predictos
» mansos consignare non debebal, asserens tempus consigna-
tionis, quod in instrumento continelur, iam per xxxn annos
» osse traosactum, et sententiam pcr Grcgorium iudicem esse
» super boc latam, que talis fuil, scilicel quod abbatissa iuravii
» pro se non stctisse, quomious consignaverit, de quo scriptura
» quedam ab eodem Gregorio facla apparebat. insuper diccbat
» abbatissa, quod totum fictum solveral, set cum prcpositus
» confiterctur de x annis preteritis sibi esse satisfactum, nc- A
» gabal prorsus fictum aliorum xxn annorum plenaric babuissc. B
» His ct aliis diligentcr audilis et plenius hinc indc inlellectis,
» habilo conscilio sapientum virorum tam clcricorum quam
» cramentum ab eo per suum advocatum prestitum fuit ; et
• iurante ipso Lanfrauco quod ipse bona fide tenebat et pos-
» sidcbat suprascriplas pciias terre , putans ad se pertinere ,
» absolvit ipsum Lanfrancum a petilione fructuum perceptorum
» ct coosumptorum usque ad tempus lilis contestate; eum-
» demque Lanfrancum condempnavit, ut restituat ipsi pre-
» sbitero Guidotto ad partem illius domini Primicerii et ferule
» fructus, quos percepit de illis terris a temporo huius litis
» corilestate infra, deductis expensis quas fecit in querendis,
» colligendis et conscrvandis illis fruclibus, quorum quanti-
» tatem suo sacramento Lanfrancus dcclarcL Et sic linita est
» causa.
» Anno Dominice Incarnationis milleximo ducenteximo duo-
» decimo, suprascriplo die, indictione quinladecima.
» Interfuerunl Michel de Fide, Pelratius Crosta, Guazinus
» Seplemdenarii , Mathous de Castcllo et Magister Gualterius
» de Cardano.
» Ego suprascriptus Malbeus dc Caslello, qui et Colderarius
» vocor, domini Ilenrici imperatoris notarius interfui ut supra,
» et mandato suprascripti Ambroxotti delegati subscripsi.
» Ego Guazina , qui dicor Scptemdenarii , notarius domini
» Uenrici imperatoris interfui ul supra, et subscripsi parabola
» suprascripli domini delegati.
» Ego Micherius de Fide notarius huic sententie ot supra
» interfoi, et iussu suprascripli Ambroxotti de Comite delegati
,, subscripsi.
» Ego Guilielmus, qui dicor de Incino, notarius sacri palatii
» mandato suprascripli Ambroxotti scripsi. »
(Ex aut. olim ap. Primic. mai. Med.J.
In causis quoque ante ecclesiasticum iudicem exagilatis ,
quibus plerumque romanura ius scrvabalur, praescriptio el
iusiurandnm probationis species constituebant, ut ex sequenti
eruilur scnlenlia causam dirimenle ante assessorem archiepi-
seopi actam :
ii In noroino Domini nostri lesu Chrisli, coram domino Algisio
» Dei gralia sanclo raediqlanensis ecclesie venerabili archie-
» piscopo lis quedam inter presbiterum Ainbrosium prcpositum
» ccclcsie de Rosiate, ct ex altera parte Columbam abbatissam
» de Montano per nuntios suos Mazoccum cl Floglerium con-
» versos eiusdem monasterii, que talis erat. Petebat siquidem
» laicorum, Nazarius de Rozano iudex assessor domini arcbie-
» piscopi in ipsa causa de mandato ipsius domini abbatissam
» ct monasterium a consignatione mansorum, quam preposilas
» sibi fieri poslulabat, absolvit: de licto vero xxn aonorum
» iuramouluro tale prestitit abbatisse, ut iuraret prefatum fictum
» xxu annorum esse solutum , quod siquidem iuramenlum
» preposito rclulit; set preposilo iurare recusante, idem Na-
» zarius a predicto ficto ipsam abbatissam absolvit, el sic finila
» est causa.
» Aclum in palatio domini archiepiscopi anno Domiai mil-
» leximo centeximo octuageximo lertio, pridie kat. iulii, iodi-
» ctione prima. lnterfuerunt Guerlius de Mellate etc. »
(Ex autogr. olim tn arch. mon. *. Mariaein Valk Mtd.}.
lus agendi iumentum vel vehiculum.
Pedem ncmpc Liprandi, sive Liutprandi , ut dicitur, cuiw loagi-
ludo • sit et esse intclligatur de unciis novem ad brachium
> lignaminis » (Stat Mediol., cap. cccl, lib. II).
Digitized by
Google
9'«
LIBEIt CONSVETVMNVM
91 G
in alio loco facere poterit. JVec ille, qui servitutem a Al si dnbiuui fuerit, ulruni ilJa pcdem habenl
stiiJicidii habet, maiorem aquam , quani consue-
verit, poterit immittere A .
a Qaoad fencslras ct aquaroro rivulos eorumque per alieaas pro-
prietates transilum legatur sentenlia baec, desrribens conlm-
versiac statuni et probalionum adminicula ad iura sua probanda
a contendenlibus adducta ; saepissiroe ad praescriptionem ii
recurrebant , ut in casu de quo bic agitur:
o Breve rccordationis sententie, quam dedit Stephanardus
» iudex dc discordia, que erat intcr prcsbiterum Guidonem
» offlcialem ecclesio sancli Victoris, que dicilur ad Tbeatrum,
» et domn?m Eufrasiam abbatissaro roonasterii, quod djcitur
» Datbei, siti intra hanc civitatera Mediolani. Discordia vero
" ipsa talis crat. Dicebat ipse sacerdos saucli Vicloris, quod
» aqua quo venit et cadit in curte ipsius monasterii, non debet
» venire et decurrero in ortum ipsius sancti Victoris, et quod
« fenestre , que sunt in frontespitio ipsius monasterii , non
» debcnt ibi esse. Ad quo respondebat ipsa abbatissa et dicebat:
» et predicta aqua de curte ipsius monasterii debet decurrere b
» per cunigium in ipso orto, et iam dicte fcnestre debent csse
» in eodem fronlcspitio, et de boc quod predicta aqna de
» curte ipsius monasterii debeat decurrere per cunigium in
» prenominato orto sancli Victoris, protulit ipsa abbatissa duos
» testes, qui teslificaverunt et dixerunl, quod viderunt ipsam
» aquam de curte monasterii decurrere per triginta annos in
» ipso orto per istum cunigium; de iamdictis fenestris non
« dcdit (estcs. Insuper dicebat ipsa abbatissa adversus ipsum
» saccrdolem, quod murcllus unus, qui est iusta istum fron-
» tespicium ex parte monte, foret suprascripti monasterii, et
» quod aqua de cimiterio ipsius monasterii debet decurrere per
» cunigium, qui est ibi iusta ipsum cimilerium et iusla curte-
» xellam suprascripti monastcrii iulus curtom et casam illam
«. sancti Victoris, quam presbilor ipsius ecclesie noviter cmit
» de Rogerio, qui dicitur Beccora. Et ad hec respondit ipse
» presbitor, suprascriptum murellum esse suprascripti sancti
» Victoris et non saprascripti roonastcrii, et qnod ipsa aqua
» non deberet decurrcre per ipsum canigium in predictam
» curtera ct casam sancti Victoris. His ita hinc inde auditis
» ct visis ab eodem Stcphanardo iudico, in quo crat ipsa
» discordia posita ab atraque partc, pignore dato, dixit ipse c
» Slephanardus , ut prefatus saccrdos sancti Victoris habcat
» cicclam de suprascripto murello ct de predicta aqua, quam
» dicebat ipsa abbatissa debere decurrere in curtem et casam
» suprascripli presbitcri, quam noviter cmit, ita ut si ipse
» presbiter iuraverit prcdictum murclluin foro suprascripti
» sancli Victoris, et quod suprascripta aqua non dcbet decur-
» rere in predicta curte et casa, quam noviter emil , sit supra-
» scripta abbatissa tacita et contenta, ct suprasrriptus murellus
» sit suprascripti sancli Victoris, et predicla aqua non dccurrat
» amodo in antca in eadem casa et rurle, quam noviler emit.
» Iterum dixil idem Stephanardus, ut si (estes suprascriptc
>• abbalisse de suprasTipta aqua, sicut snpra testificati sunt,
» iurarent, decnrrat suprascripta aqua in predirto nrto amodo
» in antca : et dixit ipse Stepbanardus, ut suprascriptaa sacerdos
» habeat elertam de suprascriptis fenestris, onde ipsa abba-
» tissa non dedit testes, ut si iuravcrit ipsc prcsbiler, quod
» ipse fcnestre non sunt ibi per treginla annos nec deinceps,
» permaneant, et si noluerit iurare ipsc presbitcr, referat
» electara ipsi abbatisse. Tunc dedit ipse presbiter ipsam elc-
» ctam eidem abbalisso de suprascriptis fencstris, ut si fucrit
» ausa iurare, quod snprascripte fenestre sunt ibi per treginta d
» annos, maneant ibi deinceps. Cumque ibi forenl parati ipsa
» abbatissa iurare de suprascriptis fenestris, ut supra legitur,
» ct suprascripli testes , sicut supra testificaverant , et ipsc
<• presbiter de ipsa aqua , quam diccbat ista abbatissa , quod
» debebat decurrere per cunigium de iusta cimiterium, et in
» ipsa casa et curte , quara noviter emit ipse prcsbitor, remissa
» sunt sacramcnta hinc inde et abbatisse et presbitero et testi-
» bus. Et sic finita est causa. Anno Dominice tncarnationis
» milleximo ccnleximo quadragcximo secundo , septimo die
- roensis raasii, indictione qninta. Unde due carlule uoo tenore
» scripte sunt.
» Ego Stephanardns iudex ac missus domni terlii Lotbarii
>• imp. hanc sententiam dedi et subscripsi. »
Scquuntur nomina tcstium.
i'Ex autfc. olim in arch. monatt. t. Vlderiei rulgo BocehettiJ.
Cunicolum sivc rivulum pcr quem aqua vel sordes delluuut,
aliud esse putamus a coniglis, de quibus sermo cst in charta
1 aprilis mcxliv in arch. monacuor. s. Ambrosii olim extantc,
a Puricellio in Mnnum. Ambrot. Jiatil, num. 391 edita : « non
» dcbcant ipsi tohannes presbitrr ctc. ncc non corum heredes
extra imiruni vel non, qui feneslras et stilliridium,
» vel successores babere virlutera neque potestatem faciendi
» fenesfras ncque pertusos neque couighos neque ullum trans-
» foromcntum in rouros etc. »
En quidnam pelitum fuerit in causa hac de re consulibus Me-
diolaoi, ut legitur in cbarta xm iunii mccvi , quae in canoni-
corum s. Ambrosii Mediolani tabulario asservatur:
« In nomine Domini. Nos Guilielraus et Chunradus fratres,
» qui dicimur de Badagio, et Lambertus de Curtenova, et An-
■ scunus et Cbuoradus, qui dicimnr Tonsi, ct lohanncs Papilis
• petimus quatinus Martinus Leonardi et Guilielmus de Mussa
» et Oddinus frater eius, Ardericus Gramenia, Anricus de
» Orcinaxio non ducant seu auferant aquam de alveo veteris
» fluminis publici de Rifrigio, et boc petimus ratione pub!ice
• et private utilitatis, quia nocet moleodiois nostris, et roziales
• et orane opus, quos et que fecerunt vel fieri fecerunt, per
» quos vel per quod aquam ipsius fluminis pubiici ducuut,
» destruant et stropent, et in pristioum statum ens ct illud
• reducant, el clusas quas fecerunt vcl fieri fecernnt in eo
» aiveo ipsius fjuminis destruant, ita quod aqua ipsius flumiois
» libere decurrat per ipsum leclum vcterem ipsius fluminis,
» sicut decurrere consueverat ad molendinos noslros, el de
» cetero clusas sive aliquid obstaculum seu opos in eo flumine
» non faciaat oec ficri faciaut, per quos vel per que ipsam
» aquam ducant seu auferant. Uem petimus ut ex efficio
• vestro iniuugalis penaro, ti contrafeccriut, ct quod iurent sic
• observare , salvo uobis iurc addendi et mclioraudi elc. »
Cum tota bac (ractatione rcm babel cbarta olim in s. Marga-
litiie Mediobini coenobio servata, non exigui sane niomenti,
quam bic referendam censemus , utpote quae illorura temporum
morem Mediolani obtineutem quoad scrvitules reales cxhibcl:
t Anno Dominice Incarn. milleximo ccoteximo octuagesimo
» quioto, terlio die mensis aprilis, iodictione tertia. Stetit et
» convenit inler dominara Zachariam abbalissam monasterii
» s. Margarite situm in civitate Mediolani, et ex altera parle
■> Ugonem Menestram de iam scripta civitate, ila quod murum,
» quod bodie levetur intcr cos, amodo iu anloa debet esse
» comune inter eos, ct comuoe rctioeri debct. Insuper conveoit
» ipsa abbatissa ex parte ipsius monaslerii iamscripto Ugoni ,
» quod debet recipere super terram ipsius monaslerii tolam
• aquam de casa ipsius 1'goois, prcter aquam tincloru vcl con-
» fcctoris, aut aliani brutam aquam sine fraudc; el codcm modo
• debet recipere aquam Alberti fralris ipsius Igonis. Insuper
• conveuit ipsa abbalissa, quod debet recipere totara aquam
» ex grondana ip»iu» muri uovi, si ipsc Ugo levarel ibi domum
• aliquam, et ipsa abbatissa vel eius succetrissa habeat vir-
» tutem faciendi suam utililatem in ipso muro recipiendo ipsam
< aquam, sic ut supra dictum est; foramen aut feneslram in
» ipso muro csse non debet. Quia sic inter eos convcnit. Actum
« iu iamscripta eivilate iusta ipsum rourum. Et uode duc car-
» tule uoo tenore rogato sunt scribi-
» Interfucrunt testos Amizo Bonoldus el Guido Uuzus et
» Passamons de Lixono et Martinus de Luca, et ibi erat prc-
» dictus Albertus fraler ipsius Ugouis. De monachabus ibi
» aderant domna Fclicita priories»a ipsius monastcrii, et domna
» Miriana.
» Ego Guifredotlus, qui dc Morlnis, notarius sncri palalii
» tradidi et scripsi. »
Alteram sententiam ad eamdem rcm spertantcm in (abulario
Basilicae s. Ambrosii servalam, et litem quamdara rirca aquae-
ductus Rivifrigidi usum referentem exscribere opcrae pretium
videtur :
• Die veneris , seplimo die mcosis iulii , io rivitate Medio-
» laoi io ecclesia s. Tcgle. Cum discordia csset sub Anselmo
• de la Cruce el Guiliolmo Gaforio consulibus Mediolani et
• aliis soliis suis inter Axerbum Tesum de civitato Mediolani,
» et ex altera parte domnam Nazariura preposilum ecclesie
» et canonice s. Ambrosii nomine ipsius ccclcsie , ct postu-
» laret ipse Axerbus qunlenus iamdiclus preposilus pareret
» sentenlie late inlcr se cl eum pcr consules Mediolani de
» clusa et trabibus et palis aufercudis, el non de cctcro inmit-
• tendis in flomine Kivifrigidi, et de nicbil imponendo in ipso
» flomine, et non de traben.ta aqua e\ ipso flumine, nisi diebus
» constitutis; tunc auditis allegationibus utriusque partis, et
» visa a contulibus ipsa discordia, prcfatus Anselmus condem-
• pnavit iamdiclum prepositum, ut pr^dicte scntentie pareat.
» Item cum prefalus preposilus postularct, ut iam dictus Axerbus
• iu pristinum staluin rosliluberct duos roziales ipsius pre-
» posili, quos oxplauaverat, ct darct sibi solidos deccm et oclc
« pro tribus fovcis, quas ferrrat ; ct c rontrario ipsc Axcrlms-
11*
Digitized by
Google
9'7
MEDIOLANl
9"
vel stillicidiurn tantuni haberc longo tempore con- a intelligitur. At si fenestram tanlum habet sine slil-
sueverit, per nostram consueludinem pedem habere
» ex precepto consulum Mediolani et sui missi id factnm esse
» responderet, unde testes produxisset, dato sacramento eidem
• Axerbo, ut iuraret quod ex precepto consuluro Mediolani et
» sui missi factum fuit, ipsum Axerbum a petitione iaro dictt
» prepositi absolvit. Et sic iinita est causa. Anno Dominice
• Incarnationis millesimo centesimo octuagesimo nono, supra-
» scripta die, indictione septima. Item cum predictus Axerbus
• postularet , ut prcpositus auferret pontem et stopparet fos-
• satum, quod fecerat in via publica, et de cetero non faciat,
» ipse Axerbus a lite destilit, salvo iure molendini eius.
> Interfuerunt Obizo Vicecomes, Vicinus Guaitamaccus, Gui-
• dottus Scancius, Guido de Marliano ; de servitoribus Carbon-
» cinus.
• Ego lohanes causidicus et consul subscripsi.
» Ego Rogerius Bonafldes iudex subscripsi.
» Ego Guercius. iudex de Ostiolo et consul subscripsi.
» Ego l*go, qui dicor de Castegnianega, iudex ac missus do-
» mini Federici imperatoris scripsi. »
Ne uimis lector documentis fatigetur, indicare suftlciat scn-
tentiam die xxv novem. mcxcv latam a consulibus Mediolani,
ad quam lectorera remitlimus, in tabulario Basilicae s. Ambrosii
servalam.
Supcreffluentcm documenlorum abundantiam, quac servitutum
tum originem tum stntum demonstrant, tolam in gravi hac
materia dcscribere probibiti, e;im pcritis praecipue iegum hi-
storiaeque relinquimus; ex quibus sequens tantum summatim
legendum, mense iunii a. mcl conscriptum et depromptum
ex aulographo olim in tabulario monasterii s. Margarilae Me-
diolani :
« Itcm ipsi Monacus et Ollanomen debent retinere
» murnm, qui cst ex parte monte in cum slatnm idem et illam
» altitudinem, ubi nunc est, ct feneslre in prediclo muro facte,
• ut nunc sunt, ila mancant nec raaiorcs facere vel alibi nec
» mutarc possint ; et si supra ipsum murum in allum domum
» fecerint, idest solarium , faccre debent ipsi et eorum heredes
» alias dnas fencstras, que debcnt esso in lalitudine pro una-
» quaque dc sommiso uno congruo, ct in altitudine pro nnaqua-
• quc dc somiso uno eongruo et in plus, et ipsi in sc reti- (
» nucrunt grondam idest stillicidium, si domum feccrint supra
>• predictum murum, quod cadero debel in predicto orto. Item
» ipsa domna Miriana et eius succetrices recipere dcbent
» aquam suprascriptorum Monachi et Oltanominis per unum
» cuniculum, qui est in prcdicto muro factus, nec maiorem
• facere debent, sed ita maneat, ut nunc est, in ipso orto.
» Item ipsa abbatissa non dcbet per medias fenestras ad bra-
» chium unum prope ipsis fenestris arbores plantare vel aliud
» plantamen facere, que noceant luminibus suprascriptarum
• fenestrarum. Et pro suprascripta fine etc. »
Altcram hanc de servitute transitus litem a consule mcrca-
torum per senlentiam definitam esse mirandum est, cum inter
eiusmodi reipublicac ministrorum officia cognitio causarum
de servitutibus comprehenderetur ; en quomodo Htem ha-
bcntes sua iura tuerentur :
«■ Die vcneris, qui est sexto kal. decembris. In pescaria
» Mediolani sentenliam dedit Passaguerra iudex, qui dicitur
» Poxoneri, consul ncgotiatorum Mediolani, consilio Alberti
• de s. Maria, Petri de Marliano, lacobi Septemdenarios et
• Gulielmi iudicis sociorum eius. Discordia quo verlebator talis
» erat intcr Armannum Cavaquam de burgo Modoetie, et cx ,
» altera parto domnum Cberlum archipresbyterum Modoelie
» per cius missum qui dicitur de Grogonzola , qui cavit
» ipsum ratam habiturum sententiam, el posuit fideiussorem
» tohannem Guerenzonem de Modoetia. I.is enim ipse
» Armannus qualiter archipresbiler predictus per so nec per
» aliquem suum massariam per tcrram suam ad terras ipsins
» ecclesic itcr arripiat, vidclicet per . .. et brolium eiusdrni
» archiprcsbitcri, quc sunt in ipso burgo, ad locum ubi dicitur
» in Arena iuxta Lambrum. E contra suprascriptns Ubertus
» respondcns, ct iu9 eundi.agendi arabulandique habere lir-
» miter asserebat, quia per quinquaginla annos et plus ccclesie
» massarii inde perrexerant; et super hoc plures induxit teslcs,
> quibus satis sufticienter probavH, quod tam ad brolium quam
» ad pratum inde per longissimum tempus transierant. Quibus
» suprascriptus Armannus respondens, sibi testes non obviaro
» diccbat, eo quod in capite ipsius accessii versus pontem
» sepem ct portam clavatam habere scmper consucvisset ,
» unde ipsi archiprcsbitero ius eundi vcl agendi non compe-
» terc allegabat, et super hoc plurcs adduxil tostcs. Insuper
» inslruraenlum publtcum ostendebat, quo<l tantum hrolium
licidio, servitutem luminis et non pedem habere
intelligitur.
Cum aulem quis domum vel parietem in suo
vult construere, non habet aliquid extra relinquere.
Si tamen nihil reliquerit foris, nec fenestras habere
nec stillicidium immittere ei permissum est.
Ad hoc si cui volenti aedificare vel aliud facere
opus super suo denunciatum fuerit novum opus, et
paratus fuerit satisdare cum idonco fideiussorc de
opere demoliendo, si iniuste aedificasse vel labo-
rasse repertus fuerit, admiltitur ut statim praestita
satisdatione in ipso laborerio possit procedere. Prae-
terea per consuetudinem huius civilatis non agitur
iniuriarum per legem roinanam iure ordinario *.
Si vero parietem communein quis reficere velit,
aut inter clonium vel curtem suain, et domum vcl
curtem vicini sui de novo murum voluerit aedificare,
poterit vicinum suum iure nostro compellere, ut rae-
dietatem expensaruin muri illius sic claudendi tisque
ad brachia quatuor et medium super terram per-
solvat. El si ultra illam mensuram aedificaverit,
vicinus nomine expensarum aliquid solvere non
compellitur, nisi eo niuro vel aedificio uti velit per
suorum tignorum impositionem , quo casu cotnpel-
litur expensarum portionem solvere eatenus, qua-
tenus eo uti velit ; alioquin polerit prohiberi ab eo,
qui expensas fecit, ut non mittat; et si missumha-
bet, extrahat. Hoc ita, ubi in domo vel curte mu-
rum fecerit vel facere voluerit. In claudendis vero
hortorum, licet in civitate fuerit, nonnisi claudi-
cium B de saepe facere cogitur, quia quasi rusticana
predia horti etiain in urbe existentes quantum ad
hoc existimantur. Inter illos autem vicinos, quiprope
inuruin civitatis nostrae intus et foris praedia sive
» inde accessiare debebat , el islud in causa prefatus Annannus
» confessus fuerat , quod ad brolium et non* ad pratum ins
» eundi (duae lineae legi nequeunt, cura non appareant).
» Quibus auditis allegationibus utriusque partis diligeoter io-
» spcctis, prefatus Passaguerra sacramentum ipsi archipresbi-
» tero detulit, ut si per se vel per suum advocatum iuraverit,
» quod iure et usu inde ad pratum accessiare debeat, sicot ad
» pratum vel ad campum, et non sicut ad ediGcia, inde acces-
• ■> siat. Ipso vero Armanno faeultatem habendi portam clavalani
» in capile accessii vcrsus pontem conccssil, ita lamen ul ius
• eundi prefato archipresbitero non impediat, et liomiues qui
» in brolio morantur, vcl qui ad pratum seu brolhim accedere
» debenl , suas claves consimiles habcant, el cum fuerit illis
» utile die nocluque cum omni comoditate utriusque parlis,
» et salvamcnto exinde secure peragant Poslca vero die
» dominico, qui cst quartus dies decembris, prefatus Arinannos
» ipsi archipresbitero sacramentum remisit. Et sic Unita osl
» causa. Anno Dominice lucamationis millesimo centesinio
» scptuagesimo septimo, suprascripto die, indictiooc umleciiua.
» Interfuerunt Armaninus de Modoelia , et lunius iudes de
• Modoetia , Crotto Lorenzonus , Benallius Magatellus , Sacco
» Guariberti. De serviloribus Iohannes Bizolius, lohannes de
• lntreteriis, Guido de Lapexina et Calvcttus de Verzario.
» Ego Passaguerra, qui dicor Poxonerius, hanc senlentiam
» protuli ut supra et subscripsi.
» Ego Petrus iudex, qui dicor de Marliano, subscripsi.
» Ego Andrioltus de Concorezo notarius sacri palalii iussu
» ipsorum consulum scripsi. » ,
(Ex schedis mst. Sormani in Bibl. Jmbrotiana!-
Duae hae postremae periodi in mss. in medio cap. xxvii • De
feudis » , nescio qua de causa , scriptae per errorem sunt-
Eas suo loco restilucre satius duximus.
I.ocus aul ager sepibus vel muris seplus sive clausus.
Digitized by
Google
9'9
LIDEK CONSVKTVDINVM
02»
sedimina possident, hoc per noslram consueludinem
obtinet, quia is qui prope ipsum murum domun»
intus habet, destructo muro, totum pedem illius
muri quodam iure accessionis occupat. Domum et
quidquid ci utile fuerit, potest super pedem muri
construere *.
Sane nec stillicidium sive aliam aquam inunitlere
potest in terram sive domum vicini, qui extra pe-
dem muri civitatis domum vel terram possidel; sed
nec fenestras ci in eo muro habere licet, in ea
videlicet parte, ubi antiquilus in muro civitatis fe-
nestra nulla fuerat. Pedeni in eo loco, ubi esse con-
• suevit, eins longitudinis et latitudinis, sicut quondam
fuit, ei habere permissum est.
Hacc ita vera sunt, nisi is cui tottis pes muri
civitatis accessit, ut dixi, dimiserit pedem, quud
utique facere nccesse habct, si praeter consuetam
formam et praeter solitum fenestras babere seu stil-
licidium vcl aquam voluerit immittere.
Restat ut de aqua et iure aquae ducendae videa-
mus, qium quidcin unieuique ducere licet ex fluminc
publico vel privato ad irriganda sua prata vetera
vel nova, et praccipue vetera, si absque alk<rum in-
commodo fiat et praecipue molendinorum , quorum
usus favorabilis est per noslram consuetudinem, adeo
quidem, ut si quis sedem molcndini antiquam habens
longissimo teinpore steterit quod illud non constru-
xerit, et inferior vel superior vicinus aliud niolcn-
dinum aedificavit, vel aliquid aliud fecerit, quod
antiquo molendino noceat, ctiam si xxx vel xl annis
illud possedit, vel sine aliqua interruptione tcnucril,
domino tamen veteris molendini, et quod antiquo
et vetustiori tempore stetit molendinum, nen oberit
quominus in suum statum antiquum molendinum
suum possit construere : sed potcril. superiorem et
inferiorem vicinum cogere, ut otnne opus ab co fa-
ctum, quod antiquo noceat molendino, destruat, nulla
obstante temporis praescriptione , praecipue cum de
antiquo molendino constet, et ipsum ibi anliquitus
fuisse ct stctissc apparcat, ct aliqua vetustatis mo-
lendini vcteris insignia appareant.
XXIII. liubrica de iurc moleudinorum.
Molendiiiornm quoquc favore pcr nostram con-
siictudineni alia rcgula approbata cst : ut <jui mo-
lendinum habet, potest alveum foderc, purgarc et
limina secare destrorsum et sinistrorsum invitis etiam
illis, qui prope ripam praedia possident; et lioc usque
ad inferius niolendinum. Sed et in iilis, qui prata
irrigare volunt, prohibere potest ne hoc faciaut. Et
consules Mediolani molendinorum favore inlerduin
poenam apponunt, si contiafaclum fuerit, ct campa-
rios ad custodiendani aqu im praeficiunt, excepto si
permissum est prata irrigare vel prohibitum per
sentcntiam die sabbati pc st occasum solis usque ad
ortum solis secundac fcriae B , co intellecto, ut per
A Oonsuetudiaes de servi tutibus otnnino cousonant cum Statutis post-
modum latis, hac rubrica baustis, uti videre est a cap. cccxxxn
ad cccxlviii , lib. II, quae brevitatis causa heic omittuntur.
Ad ea lectorem remitliinus. Locuui vcro hunc in codicibus er-
roribus scatcnfeni ac vitiatum Statutorum auxilio corrcximus.
B lloc loco sic legimus iu Stat. Mctlhl cnp. ccxi.i : « cxceptn si
a hanc consuctudineni non acquiratur ius irrigandi
alicui qui non habet, nec auferatur illi qui habet
ius irrigandi, vel nisi tempore plenae, quibus tem-
poribus praedicta non servantur *.
■ cui permissum foret prala irrigare vcl per sententiam aut
• alio legitimo modo, et excepto quod quilibet habens ius de-
» rivandi aquam possil tcnere obstaculum die sabbati posl
» occasum solis usque ad orlum solis secundae feriae » etc.
Fortasse, ul probabilius est et scnsus postulat, haec legenda
crant etiam in genuino et primaevo Consuetudinum codice ,
a librariorum oscilantia postea omissa.
A Uaec cura Stalutis plano congruuut; cf. cap. ccxl et seq. vol.I1.
Aquarum iuribus et usu saepissime litibus malcriam praebcnti-
bus, roediolanensium collectorcs Consucludinum ad olTendicula
liuiusmodi antevertcnda, hac de re Consuetudines ipsas slrictim
servandas Qrmarunt, non ila tanien , ut rursus litibus aditus
adhuc pateret ; nam capitulum hoc breviter nimis absolulum
cst. Convcntionero subscribimus inter archipresbyleruni modoe-
[f (iensem et 1'eluccum civem Mediolani initam circa pistrini
ruiusdain in flumine Lambro abolitioncra:
n Anno Dominico Incarnationis niillesimo centcsimo nona-
• gesimo qnarto, quarto die decembris. Stetit atque convenit
» nomine transactionis inter dominum Obertum Dei gratia
» modoetiensis ecclesio archipresbiterum ex parle inradicte
» ecclesie , et ex altoia paite Iacobum Pelluccum dc civitate
• Mediolani, ita quod ipse ardiiprosbiler non reedificari facict
• molcndinum deslructum in flumiiie I.ambri , ubi dicitur iu .
» Barazola, nec aliud in ipsa rugia, quod molendinura factum
» fucrat oliin per illos de Boimasallis et pcr illos de Ripalta,
» ei versa vice dictus lacob nec heredes eius, ncc cui dederil,
» cdificabit ullum molendinum in aliqua |>artc ipsius rugie a
» molendino ipso destructo iufra usque ad vetercm lectum
» Lambri. Et insuper dictus larob debet habere potcslalem
» facicndi clusam per mediam ipsam rogiani ab una parte ad
> aliam dcsupcr ipsura molcndimim destructum ibi in illo
» pralo , quod tencbatur olim per Gunlam , et modo cst
» s. Iobannis, cui campo rohcret a mane doroini Ariprandi
» de Rai;de, quod oliro fuil s. Maurilii, a sera tcrra que fuit
» quondani Rainerii, a raonte ipsius domini Ariprandi, que
c » fuit quondam Martini de 1'azio; quam clausam debet ipsc
» lacob facero iu extimalione magistrorum de molcndinis, ita
» quod non noceat pro ingorgazione molendino superiori ....
• de s. Maurilio. et illorum de Kipalta , ita quod ipse do-
« miuus archipresbiter cura ipso lacobo comuniter facere
> lossatum unum triura brachiorum in ipso campo dcsuper
» clusam pcr ipsum canipum, et per campum quod olim fuil
» Rainerii, usque ad campum ipsius lacobi, quod olim fuit
» Guale Loxia : et debot lieri ipse fossatus de iusta rugiam
» novam, quod fossatum debet adaquarc pratum novum ipsius
• larobi, scilicel pratum de Racanali et ipsum pratum dcbet
» adaquare terram ct quod lieri dcbet, et iilam quam
• comuniter emerunl ab Garonis, et qnod fossatum dcbct essc,
» si necesse fuerit , brachia tria per pralum lacobi , ct quod
» fossatum debet adaquare aliam , que comuniter erit cnipta
• ab eis, adaquando primitus ipse lacob ipso pralo. Et insupcr
» si ipse larob venerit ad paucilatcm aquc, quod primitus
» debeat habere aquam et omnes clausuras cl ponteni, qui ad
» utilitalem coraunein lieri et recditicari debcl. Similiter omni
» aquisto comuniter facto, unines expensas faceie debct, et
» ox quo comuuiler vcnerit ad utemluin ea superius scripta in
d » integrum, scilicet clausuram, aqueductum, clusam etc. Actura
> in burgo Modoetia.
• t 1-8° Oberlus modootiensis ceclesie minister subscripsi.
Sequuntur noniina presbylerorum, diaronorum, sub<liacono-
rum et canonicorum occlesiae modocliensis.
« Kgo lohanncs notarius sacri palatii hanc cartam tradidi
» el scripsi. »
(Charta in tabulario canonic. Basil. s. lohannis Modoeliac) .
Altcram addimus couvciilioncm inter fratres lilios Anibrosii
Grcgani mediolaucnsis quoad moiendinum, cuius pruprietatis
inter se divisioiiem ii pcragunt:
« Anuo Domiuice Incarnationis millesimo ceutesimo seplua-
» gesimo sccundo, ultiraodie inensis februarii.indictiouequinta.
> Fiuera nomiue divisionis feceruut Albertus et Iobanes ger-
» mani lilii quondain Ambrosii, qui dicebatur Greganus, de
• burgo porte vcrccline in Grigorio fraire eorum et tilio quon-
• dam suprasrripti Ambrosii dc suprascripto burgo. Noraina-
>' live de niolciidiuo uno, quod esl prope ccclesiam saucti 1'etri
» alla Sala el iuxta cassinam illorum , qui dkuntur Tavemi ,
> el dc totis cdililiis ct leclis et claudendis ipsius molendini,
» et de toto furuo, qui est subtiis suprascripla lecla, el dc toto
Digitized by
Google
gai
MKDIOLANI
923
XXIV. Rubrica de oneribus el districtis el con- a vel se dtstrinxit, nulla lemporis praescripiione
ditionibus.
Superins dictum est de actionibus in rein directis
et utilibus. Verum quia pro districtis et oneribus
utiles actiones secundum quosdam proponuntur, id-
circo de oneribus et districtis et conditionibus, qua-
rum occasione utiles actiones in rem intentantur, bre-
• viter videamus. Sciendum tamen est, quod districtus
et iurisdictio quasi synonima nomina sunt, licet ob
pravam quorumdam dominorum avaritiam, qui cum
suis rusticis de parte bonomm et aliarum compo-
sitionum danda pepigerunt, districtuum potestas sit
coarctata, sicut fere in omnibus locis iurisdictionis
nostrae manifeste potest videri ; unde qui districtum
aliquem habent, volentes contra pacta sive conven-
se poterit defendere, si postea ostendit, quin per
dominum se distringat, nisi forte ab altero domi-
norum, qui in eodem loco districtuni vel iurisdi-
ctionem habet, tamquain districtabilis per triginu
annos fuisset possessus. Nam tunc dominus, cuius
fuerit, tali praescriptione removeretur.
Rursus qui districtum habet in aliquo loco, licet
non semper sit usus illo toto, sed dumtaxat parte,
per minimam partem toluni retinuit. Nec possunt
districtabiles domino obiicere, quod tanto tempore
steterit, quod illo districtu ad plenum usus non fuerit;
unde si per centum vel ducentos annos domini vel
eius ascendentes steterint, quod suos homines ad
reficiendum castrum non compulerunt, nulla tem-
tiones suorum maiorum, qui a rusticis, pecunia ac- b poris longitudine iuvabuntur, quominus possintcum
cepta, eos liberarunt, vel aliquid de iure suo remi-
serunt, venire, et suos rusticos contra ordineni iuris
volunt molestare, in patronos causarum, qui rusticos
secundum iustitiam defendunt, suam culpain et suo-
rum maiorum, qui avaritiac caecitate laboravemnt,
omnem culpam refundere conanlur, et eos invidiose
nimis accusant, qui de bono opere, idest de iustitia
defendenda, merito sunt laudandi *.
In praenominatis nutem districtis, de quibus agitur,
per nostram consuetudinem illud obtinet, quod si
aliquis districtabilis B steterit per triginta vel qua-
draginta vel sexaginta annos quod non ofFendit,
nec per dominum, cuius est loci districtus, emendavit
effectu coarctari, nisi pactio inter dominos et ru-
sticos habita, vel aliquod aliud impedimentum do-
minis possit obiici.
Amplius si eiusdem loci plures sint domini, licel
inter ipsos districtabilium praesumatur facta divisio,
unus etiam invitis ceteris sociis, quauiquam mini-
mam parlem in eo loco districti habeat, tmnes di-
strictabiles compellere potest, ut custrum reficianl
et muriim et fussatum, et portinarium ponant ad
guaylain * et sguaraguay tam , et fossatuni circa ca-
strum et villam et portas et clavaturas ferreas et
in villa et caslro, et in eo incastellent, quia tale
onus utpote individuum ab omnibus districtabilibus
fieri debere, et per quemlibet dominorum posse po-
sedio et paratnris ipsius molendini, ot de totis illis ntilitatibus c stulari sapientes nostrae civitatis crediderunt. Porro,
quod est notabilius, nostra consuetudine obtentum
invenitur, ut si plures dominorum suos districtabiles
tam in castro quam in villa ab omni onere districli
liberaverint, alter qui eos non liberavit, potest eos
cogere tam suos quam ab aliis dominis liberatos
ad reficiendum castruni. Sed, et quod est mirabi-
lius, si omnes domini, qui suos districtabiles divisim
possidebant, eos liberaverint ab omni onere districli,
licet nullus dominorum illuni, quem liberavit, possit
ad reGciendum castrum compellere, lamen poterit
ab altero dominoruni liberatus coarctari ad reficien-
duin , quod per nostram consuetudinem oblinet. Et
si plures domini suos districtabiles ab omni ouere
districli liberaverunt, alter qui eos non liberavit,
» lohanis ser Micberii, et de tota illa blava, que modo est snper d poterit cogere eos tam suos quam ab aliis dominis
liberatos ad pondera, slateras et mensuras recipien-
das per eum seu ab eo ; quia hoe ius et reficiendi
castrum in coinumne remansisse creditur, nisi vel
regionibus castrum inter dominos et refectio eiusdein
in divisione venerit : quod raro accidit.
Cum autem ad reficiendum castrum rustici conv
pelluntur, hoc prius inspicitur, et per iudicem ordi-
natur ut omnes domini suas proprias domos, quas
» Voces longobardicae : gnaita est excobias militares agere , et
tacite rimari ac specolari, an quis snperveniat; scaragnail*
vigilias circnmire , et custodiam moenium ac castrorum oiite-
« VJt non per aliquam occasionem nec pro waita, nec de
« scara , nec de warda , nec pro beribergare , nec pro alio
- banno, heribannum coroes exactare praesumat etc. • (Caroh
M. Ug. ccxxviii).
» et accessionibus et argumentis, et de totis insuiis et ripis
> el clusis et aqua et lecto ipsius aque de super et de subto
» ipsios molendini , pertinentibus per vetus et per novum ad
» utilitatem suprascripti molendini in inlegrum, ct de toto illo
» prato, quod est ibi iuxta suprascriptum molendinum, et quod
» est pertice sex aut plus , et de totis accessionibus et aoda-
• mentis ipsius prati. Eo tenore etc. ei ipsi fratres habent
» componere nomine pene arg. den. bon. novos mediolanenses
» libras centnm; et insuper ipsi fratres cum suis heredibus
» habent stare et permanere in snprascripta fine et divisione,
» et suprascripti Albertus et lobanes pro suprascripta fine et
• divisione suprascriptarum rerum ibi acceperunt finem no-
» mino divisionis ad suprascripto Grigorio fratre sno de tota
» illa braida, que est ibi prope soprascriplom molendinum, et
» de toto illo sedimine, quod est in capite illius braide, et de
> totis tectis et' claudendis et difficiis, quod sunt insuper su-
• prascriptum sedimen, et qnod scdimen esl ex parte meridiei,
» et de totis illis rebus territoriis, que sunt ultra Ristocanum
n et de Corbeta et de Ossona, et de totis casis et beccariis et
bancis, que sunt prope portam vercellinam et iuxta casam
> suprascriptis omnibus rebus territoriis. Actum in supra
» scriplo burgo.
■ Signa f t manuum suprascriptoruro Alberti et lohanis ger-
> manorum, qui hanc cartulam finis el divisionis ut supra fieri
» rogaverunt.
• Signa f man. Tcmpi de Raude et Pctratii de Busti teslium.
« Ego Anselmus, qui dicor de Carate et Vireolus, notarius
> sacri palatii tradidi rogatus et scripsi. >
(Ex aulographo tn arch. canonicor. Batil. s. Atnibrot. Mtd.).
Consuetudines islae diutius Mediolanl perdurarant etiam sequen-
tibus saeculis , easque slatuta confinnavere ; nam in Statutis
iurisdictionum adbuc ineditis legirons: • Coosuetudines com-
» munis Mediolani in scriptis redactae positae sub rubricis de
» oneribns et districtis et conditionibus , de decimis et de
» feudis de cetero vigeant et durent ac observentur, nisi qua-
» tenus reperiatur in contrariom, vel aliter esset specialiter
» provisum per ius tnunicipale Mediolani. »
Dislrictabilis intelligendus est subditus, sive qui intra dislriclum
seu iurisdictionem alicuius domini habilat. li districlualcs ctiam
dicebantur.
Digitized by
Google
LIBER CONSVETVDINVM
9-1
habent et quarum murus castri paries fuerat, re- a persolvere tenentur; et si plures fuerint qui liacc.
ficiant, etiam si terraemolu vel vi hostium cor-
ruerint.
Ainplius si domini lapkles castri exportari fece-
rint, vel aliam aliquam parlem muri destruxerint, et
lapidcs illuc reducere et murum reficere coguntur,
antequam rusticos ad refectionem possint cogere.
Haec eadem in fossatis per dominos complantatis
dicuntur. Quibus omnibus ita peractis, castrum rustici
secundum antiquam formam reficiunt, et fossata si-
militer, et portinarium ibi ponunt per dominos in-
vestiendum, et in ipso incanevant, idest suas res
ibi reponunt, sicut vinum, blavam et legumina.
Animalia vero inducere non coguntur, et clavati-
cum * dominis persolvunt secundum antiquam obser-
quae dicta sunt, contempserint, quisque bannum iam
dictum solvere cogilur, nec unius solulio alterum
liberat.
Sed si furtum vel homicidium vel periurium vcl
adul-terium vel aliud maleficium in loco commiseril
districtabilis, ex quo bannum domino debeat solvi,
sol. lx ex ordine bannum per nostram consuetu-
dinem debetur, nisi vel dominorum convenlione vel
consuetudine approbata ipsius loci contrarium ob-
tineat.
Quae omnia superius dicta sunt, obtinent, sive
districtum quis habeat seu iurisdictionem legiti-
mam , idest ab imperio vel ab eo , qui causam ab
imperio habet descendentem, sicut est dominus ar-
vantiam ipsius castri, nisi forte interveniente pecu- b chiepiscopus, vel aliquis comes vel capitaneus vel
nia, quod credo, a domlnis relaxati fuerint a tali
onere. Praeterea sciendum est, quod rustici distri-
ctabiles nullas convenientias vel taleas sine con-
scientia vel parabola dominorum vel suorum castal-
dorum facere debent in locis, in quibus habitant,
et si illas fecerint , irritantur; nec consules nec
caneparium seu portinarium vel alios officiales iu
eo loco possunt instituere, sed ipsi domini ex ordine
hoc faciunt, nisi dominorum pactio contrarium in-
ducat.
Praeterea in locis, quae sunt de districtu, illud
obtinet, quod viganalia B per consensum dominorum
et vicinorum debent dividi vel vendi; quod alias fieri
non potest, nisi dominorum omnium et vicinorum
consensu communi taliter inter dominos et vicinos c
dividuntur, ut medietas terrarum omnium vel pre-
tium illarum viganalium vel fructuum, si forte ven-
dantur, ad dominum, cuius est totum districtum, iure
nostrae civitatis assignatur; alterius vero tnedietas c
partem accipit pro parte terrarum, quas in ipso loco
habet. Si vero lotum districtum non habet, sed par-
tem, secunda»- partem sui districti iure districti de
praedictis viganalibus partem consequitur, et de alio,
quod reinanet, pro nuuiero lerrarum, ut dictum est.
Rursiis reverentiam dominis exhibere tenentur, et
vocati ad eoriun praesentiam debent acccdere, et
causas sub eis facere tenentur, ita quod ad arbitrum
non possunt ire causa litigandi alio nisi dominorum
licentia; et si offenderint, per eos emendare debent,
civis, qui ab imperio, a quo omnis iurisdictio de-
scendit, causam habeat, omnes namque tales per-
sonae Iegitimain iurisdictionem habere intelliguntur.
Sed si aliquis non legitimam * habuerit, sed extra
ordinem, forte per emptionem, districtum alicuius
loci vel hominis acquisiverit, vel alio titulo, quam
per feudum habuerit, nihilominus per nostram con-
suetudinem praedicta omnia , ut diximus , poterii
exercere, nisi fuerit rusticus, qui licet districtum
vel iurisdictionem totius loci vel partis, qui de di
stricto fuerat, acquisiverit per emptionem, non tamer
praedicta poterit habere, nec pro guadia bischitiata
bannum petere, sed tamen sibi liberationem intelli
gitur acquisivisse , districto in eo manente.
Aliam quoque reverentiam suis dominis per no-
stram consuetudinem districtabiles exhibent , quia
domini sacramentum salvamenti B nec eorum filii
praestant. Mercenarii vero el scutiferi et eoruin
bubulci salvamentum iurant.
Liberati vero rustici salvamcntum faciunt, sive
ipsi eos liberaverint, sive ab aliis dominis fuerint
liberati. Sed nec cogi possunt per vicinos, ut oves,
quas in ipso loco habent, expellant. Domini vero
oves et alia animalia expellere possunt, si placcl
cis, esceptis bobus aratoriis et vachis et porcis el
asinis, ita tamen ne porci extra villam vadant, et
exceptis equis masculis et inulis el capris pro ne-
cessitatc alicuius infantis, cuius mater lacte carc.
Si quis vero simpliciter conveniatur de district* ,
ct guadiam suis dominis, quandocumque petierint, d et condemnatus fuerit per sentenliam, eius app» i-
dare debent Alioquin si petitam guadiam ex qua- latio admittenda non est.
cumque causa dominis non praestiterint, secun-
dum nostram consuetudinem propter contemptum
sive guadiam bischitiatam D libras trcs pro banno
A Stipendium quod pro custodia bestiarum pendebatur domioo.
B Vicanalia dicebantur bona communalia scu vicinorum.
c Sic boc loco obscura dictio corrigenda videtur: « alterius vero
» medietatis parlem arcipit pro parte terrarum etc. »
D Vioiatio satisdationis praestitae, vel etiam recusatio cam prae-
standi; ea insuper habetur, cum pacta ab alterutro contrahen-
tium servata non sunt. Ita enim apparet in sentenlia consulom
Mediolani, qua definitum est duo castra de Mongnzo et de
Calpuno subdita esse ecclesiae modoetiensi : « Postulabat enim
» predictus Albertus scindicus nomine ipsius ecclexie, quatenus
o ipsi Philippus et Marlinus el Brunetus et Zanonus, qui dicuntur
» Leporcs, el Vassalinus et uominicus ct Petrus et Alfirolus et
» Robcrliuus darcnt sibi ad parlem illius ccclcsie pro quolibct
De conditionibus vero illud scire oportet, quod
secundum diversorum locorum consuetudinem con-
ditiones praestantur, et lales servantur, quales iu
ipso loco antiquitus solitae de consensu doniinoruni
et rusticoruni inveniuntur, quae quidem conditit»-
nes aliquando habitationis sive foci, quem facit ii;
» soldos sexaginta tertiolorum, quam guadiam dare bischilia-
• verant , alegans districtum illius loci de Mongnzo et eius
» castellancie ad ipsam ecclesiam spectare etc. >>
(Charta in archiv. canon. Modoetiae xxxi deccmbr. ticcix).
A Subaudi « iurisdictionem ».
B Salvaraentum erat praestalio a tenontibus facienda dominis pro
tutela ac protectionc personarum ac rerum suarura, quae etiam
rommcndatio dicebatur.
Digitized by
Google
MEDIOLANI 926
925
districto alicno quis, soivuntur, sive boves habeat a
quis, sive non; sicut sunt illae conditiones, quae an-
nuatim dantur pro babitaculo, ut denarii tres vel
plures pro amiscere *.
Et hae tales conditiones crescunt saepe et de-
crescunt. Crescunt, inquam, si pater plures filios
relinquit, qui divisim habitant et suos focos faciunt:
quisque ex ordine tantum solvit, quantuin soluspater
dare solilus fuerat. Interdum vero decrescunt, si plu-
rium haereditates ad unum perveniunt, et plures foci
sint extincti, quae omnia facilius per locorum di-
versas consuetudines inveniuntur, quam aJiqua certa
lege municipali possint concludi. Aliae vero con-
ditiones fiunt ratione culturae sive bovum, quos
quis habet, ut carrigium et cona ■ et viana 0 et
similia, quae potius non tamen ratione foci, sed cul- b
turae et bovum, quos quis habet, datur •.
a Praestatio cs rcbus escariis vel aliis; in quorumdara praediorum
locatione, quam fecit Anastasia abbatissa ss. Faustini et Eusebii
coenobii in Insula Lariana propc Novocoraum Guidoni Corto,
bic inter alia praestarc raonasterio tenebatur • fascia duo tede
pro amiscide » (Chart. xxi novembr. .vcxc in Bibl. Ambro$.).
b Carrigium est vectura cnm carro , quam quis domino praestare
dcbet; cona inlelligitor onus ligandi manipulos.
C Viana seu vianum scrvilium est quod a subditis exigebatur, vel
forlasse itincris pretium, seu praeslatio pro facultate itineris
faciendi; potest vero eliam intelligi aut onus pedeslris itineris
domino praestandum , aut ius commeandi , qnod ct viamen
dicebatur. Deest baec vox in Gloss. Duc., quae viandata reapse
legenda videtur, ut in Stat. Mediol. cap. ccxx, lib. II: « Salaria
» vicariorum, rectorum, consulum, odicialium, advocatorum,
» syndicorum.viandatae et victurae aliterquam pro exercitu etc. »
D Subsequens sententia ad rem intelligcndam de oneribus et di-
strictis, sive diversi generis praestalionibus, quas vasealli et
emphileutao dominis suis exbibere debebant , non parum c
confert :
« Die lonc, ultimo die mensis deccmbris. In casa consnlaric
» sententiam prolulit neriprandus iudex consul Mcdiolani, et
» cum eo Prexonerius dc 1'usterla et Rarobotlus de Raudo et
» Benno Curins ct Guido Capcllus et Ardcricus Ciavattarius et
» Anselmus de Cruco et Mcdiolanus de Villa et Rogerins do
» Sadriano socii eius, de lito que vertebatur inter domnam Co-
» lumbam abbalissam ccclesie e( monasterii, quod dicitur Oronis
» sili infra banc civilalem Mcdiolani, nomine ipsius monasterii
» per suom missum ante ipsos consules factum Te de
» Tencblago, et ex altera parte Amizonero, Lanfrancum etc,
» omnes de loco Cixano, pro quibus istis bominibus et pro
» se respondebant et ad scntenliam presentes crant supra-
» scripli Albertus Longus, Petrus Bonommi etc., omnes de loco
» Blanzago, pro quibus et pro se simililcr respondebant Alberlos
» do Andreis, Petrus de Casate pari, Iohaunes frater cius,
» Azebellus Azoni, Anricus de Cassiano ct lobannes de Casate
» do eodem loco Blanzago. Lis talis crat. Postulabat ipsa abba-
» tissa, quatinus suprascripti homines de locis Cixano et Blan-
» zago per roonasterium snum se distringant in caslro de Cixauo
» ot in villis, scilicet Cixano et Blanzago ct eorom torritoriis, d
» et prcdicti singuli de ipsis villis dcnt eidem abbatisse de
» preterilo anno covam unam siliginis el manoam unam panici,
» et de cetero singulis annis lanlundem prcstcnt. Item ut Am-
» brosius ct Nazarius, qui dicuntnr Zcnardi, el Frogcriiis de
» Villabezono elc, omnes de loco Cixano dcnt cidem abbalissc
» singulis annis duplices covas ct mannas. Rursus pctehat ,
» ol iamdicli Amizo Bertoline et lobannes P... Mazuchcllns
» et Cazurcllus el Suzo Bertane et lohanncs Mulinarius omncs
» de loco Cixano , atque Lanfrancus dc Casale et Petrus fllius.
» Arioldi Campari de loco Blanzago faciant ipsi abbatissc
» Gdelilatera, sicot alii eorum vicini ei fecerunt, allegans distri-
» clum caslri ipsius et ipsarum villarum et finiarum pro solido
» ad ipsum monasteriom pertincre, ct ipsos rusticos aroborom .
» locornm singolis annis covam unam siliginis et mannam
» nnam panici, et iamdictos supra specialiter supra designa-
» tos duplices covas et mannas eidem monastcrio solere ct
» dcberc prcstare asseverabat: fidelitaiem quoquc sibi ex
» consuetudine ipsorom locorum similitor dare et solvcrc fieri
» propoucbat; ad que probanda plura instrnmcnta, qualitcr
» dislriclum ipsius caslri cl villaruin ad ipsum monastcrium
XXV. Bubrica de decimis.
Dictum est supra de rebus incorporalibus, scilicet
» pertineat , continuo ostendil , ot insuper multos tesles, qu».
» modo rustici ipsorum locorom per predictom monaelerimn
» districti fuerunt , et fidelitatem eidem abbatisse iurarum
» et covas et mannas singulis annis simplices et quidera dn-
» plices gastaldionibus monasterii prcsliterunt , eadem nbba-
» lissa idoneos prodoxit. E contra soprascripti rustici utriusqw
» loci se per ipsom monasleriom distringere, aot aliqusmdo
» districlos csse, vel fldelitatem nisi castro unquam iurasse vcl
» covas aut mntinas, nisi pro tcrris que fuerunt scnioruni de
» Buisio, se abbalisso dcdisse infitiabanlor, sed potios libere in
» ipsis locis se suosque maiores stctisse, et causas et alia qoe
» ad eos, qui de districto non sunl, pertinent, lonejs relro tem-
» poribus se fecisse affirmabant ; unde plures testes nec oon
» inslrumenta ad exciudendam tamen intentionem abbatissae
» non suflicienlia oslendere. His ita audilis et diligenler diu-
» tius trutinatis, cum conslet ex confessione ruslicorum locwn
» de Blanzaso esse do Castellantia castri Cixani, tonc ipse
» Heriprandus supiascriptos omnes bomines ip»orum locornm
» de Cixano el dc Blanzago, ut in castro ipsius loci Cixani cl
» in villis amborum locorom et in eorum territoriis per ipsam
» abbalissem de cetero se distringant, et ut omnes suprascripn'
» bomines bubulci de istis duobus locis, preter infra exccplalis,
» pro anno proximo prelerito covam unam siliginis et roannara
» unam panici usque ad triginta dies, et ut de celero singnl»
» annU eidem abbatisse tantundem prestent, si cum suis bubos
» aut asinis terram colucriut, preler Oltoncm Baiamonti ct fra-
» trem eius et doos filios Alberti Bertrami de Blanzago, quos ipse
» Heriprandus absolvit, et ut lohannes Ferrarius etAmbrosras
» Nigronis et Arialdus Blancus de loco Cixano buius anni cl
» de cetero duplices covas et mannas eidom abbatisse preslcnl,
» et nt Amizo Berturine et lobannes Pennagios et Mazocheilos
» et Cazurcttus ct Suzo Bertane atque Iohannes Mulinarias de
» loco Cixano et Lanfrancus de Casate et Petrns Glius q.
» Arialdi Camparii de ioco Blanzago usquo ad triginla dies
» prefate abbatisse fldelitatem iurent, sicut alii vicioi fecerunl,
» condempnavit. Si tamen scpedicta abbatissa pcr snum advo-
» catum iuraverit predictum districtum castri Cixani atque
» suprascriptaruro villarum «t finitarom in totum ad suprascri-
» ptum monasterium pertinere, et soprascriptos omnes bu-
» bulcos ulrinsqoe loci preter inferios nominatos singulis annis
» iure et nsu ipsorum locorum debere dare eidem monasterio
» covas predictas et mannas, ct insoper iuraverit simililcrse-
» condum ius cl usum ipsorum locorum Cixani et Blanzagi, a
» quibus fldelitatem petit, eam sibi facere dcbore. Iobannem
» vero Marliani et Ardericum Guidonis et uxorem Ambrosii
» de Rixago et Alexium de Rixago et Iohaonem de Buisio
» etiam omncs de loco Cixano , etiamsi cum bubns laborent,
• et alios omnes de suprascriplis horoinibos , qui non sunt
» bubulci , a prcslatione covarum et mannarum absolvit, si
» tamen iuraverint se predictas covas et manoas non solere
» prestare iste abbalisse vel eius missis. Item alios, a quibos
» supra duplices covo et manne pctebanlur, ab honere doplici
» absolvit, si tamen iuraverint se non nisi simpliccs debere
» prestare. Alia autem die prcfala abbatissa per advocatum,
» cui parabolam dedit, sicut superius legitur, iuravit, pretcr-
» quod sacramcntum duplicium covarum ct mannarum ipsis
» rusticis rclulil, set rustici ad facienda sacramenla sua non
» venere. Cum autem vicissim liligasscnt supcr quodam
» instrumento a Mongrando notario scripto, quod incidi dcbcre
» rustici diccrenl ; tunc ipse Ueriprandus, visa nctitia ronsu-
» lum precessorum suprasciiptorum , in qua conlinebatur ul
» illud inslrumcntum nunquam monasterio aliquod emolo-
» mentum afferret, et ruslicis ipsorom locorum nullo modo
>' obessel, foro iudicatum ccnsuit, ut iliud instromentum, non
» quod falsum csset , sct polius propler sentcntiam aliurum
» consulum, et quia plos iti eo continebalur quam verisi-
» mile essct, abbatissam debcre in hiisdcm locis habere, inci-
» datur , quod postea incisum fuit. Et sic finita est caosa. Anno
» Dominicc Incarnationis millesiino ecntesimo octoagesimo,
» soprascriplo dre, ind. tertiadecima.
» Interfueronl Mainfredos de Pirovano, Oprandos Amwhi etc.
» Ego Heriprandos, qui dicor Iudex, lianc sententiam proluli
» et subscripsi.
» Ego Ardericus de Bonate iudex sobscripsi.
» Ego Mediolanus dc Villa inlerfui et subscripsi.
• Ego Rogcrius de Sadriano consul subscripsi.
» Ego Ugo qui dicor de Castegnianoga sobscripsi.
»• Ego Rogerius Bonafidcs .iudex ac missus domni secundi
» Cbunradi regis scripsi. >•
(Ex schcdis Snrmani in liibl. Ambros. Mrd.l
Digitized by
Google
9^7
MEDIOLANI
928
decretis, causa xxi; eo quod egenis et pauperibus,
de servitutibus et oneribus et districtibus ■ sed quia a Decimae sunt tributa egentium animarum , ut in
decimae sunt res incorporeae, idcirco subsequenter
etiam de illis videamus. Videamus ergo quid sit de-
cima, et qualiter per nostram consuetudinem, et de
quibus rebus decimac dantur *.
Omnigenaram praestationum exemplum habetur in privilegio
a consulibus communis Mediolani concesso Gibnioo praepo-
sito caoonicae s. Georgii ad Palatiom, quod edidit iam Iuli-
uius P. VI , p. 537 : « Ugo de Citilli et Petrus de Monasterio
» et Azo Ciceranas et looannes Soancius consules eomunis Me-
• diolani, atqne Ariprandus index etArdericus, qoidicitur de
» Bonate, consules causarum compancti timore Dei et amore
• beati marlyris Georgii militis, concesserunt domno Gibuino
» preposito canonice etc. ut duo ex rusticis iiiis , qui pro tem-
» pore colent terram suprascripte ecclesie in loco Roxate, qui
• est prope Levagniam, sint de cetero immunes ab honere
» unius plauslri in hostem vel guardam ducendi. • ( Chart.
H oetobrit mclvi olim «n archiv. Canon. «. Georgii MtdioL).
Examina testium proferimlls, qui in subindicata causa decima-
rum exigendanim ius actori nec ne esse probaverunt :
■ Exemplom testium productorum anno Dominice lncarna-
» tionis milleximo duceutexkno octavo, die iovis, decimo die
» raensis ianuarii, indictione undecima, a domino preposito
» s. Ambrosii in causa, quam habet nomine ipsios eeclesie cum
> magistro sen prelato hospitatis s. Vincentii nomine ipsius
» hospitaiis super eo, quod intendit probare quod qaid ipse
» prepositus, quid datores ipsius canonice, qnid etiam anteces-
» sores eius habuerunt et perceperunt decimam terrarum de
» quibus queritur, sen de qua decima queritur, per annos xx
» et xxx et xl et l. Item quod per sententiam consulum fuit
» absolutus idem prepositus a petitkme , quam faciebat idem
» prelatus de ipsa decima.
» lacohus Perdicis iuramento testatur, quod terra itla, super
» qnam est decima de qua qneritur, fuit q. Mainfredi Ocu-
» liblanci, qui Mainfredus ipsam terram mihietcuidam domine,
• que vocatur ut credo domina Inlia, que est uxor Uberti de
» Bombellis, legavit tempore obitas sui, et de qua terra ego
» hafeui medielatem et ipsa domina aliam medietatem , et tunc
» ia tempore ilio, in quo ipsam terram nobis legavit, idem
» Mainfredus legavit similiter decimam ipsius terre custodibus
> s. Ambrosii, nt mihi dixit ipse Mainfredus, et ab eo tempore
» infra dedi per anaom unom vel per duos anoos decimam
» mee partis ipsius terre ipsis cuslodibus sancti Ambrosii
» dedi secnndum quod roibi visnm fuit, et placuit voluntati
» mee. Uem dtxit quod interfnit ibi ubi sententia fuit lata, ut
» mibi videtur, a Martino de Caraenago inter ipsum preposi-
> tum s. Ambrosii et prefatum prelatum , et datum fuH sa-
» cramentum illi preposito, ut si vellet iurare quod predicta
> terra non erat de territorio de Garegniano, ut deberet esse
» absohitns a petitione predicti pretoti, quod sacramentum vidi
> Seri a predicto prepoeito vel eius nuntio. Interrogatos si
» aJHer scit, qnod ipse Mainfredus legasset decimam ipsius
» terre ipsis cnstodibns, nisi ex dicto ipsius q. Mainfredi, re-
>■ spoadH: non, nisi quod roihi videtur qnod visum babeo instru-
» menta inde. — Int. Quantum est quod ipse Mainfredus legavit
» buic testi et predicte mulieri predictam terram, b. Ab annis
> oeto infra. — Int. Quo anno et menseet die fecit ipse Main-
> fredus legatum predicte- terre, ■. Nescio, qnia non interfui
» ordiuationi, nisi quod habeo instrumentum legati. — Int.Quo-
> modo scit quod ipse Mainfredus legavit predicte mulieri me-
» dietatem predicte terro, n. Qnia visum habeo inde instru-
» mentnm. — Int. Quantum est quod dedft hic testis decimam
» ilHns terre predictis custodibas, r. Neseio, nisi quod hoc
» fuit a seplem annis infra. — Int. Qoo anno vel mense vel die
> et a qoibus presentibus, b. Nescio, nec recordor de presen-
» tibus, nisi de custodibus quibus eam dedi — Int. Ubi erat
> quando illam dedit illis custodibus, b. In eivitate Mediolani
» in solario meo. — Int Coivsmodi blavara eis dedit pro decima
> et quantam, r. Siliginem etfrnmentum, nescio quantitatem.
» — Int. Qui etqnot erant custodes, quibus dedit illam decimam,
» a. iSescio eorum nomina, sed credo quod erant dno. — Int Si
» hic testis nominavit terram illis custodibus, quando eis dedit
» ipsam decimam , a. Non. — Int. In quot petiis iacet terra,
» de qua bk testis dedit decimam illis custodibus, a Nescio
» et iacet ubi dieitor in Bazana ultra Ristocanom iusla ipsum
» Ristocanum. — Int De cuius territorio est illa Baziana,
» b. Nescio, nec credo qood sit deterritorio alicuius loci, nisi
» de cassinis que snnt in Baziana. — Int. Quantum est quod
» lata fuit illa sententia qaam supradixit, b. In preterito anno
» in consulatn Martini de Camenago et lohanis Zavatarii. —
» Int. Si Rolandinns erat massarius Uberti de Bombellis, quando
» vendidit terram, de cuius decima queritar, Ambrosio Pernici
» et fratribos, a. Scio qaod rait eius massarios, sed qnod esset
» eius massarins , quando eam emi, non sum bene certns. —
> lut Si ille Ambrosius et fratres laboraverunt ad suas manus
» Ulam terram a dnobus annis infra et a Dei nataK snpra,
» b. Ego ipsam laboravi ad meam manum et partem dederam
» ad massarium, et hoo anno laboravl totam ipsam terram
» ad meam manom. — Int. Si scit vel credit qnod illud hospi-
» tale est capod dedme loci de Garegniano et eius territorii,
» et cassinarnm de Baziana et terrarnm ipsarnm cassmarum,
» et qnod illod hospitale dat ecclesie de Garegniano olivas in
» ramis palmarum et vinom in pascha maiori, a.Nescio, nec
» credo. — Int Si homines illarom cassinaram de Baziana
» vadnnt ad illam ecclesiam de Garegniano et pro coraonione
» accipienda et pro aliis divinis ofHciis, a. Nescio, nec credo
» nec umquam audivi. — Int Si terra, de cuius decima que-
» rltur, est huius testis in toto vel in parte, ita quod hic testis
» eam vendere et donare potest, b. Primitus legata fuit
» mihi, et postea factum foit illud legatum, et fuit legata flliis
» meis. — Int. Si terra ilia raitAmbroxii de la Pexina, B. Sic
» iam in parte , et fuit illtus patris mei et in parte mea. —
» Int Si Villanetus umquam laboravit terram iam scriptam,
» de cuius decima qoeritur, b. Sic in parte, scUteet iUam que
» roea erat, et a sex annis infra eam laboravit qne mea. —
» Int. Quando fuit hic testis reqoisitus pro boc teste reddendo,
» b. Heri, scilicet die mercurii proximo preterito, et non vide-
» ram missum nec imbaxatam de hoc teste, nisi heri in mane.
» — Int Si est in banno vel blaxmo, b. Non quod sciam, nec
» habeo lucrum vel dampnum in hac causa. — Int. Quot per-
» tice est illa lerra, de coias decima absolotus fuit iam scriptus
» prepositos, ut supradixit, n. Mihi videtur quod fuit sententia
» lotios mee tcrre, sed nescio quot pertice sint: in aliis plus
» nescit
• Arobrosius qui stat in cassina Laudefredi Tignosi iurando
» dixit perlectis sibi capitolis, dixit se nicbil scire de bac causa,
» preter quod dixit quod terra, de cuius decima querHur, fnit
» Mainfredi Oculiblanci, et andivi quod deciroa illlos terre erat
» illius Mainfredi, et audivi quod decimam illius terre legavit
» ille Mainfredns custodibus s. Ambrosii , et audivi quod ipsi
» custodes habuerunt iUam decimam, sed predicta nescio nisi
• per auditom. — Int. Si Rolandus erat massarius Uberti de
» BombeUis, quando vendidit illara terram Ambrosio Perdici
» et fratribus , r. Sic ut credo. — Int. Si illud hospitnle est
> capud decime loci de Garegniano et eius terriforii et cassi-
> narum de Baciana, et sl dat olivas et vinum ecclesie de
> Garegniano, a. Nescio. — Int. Si quo territorio iacet terra,
» de cuius decima queritur, a. Auditum habeo dici ab antiqois
» hominibus, qood ibi obi est Hla terra, est de territorio de
» Garegniano, et dicitor ibi in Baciana, et est illa terra ultra
» Ristocanum. — Int. In qoot petiis est illa lerra, de cuins
» decima queritnr, a. Nescio. — Int. Quot pertice est, a. Nescio.
• Ocelletus qui stat in Cassina Laudefredi Tignosi iurando
» testator: terra illa, de cuios dectma est qoestio, fuit q. Main-
» fredi Oculiblanci, et audivi quod ille MainfrediM legavit
» ipsam terram Uberto de Bombellis et filiis Iacobi Perdicis,
» et decimam illius terre audivi qnod legavit custodibus s,
» Ambrosii; aHter nescio. Perlectis sibi capituKs, dixit nichil
» scire. — Int. Si Rolandinus erat roassarius Uberti de Bom-
» beHis , quando ilte Ubertus vendidit terram illam Ambrosio
» Perdioi et fratribo», a. Sic ut credo. — lnt. Ubi iacet terra
» illa , que fuit iaroscripti Mainfredi , ». Cltra Ristocanum in
» Bnciana , et nescio quanta est illa terra. Non est In banno
» vcl blaxmo.
» Die lune, tertiodecimo die mensis ianuarii. Item tesles
» prepositi s. Ambrosii producti in causa , quam habet cum
» Petro prelato s. Vincenlii super eo , quod illa decitria , de
» qua queritor.ad se pertinet, et haltuit eam quid per se, quid
» per antecessores, qnid per datores suos per xetxx et xxx
» et xl et l annos. ltem qnod VHIanetus laboravit terram
» illam, de culus decima predictus magister conqueritor. Item
» quod tota illa terra, cuius decima est in qoestione, fuit ostensa
» consulibns Mediolani a predicto magistro, quando consules
» ivernnt videre discordiam , qoe tunc vertebator inter predi-
» ctum magistrom et dominum prepositom. Item quod sententia
» est super decima ista, de qua predictus raagister conqueritur,
» a domino papa et consulibus Mediolani, in qoibus absolutus
» est dominns prepositus a petitione predicli magistri.
» villanetus de Moris de Affnri, qui stat in Zizano in terra
» Goilielmi Gafforii, iurando* dixit qood terra illa, de cuius
» dechna queritor, fult Mainfredi Ocoliblanci, et andivi quod
ltn
Digitized by
f)») LIBER CONSVETVDINVM . 9 3 0
ldest filiis Levi, qui nullam partem sumpserant, a obtineat, quod non solum filiis Levi solvantur, venun
dabantur, licet hodie per consuetudinem generalem etiam laycis diversis de causis praestentur.
» decima illins terre fait illias Mainfredi, qni Mainfredns
» quando venit ad mortera, legavit, ot aadivi, medietatem ilHos
» terre lacobo Perdici et aliam Lberto de Borabellis , et de-
» cimam illius terre legavit, ut andivi, cnstodibus s. Ambrosii,
» et a tribos aonis infra egomet laboravi medietatem illius
» terre , videlicet partem illius lacobi , de qua medietate ego
» dedi decimam predictis custodibus s. Ambrosii. — Int. Qnanta
» est illa pars illius lerre predicti lacobi, qoam dixit laborasse,
» a. Nescio. — Int ln qnot petiis iacet illa, cnius medietatem
» dixit laborasse, a. In qnatuor petiis ut credo. — Int Qoaliter
» et quomodo ipsam terram laboravit, utrum ad mercedem vel
» ad medietatem vel ad fictum seu tertium prestandum el,
» a. Ad lertium faciendum ipsi Iacobo. — Int. Per quot annos
» eam terram laboravit, u. Per tres annos. — Int. Quomodo
» scit quod pars illius terre, quam dix.it laborasse, foret illios
» lacobi, b. Quia scio quod Mainfredus Oculiblanci legavit eam
» ei. — Int Qnomodo scit quod ille Mainfredus legavit ipsam
» terram eidem lacobo, b. Auditu, et quia laboravi ipsam
» terram Manfredi eidem Manfredo ad mercedem (empore
» vite eius. — Int Ubi iacet illa terra et in quo territorio,
» b. Qnod dicitur ad Rislocanura , secundum quod auditom
» habeo dicere, ex quo ibi utor et ad cassinam Mainfredi
» Oculiblanci. — Int. Si predicte quatuor petie terre dicuntur
» omnes ad Ristocanum, b, Auditum habeo dici, quod dicuntur
» ad Ristocanum et in Baciana. — Int. De quo territorio sunt
» ille qoatuor petie, b. Nescio. — Int. De coherentiis cniusque
» petie, b- Prime petie diciturad Ristocanum; est ei a mane
» comunis Mediolani, a meridie Mirani de Osenago, a sero co-
» rounis Mediolani, a monte via. Secunde petie, que similiter
» dicitur, coheret a mane comunis, a meridie predieti Mirani et
» Gliorum, a sero Petri de Papia, a monte via. Tertie petie, que
» similiter dicitur, coheret a mane lacobi Pernicis, a meridie via,
» a sero Petri de Seregnio, a monle predicti lacobi et in parte
» heredum q. Riboldi Beaque. Quarte petie, que similiter di-
» cilur, coheret a mane coraunis Mediolani , a meridie simi-
» liter, a sero et a monle lacobi Peroicis. — Int Quomodo
» scitqnod terra illa.de cuius decima queritur, fuit Mainfredi
» Oculiblanci, b. Quia eam pro eo laboravi, ut predixi; aliter
» nescio. — Int. A quibus audivit, quod deciina illius terre c
» fuit illius Mainfredi, et quod ipse Mainfredus legavit ipsam
» predictis custodibus, b. Ab illis qui cum ipso Mainfredo mo-
» rabantur, scilicet a prevosto Clocario et a custodibus s. Am-
» brosii, scilicet a Guiscardino; de aliis nescio. — Int. Quan-
» tum est quod bic testis primo incepit tenere ipsam terram,
» de qua dixit dedisse decimam predictis custodibus, b. Credo
» nunc csse anni v. — Int. Quantum est quod destitit eam te-
> nere, b. In hoc anno eam dimisi, scilicet a messibus siliginis
» infra. — Int. Per quot annos dedit decimam illius terre
» ipsis custodibus, de qua dixit dedisse decimam ipsis custo-
» dibus, b. Per tres annos de omni blava dedi decimam illis
» custodibus , et de ieguminibus et de lino. — Int Quotiens
» dedit ipsam decimam per ipsa tempora, b. Kescio quotiens.
» — Tnt. Quibus custodibus eam decimam dedit, b. Predicto
» fiuiscardino custodi s. Ambrosii. — Int. Per qua tempora
» anni eam decimam dedit , b. Per iila tempora , in quibns
» messes sunt de illis rebus, quas ei dedi. — Int. Quantum
» dedit in quolibet anno de qualibet blava et de leguminibus
> et de lino ipsi custodi, b. Nescio. — Int De cuiusmodi le-
» guminibus dedit decimam ipsi custodi, b. De fabis et faxeolis
» et ciceribus, ot credo. — Int. Qualilor ipsam decimam dedit d
» ipsi cuslodi, utrum in area vel in campo, n. In area eam
» dedi et semel in domo. In campo nunquam eam dedi. —
v Int. De quibus rebus in domo et de quibus rebus in area ipsam
» decimam dedit, b. In domo dedi semel ipsam decimam de
» frumento et siliginc; ct de aliis rebus, scilicet de blava et
v de leguminibus, quandoque in domo et quandoque in area. —
» Int.Si terra illa, pro qua ipsam decimam dedit, est inter Risto-
» canum et Garegniauum, b. Kon bene tota, imo est ipsa terra
> inter Ristocanum et Badagium et Garenianum. — Int. Si scit
> vel credit quod bospitalis s. Ambrosii est capud decime de
» Gareniano et eius territorio et de Cassinis et terris de Bazana,
» b. Nescio, nec credo nec discredo. — Int. Si laboravit ter-
» ram, que fuit Uberti de Bombellis et nxoris eius et Ambrosii
» de la Pexina, tamquam massarius ad medietatem vel ad ter-
» tium vel ad fictum prestandum, b. Comuniter eam terram
» Uberti et Ambrosii et lacobi ad blavam et denarios. — Inl. Si
» predictus Ambrosius Pernicis et fratres, ex quo ipsam ter-
» ram emerunt ab Uberto de Bombellis et nxore , dedernnt
» eam terram ad aliquem massarium a Dei natale snpra, et
»• dnobus annis infra , b. Non — Int. Si ipsa , qne est nanc
» ipsius Ambrosii Pernicis et fratram, que fait ipsias rjberli
» et nxoris eius, est in coherentiis cum terra qae fait de Bej-
» qais, b. Sic. — lnt Si terra, que est Petri de Papia et Petri
» de Seregnio, fuit iUornm de CasteUo, b. Sic, ut auditnm ha.
» beo. — Int Si terra Petri de Papia est in coherentiis cum
» predicta terra, de cuius decima queritur, b. Sic. — int si
» terra, que fuit Uberti de Bombellis et uxoris eins et Am-
> broxii de la Pexina , fuit umquam in causa sub consolibiu
» Mediolani pro aliquo pr6 ipso hospitaU nominatim pro ipsa
» decima, de qua queritnr, b. Sic. — Int. Quomodo scit quod fuit
» in cansa, b. Quia multotiens veni Medioianum pro ipsa cansa
» pro predicto preposito. — Int. Si est in banno vel blaximo
» et si est instructns, et si habet proficuum vel dampnum m
• bac causa, et si est pactus vel convictus de fiirto vel alio
» maleficio , ». Non. De aliis capitulis admonitns dixit plos
> nescire.
• Nazarios de Caravale, qoi stat in pascario s. Ambrosii
» iurando testatur : Ego scio qnod prefatus Villanetus tenuit
» terram, de coius decima nunc queritor, sed nescio per qnau-
• tum tempus eam teneret nec per quot annos. Item dixit:
• ego interfui ubi ibi ipsa terra de decima, cuius qneritor,
» fuit ostensa a prefato magistro, et a magistro s. Ambrosii
• consulibus Mediolani, et eam eis consulibus ostendi vidi,
» videlicet Martino de Camenage et lohani Zavatario et Bo-
» baconti Anroco et Arderico Scacabarozo , qoi ibi venerant
» pro ipsa discordia, et ibi erant Iacobus Perdicis et Cunrados
• ludex et aUi forte, de quibus non recordor. — Int Qnomodo
» scit quod ille Villanetos tenuerit ipsam terram, ut dixit,
» b. Quia vidi enm ipsam terram tenere et laborare. — Int
» Ubi iacet ipsa terra, quam vidit ipsum Villanetum tenere et
• laborare, et in quot petiis et quomodo ibi dicitur et de cobe-
• rentiis, b. Ego credo quod dicitur et iacet ibi ubi dieitor in
• Bazana. Nescio in quot petiis sit, nescio coherentias nec
» eliam qnot pertice sint, nec seio cuiusmodi terre sit— Int
• Quantum est quod terra iUa, de cuius decima qneritnr, fbit
» ostensa a prefatis magistro et preposito consnlibns Mediolani,
» ut dixit , b. In hoc anno proximo preterito a kal. madii
> infra, et a kal. augnsti supra. — Int Quo mense et die fuit
> ostensa ipsa terra, b. Nescio. — Int. Si una die et vice vel
» pluribus fuit ostensa ipsa terra, b. Imo una die et vice tantmn
» vidi eam ostendi. — Int Ubi iacet illa terra que ostensa fnit
» illis consulibus , et in quot petiis et qualiter dicitor cnilibet
» petie, et de coherentiis et de qoalitate et quanlitate cnins-
> libet petie, b. Tota iacet in Bazana, sed nescie caios territorii
» sit, nec in quot petiis sit nec coherentias, neqaanta sitnec
» cuiusmodi terra sit, nisi quod terra laborativa. Nescio si in
» ea sint vites vel arbores. — Int Qualiter fbit ostensa terra
• illa iUis consnUbus, k. Sic eis ftiit ostensa ut terra demon-
> stratur, dicendo: hec est illa terra que est de mea decimaria,
• et omnes erant ibi ad cabalnm. — Int QoaUter predictns
» Villanetus tenuit ipsam terram , otrom ad massaricinm ve)
» ad fictum prestandum vel ad mercedem, b. Nescio. — Int Si
» predictus Villanetus laboravit terram, qne fuit ObertideBom-
» beUis et uxoris eius et Ambrosii de la Pexina, b. Nescio,—
• Int. Si Ambrosins Pernicis et fratres eius, ex qoo ipsam ter-
» ram emerunt, dederunt eam terram ad aliquem massariom a
» Dei Natale proximo supra, et a duobus annis infira, b. Nescio.
» — Int. Si est in banno vel blaximo, et si habet proflcoom vel
» dampnom in bac causa, et si est instrnclus ad hoc, et si est
» pactus vel convictus de furto vel alio maleficio, b. Non. —
» Int. Ad quid venerat ibi ubi ipsa terra fuit ostensa, b. lveram
> cum prefato preposito. De aiiis capituUs admonitns dixit
» plus nescire.
» Guiscardus custos canonice et ecclesie beati Ambrosii iu-
» rando testatnr, quod terra, de cuius decima nonc agatnr, foit
» Mainftedi Oculiblanci cnm decima illios terre, qui Mainfredus
» legavit ipsam terram lacobo Perdici et Uberto de Bombellis,
» et decimam illius terre legavit custodibos iamscripte canonice
» beati Ambrosii, et egomet pro ipsis costodibus colegi ethabui
» decimam illios lerre a morte ipsius Mainfredi infra. Item
> dixit quod cum mortuus esset dictus quondam Mainfredns,
» cuius massarius erat Villanetus, qui stabat super ea terra,
» venerunt ipsi lacobus et Ubertus, et dixerunt ipsi ViUaneto,
» ut audivi : nos volumus ut debeas laborare terram, qae fat
• Mainfredi et quam tenes, et nos dabimus tibi blavam et de-
« narios , et sic eam terram laboravit per annum, ut vidi. Hem
• dixit: ego interfui ibi ubi terra, de cuius decima agitw,
» foit ostensa consoUbus Mediolanl Item dixit : ego interfui
•> ubi preposilus s. Iohannis Donani de Papia a smnmo pon-
• tifice delegatus protulit senlentiam de ipsa decima mter
Digitized by
Google
9 3t MEDIOLANl
Et ideo si per feudum vel aliu titulo aliquis lai- a
cus decimam acquisierit, licet iure canonum a laicis
• prepositara s. Arabrosu et prelatum Pelram s. Viacentii, qui
» bubc sant ia causa, et similiter interfui ubi consules Medio-
» lani dederunt sententiam inter eosdem de eadem decima,
• in quibus sententiis absointos fuit idem prepositus a peti-
• tione illius magistri. — lnt. Quomodo scit quod terra, de
» cuius decima agitur, fujt prefati Mainfredi cum deciroa illius
• terre, a. Sieut ipse Mainfredus dicebat , et audivi et sicut
» vidi eum eam terram tenere. — Int. Quoraodo scit quod
• ipso Mainfredus legavit ipsam terram ipsis Uberto, et Iacobo
• et ipsis custodibus decimam illius terre, B. Quia legi cartam
» iegati faeti ab ipso Mainfredo eis de ipsa terra et decima,
» quam cartam habet dominus.prepositus. — lnt. Qood conti-
> netur in ea carta legati , a. Jpsa terra et decima legata et
» alia, que non leneo menti. — Int. Qui sunt testesillius carte
» predicti legati, a. Nesck». — Int. Quantum est quod iUa carta
» illius legati facta est, «. Ab ansis octo infra et quatuor supra.
• — Int. Qui fuU iudex, qui eam cartau scripsit, i. Nescio. —
» Isvt Quantum est quod ipsam decimam eolegit hic testis, ut b
» dixH, %. A morte predieti Mainfredi infra, ut dixi. — Int. Quan-
» tom est qu«4 mortuus est dictas Mainfredus , fl Ab octo
» anuw hrfra et tribus sapra. — Int. Si a quinque annis infra
• et septem infra mertuas est idem Mainfredus, b. Sic, ut credo.
» — Int Per quot annos colegit ipaam decimam, ut dixit,
» r. Pot annos iv vel pkis. — Int. Ubi iacet terra illa, cuius
• decimam colegit et habuit, utdixit, r. Ad Bistocannm dicitur
» et in Bazana. — Int. Ia qaot peliis iacet iUa terra , cuius
• decimam colegit et habuit, a. Tota insimat se tenet, via
» tamen mediante. — Int. Qaot pertice est Ula terra, r. Nescio.
» — lnt. De coherentiis illius terre, a. A maue Bistocanum, a
» meridie illorum de Osenago , a sero illorum de Castello , a
» monte via et ecclesia sancti Damiani. — Int. Si tota illa
• «Jecima iilius terre, quam colegit, nunc queritnr, b. Non. —
» Int De qua parte illius decime nunc queritnr, «. De parte
» terre Uberti de BombeUis, quam emit laeobos Pernicis. —
» Int. Qoanta illa pars, que fnit dioti Uberti ilbus terre, quam
» emit ipse Iacobus, b. Nescio, sed medietas tocius terre, que
• fnit ifliui Mainfredi, debet esse. — Int. Quoroodo scit quod
» defoet esse medietas ittiu* terre dicti Mainfredi pars que fuit
» Hlins Uberti, b. Pro legato facto, ut in carta continetur. — c
» int. In qnot petiis iaeet parv illius terre, que Arit ipsias Uberti,
» b. Tota est in ono tenenb' sive in una petia; tamen in ea
» petia est terra lafaoratira et buscom et zerba. — Int. A
» quibus percepit «t babnit jpsam decimam, et de qoifous rebus
• ipsam decjtnam habuit, a. A Villaneto predicto et a lacobo
• Perdici et a Bolandino, et predictus Bolandinas dedit mihi
» decimam de siligine et millio, et Villanetas dedit mihi de-
» ciraam de sUigine , frnmento et fabis et faxeolis et ciceribas
• et miHio et lino; prebrtus Iaoobus dedit mibi decimam de
• rraroento et sUigine. — Int Ubi eidem testi dedit quilibet
» predictornm predktam decimam de predictis rebus, ». Pre-
» fatns facobus eam deditmifoi inciritate Mcdiolani in solario
» suo, alii rero eam dedernnt mihi ad cassinam, que fuit illius
>> Mainfredi. — Int. Si hic testis partiebatnr banc decimam,
• quam colegit, cum aliis custodibus eoclesie, n. Sic cum quo-
• dam alio sotio meo custode. — Int Si terra illa, de qua
• decimam colegit, est inter Bistocanum et Garenianum, s. L'ltra
» nistocanum est et inter Bistocanum et Garegnanura, ut credo.
» — Int. Si scit rel credit quod hospitale sancti Vhicentii est
» capud deeime terrarum territorii de Garegniano et cassina-
» rum de Bazana et terrarum, n. Nescio, nec credo nec discredo. d
» — Int. Per qnot annos stetit ille VillanetHS in ilU terra,
» «. rer annum onmn slotit pre ipso Uberto et Iacobo, et ab
» 90 tempore stetK in ea terra pro ipso Iaeobo usqoe ad tempus
» grossi preteriti teraporis buius anni. — Int. Qualiter dictus
» Viflanetos laboravit ipsam pro ipso lacobo, b. Ad tertium
« vel ad medietatem. — Int. Qoantam est quod lerra, de cuius
» decima agitar, fait ostensa illis consulibus, a. A kal. madii
» infra et tribos mensibus sapra. — Int Qao mense et die et
» hera diet fuit, b. Credo faisse in roense madii, nescio quo
• die, et hoc in mane ante comestionera. — Int 8i una die
» et bora vet pluribus fait ostensa illa terra, b. Una die tan-
• tom et hora, ut dixi, fait ostensa itiis eonsalibas. — Int. Qaibas
» consalibus fait ostensa, b. Arderico Scacabarozo et Bufoaconti
• Anroco et Marrmo de Camenago et Iohani Zavatario. —
» Int. Qui fuerant ibi presentes, B. Cunradus Iodex et Iacobus
» Pernicis *t dominas prepositas s. Ambrosii et predictus
• prelatas et Nazarios de Caravate et ego testis et alii , de
» quibus non recordor. — Int. A quo fuit ostensa illis consu-
» libus, b. A predictis preposilo ol prelato. — Inl. Ufoi erant
> ipsi omnes cum predicta tcrra ostcndebattir, r. Intus eam
9 3a
possideri non debeaot, per generalem tamen consue-
tudinem est obtentum, ut laici petere possint et exi-
gere decimas in effectu.
» terram. — Int. Si tola terra, de cnius decima buoc queritor,
• fuit tunc ostensa ipsis consulibus, a. Sic. — Int Quanta est
» illa terra , de cuius decima nunc queritur , a. Nescio. —
• lut. Ad quid bic testis ibi erat, a. Ibi iveram cum domino
• preposito. — Int. Qoantom est quod dictus prepositus s.
» lohannis Donani de Papia protulit sententiam inter prefatos-
• prepositum s. Ambrosii et prelatum do ipsa decima , h. A
• mense madii proximo preterito infra, uon reeordor quo
» die vel mense vel hora diei fuisset. — Int. Quibus presen-
■ tibus lata fait, b. Ego ibi eram et quidam , nomina quorum
» nescio. — Int. Si sententia Ula Iata fuit in scriptis, b. Non.
• — Int Si dicti prepositus et prelatas erant ad ipsam sen-
» tentiam, r. Ego eram per missum iUius preposiU, et prelatus
» non foit sententie quia noloit stare , et interfai ubi prece-
» ptum fuit misso prelati , sciJicet Suzoni vel Negroai , cuius
» cognomen non bene scio, qui nolnit stare audiende sententie.
» — lat. Quomodo scit quod ipse Suzo esset ibi per missum
• illios prelati, a. Qaia andivi legi eartam, que erat in manu
» illius prepositi , sicut ille erat missus. — Int. Si ex ea sen-
» tentia fuit facta carta , b. Sic. — Int. Qois luit iudex qui
» eam scripsit, ». Non recordor. — Int De quibus rebus ab-
» sohitas fuit dictus prepositas, b. De facto ilbus decime, que
» est in causa, quam dictus raagister petebat. — Int. Quantum
r est quod ip&i consules dederant scntentiam inter eosdem de
» ipsa decima, >. A mense iunu infira et a kal. octobris supra,
» et nescio quo die vel mense vel die vel hora diei foisset —
» Int. Quibus presentibus lata fuit jlla eenlentia ab illis con-
» sulibus, b. Presentibus ambabos partibos et Iacobo Pernice,
» et me teste et multis aliis, de quibus non recordor. — Int. Si
» ia scriptis lata fuit illa scntentia, r. Sic. — Int. Qui fuerunt
» illi consules , qui eam sententiam dederunt, b. Martinus de
» Camenago protulit iUam sententiam, non recordor de aliis
» qui curo eo erant — Int Si sentontia per tabellionem fuit scri-
» pta, a. Sic, sed nescio nomen tabejlionis qui eam scripsit —
» Int. Si jpsi coosales eandem sententiara dederunt, vel pre-
» fatus prepositus e. Iobanis Donani dedit, b. Ita afosoive-
» runt preposUum a petitjone illius magistri , quam de ipsa
» decima faciebat, quemadmodum prefatus prepositus fecit —
» Int Quantum temporis preteriit inter priorem sentenUam et
» posteriorem, b. Per tres menses vel minos. — Int Si pre-
» fatus magister vel eius missus appellavit se ab ipso preposito
» delegato ad summom pontificem de illa sententia ab illo
» preposito Iata, b Non, quod viderem vel audirem. — Int. bic
» testis si in beneCcio babct custodiam suaro, ita quod a ne-
» mine possit ei ob rem auferri , r. Sic. — Int. bie testis si
» eontendit in causa tamquam sindieus pomine ilUus canonice
» sea prepositi vice canonke in causa Ulius decime conlra
» ipsam hospiule, de qua causa dicit sententiam Jatam esse,
» h. Sic, in causa pro qua fnU lata sententia a prefeto preposito
» delegato. — Int. Si est in banno vel blaximo, et si est in-
» struetus , et si est pactus vel convictas de furto vej alio
» maleficio, b. Non. — Int Si proficaum vel dampnum io fiac
» causa in amissiooe vel victoria alicuius partis, et specialiter
» si factum isind ad se perUnet, r. Decima illa ad me spectat
■ pro medietate, donee cuslodiam habuero, et dampnum babe-
» rem, ut credo, si prepositus in hac caosa amitteret. — Int. Si
» facit vel facere tenetor expensas in hac caosa in toto vel in
» parte, i. Non, imo faciunt mihi vel fieri facinot cjtpensas,
» qaas feci et facio io hac causa pro hac terra-
» Bolandus Bixatns, qni stat ad cassinas de Anrocbis, iura-
» mento testatur, perlectis sibi capHaUs, dixit de hac eaasaoichU
» scire, nisi quod semel dedi decimam scilicet milium Gui-
» scardo custodi ecclesie sancti Ambroeit pro terra, de cuius
» decima agitur, et quod postea serael ipsam decimam dedi
» prefato magistro simiiiter de siUgine. — Int. Quantum est
» quod dedit de milio ipsi Coiscardioo decimam, B. Circa
» annos xi potest esse. — lnt. Quare ei ipsam decimam dedit
» de lerra, de qua agitur, b. Quia dicebat quod inde cartam
» babebat. — Int Si ipsa terra, de qua dteebat ipsi Guiscardo
» decimam dedisse , erat sua sou tenebat eam ad massariciom
» vel ad fictum prestandum seu tertium vel medium, b. Eam
» terram tenebam ab Uberto de Bombellis ad tertium prestan-
» dam. — Int. Ubi iacet iUa terra , et in quot petiis , et quot
» pertioe quelibet petia et cuiusmodi, b. Id Baeiaoa iacet et
» dicitnr in Baciana, et audivi dici quod est de territorio de
» Gareniano, et fere est tota insimul, sed nescio iu quot pctiis
» sit nec quot perlice, sed terra est laborativa et buscus ct
» pratum, sed tamen non dedi dccimam ipsi Gaiseardino nisi
120
Digitized by
Google
933
LIBER CONSVETVDINVM
934
Praestantur autem decimae per nostram consue- a ordine : quod rusticus sivc colonus, qui nomine a-
tudinem, licet aliter iure feudi servari deberet, hoc lieno terram colit, nonnisi de sua parte fructuum
v de dnodecim perticis, in quibus seminaveram milliom. —
» Int. Qoantum millinm dedit ipsi Goiscardino decimam pro
» illa terra, b. Mibi videtor qood dedissem ei qoinqoe minas
» vel staria tria millii. — Int. Si dedit ipsum milliom in campo
» vel in area, b. In area. — Int. Si aliquis tunc erat ibi, quando
» bic testis dcdit ei ipsam decimam , b. Non , quod sciam. —
» Int. De coherentiis illius terre, in qoa ipsom milliotn babuit,
» de quo ipsam deciroam dedit, ut dixit, b. A mane dicti Uberti
» de Bombellis, a meridie Iacobi Pernicis, a sero foit Rubaldi
» Beaque, que modo est Petri de Serenio, a monte nescio.—
» Int. Quo modo scit quod de illa deciroa, de qua ipsum mil-
» lium dedit decimam ipsi Goiscardino, nonc queritur, b. Nescio
» aliter, nisi quod insimul habent caosam. — Int Si terra, que
» fuit Petri de Papia et Petri de Seregnio , fuit illorom de
» Castello, b. Sic. — Int Quantum est quod dedit decimam
» siliginis ipsi roagistro, b. In boc anno fuit annus unos. —
» Int. Quare ei dedit ipsam decimam, b. Quia dicebat ipsam
» evicisse. — Int. Si est in banno vel blaximo, et si habet lucrum t>
» vel dampnum in amissione vel victorie alicuius partis, et si
» est pactus vel convictus de furto vel alio maleflcio, b. Ad
» omnia non. »
« Die mercurii tertiodecimo die mensis febroarii Iacobos
» Pernicis reversus dixit : Credo quod tota terra, de cuius de-
» cima queritor, fuit ostensa consulibus iustitie preteriti anni,
» videlicet Iohani Zavatario et Martino de Camenago, ut credo;
» quod ipsi consules essent tunc ibi non recordor, et interfoi
» ubi de ipsa terra fuitostensa illis consullbus. — Int. Quantum
» est quod ipsa terra fuit oslensa illis consulibus, et quo mense
» et die et hora diei, b. Nescio quantum sit, nec quo mense
» vel die, sed foit in consolaria ipsorum Iohanis Zavatarii et
» Martini. — Int. Si in una die tantum vel pluribus fuit ostensa
» illis consulibus ipsa terra , b. Non fui nisi semel uno die ,
» ubi oslensa fuit. — Int. Quis ipsam terram tonc ostendit
» illis consulibus, b. Ego oslendi in parte, et in parte illi
» canonici s. Ambrosii, scilicet prepositos Guifredos illius
» canonice , ut credo , et uuus alius ot credo , de quo non
» recordor. — Int. Qui et quot erant presentes, b. Conradus
» lodex, et prelatos s. Vincentii , qui nunc est in causa, cuius
» nomen nescio, et prcdicti quos supcrius dixi; de aliis non c
» recordor. — Int. Quare hic testis et dictos Cunradus lodex
» et ipsc prelatus erat ibi, b. Illuc iveram pro meo facto, ut
» credo, scilicet ad cassinam meam, que est ibi, ct ser Conradus
» ivit ibi, ut credo, quia adiuvabat ipsum magistrom de ea
» causa. — Int. In quot petiis est iila terra, quo foit ostensa
» illis consulibus tunc, ut dixit, et ad eam oslendere interfuit,
» et quot pcrtice est quelibet petia, b. Tota insimnl tenet, via
» tamen mcdianle, et que terra est mea, et que est mansa tria,
» ut credo et ot mihi dicitur, sed numquam eam mensnravi.
» — Int. In qoo territorio est illa terra , b. Ubi dicitur in
» Bazana et ad Ristocanum. — Int. De coherenliis illius terre,
» b. A mane ot a meridio, ot credo, Ristocanum et in parte
» illorom de Osenago , a sero terra Petri de Papia ct Petri
» de Serenio, que fuit illorum de Castello et in parle terra
» que fuit de Beaqoa, et terra que fuit de ser Puteo de Xam-
» blatore, a monte via et in parte Laudefredi Tignosi. — Int.
» Si Ambrosius de la Pcxina pater hoius testis emit terram,
» de coius decima querilur, ab Azone Oculiblanci et Marpaleno
» eius filio, b. Sic partem, sed nescio quam partem, sed credo
» quod esset iugera xx, set nunc terra illa, quam emit ipse
» q. pater mens ab ipsis Manfredo et Marpaleno, non est tota </
» mea, sed pars illius terre Mainfredi Teniosi, et pars illios
» terre est filiorum quondam Airoldi de Afluri, que eorum pars
» est campus onos, qni potest esse circa pertic. x vel xi seo xn,
» qni campus iacet ibi ubi dicitur in Bazana et in Ristocano.
» Villanetus ilerum reversus int. Si unquam fuit in causa
» cum aliquo de decima illios terre, que fuit Uberti de Bom-
» bellis et uxoris eius et Ambrosii de la Pcxina, aut alius pro
» ipso Villaneto, b. De decima illios terre Uberti de Borabeilis
» et uxoris non foi in caosa com aliquo nec alius per me, sed
» de decima illius terre Ambrosii de la Pexina fui in caosa
».com ipso magistro prelato, in qua non amisi nec obtinui,
» nisi quod prepositus s. Ambrosii abstulit eum de super me.
» Cunradus ludex iuramento testator: Ego interfui ibi ubi
» sententia fuit Iata de facto decime inter prepositum s. Ara-
» brosii et prelatum hospitalis s. Vincentii, in qua sententia
» obtinuit predictns prepositos ; sed si. esset discordia de qoa
» obtinuit prepositos, nescio; el dixit bene: interfui ibi ubi
» discordia foit ostensa consulibus Mediolani. Sed si terra quo
» cst in causa , esset ostensa illis consulibus , nescio , quia
» nescio terram que est iu causa.
» Ego Guilelmus de Vultu dictus sacri palacii notarios hos
» testes partim cum Rotefredo de Concorezo et partim com
» Rogerio de Veirano recepi et subscripsi.
» Ego Paganus de Meda notarios hos testes rogatu Guilelmj
» de Vulto, qui recepit, exemplavi. »
( Ex autographo in arch. canotac
1. Amhrosii Mtdiol.).
Scntentia Gottecini de Ovreno consulis Mediolani de lile in-
ter Tedaldom praepositum Vicomercati vertente et Ubertom
Ysmaelli ex eodem oppido adducitur, ut pateat quidnam ioris
vel consoetudinis saeculo ineunte 1111 circa decimas oblineret:
« Die marlis , tertiodecimo die mensis septembris. In con-
» sulatu Mediolani. Super questione que vertebatur sub Gotte-
» cino de Ovreno consule Mediolani inter domioum Tedal-
» dum preposilum ecclesie s. Stephani de Vicomercato nomioe
» ipsius ecclesie, et ex altera parte Ubertum Ysmaclli de borgo
» Vicomercato pro petitione, quam faciebat iamdictus prepo-
» situs nomioe illius ecclesie, quatinus prefatos Ubertos de
» cetero sibi daret decimam de fructibus terrarum, qoas tenet
» et laborat in eo burgo et eius territorio hoc modo, vide-
» licet: de omni blava et leguminibos et de omni seminato
» vellet ipse dominos prepositos in campo , vellet in area, de
» decem starils unnm, vel decem covis seu fassiis sire manis
» unam, et de faseolis in area tantum, et de lino de decem
» mazolis unum , et de vino ad torcular vel ad tinam de decem
» slariis unum , et de vitia et moco et lopinis et burgara, si
» batuta fuerint, vel vendita in erba similiter decimam sibi
» daret, exceptis que reversa fuerint in terra pro piagnedine;
» et de rapis de decem bennis unam, et si vendantnr, de decem
» denariis unum, et de fructibos ortorum similiter; etpredicta
» non levaret de caropo vel area nec levari permitteret, nisi
» facta sibi vel gastaldioni suo denunciatione , ut vadat ad
» decimam accipiendam, dilatione sibi data ut comode possK
» ire. Et e contrario prefatus Ubertus eam decimam dare ipsi
» ecclesie recosabat, contendens iilam decimam sibi pertineie
» per feudom ex parte capitaneoram ; et com inflciaretur
» dominus prepositus ipsam decimam pertinere ipsi Uberto,
» idem Ubertos intolit sacramentum ipsi domino preposito, nt
» iuraret quod illa decima non pertinet ipsi Uberto per
» feudum ex parte ijlorum capitaneorum. Qood sacramentnm
» ille Ubertus ei remisit Sicqoe predictos consul condempnarit
» prefatum Ubertura propter eius confessionem , ut de cetero
» decimam det fructuom terrarum , quas tenet et laborat in
» borgo et territorio de Vicomercato hoc modo: scilicet de
» blava et leguminibus et lino et rapis in campo, de decem
» covis seu roanis seu fassiis seu bennis unum , seu maolt in
» area de decem stariis unum , prout elegerit ille dominos
» prepositus ; ita tamen ut eo anno , quo elegerit decimam
» sibi dare in campo vel area, non lkeat ei variare, exceptis
» millio et faseolis, de qoibas decima prestetur tantom in area,
» ct de vino ad torcular vel ad tinam de decem stariis unum ,
» et de vicia el moco et bulgara et lopinis, si batuda fnerint,
» de decem stariis unum in area; et si vendita fuerint in
» erba, ot de fructibus ortorom que venduntur , de decem
» denariis unnm, nisi illa quatuor reversa fuerint in terra pro
» pinguedine; et hoc de suis alodiis. De aliis vero terris de-
» cimam fructoum prestet in area vel ad torcular sen ad
» tinam de decem stariis unum , et de decem bennis unum,
» deducto redditu toto dominorom; et predicta non leventnr
» de campo vcl area, nisi premissa denunciatione ipsi domino
» preposito vel gastaldioni eius, nt vadat ad decimam acci-
» piendam, dilatione ei data ut comode possit ire. Actnm est
» boc anno Dominice Incarnationis millesimo docentesimo
» undecimo, suprascripto die, ind. xv. Interfuerunt lohannes
» de Platea de Vicoroercato et Fraccalancea Calziavacca serritor.
» Ego Gotecinus de Ovreno consul condempnavi ut snpra et
» subscripsi.
» Ego Albertonus Saporitus consul subscripsi.
» Ego Guilielmus, qui dicor de Incino, notarius sacri palatii
» scripsi. »
(Ex aut. olim in arch. canon. $. Steph. Vicm).
Exstabat etiam in eodem tabulario alia sententia consulum
Mediolani in controversia , qaae vertcbatur inter enndem Te-
daldum praepositum s. Stephani Vicomercali pro decima contra
Iacobum Beroldi, lala die tertio aprilis anno mccx.
Post textum vero barum Consuetudinuro subiicimos carmen
elegiacum Guidonis Tabernae De decimis ante annum ncccxcvi
conscriptum, in codice Statutorum iilius anni in Ambrosiana
Bibliolheca asservato legcndum , utpote quod ad rem in boc
capitulo pertractatam attinet
Digitized by
Google
9 35
MEDIOLAtfl
936
decimam persolvere tenetur, nisi speciali consuetu- a parte domini qui dederit oves vel sues in socidum,
dine vel pacto in quibusdam terris sive locis con-
trarium obtineat, idest ut de super toto decima detur,
et hoc ea consideratione introductum est, ut detracla
portione dominorum, coloni de sua parte dumtaxat
decimam solvant ; quia domini in civitate vel in aliis
locis plerumque habitant, et spiritualia ibi non re-
cipiunt ubi decimae solvuntur, et ideo de sua parte
fructuum decimas dare non tenentur. Sed nec de
fructibus ommbus per nostram consuetudinem no-
strae civitatis decimae debent dari, utpote de foeno,
herba, neinoribus sive lignis arborum, nisi per spe-
cialem consuetudinem alicuius loci contrarium fue-
rit introductum.
Sed nec de fructibus arborum, ut de pomis, ceresis,
unius decima praeslari debet. De aliis vero anima-
libus, scilicet equis, bobus et asinis in solvenda decima
alia consuetudo obtenta est, ut non de decem unum
quis habeat, quia raro decem nascuntur, sed pro
uno vitulo, equulo vel asino imperialis unus * ex
ordine praestatur, nisi consuetudo loci et decima-
tionis alicuius contrarium inducat.
In praenominatis autem decimis solvendis illud
obtinet, quod nullis expensis vel sumptibus deductis,
solutio fieri debet. Amplius si inter dominum et
decimarjum contentio emerserit, nulla temporis
praescriptione se poterit tueri, etiam si xxx vel xl
annis steterit quod non solverit, quominus decimam
solvat, nisi forte alii domino decimam persolvisset:
ficubus, persicis et similibus fructibus, qui servando b quo casu inter illos dominos quis illorum potior
non servantur, decimas dare quis tenetur, nisi ven-
dantur; quo casu de pretio decima solvitur.
De nucibus vero et castaneis iure licito decima
praestari debet. De fructibus vero terrarum, ut de
frumento et siligine A , milio, panico, hordeo, spelta,
scandella B , avena, lino, canevo, rapis et de omnibus
leguminibus decima solvi debet: idest de fabis et
ciceribus et arbiliis c et cixergiis D et lupinis et len-
ticulis , vecia B , brugora F , mocho °. Sane de lupinis,
vecia, brugora et mocho, si sata fuerint et^ollecta,
ut iterum ad impinguandum agrum in terris po-
nantur, decima solvi non debet. De ovis quoque et
puWis per nostram consuetudinem decima dari non
debet, nec de negotiationibus sive venationibus iure
sit, controversia debet agitari. Sed et si de solu-
tionedecimae interdominum etdecimarium quaestio
emerserit a tribus infra annis, sacramenta domino
deferuntur, ut iuret sibi decimam non esse solutam.
Sed et quoquo tertio anno polerit decimarius
sacramento compelli, ut decimam bene praestet, si
male solverit, sicut iam superius titulo locationis et
conductionis notavimus. Rursus si dominus voluerit,
decimarium poterit cogere per nostram consuetu-
dinem, ut in agro decimam siliginis et frumenti et
hordei et speltae, avenae, lini, canevi et panici prae-
slet ; illa tamen conditione, ut secundum quod ele-
gerit dominus in eo anno, per totum illum annum
servare debeat. In sequenti vero anno poterit mu-
nostro decimae peti non possunt. De nutrimentis c tare. Aliorum vero fructuum decima taliter ex ordine
quoque animalium et apium differenti modo de- solvitur, scilicet vinum ad torcular sive ad tinas et
cima solvi debet, hoc videlicet ordine, ut de agnis uvae debent bene praestari, milium in area, casta-
et hneduliset suiculis decima detur,scilicet de decem
agnis et suiculis et haedulis unum potest decimari, vel
decimam partem prelii, si decem non habuerit. Haec
ita, ut agnos et haedulos et suiculos usquc ad dies xxx
decimarius tenere debeat, nisi in quadragesima fue-
rint nati, quo casu usque ad Pascha eos custodire
debet. Si vero de agnis et haedulis quis decimam
solverit, de lana, lacte vel caseo denuo ex illis ovibus
et haedulis decimam solvere non compellitur: eo
salvo quod decima de agnis ibi solvi debet, in cuius
decimatione agni nati fuerint, licet forte alibi conce-
perint, sive etiam in compascuis steterint. Sed et de
A Secale; hoins mcminit et rlinios: « Siliginem proprie dixerim
< trilici delicias » (f/Ut. nat. lib. XVIII, cap. xx).
B Hordenm disticbnm. De hoc haec habet Plinins: « Far in /Egypto
» ex olyra conficitur. Tertiam genus spicae boc ibi esl. Galiiae
» quoqne suum genns farris dedere, qnod illic bracem vocant,
» apnd nos sandalum , nitidissimi grani. Et alia diiferentia est,
» qood fere qnaternis libris plus reddit panis, quam faraliud.
» Populnm romanum farre tantum e frumento ccc annis nsum,
» Verrins tradit » {Hist. nat. lib. XVIII, cap. x). Hanc grani
speciem nonnulli scandella vnlgo apud nos vocant, et Ovidius
in Fatt. ait:
» Farra tamen veteres iaciebant, farra metebant,
» Primitias Cereri farra resecta dabant »
C Pisa.
o Lathirns sativns.
B Vicia graeca: « farrago ex recrementis farris praedensa seritur,
» admixta aliquando et vicia » (Op. praed. lib. eod. cap. xn).
f Borrana silvatica, aut Ancbosa italica.
c Quaedam fabae spccies.
neae et nuces in gratibus. Et haec omnia debent solvi
petito domino prius, cui decima debetur, vel eius
castaldo, antequam decimarius praedicta levet sive
reponat, dilatione ei data sive spacio, ut commode
possit ire ad decimam recipiendam.
Si vero terra decimationis alicuius fodiatur pro
.lapidibus faciendis sive tornis B vel lateribus, vel
arena vel creta cx ea eximatur, an de pretio, quod
inde accipitur, decima dari debeat, saepius in nostra
civitale quaesitum est, licet quaestio ista nondum
in contradictorio iudicio sitsopita; sed dicimus quod
non detur inde decima. Decima vero novalium, sicut
d iure canonum praedictum est, ad dominum archie-
piscopum pertinet, quamquam in alterius decima-
tione novalia c fuerint. De apibus quoque iure licito
decima peti potest, "ita tamen ut si de cera vel melle
decima detur, de ipsis apibus praestari non debet.
XXVI. De tutelis Rubrica.
Praeterea alia consuetudine in civitate nostra
obtentum est, quod fides datur tutori semper de
expensis pro minore factis, nisi ubi expensae illae
iudici videantur suspeclae, et tutor compellitur ad D
a Nempe denarius unus imperialis.
B Tornom est cavnm pro recipiendis aquis.
C Novalis ager is est , nbi gleba proscissa ad novam sementem sit
relicta.
D • ad exhibitionem rationis » (Cod. Ambrot).
Digitized by
Google
93"
LIBER COWSVETVDIHVM
938
exhibendum rationes sive ad rationem reddendam, a XXVII. Rubrica de feiidis.
durante tutela, de rebus pupillaribus, ubi iudici hoc Superius dictum est de diversis iudiciis, quae
aequum videatur pro utUitate pupilli *. iure romanarum legum interdum, aliquando legibn»
* De mioorum actibus aliisqoe rebus slalota lata sunt civitatis
praeturam Alberlo e Fontana placentino gerenle, anno nempe
mccix, quorum aliqoa tantum Corius in Bistoria sua refert,
cetera praetermittens, quae ei nimis prolixa videbantur ; eo-
rum enim vi nemo viginti quinque annis minor obligatio-
nem suscipere suasque res alienare poterat , nisi id romano
iure permissnm esset; maior vero ullos xvin annis in ius
vocari absque curauris consensu poterat. Is qui xx annos
nondum attigerat, a patris polestate emancipari prohibitus
erat, eaque emaocipatio si facta esset, irrita prorsus habe-
batur, quousque emancipalas commune contubernium cum
eo haberet, qui vinculum solverit patriae poteslatis; in quem-
cumque vero eventom nonnisi certis adiectis clausulis eman-
cipatio stabat. Insoper praeceptum tnnc foerat, ut feodi pro-
ventus ad creditorem, in caius fraudem iUud repodiatom foerit,
deferrentor ; proprietas vero aut preUom secus. Interdictom in- fy
super rait ne quis agrom , domom aut decimam sublocaret ,
quin id prios domino nunciaverit, nec unqoam donari bona
neque dividi possent, si hoc creditoris damno cessasset Demum
statotom ut qoaelibet inter vivos donatio tunc rata haberetor,
cam praetoris aot consohs aoctoritas accederet , nuliaqoe ei
fides adhiberotur, nisi prios in librom cemmonitatis referretur.
Exemplum curatoris a consulibus minori dati habemus in
charta, quam tabolariom canonicorum s. Ambrosii Mediolani
sorvat) haios tenoris :
» Anno Dominice Incarnationis miHexirao docentoximo sexto,
> die lone decimo ante kal. iunii , indict. nona. In presentia
» Gigotli de Mairola et Argentom de Marliano, dominus Gui-
» lielmus Brema consul Mediolani ex officio suo et voluntate
» ct conscilio Mainfredi Parasculi consulis socii sui dedit Vin-
» cimontem Glium GriQI Ferrarii de porla vercellina curatorem
» Ubertioo filio q. Petri Ferrarii iam puberi ibi presenli et
» postulanli, ad faciendam cartara refotationig, quam ibi paulo
» post fecit domino Goifredo et domino Prevoslo presbiteris
» et sindieis canonice beati Ambrosii, nomine et ad partem
• ipsios canonice; qui promisit obligando omnia soa bona
» pignori ipsi Ubertino, ita quod ea que crediderit ei otilia ad £
» ipsam causam, faciat, et inutilia pretermittet.
» Actom in Broileto comonis Mediolani.
» Ego Finibertus de Flore notarias dommi Benrici impe-
» raloris inlerfui, et iussu ipsius consuli scripsi. •
Praecipiebat Loitprandi regis lex (vol. xv anno dccxxxv
n. 7), ne tutoribns aditos pateret ad popillorom fortunas di-
sperdendas, ot nullo modo horom praedia venom darentur, nisi
orgentissima necessitate instanle et duplici potestate interve-
niente. Exhibita enim a totore propter hoiosmodi instantiam
petitione venditionis, iudex vel alius regis iegalus aliquos
probitate conspicuos viros delegabat, qui re perpensa se ad
pupiHi domom conferrent , ot propositae necessitati prospice-
rent rerom mobiiiom alienatione ; qoae si minhne sudlcereut, >
pracdia eliam vendcndi facoltas tunc curatori concedebatur,
ut ex eorum rcddito alimenta vel vestes emi possent ad vitae
pupillorom sostentationem , vel debita extingui. Baec omnia
reapse executioni tunc mandari consuevisse probat venditionis
charta anno dccclxxvi conscripta et a cl. Fumagallio edita
(Codice Diplom. *. Ambros. pag. 418) ; alteram vero prae le-
ctoris oculis subiicimos non exigui sane momenti, qoae saec. xit
eam legem adhoc apud .avos nostros viguisse in civitatis Con- </
soetodinibus servatara satis superque docet; et ex ipsorum
testinm et extimatorum, qui illi actoi interfocroot, nominibos
arguere licet, quam caute in hac re actom faerit. En charta:
« Anno Dominice Incarnationis milleximo ccnteximo sexa-
» geximo, tercio die mensis aprilis, ind. oclava. Constat me Gar-
» haniate iofimlolum filium qoond. Markisi Veneroni de locd
» Garbaniate, qui professus sum lege vivere lxragobardorum,
» michi qui supra Garbaniati infantulo consentiente Ugone,
• qui dieitor Arientos, de infrascripta civitate totore sibi dato
» tn hoc soiummodo iiegotio ab Ansetmo iodice et misso
" domni regis, et pcr licentiam suprascripti missi regis, acce-
» pisse sicuti et in presentia testium manifestos som quod
» accepi a te Ambrosio Guaconis de infrascripU civitate argent.
» denar. bon. Mediol. sol. quinqoagiota pro necessitate famis
» et pro debito mco paterno, secundum quod estimaverunt
» Grosellus et Albertus Venaroni de suprascripto loco, et qood
» non haberem de mobillbas rebns tantaui ad veodeodum,
» nnde suprascriptom debitom sanare possem, et de ipaa no-
» cessitale evadere, et qood illa terra, qoae hic interius con-
» tinetur, modo plas vendi non posset quam suprascriptiini
» pretium est, finito pretio sicut inter nos convenit pro eam-
» porum peUis tribus iuris mei , quas habere visns son j D
» suprascripto loco Garbaniate. Primus campos dicitor aJ
» vites de Seguira; ab omnibus partibus suprascripti Ambrosii.
» Secundm campus dicitor Castenedeilo ; ab omnibus partibos
» suprascripti Ambrosii emptoris. Tercios dicitor a noce grossa<
» abomnibus partibos soprascripti emptoris. Quanli soprascripti
» campi inveairi potuerint, in integrum in hac permaneat
» vendicione. Quos avtem campos etc. vendo etc. Actom
» soprascripta civiiate. Et de soprascripto pretio sol. viginti
» et octo dedit et excosavit soprascripto Ambrosio Guazoois
» pro debito paterno, qood sibi debebat, et soL viginti et duoi
» dedit ibi pro necessitate famis, qoia nihU babebat qood
» indoeret neqoe qood mandocaret vel biberet , imminente
» Friderici imperatoris devastatione et tribulatione.
» Sign. f man. suprascripti Carbaniate, qoi hanc cartulam
» ot sopra fieri rogavit.
» Sign. f 1 1 soprascripU Ugonis qoi totor extitit, et Groselli
» et Alberti, qoi esUmalores fuerunt ut sopra.
» Sign. 1 1 raan. Ugonis et JNigri testinm.
» Ego Ardericos iodex tradidi et scripsL »
(Ex autographo in arch. em. t. Ambnt.)
Alteram vendiUonem praediornm riUi loagobardico faclam
a popillo exscribimos, accedentibus tamen patroi totoris soi
consensu, et iodkis missi imperatoris iicentia, ot debitnm
sanaret ei a patre relictum : patet in ea plnres constitntu a
lege formolas iudicem et totorem seeotos fuisse, cum longo-
bardica lex innumeris vinculis popiUos et foeminas obstrio-
geret, ut eiusmodi venditio peragi posset:
c Anno Dominice Incarnationis miUeximo centeximo trige-
» ximfc tertio , doodecimo die mensis magii , iodict. undecima.
» Dom venisset Paganos infantolns fil. q. Giggi de Bonbellis
» ana cnm Walterio patroo et totore euo, ambo de civrtate
» Mediolani , ad Ardericom notariom et missom domni regis,
» dicentes ac reclamantes eo quod ipse q. Giggus genitor
» eios reliqnisset ei debitum osqoe argea. deo. bon. Mediolani
» libras viginii, et non haberet tantum de mobilibos rebus ad
» venondandum, onde ipsum debitum sanare potuisset, sed
» haberet suam portionem de omnibus casis et rebus terri-
» toriis iiiis iacentibus in loco et fundo Garbaniate Marcio
» et ia eius territorio , que eidem infantok) libellario nomine
» pertinent', vel alio iure, quam venundare volebat, et postn-
» labat eomdem indieem et missom, ot ipse pro amore Dei et
• anima ipsios domui imperatoris ei oonsentiret et publicam
i> auctori tatem tribueret , et licentiam tribueret , ut ipsam suam
» portionem ipsarom omnium rerom venderet pretiumque
» inde acceperet, ipsomqae debitom saaaret; comque ipse
» missos Utlia audisset, inqoisivit duos Deom timentes homines
» extimatores, quorum nomina sont Tancredos et Gosferrus
» germani de ipsis Bonbellis, qoibus boc notnm erat, si
» suprascriptns q. Giggos genitor ipsins intantali ei ipsnm
» debiUim dimisisset, vel si ipsa soa portio ipsarum rermn
» plos vendi potoisset, vel si de ipsis mobilibos rebus tantum
> ad vendendmn haberel, et unde ipse debibim sanare po-
» toisset , vcl si ea omnia ita vera essent, sicut ipse infantuius
» una cum ipso tutore soo reclamabat; qui respondentes di-
» leront: ea omnia ita vera essent, sicot ipse infanlums re-
» clamabat una cum ipso totore soo soprascripto. Bis iU
» auditis et diligenter inquisitis ab eodem regio misso, tnnc
» ipse missus pro amore Dei et anima iaaperatoris eidem in-
» fantulo licentiam et poblicam auctoritatem triboit, ot ipsam
» siiam porlionem suprascriptarum oaaainm rerom venderet,
» et pretiura inde acciperet, ipsumque debttom «anaret. Pro-
» pterea plactut atqoe coavenit inter suprascripUun Paganom
» infantalum et ipsum Waltorium patraom suwa et fiHum q.
» itera Walterii, eidem infantolo ipse totore soe coaseBtiente,
» et oer daUou lieentiam sttprascripti regii missi Arderici,
* nee ncm et inter Wuazonem fil. Oddonis de AManu de
» «iprascripta civitete, ut in Dei nomine debeant «are, sicut
» a presenti dederont ipsi Waiterios et Paganus iafaatulas
» patraos et nepos eidem Wuaxont ad babendum et tenendum
» seu censum reddendom libelbtrio nomine usqne in per-
» petonm, id est suprascriptam suam portionem suprasenpU
» infantoli, atque portionem soprascripti Walterii de oaaibus
» casrs et rebus territoriis iliis, que eidem patroo et nepoti
» pertinent pcr lifoellariam vel nlsV» inre, iacentes in supra-
» scripto loco ct funde Garbamate Marcio vel ia eios torri-
» (orio, omnia et ex omnibus quantumcumque de libeUari* vcl
Digitized by
Google
9^9
Lombardorum, saepe etiam lege municipali termi-
nantur *. Nunc videndum . est de feudis , quae di-
versarum curiarum vel civitatum more deciduntur.
» alio iure pertioentia ipsis Walterio et Pagano infantulo in
» eodem loco Garbaniate vel in eius territorio inveniri potuerit
» cum superioribus et inferioribas, seu cum finibus et acces-
» sionibus suis in integrnm; ea ratione etc. . . . et persolvere
i) exinde debet ipse Wuazo censum eis, per mense novembri
» denarium nnum. lbi enim ipsi patruus' et nepos refutaverunt
» ipsum denarinm unum fictum eidem Wuazoni, et convenerunt
» quod ipsi et sui heredes defendere et warentare debent
» eidem Wuazoni et suis heredibus, et cui ipsi dederint, oroni
» tempore ipsas res omnes in iure et ratione secundum usum
» libeHarie , alia super imposita inter eos exinde non fiat.
» Penam vero inter se posuerunt etc. argenti den. bon. Medio-
» lani libras octuaginta , et insuper bic libellus in suo maneat
» robore. Quia sic inter eos convenit. Actum suprascripta civitate
» Mediolani. Pro suprascriptis rebus dedit ipse Wuazo eidem
» Pagano infantulo libras viginti, et ipsi Wualterio alias libras xx
» den. Mediolani, que fuerunt super totum ipsum pretium
» libr. quadraginta.
» Signum 1 1 man. suprascriptorum Pagani infanluli et
» Walterii patrui et nepotis, qui hunc libellum ut supra fieri
» rogaverunt, et ipse Wualterius eidem infantulo consensit et
■ tutor estilit.
» Ego Ardericus iodex ac missus domni tercii Lotharii regis
» suprascripto infantulo lieentiam dedi ut supra, et subscripsi •.
Sequuntur nomina extimatorum, testium et tabellionis.
» Ibi statim in eo die et loco, presentibos ipsis testibus, dedit
» wadiam ipse Walterius eidem Wazoni in pena de libris
■ octnaginta den., quod si eidem Wazoni vel suis beredibus
» et cui ipsi dederint, intentio vel placitum aut discordiam
» aliquam de omnibus suprascriptis rebus de sua portione, et
» de portione suprascripti infantuli Pagani nepotis sui, vel
» de parte earum advenerit ab odie usque ad annos quinque
» proxime venientes, defendebit et quielabit in iure et wa-
» rentabit ab homni homine, et taliter posuit inde fideiussores
» suprascriptum Tancrndum de Bonbellis et ipsum Iobancm ,
» qui dicitur Cane, filium q. Lanterii de suprascripta civitate,
» qui obligaverunt pignora sua ad comprehendenda ubique.
» Quia sie inter eos convenit.
> Insuper ibi statim dedil wadiam ipse Walterius eidem
» Wazoni in pena de libris octnaginta, quod si ipse Wazo
» vel sui heredes perdiderit mercatum ipsarum rerum per
>• aliquem successorem ipsorum palrui et nepotis, ipse Walte-
rius vel sui heredes dabit per omnem libram ipsorum de-
» nariorum lib. quadraginta, sicut preendit sol. duos in anno,
» donec in ipso mercato ipsarum rerum ipsi denarii sleterint ;
» ila tamen ut ipse Wazo reddat eis omne fructum , quod
» de ipsis rebus babuerit , et taliter posnit inde fideiussorem
» ipsum Tancridum, qui obligavit pignora sua ubique. Quia
» sic inter eos convenit.
» Ego qui supra Albertus notarius sacri palatii scripsi et
» tradidi. »
(Ex autographo in tabul. Canon. t. Ambrotii).
Sentenliam consulum negotiatorum Hediolani die ix no-
vembris hclix prolatam edidit Iulinius p. VI pag. 539, qua
dirempta est disceptatio inter Ambrosium Guazonem eiusque
filios; apparet inde actu emancipalinnis filiis partera bonorum
dari consuevisse ; legimus enim ibi : • Contra respondebat
>• prefatus Ambrosius, quamquam eis ipsas petias tres terre c
» in partem dedisset, quando eos emancipavit, tamen eis
» relinquere non debere etc. « Huic consuetudini consonat
cap. 180 p. I Statut. Aovocom.
Plurium legum simul usus seu potius permixtionis nedom in civilis
fori actione, verum etiam in privatis hominum professionibos
nonnulia extant documenta. Longobardicae legis professionem
vetitam sed re abrogatam omnino non fuisse ab Italiae principibus
probat inter celera constitulio Friderici II imp. : « Secundum
» consuetudines approbatas ac demum secundum iura commu-
» nia , langobardica videlicet ac roraana » (Constitution. Sicular.
lib. I, cap. 59). Item in duobus diplomatis Ottonis IV anno
quartodatis seu Mccxn legitur: « Nulla lege romana vel lombarda
» seu consuetadioe vel statuto gentis cuiuslibet obviare valente • .
Sed lex longobardica panUatim in desuetudinem abiit , acce-
dentibus praecipue statutis, licet saeculo ipso xiv aliqua eius
iegis professio in chartis occurrat. Raro tamen quisquam disce-
debat a romanis aut longobardicis legibus , quilms maiores sui
obstricti fuerant. Sed tempore consequente, ab hisce etiam re-
cessum est ex statutorom institutione, per qoae longobardorom
aut Iustiniani leges nonnullae abrogatac sunt sive immutatae ;
MEDIOLAIfl 94 o
Verum quia in nostra civitate Mediolani quaedam
specialiter de feudis observantur, idcirco de iis
breviter videamus. Videamus ergo quid sit feudum
si\e beneficium, et unde dicatur et qualiter consti-
tuatur, sciiicet in quibus et quomodo et a quibus
possit dari et quibus concedi. Feudum autem nihil
aliud est quam beneficium ; beneficium autem est,
sicut diffinit Seneca , benevola actio tribuens
dium *.
gau-
nam proot quisque populus satius duxit, tunc alio ordioe suc-
cessiones, contractus aliaque tum civilia tum criminalia negotia
peragenda constituit. Intcr baec tamen mirandum cuique erit,
in tanta legum confusione interdum nonnullos, qoi unam legem
profiteri in contractibns ineundis obtestaretor, actu alterios
legis praecepta reciperet; huius novae omnino consuetudiuis
documentum beic subiicere nobis liboit, quo conioges vendi-
tionis actum peragentes et longobardicam profitentes legem,
senatus consultum velleianura simul agnoscunt, licet eius au-
xilio renuntiare declarent:
« Anno Dominice Incarnationis milleximo centeximo nona-
» geximo octavo, quarto kal ind Hanc caiiam vendi-
» tionis ad proprium et liberam ab omni onere conditionis
» et prestationis et ab omni servitute accessionis fecerunt QUo,
» qui dicitur Are, qui foit de loco Cremeoago, sed modo habitat
• ad fontem de Baiardo qui profcssi sunt lege vivere
» Longobardorum, ipso viro eidem oxori sue consentiente, ut
» ad solitum legis babet auctoritas, et ona cum notitia Petri
» de Parabiago iudicis et missi regis, a quo interrogata etc.
• in domino Maifredo, qui dicitur Oculiblanci, canonico s. Am-
» broxii ad suam partem tantum. Nominative de petia una
» terre que est campus iacente foris ullra Ristochanum,
» ibi ubi dicitur in Bazana, una cum tota decima ipsius terre;
» coheret ei a roane et a meridie suprascripti domini Mainfredi,
» a sero beredis qnondam Boze, a monte via vegia, et est iugera
» novem et pertice quattuor, vel si amplius etc. eo tenore etc.
» et pro pretio suprascripte petie terre professi fuerunt supra-
» scripti Otto et Tarese iugales accepisse a suprascripto do-
» mino Mainfredo argenti den. bon. novorum Mediolani libras
» sedecim et solidos sedecim, qui fuerunt de illis denariis, quos
» habuit suprascriplus dominus Mainfredus de terra sua paterna
» iacente in Bazana, quam ipse vendidit Laudefredo Tegnoso.
» Preterea promiserunt etc. unde posueront fideiussorem per
» omnia.qoe supra legitur, Ardericum Arce patrem snprascripti
» Ottonis de loco Cremenago, qui obligavit elc. et ibi eidem
» mulieri expressim dictum fuit, si velit renuntiare auxilio
• senatus consulti Vellaiani , quod prohibet mulieribos inter-
» cedere vel fideiobere pro alio, et auteotico quo cavetur,
» mulierem non teneri, nixi probatum fuerit peccuniam versam
» fore in utilitatem mulieris, et secundo post biennium, que
» leges inlroducte sont favore malierom ; et simiiiter dictum
• fuit ei, si intelligit bene sensam ipsaram legum, que dixit:
» sic, ideoqae ipsis legibas renanliavit; etdixit nuliomodo se
» velle adiovare pro ipsis legibos. Quia sic inter eos convenit.
» Actum in ecclesia s. Marie Grege.
• Signa 1 1 man. suprascriptorum iugalium, qui hanc cartaro
» venditionis nt supra fieri rogaverunt.
■ Sign. t man. suprascripti Arderici , qui fideiussor extitit
' ut supra et principalis defensor.
« Signa 1 1 1 1 1 man. Rugerii de Yalnexia et Lanlerii ,
• qui dicilur de Cagni, et Cbunradi de Mdgloe civitatis Mo-
» diolani , et Prevosti Coclarii et Anselmi Vireoli testium.
« Ego Iohanes Brozius notarius sacri palatii hanc cartam
» tradidi et scripsi. •>
(Chart. in archiv. canon. t. Ambrotii tfediolani).
« Beneficium nibil aliud est, quam benevola actio tribuens gau-
» dium capientibus , capiensque tribuendo : in id , quod facit ,
» prona et sponte sua parata, ut ait Seneca » (Obert de Orto
Consuet. Feud. lib. II. tit.XXUI). Nonnulla quae in hoc Con*
snetudinum mediolanensium capitulo leguntar, iisdem ferme
verbis habent Consuetudinet Feudorum ab Oberto de Orto
et Gerardo Nigro sive Pisto vel Cagapislo scripto traditac. li
consolalu Mediolani functi sunt et indices extiterunt Friderico
.tnobarbo coaevi , imo plura pro civitate , cuius erant legati ,
cum immiti imperatore crudelia in eam moliente egerunt, et
civili ac legum peritia inter suos exculti erant, nec clara eorum
fama decidit De Gerardo Pisto sive Cagapisto sermo habelur
in praeced. cap. xu , et in sequenti documento sub a. mclxxi ,
xiv kaL octobris. Obertus ille Anselmo iudici filio suo libel-
lum dicans testatur se scrmonem snum de feudis etiamtum
Digitized by
Google
94»
LIBEK COflSVETVDINVM
9<a
Dicitur autem fendum a fide , quam vassallus a abbate hodie novum feudum dari non potest sive
domino suo praestare cogitur et dominus vassallo,
sicut inferius dicemus *. Gonstituitur autem feudum
sive beneficium in rebus soli sive solo cohaeren-
tibus vel in iis, quae inter mobilia connumerantur,
veluti cum de camera vel de caneva aliquid dan-
dum constituitur ■. Investitura tamen praecedente
feudum constituitur, quae investitura proprie pos-
sessio dicitur, abusive tamen dicitur investitura,
quando hasta vel sceptro vel alia re corporeadominus
vassallum de aliquo beneficio investit coram paribus
curiae, si habet, vel per breve attestatum ex ordine,
quamvis per nostram consuetudinem aliis idoneis
testibus possit investitura legitime probari, si de ea
tiubitetur c . Dari autem sive concedi potest bene-
a marchione, landgravio D , comite, capitaneo, valvas-
sore, casteilano vei aiio cive vel burgensi, et hoc
sccundum nostram consuetudinem, licet a quibusdani
contrarium inveniatur. Ab archiepiscopo vero vel
concedi, quia sacramento sunt astricti ne illod fa-
ciant. Vetus autem feudum investire permissum est
eis *. Illud autem quod dictum est, a praenominatis
personis feudum sive beneficium concedi posse sive
dari de novo, sic intelligimus, si maiores fuerint
annis viginti secundum novum statutum, quacum-
que lege durante, alioquin beneficio minoris aetatis
iuvarentur ■.
Dari sive concedi potest feudum sive beneficium
duci, marchioni, landgravio, comiti, capitaneo, val-
vassori, castellano, civi, burgensi, rusticp, libero
homini et servo c , maxime eo sciente, qui ipsam in-
vestituram facit ; alioquin eo ignorante^ iudicio nostro
investitura facta servo non valebit Investitura autem,
ficium a principe, de quo nulla dubitatio est, a duce, b de qua dictum est, fieri potest et recipi pet prin-
cipalem personam Vel per procuratorem.
Illud autem scire oportet, quod investitora prae-
cedit fidelitatem ■, et post investituram fidelitatem
iurare vassallus cogitur, nisi eo pacto fuerit acqui-
situm feudum, ut fidelitatem vassallus non faciat,
quod pactum inter dominum et vassallum intervenit;
sed de futuro feudo, quod aliquando domino apertum
erit , investitura fieri potest, et tunc demum cum
effectu valebit ipsa investitura, cum domino vel suo
haeredi illud feudum fuerit apertum *. Haec vera
sunt, ubi consenserit ille, de cuius feudo investitura
facta fuerit, quod in pacto de futura successione non
obtinet propter improbum votum captandae mortis,
ut cap. de pact. 1. ultima. Sed in ecclesiasticis locum
habet investitura facta de vacatura praebenda. Ubi
autem investitura facta fuerit de feudo alicuius, quod
aliquando apertum fuerit, adveniente tempore mortis
illius, qui feudum tenebat, dominus qui investivit
vel eius haeres cogitur investitum de feudo in pos-
sessionem inducere, et ei feudum dimittere.
Porro si investitus praemoriatur ante illum qui
feudum tenebat, talis investitura evanescit v .
distulisse, « quia saepius circa nostrae reipublicae curam oc-
» cupatus, et muitis privatorum causis aliisque rerum innume-
» rabilium impedimentis detentus ».
* Aut etiam a germanicis vocibus fehe sive mercede , et ode sive
possessione.
n • Sciendum est fendum sive benelicium nonnisi in rebus soli
» aut solo cobaerentibus, aut in iis quae inter mobilia connu-
» merantur, veluti cum de camera aut de caneva feudum datur,
• posse consistero .... Cum a fideUtate feudum dicatur vel a
> fide etc. » (Contuet. Feud. lib. II. tit I et III). « Ncrtantlum
» est in feudo, quod de caneva seu camera dicitur, non debere
» dari , nisi cum -sit in camera vei caneva unde solvi possit ,
» vel si ita evacuata sit caneva sine culpa promissoris, expe-
» clandum est, donec iterum de caneva vel <!e camera dari
» possit. Dominum autem feudi dare posse inlelligitur omni
» aere alieno deducto. fion enim aequum est eum videre egen-
» tem, quem prius habuit in coniugem vel amicum » (Ibid.
tit. LVIII ).
« Investitura quklem proprie dicilur possessio , abusivo autem
» modo dichur investitura , qoando hasta vel aliud corporeum
> quidlibet porrigitur a domino feudi , se investituram facero
» dicente etc. » (Contuet. Feud. lib. II. tit II ).
i'er subiectam conventionis cbartam lobannes abbas mona-
sterii s. Ambrosii tradit Dominico et Petro Pastori et Gualae, qui
dicebantnr Crivelli, possessionem legalis feudi in territorio de
Bioasco et Cusano; actum videtur non exigui momenti, illudqne
edendum, quamvis iam in lulioio exstet ( Mem. di Mil., P. V,
pag. 599), depromptum ex tabuiario canonicorum s. Ambrosii
Mediolani :
« Anno Uominice Incarnationis miUesimo centesimo quadrage-
" simo nono, meuse augusli, indic. xn, investivit per Iegale feu-
» dmn domnus lohannes abbas s. Ambrosii ad partem et utilita-
» tem ipsius monaslerii,etdata sibi auctoritate, et perlicenliam
» lohannis et Landuifi qui dicuntur Crassi, qui fuerunt avocati
» tantum in boc negotio, Dominicum et Petrum Pastorem et
» Gualam, qui dicuntur Crivelli, filii domni Gualle, qui dicitur
» Crivellus cives Jlediolani, nominative de ripis et geris et
» buschis, que sunt in terrilorio de Binasco et Cusano in fine
» Ticini et ultra Ticinum, ita ut fratres et eius heredes ma-
» scuios tantnm habeant et teneant et possideant suprascriptas
» res onmes nomine feudi et ad parlem suprascripti monasterii,
» de cetero faciendum ut est mox feudi. Actum in suprascripto
» monasterio.
» Signa manuum tttt Ottorini Scacabarozi et Arialdi et
» Marchesir, qui dicuntur de Hbaude, et Petri Sertoris testium.
» lbi statim in presentia suprascriptorum testium iuraverunt
» ipsi fratres paraboia suprascripti patris sui fidelitatem pre-
» dicto dotnino ad partem suprascripti monasterii recipiente
. » eos, ut est mox.
» Ego Pelrus fiellus de Becearia sacri palatii notarkis tra-
* didi et stibscripsi. »
■ lancbamo » (Cod. Trivnlt. et Jmbrot.), sicut iuferras, sed men-
dese, ut nobi» est scnteatia. Cf. Cojac De FewL, lib. I, p. 10,
edit. Lugd. MOLxn.
i « Sciendum est archiepiscopum mediolanensem non posse dare
» in feudum, quod tempore introitus sui in dominico invenerit;
» sed si ei postea fendum aperiatur, ipsum rectodabit • (Connut.
Feudor. Ub. II, tit. xxxv).
i « Investilura aut fit de veleri bcneficio , aut de novo. Qoae de
» veleri Gt,etiam a minore polcst fieri. . . . Novi vero invesli-
• tura feudi non ab alio recte Dt, nisi ab eo, qui legitime suorum
• bonorum administrationem babeat» (Contuet. F««tor.ub.ll,
tit. ui). « Si minori datum fuerit feudum, fidelitatem facere
» nou cogatur, donec venerit in maiorem aetatem, in qua doli
» capax sit: feudum tamen retinel » (ConsueLFeudor. lib.ll,
tit. xxxvi).
« Personam vero investituratn accipientis non distinguimus;
• nam eliaaa servus investiri poterit, nisi ignoranlia praeten-
» datur » (Ibid. lib. III).
« L trum aulem praecedere debeat fideUtas investituram, an in-
» vestitura fideUlatem, quaeeitum scio; et saepe responsom
» est investituram debere praecedere fidelitatem. Fidelitatem
» autem dicilur iusiurandum , quod a vassaUo praestatur do-
» raiuo » (Coruuet. Feud. lib. II, lit. iv).
« Sciendum est feudum neminem posse acquirere, nisi
» investitura attt successione » (Cont. Feud. lib. II, tit i).
• Moribus receptum est, domnum de feudo militis sui, quod
• posl mortem ipsius ad dominnm reverti sperabatur, in alium
» miUtem investiturara facere posse; quae investitura tunc
» demum capict effectum , cum feudum domino aut haeredi
» suo fuerit apertum » (Op. praed. lib. II, tit. xxvi, n. 3).
Venditionis feudi infra habetur specimen, cum Guarnerius et
Landulphus c Fagnano et Obizo c Biandrono lege viventcs
Digitized by
Google
943
JfEDJOLANI
)44
XXVIII. De forma sacramenti fidetitatis.
Quia de fidelitate mentkmem fecimus, iderrco de
longobarda vendant presbytero Viviaao e Biandvono lerram
in territorio Bribiae et Monali iam per eos acquisitam a qao-
dam Cona sive Conrado de Pergamo, qni sna vice in feodutn
eara babnerat * praedieti» Guarnerio, Laadulpba et Ofeiznae,
indeque fruetus percipiebat, accepto pretio solidorom quin-
quaginta septem novae monetae :
« Anno Dominice Inearnatioais mfilesimo centesimo septua-
» gesimo tercio, sextodecimo die mensis novembri», indictione,
■ septima. Cartulam vendicionis ad proprium fecerunt Guarne-
» rius et Landnlfus fratres filii quondam Ferrarii de Fagniano,
» et Obizo filius quondam Stefam de Biamirenno, qai simititer
» est de Fagniano, qui omaes suot professi lege vivere Longo-
» bardorom, in manu presbiteriviviani de Biandronno, nomi-
» native de tota iHa terra, quam ipsi aqohtaverant de Cooa de
• Bergamo, scilicet que terra iacet in territorio de-Brebbia et de
• Monate a ter, de Malzeso a ponte de suprascripto Monnate
» versus Brebbiani, et quam tcrram suprascriptus Cona tenebat
• in feudum a sopraseriptis Gaarnerio et LanduUo et Obizooe,
• et unde illi de Monate dabant fktum suprascripio Cone staria
» quindecim ad parvuot stariuro, quantum suprascripti vendi-
» tores in soprascripfw locts habebant el infra suprascriptum
» confiniunt vel ei» pertinebat, totum posuerunt m hac veadi-
• tione integraliter pro precio accepto a snprascripto presbi-
» tero Viviano emptori suo argentura denarios bonos medio-
» tanenses sot. quinqaagmta et septem de denariis novis. Eo
• modo et ordiae, nt predictus presbiter Vivianus et eius soc-
» cessores aut cui dederint, de cetero perpetualiter et infinite
» babere et tenere debeant suprascriptam terram etc. et pro-
• miserunt soprascripta venditores se cum suis heredibus, atque
» guadiam dederunt ipsi presbitero Viviano defendendi etc.
» et specialiter ab uxoribus eorum, et posuerunt iideiussorem
» Albertom Stsponen» de Biandronno. Quia stc iater eos cob-
» venit. Actum in suprascripto loco Biandronno.
» Signa 1 1 f mnn. suprascriptorum venditorum , qui hanc
» cartam venditionis fieri rogaverunt ut supra.
» Signa tttt ttt 003 n - supraseripti Alberti fideiassern
» et Cone de Bergamo et Martini iudex et lohannis Coritissii
» et Ambroxn Stuponis , et Biotti Amizani et Olto de Furno
• emnes de Biandronno et de Trivixago testium.
» Ego Oprandus- de Bimmio notarius sacri palatii regacione
» Alberti iudicis de Biandronno hanc rartulam scripsi. •
(Rx auihent. ohro in arch. Canon. t. Thomae Mediol.).
Venditionis contraclum quorundam bonorum in territorio
Garbagnati peregit Gualdericus de Pirovano Girardo iudici,
a quibus tamen excipitur feudum. Magni est facienda haec
scriptura , cum in ea novae monetae mentio legatur et faderfii
ac quartae cuidam Isabellae competenlis super vendilis bonis :
« Anno Dominice Incarn. milleximo centeximo septuageximo
» primo, quartodecimo kal. ocfubris, ind. quinta. Gualdericus
» filius Ottonis de Pirovano per eius parabolam coram me
» infrascripto notario, et Adherardo de Badaglo seu Arnaldo
» et Roberto, qui dicuntur Cacapisti, datam dedit gdadiam Gi-
» rardo iudici, qui dicitur Cagapistus de civilate Medioliini, ita
<> quod faciet facere Xamitam et Algariara sorores puellas et
» Olias quondam Arialdi iudicis, qui dictus fuit de Badaglo, de
» suprascripta civitate , quando erunt in aetate , infra mensem
» unum, postquam requisierit ipse Girardus vcl eius missus,
» cartam vendicionis in eundcm Girardum vel in eius heredem,
» cui dederit, in laude iudicis eius, nominative de quanto ipse
» quondam Arialdus eorum genitor die obitus sui habcbat in
» loco et territorio Garbaniate cum advocatria et ceteris hono-
» ribus ad hoc pertinentibus in integrum, excepto feudo, sicut
» legitur in inbriviatura , quam scripserat Lanfrancus Bandus,
» que ibi fuit ostensa, et quod faciet eos dare idoneum fideius-
» sorem de evictione, qui sine termino se obligavit, et quod
» interim defendet et guarentabit illud totum , quod supra
» legitur, ab omni homine eidem Girardo et suis heredibus et
» cui dederit; et si hoc nou adimpleverit, quod dabit ipse
» Gualdericus de sna pecunia ipsi Girardo vel eius heredi libras
:> ducentas viginti nove roonete Mediolani *, et do his omnibus
» adimplendis posuit fideiussores Bobertnm Berlandi, qui se
» pro dimidia totius, illa videlicet que competit suprascripte
» Algarie future nurui sue, obligavit, et Mainfredum de
» Varedeo ambo de suprascripta civitate pro alia medietate;
» et pro suprascriptis rebus omnikus do Garbaniate conlentus
■ fuit ipse Gualdericus accepisse a suprascriplo Girardo ad
» partem ipsarum puellarum libras centumdecem suprasoripte
» raonete. Ibi quoque iuravit ipsa Xamita ad sancta Evangelia
» pcr se et pcr parabolam suprascripte Algarie, quod tacito et
» contente permanebunt in vendirionc Miprascriptarum rerum
a fonna aacrcunenti bkklitatis breviter videtNUtts > qnae
quidem. taba mt, iatxt veteri aJ» anturuo. icunpture
tnspecb»:
« Iumego N. quod »ra«do fidet» e»o hrmcstcufvafi*
sallos domino meo, nec illud qued miin nomine fideli*
tafiis commiserit, afci ad eiwa detruwenlun» panda» » A
In qnibus wbis mal«a contwiemU», q«ae hic in*e-
rere dificite est. Si vero domesticus sit ktost fami-
hariseitts cai inrat, aut si ideo fidebtalem iurat, wen
qnia feudnm habet, sed quia de eins inrisdictione sit,
cui iurat, additur in sacramento u vitam et memferimi)
mentem et erus reetnm konore» * » . Alii vemvassalli
sms derainrs fidditatem et credentiara et reetum
consiliam inrant, secundum qnod inre veteri obti-
nebat, ut supra diximus. Sed contra omnes hemines
* iurare non debent, quia m emoi sacramento excipi
drf>et reverentia, qnae principi debetnr.
Amplius si anteriorem dominum babet vassaBn»)
ipsius debet fidelitatem excipere , facta investitura
et secuta fidelitete, sicut supra dictnm esfc. "VassaUum
in possessione feudi dominus indueere cornpeUitur,
et si hoc facere distulerit, omnem utilitntem vassalk)
praestabit. Sed si rem alienam ve) abi pignori obh-
gatam in fendum alicui ignoranter dederit et ei evicta
fuerit, denuntiatione legitima interposita, aliam rem
aeque bonam dominus dare eogitur, sive ignoraverit
sive sciverit dominus rem alienam sive pignori obli-
gatam in feudum dedisse. Si vero sciens alienam
rem vel pignori obligatam in feudum acceperit, contra
dominum agere non poterit, nisi sibi forte per evi-
c ctionem pacto speciali prospexerit c .
» de Garbaniate, et quod snpraseriptam cartulam facient, qua-
» liter superius legitur, nisi remanserit iusto Dei impedimeuto,
» aut per parabolam suprascripti Girardi vel eius beredis. Et
» Isabella mater ipsarum puellarum relicta soprascripti quon-
» dam Arialdi per consensum Obizonis de Badaglo mundoaldi
» sui et Adherardi fecit finem eidem Girardo in pena de libris
» ducenlis, de quanto ad eam pertinebat in suprascriptis rebus
» de Garbaniate per faderfium aut per quarlam vel alia qua-
» libet ratione, et contenta ftiit suprascriptum pretinm cum
» ipsis filiabus suis ab eodem Girardo acceplsse. Quia sic inter
» eis convenit. Actum in curte ipsarum mulierum.
■> Signa tttttt man. suprascriptorum Gnalderici, qui hunc
» brevem guadie fieri rogavit , et Boberti Berlendi atque Main-
» fredi, qui fideiusserunt ut supra, atque Isabelle que islam
» finem fecit , et Obizonis atque Adherardi qui consenserunt.
» Signa man.ttttt Arnaldi et Roberti Cagapisti, Amizonis
» Gastaldi et Calvenzani de Malate testium : nec non et Pelrus
» de Mariiano interfuit.
d » Ego Gualdericus Palliarius notarius sacrt palatii tradidi
» et scripsi. »
(Ex autographo in archiv. canon. t. Ambrotii Mediol.).
K <■ Ego iuro ad sancta Dei Evangelia, quod amodo in antea cro
» lidelis huic, sicut debet esse vassallus domino, nec id, quod
» mihi sub noinine fidelitatis commiserit (dominus), pandam
» alii ad eius detrimentum, me scienle » (Contuel. Feud. lib II,
tit. v).
B « Si vero domeslicus idest famiiiaris eius sit , cui iurat , ant si
> ideo iurat fidelitatem , non quod habeat feudum , sed quia
• sub iurisdictione sit eius, cui iurat, noroinatim vitam, mem-
• brum , menlem et eius rectum honorem custodire iurabit »
(Contuet Feud. lib. II, tit. v).
C Non uno modo vassalli domino fidelitatem inramento firmatam
promittebant; aderat enim simplex fidelitatis sacramenlum, et
fidelitas maniva, quao maioris momcnti et vis fuisse videtur;
praeslabatur enim a vassallo plerumque genibus fiexis, suas
manus in manus domini immittendo. Reccnsentur in documento
♦ infra exscripto plares, qui Gdelitatem Ambrosio abbati roona-
sterii ambrosiani deierare tchebantur, distinctione facta illorum
qui eam prr manum voverunl ab iis qui simpliciter proroiscrunl:
Ul
Digitized by
Google
945
LIBER CONSVETVDINVM
946
Bei autem investitae per feudum vassallus hanc <* consuetudine vassallus feudum non amittit
facultatem habet, ut a quocumque possessore illam
vindicare possit, et ab alio conventus defensionem
opponere, et servitutem debitam recte pdtest petere
et retinere. Verum si dolo vel pretio servitutem rei
in feudum datae sibi imponi patiatur, et postea do-
minus ex qualibet iusta causa revertatur, an domino
praeiudicium generetur, quaeritur ; dicimus quod
nullum per vassallum poterit domino praeiudicium
generari, etiam si per longa tempora hoc factum
inveniatur *
Per consuetudinem autem civitatis nostrae, praeter
aliquam investituram in feudo paterno vel avito,
praedicta facere et exercere perinde poterit, ac si
investitura praecessisset.
> licet per
longum tempus investituram a domino non postula-
verit Sed et si requisitus fuerit vassallus per pares
curiae ter, ut domino serviat * vel fidelitatem iuret
et non venerit, sed contumaciter steterit per annum
etdiem, per sententiam feudo privari poterit*. v
Per venditionem quoque sive invasionem tactam
vassallo sciente, feudum amittitur et ad dominum
revertitur, qui venditioni non consensit, si vassallus
masculum habuerit filium. Ceterum si dominus
venditioni consensit vel invasioni, et feudum sive
beneficium paternum fuerit vel avitum, proximus
vendentis agnatus illud feudum aequali pretio per
nostram consuetudinem sicut aliam rem paternam
poterit exigere. Ceterum si per venditionem vel
Vidimus quid sit feudum, et qualiter constituatur, b invasionem factam etiam post motam a domino con-
et in quibus rebus et quomodo et a quibus possit troversiam vassallus praetendat ignorantiam, idest
dari et quibus concedi. Nunc videamus qualiter nescisse dicat rem alienatam feudum esse,
amittatur.
Amittitur autem beneficium multis modis : casu
fortuito, ut si vassallus sine haerede decesserit vel
parente paterno, quo casu feudum perit, et res in
feudum data ad dominum redit. Culpa quoque vas-
salli feudum amittitur, si per annum et diem steterit
quod a domino investituram non petierit, et hoc
secundum legem domini Federici B . In nostra autem
• In nomine Domini. Anno Dominice Incarnationis tnillesimo
• centesimo octuagesimo octavo, septimo die mensis ianuarii,
• indict. sexta. In castro de Paxilliano. IVomina illorum horai-
» nnm, qui iuraverunt Odelitatem domno Ambrosio Dei gratia
» abbali monasterii s. Anibrosii siti in civitate Mediolani. (
>■ Tn primis domnus Ubertus advocatus iuravit fldelitatem per
» manum, et loannes Canis sine mana, idcirco qaod per manam
» fecerat anlea domno episcopo astensi. Ruflnus de Monte Ur-
» dengo sine manu, Aribaldus Ottobelli sine manu, Simon de
» Turrigio de loco Turrigio sinc manu , Guala Pagenus de Paxil-
» liano per manura, Anselmus de 1'uteo de loco Casale s. Evasii
» sine manu , lordanus de Furno de Paxilliano sine manu ,
» Leonardus Dens de Paxilliano sine manu, Otto Mussonis de
» Paxilliano sine manu, Guala Binellus do Casate sine raann,
» Ubertus Turricius de Paxiliiano sine manu, Anricus Picinns
» de Paxilliano sine manu, Gerraanus de Erba de Paxilliano
» sine manu, Guazo de Ponte per nianum, Iacobus Scarcara-
» marella de Cella sine manu , Albricus Plantavinea dc Casate
» sine manu , Petrus fllius quondam Ottonis J.upi de Casatc
» per manum , Guilielmus Monachus dc Ocimiano sinc manu ,
n Anricus filius Rufini de Conzano sine manu, Rolandus Cor-
» narellus sine manu. Item tertiodecimo die mcnsis ianuarii
» boroines de Montc, qui iuraverunt fidelitatem eidem domno
» abbati: in primis Guido Ansaldi et Petrus Guisca frater eius:
> Rolandus Beffa: Guilielmus Clericus: Albertus Lotterus: Ber-
» nardas Guisca: Ogerius Passabelli: Ubertus de Castello: d
» Zoanus Passabelii: Mainfredus Mnranus: Anselmus Cava:
» Petrus Molinns: Guilielmus Balbus: Zermanns Merces: Ro-
>< landus Gabberius: Lugarus Groniardus: Rufinus de Castello:
» Adam Molinus: Dona de Piovara : Rubcus de Piovara: Petrus
» Calvus qui babitat ad Varenzam. Interfuerunt testes Arde-
» ricus IVasus: Benno Curtus: Montenarius Iudex: Rogerius
» Regizonus: Otto Plattus et Ariprandus Bonafidcs, et quam
» plures alii de civitate Mediolani.
» Ego Ambrosins de Valnexio notarius sacri palatii interfui
» et rogafus scripsi. »
(Ex Puriccllio in Monum. Basil. Ambros. num. 608;.
Eadem omnino dicunfur in Comuet. Feudor. lib. II, tit. VIII.
« Si quis infeudatns sua incuria vel negiigentia per annum et
» diem steferit, quod feudi investitoram a proprio domino
» non pefierit, fransacfo boc spatio fendum amittat et ad do-
» minum redeat » (Frider. I Const. de iure feudor.). Alias
autem bac de re leges iam superiori saeculo ediderant Conra- r
dus imp. a. mxxxvii in Cotutitutione dcfeudis iafa in obsidione
Mediolani, et Heinricns III in Constitutione de beneficiit amit-
tendis, caias fragmenfa fanfum snpersunf, dein Lotbarius III
interpretatione ei subvenitur, ut iilam pro feudo
possit tenere, non obstante invasione; et hoc per
nostram consuetudinem obtineL Idem observatur
in terra libellaria per consuetudinem romanae ci-
vitatis , in qua pactum insertum invenitur, ut si
Jibellarius cessaverit in solutione canonis, cadat
Jibellarius et ad dominum redeat ; at ei subveniatur
si in solutione cessaverit, et ignorantiam pactionis
insertae praetendit; praesertim si libellus est anti-
quus, et ad ulteriores successores pervenit c . Si vero
vassallus tempore venditionis sive invasionis filium
masculum non habuerit , eius agnati proximiores ad
feudum vindicandum admittendi erunt etiam ante
mortem alienatoris. Sed si non vendiderit sed per-
mutaverit, idest rem aliam loco rei venditae vel
item imp. annis mcxivii et mcxixvi, et Fridericus I Aog. in
conventu Roncaliae, qnas postremas habet CoJufifutto <fc tu«
feudorum (Cf. Canciani Barbar. Leg. Antiq. tom. V, pag. 43,
et Lupns Cod. Diplom. Bergom. tom. II, pag. 1139); postei
Fridericus II saec. xm in nonnnllis sententiis edictisquein
Iustiniani codicem exceptis, feudorura rem moderatus est ante
ac post harum Consuetudinum collectioncm.
« Quantocumque tempore steterit vassallus quod domino non
» servierit, secnndum usum mediolanensium beneBcinm non
» amittit , nisi servi tium facere renuerit , vel nisi a dotnino
» ei denunciatnm fuerit, et ille quum potuerit , diu steterit qood
» servitium nullum ei feceriL » (Lib. Feudor. II tit. xxnn).
In hac fcudorum re frequentissime Girardus de Nigris el
Obertus de Orto de usibus Mediolani obtinentibns in suis libris
loquuntur, ac aliquando etiam Placentiae ac Cremonae insfi-
tuta memorant ( cf. ex. gr. lib. I , tit. xxvi et xxtn , lib. 11,
tit. hi, xxvui , xux, etc. ).
« Prima antem causa beneiicii amittendi baec fuit et adhuc cst
» in plerisque curiis (sed in nostra curia mediolanensi non
» obtinet), qnod si vassallus per annum et diem, domino suo
» mortuo, steterit, quod haeredem domini sui investitorani
» petendo, fidelitatem pollicendo non adierit, tamquam in-
» gratus existens beneficium amittit; eteconverso, si domino
» superstite vassallus decesserit, et filiuseius per iam dictoin
» tempus neglexerit petere inveslituram , beneficio carebit
» Est et alia ingratitudo nolanda, si dominus investituram
» pollicendo vassalli fidelifatem pelierit , et illo non praestanle,
• dominus tribus vicibus convenienti teropore inlerposito, forte
» septem dierum spatio, ad curiam suam super hoc reclamaveril,
» et vassallos tribus vicibus citatus a suis paribus iurare noluerit;
» si lamen beneficium tale sit, ut pro eo iusiurandom fideli-
» tatis fieri debeat etc. » (Consuel. Feud. lib. II, lit xuv).
Vassailus feudum, quod sciens abnegavit , amittit, ignoranti
» vero subvenitur. » (Coniwef. Feud. lib. II, tit xiri); quo
tamen loco aplius legendum videfur: « vassallus feudum,q«w
■ sciens alienavit etc »
Digitized by
gle
947
MSDIOLA.NI
948
permuUtae consultaveiit, domino autein parentes a clusum cum poluit non liberavit, praedictis omni-
paterni consentiunt consultationi sive permutationi
factae aut non: si vero consenserunt parentes, nullus
dabitur adversus possessorem veteris feudi ullo
tempore regressus, sive filium masculuin habuerit
vassallus tempore consultationis sive permutationis,
sive non ; sed habebunt regressum mortuo sine hae-
rede masculo ad illud, quod loco veteris feudi con-
sultum invenitur.
Si vero non consenserint agnati , et vassallus fi-
lium masculum non habebat tempore consultationis,
vetus feudum poterunt vindicare post morteni ul-
timi vassalli, qui dictuui feuduni alienaverit. Porro
6i filium masculum habebat, quainvis agnati non
consenserint, quia quodammodo iure licito propter
consensum et licentiam domini facta est permutatio b
sive consultatio, non vetus feudum poterunt eius
agnati post mortem alienantis vindicare, sed Ulud
duintaxat, quod loco eius commutatum est.
bus causis beneficio se cariturum agnoscat, quia
tam naturalis ratio quam civilis suadet, praedictis
omnibus modis beneficium debere amitti. Sane per
nostram consuetudinem vassallus feudum non amit-
tit, si suo domino habenti guerram cum civitate
sua non subvenerit, sed ei contrarius cum civitate
fuerit; et hoc ea ratione contingit, quia contra
patriam suam , pro qua pugnare iure gentium
debet, pro aliquo feudo adesse non compellitur *.
At ubi aliquam causam ingratitudinis vassallus con-
tra dominum commisit, propter quam beneficium
debet amitti, non proximis agnatis pertinebit, sed
ad dominum revertitur , ut saltem suae iniurtae
habeat ultionem ».
Si vero aliter non contra dorainum graviter de-
liquit, propter quod delictum vassallus beneficium
perdere debet, veluti si parricidium vel aliud grave
crimen commisit, non ad dominum sed ad proxiroos
Per ingratitudinem quoque feudum sive benefi- agnatos feudmn sive beneficium devolvitur, ita ta-
cium auiittitur, puta si vassallus erga dominum
suum ingratus extiterit : quae quidem causa in-
gratitudinis nova constitutione et veteribus legibus
et antiquis feudorum consuetudinibus, quibus filii
ab haereditate parentnm repelluntur * , et factae
donationes revocantur, et beneficium sive feudum
amittitur , colligi potest ; sed quia natura novas
deproperat edere formas , iiidex discretus et cir-
cumspectus diligenter advertat, si quae aliae causae
etnerserint ingratitudinis, quibus iure possit benefi-
men, si feudum fuerit paternum, alioquin ad domi-
num revertitur. Haec ita tam varie , ut per ingrati-
tudinem, item per venditionem vel invasionem, sicut
supra dictum est, amittatur °. Aiiquando taroen, si
vassallus contra fidem promissam fecerit, veluti si
partem feudi , quod a suo domino tenet, per sacra-
mentum consignaverit, et ex certa scientia aliena-
verit sive vendiderit, non totum feudum, sed partem
dumtaxat venditam vassallus amittit, licet cofttra
fidem promissam fecerit. Sed et si quie non habens
cium revocari. Illud autem notandum est, quod si c filios n venerabilem domum intraverit, et religionis
Jiabitum sumpserit, et monachus vcl conversus sit
elfectus, feudum amittit, nec etiam fructus tempore
vitae suae retinebit, idemque est, si quis sacros
ordines acceperit. Ceterum si infra sacros ordines
extiterit, licet clericus sit, qui ad saeculum redire
et uxorem accipere potegt, aliud obtinet. Solet etiam
saepe vassallus per sacramentum fideUtalis a do-
mino compelli, ut fendum, quod ab eo tenet, con-
signet, et secundum eius consignationem totum,
quod est consignatum, feudum fuisse vel fore cre-
ditur, nec volens contrarium dicere audiatur, nisi
vel beneficio minoris aetatis iuvetur, vel contra-
rium apertissimis argumentis corrigendo suum er-
rorem ostenderit. Nec enim pracsumitur ut de suo
lianc ingralitudinis causam recensendam in Kb. II, tit. xnv. alodio voluerit feudum facere, qui rem propriam
« In domo adhuc manenti , quae in capillo dicjtur etc. » addit
vassailus assaltum vel mortem vel captionem aut
gravem patrimonii iacturam contra suum dominum
fecerit vel machinatus fuerit, vel super his dominum
siuun non certioraverit, aut uxori vel nurui vel so-
rori » domini se immiscuerit, aut vicum, in quo
dominus est, fuerit aggressus per vim, aut impias
uiamis in donainum suum immiscrit vel iniecerit,
vel vitae eius veneno vel gladio insidiatus fuerit,
vel ipsum in acie sua deseruerit, vel servitium , pro
quo feudum datum est, facere recusaverit ° , aut
si delalor domini sui extiterit, et inde gravem
iacttiram sustinuerit dominus, vel si dominum in-
A Iisdem fermc rerbis uiitur Obertus de Orlo in suo iibello ad
Obertus de Orto iu lib. II, iit xxiv, et sic subsequilur:
« Porro si dominum assaiierit, vel vieum , in quo est, per vim
» aggressus fuerit, vel impias manus in personam domini
» ubicamque ingesserit , vei alias graves vel inhonestas iniu-
» rias intulerit; vel morti eius veneno vel gladio vel aliter
» insidiaius fuerit, beneficium amiltit ged non est alia
» iustior causa beneficii auferendi, quam si id, propier quod
» benelicium datum fuerit, hoc beneflcium facere recusaverit . . .
* Item si deJator domini sui extiterit, et per suam delationem
» grave dispendium eum sustinere fecorit, vel si cognoverit
» dominum inclusum , et eum, cum potuerit, aon liberavit,
» feudum perdit Itera qui dominum suum , cum quo ad
» praelium iverit, in acie periclilantem dimiscrit, benelicio
• indignum se iudicavit. » (Cf. etiam lib. I, tit. v, xvn et
xn eiusd. op.). ■
c a Non cogitur vassalras omnino, secnndum usum mediolanen-
» sem, dominum adire etservitiom ei oflerre; sed com nun-
» ciatum ei fuerit, tunc domino, sipotest, serriat. » (Contuet.
1'eudor. Mb. cod. , tit. xixvii;.
vel libellariam pro fetido consignaverit. Ceterum
si minor fncta fuerit consignatio per vassallum sa-
cramento fidelitatis coactum , quam esset in veri-
tate, nec domino nec vassallo ex hac consignatione
4 « JNou* est consuetudo Mediolani , ut de felonia aut de tnfidelitate
» pugna tlat, licet contrarium sit quod praecipit les longo-
» bardorum , ut de infidelitate pugna Gat. » (Cont. Feud. Hb. II,
tit. xxsix ).
b De causis amittendi feudi habetur constitutionis Heinrici II imp.
fragmenium inter aan. mxxxix et mlti latae (Cf. Pertz Monum.
Germ. Histor. tom. II Leg., pag.43).
c Subaudi : « haec ita tam varie fieri solent, nt per ingratitu-
» dinem , item per venditionem vel invasioaem , sictrt supra
y> drctum est, feudum amittatur. »
9 t Si aliquls habens filios » (Cod. Trivult.). « Qui clericns eltlcilur
» aut volum religionis assumit, hoc ipso fcudum amittit. »
( Contuet. Feudor. lib. II , IH. Mvi , n. 4 ).
192
Digitized by
Google
t)4g
LlBER CONSVETVDINVM
95o
aliquod praeiudicium generatur, nec dominus ex- a sive guardiae vel alterius rei. Ubi feudum est le-
cluditur , si voluerit dicere minus bene factam
consignationem, quamquam ad fidem vassalli quo-
dammodo devenerit. Ulud autem praetereundum
non extimo, quod nec vassallus contra dominum, nec
dominus contra vassallum ad testimonium dicendum
cotnpellitur, sed volens admittitur, licet a quibusdam
favore vel gratia vel alia ratione contrarium dictum
inveniatur, quod etiam aliquando patroni causa-
rum amicorum suorum favore contra iuris ordinem
ad testimonium dicendum compelluntur, quamquam,
sicut supra dictum est, rein sibi in feudum datam
uon possit vassallus vendere vel alienare citra for-
mam; alii tamen in feudum legitime potest conce-
dere totam partem , ut aliquid inde percipiat, nec
gitimum sive ordinarium et paternum, defuncto
vassallo, filii statim succedunj., nisi pacto speciali
probetur ab initio concessum, ut etiam ad fiKas
perveniret; quo casu etiam filia propter pactum sm>
cedit, deficiente tamen masculo. Si vero dubitatur
qualiler fuerit ab initio concessum, utrum ad ma-
sculos tantum vel etiam ad foeminas, de masculinis
tantuin successionibus credendum est dominum sen-
sisse, nisi manifeste contrarium probetur. Proles
enim foeminina seu foemininus sexus ad successic-
nem feudorum aspirare non debet k . Sic ergo suc-
cedit filius patri in feudo, non tamen paterfifio»,
et sic de ceteris descendentibus per mascuhnun/
sexum usque ad infinitum. Duo quoque fratres vel
contra fidelitatem facere intelligitur domini , si b tres aequaliter ad successionem patris, et eorum filii
secundum formam feudi et personae idoneae illud
assignaverit, licet contra legem Federici factum
fuerit *.
Dominus quoque totum illud, quod vassallus tenet
in feudum, alii potest vendere vel in feudum dare,
ut vassallus novo emptori respondeat, sicut priori
domino respondebat; veluti si totam curiam quis
vendiderit, in qua eius plures vassalli fuerant. Tunc
enim cum universitate vendita vassalli transennt et
novo etnptori facere fidelitatem tenentur. Hoc ila,
ubi aeque nobili sive bono venditio facta sit, alio-
quin novo emptori, secundnm nos, respondere non
cogitur, sed tantum antiquo domino respondebit B .
Sane vassallitiam curiam maiori vel aeque bono, in-
usque in infinitum veniunt. Si vero paterni vel aviti
feudi inter fratres facta sit divisio, talis regula com-
probata est, ut si omnes fratres, quotcumque nu-
mero fuerint, partem feudi sive beneficii habent,
omnes fidelitatem facere domino tenentur, et quis-
que descendens per masculinum sexum a quolibet
praemortuorum fratrum in unam partem feudi, quae
suo patri vel avo vel deinceps per divtsionem con-
tigit, succedit, a domino investituram cogitur ac-
cipere c .
Si vero uni fratri tantum feudum per divisionem
pervenerit, sicut saepe accidere videmus, ceteri
fratres , qui nullam partem sumpserint de ipso be-
neficio, a praestatione fidelitatis et receptione in-
vito vassallo, vendere non poterit. Haec ita breviter c vestiturae exonerantur; et ille solus et eius descen-
dixisse sufficiat de consuetudine civitatis.
feudis constituendis, retinendis aut amittendis et in
eorum fructibus observatur.
XXIX. Bubrica de successionibus et legatis feu-
dorum.
Restat ut de feudorum successionibus et eorum
fructibus breviter videamus. Et est sciendum, quod
feudorum aliud est paternum c , aliud non, idest
duobus fratribus de novo concessum. Ilem feudo-
rum aliud est legitimum sive ordinarium, et aliud
conditionale sive alicuius certi servitii,ut castaidiae •
A Nulli liceat feudum totum vel parlem aliquam vendere vel
» impignorare vel quoquo modo alienarc sine permissione
» illios domini , ad quem fcudnm spectare dinoscitur
» Omnes huiusmodi illicitas alienationes hactenus perpetratas
» hac praesenti sanclione cassamus et in irritum deducimus ,
» nulla temporis praescriptione impedientc Omnibus
« modis prohibemus, poena auctoritate nosira imminente, nt
» venditor et emptor, qui tam illicite contraxisse reperli fue-
» rint, feudum amittant, et ad dominum Iibere revertatur. »
( Frider. I irop. Conslilulio de iure feudor. ).
B « Mediolanenses vero irrafionabiliter considerantes dicunt, clien-
» tulum eliam totum ( feudum ) alienare posse et sine dominl
» voluntate. » ( Contuet. Feudor. lib. I , tit.xm).
c u ncnelicium patcrnum sive hereditarium intelligitur feudum
» patris vel proavi usque ad infinitum. » (Lib.feud. Append.Xl,
$3).
D Alihi « custodiae » Iegitur, sed, ut censemus, improprie. « Vt
« inter conditionalia et non conditionalia aliqua sit diflerenlia,
» dicimus quod si quis alicui dederit beneficium condilionale,
» utpote quae dantur propter babitationem, deserta habita-
» tione beneficium amittetur, et etiam cum certo constiluuntur
» servitio, non dalo servitio, non poterit retineri beneficium. »
(Jppend. lib. feud.ltt, $ 3).
Camerac vel canevae feuda pcnsilationibus oonstituebanlur
dentes masculi in supradictis dominum recognoscere
compelluntur D .
ex publico aerario sive camera persolutis, aut ex domini gaio-
pbylacio seu caneva; soldata erat praestatio quaedam annoi
et gratuita, sicque dicebalur quia plerumque in solidorum
datione consistebat , quandoqoe autem in vino et annona
(Cons. Feud.U, tit. x); guardia vero custodis castri officium
erat , gastaldia administrationis alicuius curam agenlis munos,
advocatia denique vocabatur patrocinium pro causis in curia
orandis. llacc omnia munera personalia erant. Insuper hosten-
ditiae, ut appellabatur , servitium erat « adiutorium quod fa-
» ciunt dominis Romam cum rege in hesteui pergentibus
» vassalli, qui cum eis non vadunt, v. gr. in Lombardia de
» modio xn denaiios, in theutonica terra tertiam partem
■ fruotuum, facta computatione fructuum solummodo eius anni, -
» quo hostem faciunt. » ( Consuet. Feudor. lib. II , tit xi).
* « Prolcs foeminei sexus vel ex foeroineo sexu descendens ad
» huiusmodi successionem adspirare non potest, nisi eius
' » condilionis sit feudum, vel eo pacto acquisitum. » (Cw.
Feud.Mb.Y1, tit.xi).
B Congruit ornnino haec doclrina curo iis quae habentur in tibro
feudor.j4pptnd.Ml, $ li sub tit. « patrem in feudo filii non
» succedere. » « Successionis feudi talis est natura, quod ascen-
» dentes non succedunt, v. gr. paler filio. » (/MflMib. II,
tit. L ).
c « Decedente fideli absque liberis ex se descendentibus etin
» feudum succedentibus , siquidem feudum sit communis pa-
» renlis, fratres defuncti cum filiis praemortuorum fratrum
» in stirpem succedant. » (Ibid. lib.H, lit.m). « Filiis vero
» deficientibus, vocantor primo fratres cum fratrum praemor-
» tuoram iiliis. » (Ibid.tU. xi ).
• « Omnes filii eias , qui feudum acquisierit, fidelitatem facere
» debent, roaxime si indivisum habent. Quod si feudum ex
» divisione ad unum tantum pervenerit , ille solummodo faciet
» fidelitatem. » (Con*. Feud. lib. II, tit. xxvi, $8) « Cnnl
» plures fratres vassalli paternum habent beneficium, donc*
» illud indivisum possident, una fidelitas et unum servilium
» domino fieri debet; si vero partilum fuerit, quol partes,
» tot crunt fidelitales. » (Lib. feudor. Jppend. III, J 5).
Digitized by
Google
g5i
MEDIOLAHI
95 2
Sed si uni fratrum feudum per divisionem assi- a praeter consuetuni ordineni fuerit tam ad masculos
gnatum fuerit, et alter finem fecerit de ipso feudo
non domino sed ipsi fratri; deinde si sine haerede
masculo is, qui feudum habebat, decessit, an poterit
petere feudum ille qui fecit finem, quaeritur; et
responsum est a sapientibus nostrae civitalis iam
dudum, non obstante fine quem fecit, ipsum feudum
petere posse, nisi taliter refutaverit expressim, ut
numquam ad ipsum regressum haheret, sed quasi
novum feudum apud fratrem existeret, nam tunc ex-
cluditur; sed si contigerit vassallum decedere, et is
qui succedere ei debet, sive Irater sive filius aut
alius agnatus haereditatem illius vassalli praemortui
repudiaverit, feudum tamen paternum non obstante
repudiatione obtinebit. Porro si vassallus habens
quam ad foeminas conccssum, illius success-io, defi-
cientibus demum masculis, ad foeminas perveniet,
sicut supra notavimus. At si inter agnatos defuncti
et filiam contentio emerserit, an res illa, de qua
quaeritur, fuerit feudum vel non, filia in possessione
omnium bonorum existente, Causa examinatur, et
per sacramentum masculi agnati feudum debet de-
cerni *. Quod autem dictum est, quod per agnatum
masculum feudum debet decerni, tunc locum habet,
cum inter fiiiam defuncti vassalli et agnatum quae-
stio vertitur. Secus est si ad emptorem vel ad alium
possessorem res fuerint translatae; nam tunc ad
sacramentum agnati non decurritur, nisi probaverit
illas res feudum esse. Et si foemina, ad quam feu-
unum vel plures filios feudum suum paternum et b dum per successionem vel investituram pervenerit,
antiquum domino refutavit, ut de iilo filii a do-
mino investirentur , sive ex hoc expressim vel ta-
cite fuerit actum ab initio, et investiti fuerint, uno
illorum defuncto sine filiis, non ad dominum pars
morientis redit quasi novum feudum, sed ad al-
terum fratrem vel ad proximos agnatos, non obstante
refutatione vel nova investitura, tamquam vetus et
antiquum revertitur. Idem iuris est, ut ad proximos
pertineat, si uterque sine legitimis filiis masculis
decesserit.
At si quis feudum paternum habuerit, et quatuor
relictis filiis decesserit, et uni illorum ex divisione
feudum pervenerit, deinde pluribus relictis filiis
obierit, ad unum quorum similiter per divisionem
illud in dotem marito suo dedit, illa defuncla, ma-
ritus in beneficio non succedit, sed ad dominum
(feudum) revertitur, si absque filiis decesserit, nisi in
contrarium fuerit actum in ipsa investitura ut maritus
succederet, quod raro accidit * Si vero filium aut
filiam reliquit, maritus in beneficio succedit, secun-
dum dictam proximam distinctionem , scilicet ut
prius masculi, deinde foeminae succedant. Porro si
feudum fuerit conditionale vel alicuius certi servitii,
ut guardiae sive custodiae vel alterius rei similis,
aliud prorsus in successione et alias observatur. Non
enim est locus successionis sicut in aliis, de quibus
supra dictum est, quia finito tempore, ad quod con-
cessum est, ad dominum revertitur. Si vero tempus
pervenerit, qui postmodum sine filio masculo de- c insertum non fuerit, post annum potest dominus
cessit, ad quem praedictorum illud feudum perti- illud auferre.
nebit, quaeritur ; respondemus : ad illos, qui sunt
ex illa linea proximiores, quibns omnibus deficien-
tibus, postmodum ad alios pertinebit. Ulud autem
scire oportet, quod tantum filii naturales et legi-
timi, idest qui ex legitimo matrimonio sunt pro-
creati , ad successionem feudorum perveniunt. Non
ergo adoptivi filii, sed naturales facli postea legitimi,
ad successionem feudorum accedunt A . Quid ergo
si aliquis ex ea, quae uxor esse poterat, filios substu-
lit, deinde eandem in matrimonium duxit dotalibus
instrumentis confectis , et ex ea postea alios filios
procreavit, an primi, an tantum secundi filii vel nulli
succedant, non ineleganter quaeritur. Dicimus quod
XXX. De successione feudorum et de fructibus
eorum.
De fructibus autem feudorum si ad filiam aliquo
tempore pertineant c , a nonnullis quaesitnm est ;
super qua quaestione taliter in nostra civitate ob-
tentum est et pronunciatum , ut si vassallus deces-
serit ante kalendas martii sine haerede masculo,
omnes fructus sequentis anni ex feudo provenientes
ad dominuin pertinebunt; quod si post hoc tempus
ante kalendas augusti decedat vassallus sine filio
masculo, omnes fruclus ante kalendas augusti per-
cepti ad haeredes eius pertinebunt; reliqui vero ad
dominum D .
omnes tam primi quam secundi pariter ad succes- d Si vero post hoc tempus decedat, omnes fruclus
illius anni ad haeredes eius pertinerc debent.
In summa sciendum est, quod sicut vassallus in
sionem veniunt. Haec ita vera sunt, si feudum pa-
ternum et legitimum vcl ordinarium sit; alioquin
si non ftierit patemum , sed duobus fratribus de
novo conccssum', aliud in successione illius obser-
vatur, quia uno illorum fratrum defuncto, non ad
alium fratrem pertinebit, sed ad dominum redit,
nisi per pactum speciale hoc actum fuerit , ut unus
frater alteri in beneficio succedat B . Praeterea si
k « Adoptivus filius in feudum non succedit. Naturalos filii , licct
» poslea fiant legilimi, ad successionem feudi nec soli noc cum
» aJiis admiltuntur. » (Op. praed. Iib. II, tit. xxv, § 9-11).
» « Si quis acquisiverit beneficium , et sine filio masculo mortuus
■> fuerit, et fratrem reliquerit, frater non succedat fralri, sed
» dominus babeat, nisi per investituram a domino ordinatum
>• fuerit, ut fraler succedat fratri, si morlous fuerit sinc hae-
» rede masculo, vel nisi beneiicium de communibus bonis
» fuerit emptum utriusque nomine domino sciente , si insimul
» steterint, vcl in hostem regis acquisierint. » (Cotisuet. Feudor.
lib. 1, tit. xx). Cf. etiam lib. II, tit. xn, et in append. capit I
Ugonis de Gambolato.
A Cf. lib. II, tit. XXVI, $ 1. Contuet. Feudor.
B <t Si foemina habens beneficium moriatur, nullo modo succedit
» in beneficium maritus, nisi specialiter investilus fuerit. Et si
» ipsa foemina filios dimiserit, dicunt quidam filios non de-
» bere succedere in beneficium malris, nisi specialiter sit
» diclum, vcl investili fuerint, quia secundum usum regni
» proprie beneficium vocatur paternum non matcrnum. •
(Consuet. Feudor. lib. I, tit. xv).
0 « perveniant » (Cod. Trivult.).
b Eadem docentur iu Consuttud. Feudor. lib. II, til. xxvm , 5 3.
Digitized by
Google
9 53
LIBER CONSVETVDINVM
954
pluribus duuiino astringilur, de quibus supra dictuin a
est, et in anliquis consuetudinibus feudi invenitur,
ita et domiuus vassallo in niultis casibus tenetur.
In primis ut vassallo possessionem rei, quae est
feudum et de qua inveslitus fuit, tradat*. Item ut
Consules quoque reipublicae sive potestas, qui
pro temporibus fuerit, in concione singulis annis
banna et blasma et Consuetudines consulum nego-
tiatorum consueverunt et debent confirmare.
Item commune Mediolani consulibus negotiatorum
vassallum de suo recto feudo investiat, postquam in praedis et contestationibus et stratis inquirendis
iUiuu vassallum esse constiterit , licet dominus al- et in nundinis et aliis rebus, sicut consuevit, debet
leget vassallum causam ingratitudinis commisisse, providere. Sed nec consules negotiatorum intelli-
propter quam feudum debet amittere.
Item et vassallo, cui feudum est datum et per
sententiam evictum, denuntiatione de defendendo
legitime interposita, aliam rem aeque bonam, sicut
illa erat, quae fuerat evicta, recompenset, ut illam
in feudum teneat.
gantur esse officiales communis Mediolani, nec im-
pediantur quin possint consulatum communis vel
iustitiae vel aliud officium civitatis Mediolani habere.
Istas praeterea Consuetudines suas servant con-
sules negotiatorum et servari praecipiunt, ut nullus
passum falsum vel cordam falsam vel iniqua pondera
Haec ita, si constiterit vel per confessionem do- sive falsa habeat vel iilis utatur, et qui contrafecerit,
mini vel per probalionem legitimam rem a vassallo b sol. sex componat eis, quotiescumque contrafecisse
evictam in feudo datam fuisse ■. Sed nec testimo- haec inventus fuerit. Passus falsus sive corda falsa
nium contra suum vassallum dominus dicere cogitur. intelliguntur, quae non inveniuntur iusta ad men-
Amplius dominus suo vassallo tenetur et in plu- suram petrae de Pischaria K Pensa vero falsa cre-
ribus astrictus est, puta ut ei, si opus fuerit, in sua ditur, quae non est de bronzo vel aurichalco seu
guerra et aliis necessitatibus subveniat, adeo qui- aere sive ferro.
dem ut si grande facinus erga suum yassalluro do- Libra vero iusta intelligitur quae est onciarum
minus coramiserit °, dormiendo forle cum eiusuxore viginti et octo, vel usque ad denarios sex plus et
vel filia vel sorore, dominium directum, quod penes
«lominum remansit, amittat, et a vinculo fidelitatis,
qua vussallus fuerat astrictus, liberatur.
XXXI. De Consuetudinibus communis Mediolani
servandis.
Dictum est supra de Consuetudinibus civilium
cuusarum et criminalium et de Consuetudinibus feu-
dorum, quae iu huc civitate servantur. Verum quia c
negotiatores et eorum consuJes speciales Consue-
tudines suas habent, quae in nostra civitate antiquis
temporibus et novis observantur, eliam illas in hoc
opere comprehendere necesse est. "Videamus ergo
quae sint.
In primis sciendum est, quod concordia facta in-
ter commune Mediolani et consules negotiatorum D
lirma et illibata debeat permanere.
a « Investitura facta et fidelitale subsecuta, omni modo cogatur
» dominus investitum in vacuam possessionem mittere; quod
» si diflerat, omnem ulilitatem ei praestabit. » (Op. praed.
lib. II, tit VII).
B « Generaliter verum est in fcudis dominos de eviclionibus te-
» neri. At si quis sciens invcstituram altcrius beneOcii acqui-
» sierit, eo cviclo, nullam adversus dominum vassallmn actio-
» nem baberc dicimus , quoniam io acquirendo malam babuit J
» Tidem. » [Libr. feudor. append. III , $ 8).
"0 « Si dominus contra vassallum apcrtam feloniam fecerit,
» quidam dicunt ex omni felonia , qua vassailus feudo privatur,
» et dominus proprietate privetur. Alii non nisi ex magna fe-
» lonia , aiiis ex nulla. Sed prior senteotia mihi placet etc. »
(Op. praed. lib. II, tit. XLVJI. Cf. etiam hac de re, tit. XXVI,
5 s-7). '
D Concordia baec illa fuisse videtur, quae per civitatis praetorem
aona mccnv Alberlum de Via alta procurata fuit, ut ex bac
sententia ab eo prolata apparet: « In nomine Domini. Ego
» Ubertus de Vialta polestas Mediolani, super discordiis, que
» erant inler capitaneos et valvassores Mediolani et eorum
» partem ex una parte , et alteram partem iiiorum qui dicuntur
» de Mola, et iilornm qui dicunlur de Credentia, pro se et
» popuio Mediolani et su» parte, pro bono pacis cl concordie
» sic iubeo obscrvari: item dico, iubeo et staiuo perpetuo fir-
•> miter observari, qnod rcgimen comunis Mediolani tam co- ■
» roiinis quam iustitie comuniter cligatur per parles predicla-,
» cxcepto quia iubeo et slatuo , quod clectio facla conspluin
> comunis eligatur iustitie pro anno primo venluro, et potcslas
duos minus, et non ultra. Media vero libra on-
ciarum quatuordecim sit bona usque ad denarios
qualuor plus et duos minus, et non ultra.
Libra vero subtilis unciarum duodecim sit bona
usque ad denarios tres plus et duos minus, et non
ultra. Media vero libra unciarum sex sit bona usque
ad denarios duos plus et minus unum, et non nltra.
Item praecipiunt consules negotiatorum », ut
» illius anni firma permaneat. Item statno quod consiliam comu-
» nis eligatur et sit per medietatem perpetuo. Item statuo quod
» electio consulum negotiatorum fiat per negotiatores, et in
» quolibet consulatu sint tres de una parte et tres de alteraet
» unus iudex , qui ab ipso consuiatu eligatur suo arbitrio. Item
» statuo quod consules vel rectores teneantur imponcre bladom
» viilis et burghis comitatus Mediolani more solito, nec possit
» remitti nisi pro incendio, tempestate aut guasto ab inimicis
» facto proptQr guerram. Item statno quod officiales non pos-
» sint addi nec minui ut supra , nisi cum voluntate dictarom
» partium. Item statuo quod bannum sive banna qmngenli li-
» brarum datum sive dala in publfca contione occasione regi-
» minis faciendi in anno proximo venturo, Gaspari Mencrotio,
» Gulielmo Burro iudici, Rainerio Cotta, Jacobo de la Turre,
» Gulielmo Pusterla et Gnidoni Pusterla, et scripta perOttaoem
» Cappam, sit el siut irrita et cassa, et ipsis bannis absqoe
» damno et datione aliqua eximantur. Item statuo si quod
» capitulum vel capituli reperirentur contrarium vel eontraria
» buic concordie, sit et sint cassum et cassa. Suprascripl»
_ » omnia , ut scripta sunt , iubeo , statuo et ordino perpeluo
» inviolabilitcr observari. Millcsimo ducentesimo quinlodecimo,
» indictione tertia,, die martis, terlio calendas janoarii, Me-
» diolani, in caminata bospitii suprascripti potestatis, coram
» Oddone Pluxono, Bigono de la Porta, Airoldo de la Porta
» testibus* rogatis. '»
« iuxta mensuram petrae etc. » (Cod.Jmbros.) Prope palaliumoom-
munis, vulgo Broletum, erant nundinae piscium, a quibus iuxta
Galvaneum Flammam noroen sumpsit porta orientalis ipsius
palatii. lbi lapis, in quo insculptae erant mensurae, in merca-
tionibus exercendis adhibendae et a stalutis praescriptae. Ab
ipso mercatu via nomcn mutuata est Pescaria vecehia, nunc
delenda. Hunc rudem neglectumque lapidem testatur suis die-
bus extitisse ac vidisse cl. FutoagaUius soio defixmn in foro
Mercatorom ante aolam dictam ie' Pamgaroli, w qua civitat»
statata el acta servabantur (Vicmde di Nitano, pag. 110).
Coosules duodccim numerantur a Corio anno mclxxii publicae rei
administraitdae pracpositi, aliiquo eclo ex mcrcatoroni albo
delecti , quoram ofticium erat mercatorias mensuras poudera-
quc inspicere et curare; quod iudicali nomine exigenduro csscl,
Digitized by
Google
9 55
MEDIOLANI
956
nullus det falsam mensuram nec pensam falsam, a
et qui contrafecerit , componat solidos sex.
Item praecipiunt per sacramentum omnibus illis
hominibus, qui vendunt carnem siccam, oleum,
piperem et consimilia ad pensam vel ad mensuram,
ut de hinc in antea non habeant ab aliqua parte
staterae vel baranciae aliquam rem, supra quam
aliqua pars baranciae possit apponi vel appodiari;
sed ipsas barancias rectas et iustas et aequales, et
brachiolos et cordas baranciae aequales habeant et
teneant, sine aliqua re ab aliqua parte baranciae.
Item quod nihil, ut supra dictum est, apponatur
vel appositum sit ab aliqua parte baranciae, sive
sit banchum, supra quod vendunt, sive cassieta, sive
aliqua alia res, et praedictam poenam solvere te-
netur quilibet pro qualibet vice , qua inventus fuerit b libra dantur.
contra hoc fecisse.
Insuper praecipiunt consules negotiatorum , ut
predicti bancharii * sinant emptori res , quas emit ,
ponere supra quam partem baranciae voluerit in
prima vice et secunda, si iterum pensare voluerit,
et nullus vetet passum nuntiis consulum negotiato-
rum. Et quicumque contra praedicta fecerit, su-
prascriptam poenam soldorum sex componat. ■
Item praecipiunt, ut nullus bancharius teneat
pensam aliquam ab una oncia supra, nisi fuerit de
bronzo, aurichalco, aere vel ferro. Et qui contrafe-
cerit, componat solidos sex tertiolorum, quoties
contra hoc fecisse inventus fuerit.
XXXII. Rubrica de rippis *.
Restat ut videamus de rippis et earum varietate
et quantitate, quae in nostra civitate dantur et au-
feruntur.
In primis de panno de colore denarii quatuor de
poenasqae bannorum, blasphemiarum et alia id genus in aera-
rium referre ; quin et mercatorum commerciorumque securitati
consulere , utve facilia tutaque forent itinera providere. Eorum
cuique merces librarum septem terliolorum quotannis repen-
debatur (HUt. di Mil., eap. 138).
Consules mercatorum anno mclixii Mediolani existentes
eorumque oflkia recenset Galvaneus Flamma : « Consule» mer-
» catorum, ait, fuerunt Cerredonus de Hermenulfis, Petrus de
» Aliate, Amizonus de Collionibus, Guiscardus de Gysulfis,
» Olderandus de Medicis, Paganus Bisatus, Aliprandus Murigia,
» Jacobus Pernisia. Et fuit factus unus canevarius , et fuit sa-
» larium omni anno cuilibet consuli tibras vm tertiolorum.
» Eorum officium fuit videre passus et mensuras pannorum et
» pondera monetarum , si erant secundum mensuras sculplas
» in marmore in Pischaria , et exigere iudicaturas teslamen-
» torum et banna illorum, qui blasfemant oeum, et providere
» de stratis et pontibus, et quod mercatores possent ire sccuri
» ultra montes. Et ego audivi a quodam priore provintiali Or-
» dinis Carmelitarum, qui dictus est fratcr de Blava,
» quod primi mercatores, qui iverunt ultra montes pro emendis
» pannis de ultramonte et pro emenda lana subtili, fuerunt
» Petrus de la Blava el Jordanus de la Flamma. » (Chron.mai.
ad ann.).
a Negotiatores merces saas nedum in tabernis, verum etiam super
abachis in viis forisque civitatis vendere solebant, et praeci-
pue ubi maior esset populi frequentia; in mercatu piscium
aliisque locis eas mensas affuisse evincimur ex tribus hisce
documenlis :
• In nomine Domini anno anativilate eius mccxiii, octavo dio
» roensis ianuarii, ind. i. Vendidit et tradidit ad proprium vel
» ad libellum sine aiiquo ficto prestando Airoldus, qui dicitur
» de Segrate, civitatis Mediolani domino Ugoni.qui dicilur Preal-
» lono, archipresbitero decumanorum etprimicerio ferule Mo-
» diolani, nomine et ad partem suprascripte fernle, nominative
» stallum unum sive bancum unum, quod est subter Pescariam c
• suprascripte civitalis, pro pretio ab eodem domino primicerio
» nomine suprascripte ferule accepto argcnti den. bon. imperial.
» libr. novem minus sol. quinque, ut confessus fuit dictus Arioldus,
» omni occasione non numerate pecunie remota, et quod stal-
• lum fuit quondam Pasagii, qui dicebatur Piscatoris de Mon-
> tefortis; coheret eiamane etsero via sive accesium, a me-
» ridie Artuxii de Medda a monte Ambrosii Mantelli; et quod
» stallum est brachia tres, et si plus vel minus fuerit predictum
» siailam, infra predictas coherentias in hac veuditione per-
» maneat ; eo tenore ut amodo usque in perpetnum suprascri-
» ptus primicerius habere et tenere etc. et posuit fideiussorem
» Briottum, qui dicitur Scutarius, suprascripte civitatis. Actum
» Mediolani.
» Sign. f man. suprascriptorum Airoldi venditoris et Briotti
» fideiussoris, qoi hanc cartam fieri rogaverunt.
» Signa f f manuum Petri Prestinarii et Uanrichett Teuto-
• nici testium.
» Ego BeJIotus, qui dicor de Plaza, notarios ac missus domini
Otfonis imp. tradidi et rogatus scripsi. »
(Ex atitogr. olim apud Piimicrrium maiorem Mediol.).
In testamento ab Cberto presbytero ecclesiae s. Calinierii
condito, hic mensam unam tubtus cooperhu eidem ecclesiae
perdonat; ubinam vero tales porticus fuerint, non apparet,
cum eiusmodi edificia tunc frequentissima Mediolani fuissent :
« . . . Et ideo ego, qui supra presbiter Ubertus, volo et iudico
» et per istud meum iudicatum confirmo „ . ut statim post
» meum decessum habeat ecclesia predicta sancti Kalimarii
» staUum unum cum bancho uno, quod habere visus rfnm in
» predicta civitate subtus cohopertus, et qnod stallum emi a
» Petro Cultixio, et de quo sive pro quo stallo et bancho de-
» beat Ambroxius de Migloe offitialis dicte ecclesie fieri fa-
» cere pro remedio et mercede anime mee annuale unum
» etc •
(Chart. xtv aug. uccxtti tn arch. Primicerii maiorit Med.).
Rursus mensae in foro piscium consistentis babetur memoria
in altero presbyteri Amizonis testamento, ecclesiae s. Theclae
pie legatae, ita tamen ut ex eius redditu quotannis annuale
officium pro anima sua fiat :
« Anno Dominice Incarnationis millexlmo centeximo nona-
» geximo septimo, tertiodecimo kal. yanuarias, iridictione prima.
» Coram iudice et testibus, qai subter Ieguntor, et presentibus
» et consentientihus et etiam parabolam dantibus domino Zuf-
» fone preposito ecclesie beate Tegle , et Iobane et Ambroxio
» eiusdem ranonice presbiteris, ego in Dei nomine presbiter
» Amizo ipsius ecclesie sancte Tegle , qui dkor Collionus ,
» volo et ordino, seu per istud meum iodicatum confirmo, ut
» statim post meum obitum habeat ipsa ecclesia seu canonica
» s. Tegle seu prebendarii ipsius ecclesie, qui modo sunt et qui
» pro tempore erunt, illud bancum qood habeo ex meo patri-
» monio subtus Pisrariam, et quod tenetur per Orivettum et
» fratrem, ibi ubi pisces venduntur, ita tamen ut ex fictoipsius
» banci teneantur prebendarii seu canonici iaradicte ecelesie
» dare omni anno sol. decem et octo tertiolorum pro meo
» annuali faciendo primicerio ferule Mediolani ad partem ipsius
» ferule. Quia sic decrevit mea bona voluntas pro remedio
» et mercede anime mee. Actum in snprascripta eivilate.
» Signa ttttt nianaum suprascripti presbiteri Amizonis, qui
» hanc cartam iudicati ut supra fieri rogavit, et suprasoripto-
» rum preposili et presbiterorum ut supra.
» Interfuerunt Crollavesta Hostiarius, et Tohaones Bonus
» Mezomus, et lohannes Beltrami et Aprilis de Marhano et
» Iohanuinus de Poltiano atque Lanfrancos custos prefate ec-
» clesie s. Tegle testes.
» Ego Amaldus de Turricha notarius ac missus domini
» Henrici imperatoris rogatus scripsi. •
(Chart. xx decembr. ucxcvn olim in tabulario
Primicerii maioris' Med.J.
Ripae nomine veniebat vectigal, quod pro mercationibus in urben»
invehendis pensitabatur. Ejusmodi vectigalia in pedemontana re-
gione ac praecipue in urbe Astae mercimonio tunc temporis dedi-
tissima revae vocabantur. In conventione inita inter Novariam ac
Vercellas cirea portorium super Ticinora amnem a transeun-
tibus persolvendum a. mccxxxh statutum est: « quod homines
» Novarie nullum novum pedagiom vel conditium vel rivam
» imponant vel auferant comuni vel hominibos Vercellarum
» vel eius dixtrictus etc. » (Bitc. II , p. 104 in tabut. Municip.
Vercell.). Aliquando ripa dicta est salarium iodici pro lata sen-
tentia debitum , cuius quantitas fuit alicubi imperialium" duo-
decim sen solidi unius pro qualibet libra, de qua ageretur
causa.
Digitized by
Google
957
De mJurcha argenti * imperialis unus. <
De uncia awi imperiatts unus.
Dc pipere et iacenso et cera imperiales septem
et medius pro centenario.
De opera varia * denarii quataor pro wnaqua-
que libra.
De unoqtteque pelloto «oniki imperiales 11.
De croxinis c ceopertt» denarii rv pfo libra.
De baldineUis * et cancvaeii» denarii iv pro libra.
De coniliis, qui nort sunt laborati, denarii iv pro
libra.
De oleo et carne et forraagio et songia denarii iv
pro centeaario.
De cumino B imperialis unus pro centenario.
De pellibus agninis crudis impefiales vi pro
centenario.
De galleto imperialis 1 pro centenario.
De pannis de Curais et Monciaschis F imperia-
les rv pro petia.
De pannis Insulanis * denarii quatuor pro petia.
De acia H imperiales rv de libra.
Denarii xh pro quolibet equo.
De quolibet fustaneo itnperialis unus.
De seta imperiales rv de libra.
De osbergiis et panzeriis denarii iv pro iibra.
De coramine imperiales iv pro libra.
De pellibus et pellotis tam laboratis quam non
laboratis denarii iv pro libra '.
a Marcam argenti memerat epistota circa ami. ncitv Alberto
Sammae canonico scripta a fratre soo O. thesaurario, quam beic
describimus: « O. Chniliarc* A. fratri dttecto ia melins semper
» proficere. Cam absentis louge positi aniroos pro parenlibus
» et amicis infortonia thnens, et eoram prospera scire cupiens
» varie affligatur; summopere carum videtur, ut scripto vel
'» viva voce de eis prospera nuncientur. Inde est, quod tibi
■ de statn nostro aliqua scribere curavi ; mater nostra , fratres
» et uxores et filii eorum et nos cum eis, Deo gratias, bene
» valemus. Philippinus tamen dw infirmatos fuit, ideoque eum
» ad te mittere non potuimos, sed nunc Dei gratia convaiuit.
» Confratres tni canonici sani sunt. Duas marcas argenti in iin
» frusta divisas per negotiatorem B. de Znrla tibi transmitto.
» Minimnm frastum una uncia; aiiad aliquantalum maius duas
» uncias et dknidiam babet, tercium maius secuodo 11 11 un-
» cias; quartom maius aliis marcam habet et dimidiam un-
» ciam. Quoroodo te faabeas, mihi rescribere non graveris. L.
» si tecum est, magnam curam habeas. Saluto I. Canem et G.
» et socios et amicos nostros. Salutat te et Joh. Canem do-
» minus Anselmus de Rodo. B. salutat presbiler sancti
» Johanis et mater et seror. » ( Charta in areh. canon,
t. Amhrot. Mediol.J.
b Idest de pellibus sciuri variegati.
c Croxina erat vestis pellibus confecta vel subsuta. Frequentissi- <
mmn ea tempeslate peilium mercimoniam peractum fuisse ,
quarum usus erat longe commonior, quo nunc sit, ex eo
coniicimus, qood earum forum speciale erat prope cathedra-
lem ecclesiam, nl nos docet tabula venditionis praedii in vico
Concoretio existcntis a Guilelmo e Sexto actae in Ardericum e
Cantio; in ea enim legimus: « Actum in suprascripta civitate
» Mediolani, in mercato pelliarum salvaticarum ante ecclesiam
» beate Marie yemalis. » (Chart. xr nov. uccxr.x m Bibl.
AmbrotJ.
d Tela linea pro linteis conficiendis.
e Cyminum sive cominum.
F Nempe de pannis Novocomi vel Modoetiae confectis.
a Fortasse in Insoia s. Jobannis in Lario laco fabricatis.
H Linum netom potios qoam securis intelligi hac voce videlur.
1 Praestat boc loco varias vestium speeies describere, nee non
aliarom supellectilium et sacerdotalium indumentorum , qnae
omnia Ariprandus presbyter ecclesiae s. Mariae Pedonis in
testamento suo Petro nepoti suo et ecclesiae ipsi legat:
« Anno Dominice Incaroationis milleximo centexinw sexage-
» ximo sexto, decimo kal. ianuarii, ind. xv. Ego in Dei nomine
LIBBR CONSVETTDINVM
958
Praeterea praecipiunt consuies negotiatormu, q UOa
negotiator non debeat merrsurare neque pensare nisi
ad passwon * vel ad passos consulum negotiatortm
» Ariprandus presbiter , qui fui officialis ecclesie s . Marie
» Podoni et magister cbori Mediol. ecclesie, qai profesas som
» lege vitere romamt, volo et indico seu per istnd menmiudi-
» catum confirmo, nt presenti die et hora post meum decei-
» sum habeat suprascripta ecclesia s. Marie Podonis omoei
»res llas territorias in loeo et fondo Magniag» ete. . . . ]| m
» iodico suprascriyto Petro nepoti manstracam onam valpiaaa
» meliorem, et cappam meam et culcitrem meam etplumacimn
» et xoratam et Untiolos et coopertorium meom Ct rolo
» ut alia culeitrix, qoattt habet ipse Petras, daveniat eomam
» ipsius ecclesie s. Marie , et Iego ipsi ecclesie s. Marie fo-
» donis planetam meam palii post meum decessum, et Pelrino
» de Garlate paradeHam mernn meHorem ete Gl voloef
» iudico, ut dispendram obseqaii mei fiat de illo pirialle neo
» quod emi de meis denariis, et etiam suprascripta mea legau
» scilicet presbiteri Guidonis et monasterir novi et suprascripte
» Samaritane et pre Goidonis et uagistri Arselmi et sipr*-
» scripti abbatis s. Ambrosii et monachis , ut supra legitur
» solvantur et dentur ex ipso pivialle meo. Item dooo pre-
» sentialiter Girardo clerico , qui dkftur TaDia , pilRziooom
» raeum et parduellum desuper, quem pertabam. Et hoe sciatur,
» quod suprascripti otnnes denarii a me legati ut sopra sunt
» tertiolorum mediolanensium pro remedio el mercede aninie
» mee. Quia sic decrevit mea bona voluntas. Actum in rasa
» sancti Syri ad Vepram, utri mode habitat suprascriptus sa-
» eerdos Ariprandus cum suprascripto nepete soe lutbitat. •
Sequontur nomina Ariprandi et testium, nec nen tabelKonom.
(Ex apogr. taee. xrn in areh. eanon. t. Jatorot.).
Aliarum muliebrium vestram beie meabo habeler et cate-
nulae , quas Oltarocca et Adraxfna pessidebant, enoneiato uniut
crostinae pretio in quraquaginta solidis et manitrutai in aliis
solidis decem, et catenulae in aliis viginti:
« Anno Dominice Incarn. milleximo centeximo septaageximo
» tertio, octavo kal. aprilis, mdic. sexta. Constat nos Albertooi
» et lohanem germanos filios quondam Ambroxii qui dkebatur
» Greganus, et Oltaroccam coniugem ipsios Alberti, et Adra-
» xinam coniugem ipsius lohanis de burgo porte vercellioe
» civitatis Mediolani , qui professi samus lege vivere Leogo-
» bardorum, nobis predictis Oltaroece et Adraxine eonsctitien-
» tibus predictis Alberto et lohane maritis nostris, ot asolet
» et ut legis habet auctoritas ete qood accepimus iusimol
» ad te Firino filio quondam Ambroxii , qui dicehatar Taberoa,
» libras septuaginta etc. . . . pro petiis duabos campornm iuris
» nostrornm , iacenlibus prope braidam, que voeator de Mon-
» ziascis etc. . .
» Signa tttt « na n- pr e< " c * oru ro Alberti et Iohanis germano-
» rnm, et Oltarocce et Adraxine iugalium , qui bane cartam
» venditionis nt supra fieri rogaverunt: et suprascripte Oltarocca
» et Adraxina ibi professe faerunt, qnod ipse bene suntsecure
» de totis suis fadervris super aliis rebus snprascriptonrm Al-
» berti et Iohanis virornm soorum, scilicet ipsa Oltarocca de
» libris viginti tertiolorum Mediolani, inter quas soldi qmaqua-
» ginta snnt de croxina una sua vendita per soldos qoadra-
» ginta, et pilicione uno suo vendito per soldos decem; et
» ipsa Adraxina de libris sex et media tertioloram Mediolani,
» inter quas soldi vigirrti snnt de cadertella nna sna vendita
» per soldos viginti, unaqoaque super rebas sui mariti; et etiam
» ipse renvnciaverunt omni iuri in ipotbecarum, in qnod ipse
» babebant in suprascriptis petiis daabus campornm. »
Seqnuntor nomina parentom et testium et tabellienis.
(Charl. in arch. canon. t. Jmbr. Mel).
Croxinae , muliebris fortasse vesth species, dari solebant
more iongobardico seo donarf in actis dooationum dons-
toribos, si eas recipientes mulieres essent; idem fiebat in
manstrucis, altera virilium et peilicearom vestinm species;
qua traditione donatns largitori qoodammodo pretinm tradebat
rei donatae, ceu pignos et confiraiationem acceptl mnneris.
Hoins traditionis exemplom adest in charta mense iannarii
a. mcxlvi confecta et in arohivo eanonicorum s. Ambrosii ser-
vata, qoa « Girardos et Andreas germani, qoi diconlur Cnlica,
» de suburbio poiie verceline Mediolani finem et refntaciooem
» fecerunt in Martino presbitero ac preposito canoniee beati
» Ambrosii. . . . de terre petia ona, qood est sedimen reiacente
» ad cassinas de Biffis et insoper in eadem fine stare et
» permanere debent, et quidem ad banc confirmandam finem
» acceperont ipsi germani ab ipsis scilicet Martino preposito
» et Ugone exinde argenti denarioram bonorom libras tres et
» solidos sex , et laonachil mansrrucam unaro. »
* Passum censemus foisse cubitum longitodinis duodecim unciartim
Digitized by
Google
9^9 MEDIOLA.NI
prout ad colderiam de Pischaria signati et mensu- a
rati sunt ibi in lapide, et nisi ad pensam vel
stateram consulum negotiatorum , secundum quod
pensae et librae ordinatae sunt.
Item quod nullus negotiator debeat velare pensam
vel passos suos nunciis consulum mercatorum ,
quando ipsi nuncii circhent * si falsae sint pensae
vel passi vel staterae vel baranciae : et qui contra-
fecerit, poenam soldorum sex, prout ordinatum est,
solvat.
Forma siquidem sacramenti praestiti ab illis, qui
hanc compilationem fecerunt , de quo sacramento
superius ab initio huius operis mentionem fecimus ,
talis est :
In nomine Domini. Sacramentum illorum qui
debent inquirere et in scriptis redigere vel redigi
facere usantias, quae observari debent: « Iuro ego ad
sancta Dei Evangelia, quod Consuetudines omnes
huius civitatis, quae debebunt observari, bona fide
et sine fraude, secundum quod credidero vel pu-
tavero melius pertinere communi utilitati civitatis
Mediolani et eius iurisdictionis et hominum iuris-
dictionis Mediolani, inquiram diligenter, et eas
omnes in scriptis redigam vel redigi faciam , et eas
potestati Mediolani scriptas dabo vel dari faciain.
Item omnem usantiam vel usantias seu Consuetu-
» Nempe « quando ipii mmcii inqoirant etc. »
960
dines, quam vel quas maior pars sociorum meorura
inquisiverint et elegerint, ego eam vel eas cum eis
eligam , et cum eis de ea vel de eis, in quam et in
quas maior pars sociorum meorum concordaverint,
consentiam et non contradicam ; et illa et illae
Consuetudines , quam et quas maior pars eorum,
qui electi sunt ad inquirendas usancias, elegerint,
valeat et teneat et firma sit. Et si quae alia prae-
cepta mihi per potestatem vel eius nuncium facta
fuerint super hoc facto, illa tenere observareque
faciam ad terminum vel ad terminos per potestatem
Mediolani iniunctos ; salva concordia facta per do-
minum Ubertum de Vidalta * potestatem Mediolani
inter capitaneos et valvassores et suam partem , et
Mottam et Credentiam el populum Mediolani, et
salvo sacramento potestatis ».
Explic.it liber Consuetudinuin in nomine Domini
nostri Iesu Christi, factus et compositus de anno Do-
mini currente mccxvi, quo anno compilatae fuerunt.
Seu de Via alta placenlinam, qui fuit Mediolani praetor an. mccxiv,
et eius concordiae auctor fnit iam a nobis nuper descriptae.
Eum prudenti consilio virum tradit Tristanos Calchus et pu-
blicao quietis fautorem; nam ut contentionum causam tolleret,
quae inter patres et plebem, hoc est inlsr capitaneos valvas-
soresque et Motam et Credentiam oriebantur, sanxit ut orbani
magistratus, pari deinceps numero utrimque crearenlur, et
coramunes dignitates publicaque munera haberentur. (Hitt.
Pair. lib. XIII, pag. 871). Knilera testator rhilippi Beetae Chro-
nicon in lib. IV, cap. v.
123
Digitized by
Google
ADDEND A
Nonnallas aiiimadversiones heic adiicere liceat, quae licet soo
loco ponendae essent, tamen in promptu non erant ; nec ideo omit-
tendae , cum magni sint momenti et ad aliqnorum harom Consne-
tndinum locorum explicationem aptissimae. Et primo
Quoad Prooemium (col. 860, not. B) snbiicimus non ex lolinio
tantum, sed etiam ex nonnullis chartis integrum vernmque nomen
nos ipsos hausisse inrisperilornm, qui Consuetudinum collectioni ad-
laborarunt.Nam Gnifredotus Grassellus domo Mediolano et ex nobili
familia in patria sua consnl anno mcxcvi extitit, ut eruitur ex sen-
tentia v die martii illiusanni lata, in tabulario Basilicae s. Iohannis
Modoeliae exstante, atque a Frisio ac lulinio edita. Idem lanuae
praetor ac dominus a. mccii fnit, ut teslantur illius urbis Jnnalia,
lib. IV.
Anricum seu Henricum e Marliano interfuisse legimus sententiae
kalendis iuniis a. mclxxxvii a consnle et iudice Guilelmo Calzagrisia
prolatae, ac in sequenti cap. i, not B, col. 869 exscriptae, nec non
alteri sententiae diei ix februarii mcxcv in tabulario canoniconim
s. Ambrosii servatae, rursnmque in alia sententia ipse adest die xxx
decembris mccv edita, cuius habebatur olim exemplum apud Pri-
micerium maiorem ecclesiae mediolanensis , enmqne sequenti
a. mccxxix consulem iustitiae civitas nostra habuit.
Albertum e Marliano consulem recenset sententia kalendis aprilis
a. mccv lata, ipseque iam a. mcxcvi iustitiae consnlatu functus
fueraL
Arnaldum sive Arnoldum de Bombellis iudicem, qui a. hcxcix
consulatum iustitiae obtinuit, referunt sententiae xxx die decembris
illius anni, xx aprilis mcc ac ix octobris mccvi prolatae.
Gaspar Menclotius a. mcxcvi consul reipublicae nominatur in
conventione pacis et concordiae per Ubertum de Vialta civitatis
praetorem a. mcciiv inter nobiles et plebem compositae, in nota
ad seq. cap. xxxi, col. 953 legenda.
Otbonem de Orlo iudicem recensent sententia xxx die aprilis
mccxvii data, et tabula donationis xxv aprilis mccxxxix confecta.
Consul reipublicae roediolanensis fuit a. mccxxvi.
Monachum de Villa a. mcxcvii et mccii iustitiae consulem habui-
mus , et subscriptum videmus in charta xix decembris mcxci olim
in tabulario monasterii s. Augustini in Porta Nova exstante.
Mussone Salario iustitiae consnle a. mcc civitas nostra gavisa est.
Vicecomes e Rezolio conyanguineus fortasse Guilelmi mediola-
nensis archipraesulis a. mccxli vita functi , index et consul est in
sententia xxxi decembris mccix , et quadriennio post reipublicae
consulatum obtinuit.
Petrus iudex, qui libellum scripsit De utibus fori mediolanenrit
malo fato deperditum, fortasse ille « Petrus iudex qni dicitur de Mar-
liano » censendus, qui sententiae a Passaguerra prolatae a. mclxxvh,
vi kal. septembres, in cap. xxn, col. 918 et seq. hamm Consue-
tudinum relatae subscripsi».
Denique Anselmus de Sexto et ipse non semel m chartis occorrit;
ex. gr. in sententia pridie kal. ianuarias a. mclxxx edita ab Bov
prando iudice, quam ad cap. xxiv, col. 935, not » referimns; sed
Retrotum Leonardum aut Lanfrancum nullibi invenire fas fuit, nec
ullam eius notitiam ex veleribos monaaentis iunrire.
Ad cap. i De iudiciis civilibus, col. 86 1, not. *
En quomodo possessio taedialis a consulibus ex inre munkipili
daretur , ut eruitur ex praecepto die xiv maii a. mccxx edito:
• In nomine Domini. Dom. lacobus de Merate consnl MedioUii
• statuit et decrevit Petrum de Fossato fore inducendnm in pos-
• sessionem de peciis decem, que continentur in libello, etde
» quibns terris dictus Petrus erat in causa cum Ambrosio et Mar-
» tino, qui dicuntur Andree, qui nominaverat dominom in iudicio
• dom. prepositum de s. Ambrosio , et qui dom. prepositns caril
» pro eis coram ipso consule et iudicium in se suscepiL Qnam pos-
» sessionem dictus consul statuit esse dandam , quoniam dietas
» Petrus erat in causa cum illis Ambrosio et Martino et cnm ipso
» preposito sub ipso consule, et etiam libellus porrectos erat, et
• non venerant ad terminum statutam nec aliquispro eis, nttedio
» affecti veniant responsuri. Prima quarum petiaram (erre , de
» qnibus, ut supra legitur, possessio data est, campos est ad No-
» vellnra de foris etc., et que omnes terre iacent in territorio de
• loco Ossonna. Actom in consulatu Mediolani •-
Sequuntur subscriptiones testium et trium consulmn ac tabel-
lionis.
(Ex auth. in tabuL Canon. t. Mbrot ).
Qaomodo vero quis in banno praeteriisse declararetur, ideoqoe
bonornm suorum possessio ex iure adimi ei posset, probat haee,
quam in medium proferimns, sententia lata xviu die decembris,
a. mcclii:
« Dom. Martinus Campanns consul iastitie Mediolani ex officio
» sni consalatas statait et decrevit dom. prepositam de Vicomer-
» cato et capitalum de Vicomercato fore inducendum in possessio-
• nem omnium bonorum Obizonis de Xandro sive de Xardo, et
» Zucbe et Stepbani , qui dicuntur de Xandro sive de Xardo de loco
» Rozanelio usque ad sommam debiti sui, quod dicunt esselibrar
» quinquaginta tertioL, quam possessionem dictus consul statui
» esse dandam, quoniam in eorum banno preterito preteriu son ,
» ut apparet per exemplum banni; ita tamen nt tedio affecti venian
» responsuri. Actum in consulata Mediolani ».
Sequuntur nomina teslium et subscriptiones duorum consulum
ac tabellionis. ,
(Ex aulh. oHm m arth. Canon. ■
Digitized by
Google
q63
A.DDENDA
964
Ad cap. xvi, De verborum obligationibus ,
col. 892, not. *.
Alterins cautionis sive satisdationis exemplum, quae de iudiciis
•ervandis praestabatur a quolibet pro alterutro litigantium, habetur
»ub diversa forma in hac sententia:
« In consolatu comonis Mediolani , presentibus Mirano fil. Guar-
» nerii de Foco, et Aiolfoco fil. Arnaboldi de Busti de civitate
» Mediolani, et Unrico fil. ser Cadi Fantis de loco Casourezo coram
» dom. Redulfo de la Cruce consule iustitie Medlolani, et eo ap-
» probante caverunt quisqoe in solidum lacobus Anrocbus et Un-
» ricus Anrocbus ambo civitatis Mediolani in manum ser Anzifredi
» de Camenago sindici canonice s. Ambrosii nomine et ex parte
» illios canonice pro Primo, qui stat ad caxinas de Anrochis, in
» causa quam habet ipse ser Anzifredos nomine illius canonice
• actor cum iamscripto Primo de rato babendo et iudicato solvendo,
• obligando omnia sua bona pignori, ita ut quisque eorum conve-
• niri possil etc. ». ,
(Bx auth. xm maii uccxxi in arch. Canon. 1. Ambroi. Mediol.).
Ad cap. xxi De praescriptionibus , col. 914» not. ■.
Pes Liprandus nunc aequivalet mensure metr. 0,433, itemque
veteri ticinensi perticae respondebat; legimus enim in cbarta a.
■clxxxiv mense iunio scripta ac in Ambrosianae Basilicae tabulario
condita: < hec predicta terra est mensurata ad perticam
» papiensem , scilicet ad pedem Liprandi, qui est designatus intus
» campanile s. luliani de suprascripto loco Vjgonzone ». Hac de re
scribit Galv. Flamma : « Bcdiens Papiam (Liutprandus rex) pedem
» in iapide marmoreo sculpiri fecit , et generales mensuras insti-
» tuit » (Chrom. mai. cap. dlxii ).
Ad cap. xxit De servitutibus , col. 919, not. *.
Ad rem hanc aedificiorum super veteres nrbis muros exstructorum
a privatis civibns attinet, ut censemus, sententia haec maximi sane
momenti, uipote consuetudinem de servitutibus pnblicis aliquantum
declarans :
« Dom. lacobns Pistus in concordia dominorura lohanis Zavatarii,
» Vicecoroitis de Rezolo , Pagani de Buxolo , Ariprandi Ferrarii
» atque Alberti de Lampugniano sociorum eius, qui constitoti sunt
i> a dom. Pace de Menervio polestate Mediolani super cognitione
» pecunie et bannorum comnnis , et soper cosnitione casarum et
» terragiorum, et super cognilione ficti seu annue prestationis
» ipsarum casarum et ipsorum terragiorum et super aliis diversis,
» absolvit Ottobellum Pollam de porta Vercellina, habito superhoc
» plorinm sapientum conscilio, a prestatione (icti, quod petebatur
» pro comuni eidem pro domo una, quam tenet iuxta terragium
» apud portam porte Vercelline inter ipsam portam et portam
» Iovis , que ei fnerat locata anno currente mccxiv per canevarios
» et procurstores , nt in actis comanis reperilur, et quod fictum
» petebatur eidem de toto tempore preterito a die illius locationis
» infra; et si denarii vel pignora exinde data sunt, debent reddi
» et restitui eidem, et si manulevatio facta cst, cassnm esse, etsi
» bannum exinde datum est , debere canzelari pronunciavit , quo-
» niam roperitnr ab illa localione fore recessom tempore dom.
• Brunasii Porche, nec reperitur poslea locationcm de ea domo
» factam esse: eo salvo quod nullura Gat preiudicium comonl ex
» hac sententia seu ex hac absolutione in dominio vel in posses-
• sesswne vel in locatione amodo facienda , vel in faciendo spazare,
» si comtmi plaeueriL Actum iu civitate Mediolani super paltatium
» novum dom. Archiepiscopi ».
Post testes et praedictorum ministrorum subscriptiones
« Ego Ambrosius fil. q. dom. Obizonis Cutice, qui sto in Platea
» grande, notarius constitutus huic officio interfui et scripsi ».
(Charta XX dccembr. mccxxii in arch. Can. *. Ambroi.).
Colligendum est ex hucusque recitatis domuum super eiusmodi
raurnm exstrnctarum proprietatem sibi comraunitatem reservasse
et retintiisse, vel eam ex pactione aliqua cum civibus inila rursus
obtinuisse , qui postmodum illis utebanlur locationis vel emphiteu-
ticae praestationis titulo; et officium ad huiusmodi res agendas
constitutom fuisse. Nec reticendum est antiquitos imperatores do-
miniuro et proprielatem moeninm sive murorum civitatum sibi
adscivesse, quam singulis casibus alicui postulanti aut fidelibus
suis perdonabant, ut videre est in privilegio a Guidone Italiae rege
die xx decembris ncccLxxxviu dato Anselmo mediolanensi archie-
piscopo, qui illura deprecatus fuerat * quatenus cuidam archipre-
• sbytero sno AupaMo nomine per munificentiae nostrae praeceptum
• (ipsa verba regis proferimus) dignaremur concedere quamdam
» terrulam reipublicae nostrae xxiv tabolis mensoratam adhaeren-
» temqae dvraui eras atque muro mediolanensis urbis intrinsccu*
» haud longe sitam praetaxati arcbipresbjteri domo, et quasdam
< turres , quibus subiacet pratum, quod Aredei vocatur, ita scilicet
» praefato Aupaldo ad iamdictum murum civitatis proprietario iure
» accedere et in eo aediiicare facere in longitudine xl pedum,
» nostra sibi exhibita liberalitate etc. »; quae omnia Guido impe-
rator petenti ex dono concedit (Ch. in arch. Canon. Cathedr. Novar.).
Similes donationes in aliis etiam locis factas ex antiquis monu-
mentis conspkimus.
Ad cap. xxiv De oneribus, districtis et conditionibus,
col. 922 , b, c.
Quoad ea, quae in boc capilulo edisseruntnr de usibus olim
obtinentibus in refectione castrornm , excubiis vigiliisque ac aliis
huiusmodi praestationibns realibus et personalibus, non praetereat
lector sententiam hanc raaximi faciendam die xvn iulii anno
mccxxix latam, quae ad litteram hac de re hunc Consuetudinum
locum, utpote legis adhuc servandae, refert:
« In consulato Mediolani. Cum questio verteretur coram dom.
» Arnoldo de Modoetia consule iustitie Mediolani de lite, que ver-
» tebatur inter Zanebellum Longum sindicum monasterii Aurone
> nomine illius monasterii actorem ex una parte , et ex altera
» Dominicum de Aqua de loco Cixano, et peteret ipse Zanebellus
» quatinus dictus Dominicus se distringat tamquam distringabilis-
» per dictum monasterium, et ea qne ad districtum pertinent et
» in faciendo consistunt, et ab bis, que in non faciendo conststunt ,
» abstineat, quoniam districtum et honor ipsius loci et horainum
» ipsius loci dicti monasterii est, ad ipsumque monasterium per-
» tinet et spectat, et spetialiter qua petit ut castrum, quod est in
» loco Cixano , refiitiat et murum castri et fossttum , et porte-
» narium ponat et guaitam et scaraguaitam et fossatum circa
» villam, et portas et clavaturas ferras in villa et castro faciat et
• teneat et babeat, et in castro incastellet et incanevet, et ut pon-
« dera et staderas et mensuras a predicto monasterio persolvat,
» et ut nullas convenientias vel talias de cetero in ipsistoeis faciat
» sine conscientia dom. abbatisse et monasterii vel suorum gastal-
» dionura , et ut consules vel camparios vel alios officiales in eo
» loco non instituat , set dictara abbatissam vel aliam , que suo
» tempore fuerit, hoc facere permittat, et ut vocatus ad presen-
» tiam dom. abbatisse vel gastaldionum monasterii veniat, et causas
» sub ipsa dom. abbatissa vel gastaldis suis faciat in ipso loco el
» eius territorio et alibi ubicumque in civitate Mediolani et eius
» iurisdictione, et ut ad arbitrum causa lillgandi non eat, et ut
» oves et animalia de ipso loco expellat, exceptis bnbus aratoriis
» et vachis et porcis et asinis , ita tamen ne porci extra villam
» vadant, et exceptis equis masculis et mulis et capra pro neces-
» silate alicuius infantis , cuius mater lacte careat. Ipse dom. Ar-
» noldus consul visis rationibus et allegationibos utriusque partis,
» et habito sociornm suorura et aliorum iurisperitorura consilio,
» talem in scriptis protulit sententiam partibus presentibus. In
» noroine Domini : supcr predicta petitione condempnaraus pre-
» dictum Dorainicum , iurante dicta dom. abbalissa vel alia ydonea
» persona, quod predictus Dominicus non est civis mediolanensis
» natus ex veteri prosapia civitatis Mediolani vel per contitauom
» habitarulum sui vel suorum; et sic iinita est causa. Actum ut
» supra etc. • . (Ex auth. olim in monasl. t. August. Mediol ).
De convenientiis sive conventionibus ac raultiformi subditorum
obligatione agitur in subiecto documenlo vi die octobris, a. mcxcvii
confecto, quod nonnullas continct notitias ac consuetudines tracta-
tionem hanc abunde declarantes ; in eo enim contrahentium pars
subiectionem suam profitetur , ac exinde munera et officia ex ea
obligatione manantia implere et debitam pecuniam solvere proreittit :
■ In nomine Domini, etc. Confessi et protestati foerunt bene
• Marlinatius et Frota et Nigrinus et Guazkis frater eius et Mar-
» tinus et Franciscus filius suus, et com eis Fanotus de s. Maria
» de Monte , oranes scampnarios de s Maria de Montc debcre facere
» iustitiam per omnia omnibus hominibus , qoi ex illi» scampnariis
» querellam dom. arcbipresbitero detolermt, et se habitantes in
» monte debere dare mendantiara vel bannum dom. archipresbi-
» tero de tribns causis, si offenderent, scilicet de adulterio, periuriis
» et bomicidio, sicot les precipit, et convenientias ullas sine con-
» silio vel consensu dom. archipresbiteri vei sni missi facere non
» debere, et de convenientiis undecim denariorum dom. archipre-
• sbiterum sex denarios habere debere, et scampnarios quiuqoe
» fodrum regale se debere dare iamdicto domino; et confessi fuerunt
» omnes legationes, que erunt necessarie fieri pro utilitate ecclesie,
» se debere facere secundnm voluntatem archipresbiteri ad cibos
• et potus ecclesie , et qulnqne scampnarios debere prospicere
» ecclesiam et altare et sacerdotem , et colligere centuralia ab of-
» ferta, quociens necesse ftierit sive erit; alii quinque scampnarn
» debent adhivaro et auxilium prestare canevario in caneva secun-
» dum voluntatem canevarii, et omnes decem seampnarios ad
121
Digitized by
Google
965
ADDLINDA
»66
» ccclesiam refficiendam ct ad casas refficiendas et ad omne opus
» faciendmn; pretcrea adraurum pro mamiale deberc laborare ad
• cibos et potus tamen ccclesie , et prcterea ad canovam Zagnii
• retficiendum , de qua non tenentur; et in nmni die totius anni
» unus illorum decem dchet portare duas situlas aque dom. arcbi-
» presbitero, et quisque eorum decem scampnariorura in quolibet
• pasto, quod datur varixiensibus clericis, collum unum aque et fas-
• sum unum lignorum ad coquinam debere deferre et consignare.
» In altera parte unusquisque illorum decem per annos Iriginta unum
> ligna annuatim debere portare ad coquinam, et debere portare
» duo calderia a burgo Varisii ad montem et a monte ad burgum
» reportare , quociens archipresbiter facit pastum iamdictis clericis;
» et inter tres illorum debent pistare paniei sicut contingit
» pro unoquoque pasto, et portare pro singulo pasto decem fassa
» filicum , et unumquemque illorum decem debere portare lignum
• unum magnom in festo Nalalis et aliud in festo Epiphanie, et omnes
» in simul debere portare partera dom. archipresbilero votorum ,
• scilicet medietalem, et confessi fuerunt se debere dare decem
» predarios ad secandum pratum donicum, et debere portare et
» consignare totum illud fenum, et si de fossato decime mediola-
» ncnsis pars imposita fucrit ecclesie , se omnes ad expensas ec-
» clesie ad faciendum debere ire; et bis in anno debere aptare
» viam Montis arbitrio domini, et singulum illorum decem debere
» dare diclo dom. archipresbitero sextarios duos avene et deuarios
» octo et sextarium unum parvum furmenti omni festo die IXatalis,
• et debere omnes ire pro acquirendis piscibns, qui fuerint neces-
» sarii ad pasta que dantur clericis de Varisio, et portare arbitrio
» domini; et in Pentecoste debere implere fontes et prospiccre
» fontes et presbiterum; et unumquemque illorum decem scam-
» pnariorum, cum vcndiderint porcum unum, pro unoquoque porco
i> quem vendiderint, debere se dare dom. archipresbitero denarios
» sox , et si occidcrint , debere se dare lombros et essam , quia
» dom. archipresbiter dat eis paseulum , et nullum de scaropnariis
» debere facere ullam negociacionem a muro castellano infra
» versus ecclexiam, nisi de pane, et pro singula taberna debere
» dari dom. archipresbitero den. scx, et de illis tabcrnis que fient
» in copcrto , den. octo. Et sic predicti scampnarii fuerunt contenti
» habitando in predicto monte se deberc facere predicta omnia,
» et sic hanc cartara fleri rogaveranl e(c. »
(Ex apogr. olim in (abul. ecclcs. collcg. 1'arisii).
Ex boc documenlo dicti scnmnarii crant qui mensas sivc scamna
et tabernas in monte et propo ecclesiam teucbant ad merces suas
vendendas, in nonnullis archipresbitero obnoxii eidemque tribula
realia et personalia praestantes. Eiusmodi tabernarii eo loco eliam
nunc morantur, et saec. xir Mediolani specialem societatem con-
stituebant.
Ad idem cap., col. 923, not. D .
Pauilo evidentius declarare videtur quid sit guadiam bischitiare
sequens petitio , quam ex charta die iv decembris a. mccliv con-
scripta depromimns:
• Petit dom. Ugo de Setara mediolanensis ecclesie cimiliarcba
» nomine ipsius ecclcsie et suo et cuiusque in solidum, cui ecclesie
» spectat et pertinet bonor et districtus loci de Arsizate, qnatenus
» lobannes de Borrezio de eodem loco sibi det et solvat solidos
» decem tertiol. in una parte, et soi. viginti tertiol. in una parte,
• et sol. quadraginla-to alia, quos denarios eidem dom. cimiliarche
» dare et solvere dcbet et tenetur, quia primo, secundo et tertio
» sprevit precepta predicti doro. cimiliarche noraine ipsius ec-
• clesie facta in eo quod precepit quod iuraret sequellam consu-
• lum illius loci, et id non fecit, sed sprovit et contempsit. Item
• nt sibi det et solvat libras novem tertiol., scilicet solidos sexaginia
» tertiol. pro qaalibet vice de tribus vicibus, quibus dictns dom.
• cimiliarcba poslulavit ab eo guadiam, quam ipse bischitiavit etc. »
(Ex auth. olim in arch. ordinar. Ecclcs. Mediol.J.
lnsuper ad candera rera pcrlinet alterum hoc forense documen-
tum, antiquitatum mediolanensium non mediocrem cxplicationem
afferens:
« In consulatu Mediolani. Sententiam protulit Astnlfus Cotta
» consul Mediolani et cum eo Ubertus de Scxto similiter consul
» socius eius, de lite que vertebatur inter dom. Tarsillam abbalis-
» sam monasterii Oroni per suum missum Ugonem Capcllum fil.
» Guifredotti Capelli , et ex altera parte Petrum camparium dc
» Blanzago, qui habilat in Inco Buisio. Lis talis erat. Postulabat
» predictus Ugo nominc supiMScripte dom. abbatisse , quatinus
» iamdictus Petrus daret cidem dom. abbatisse suadiam proplcr
» offensain, quam forit faciendo fossatum in acccssio caslri ipsius
. loci de Blanzago , quo itor ad ipsum castrum, ct contra illorum
» voluntatem, ad quos specialilcr pcrtinet , et ronlra volunlatcm
» gaslaldi cxprcssam. E contra prediclus Pctnis islum fossatuni
» se fecissc non dilTilcns, offensam laracn ob hoc prcdicte dominc
» se fprisse inlitians, quia super suo fcceral , eo quod dicebal
» ipsura accessiura suura esse , quod pars adversa inlitiabatur et
» etiam dicebat suprascriptus Petrus, quod inde querimonia oon
» eral deposila penes ipsam doraiaam, ideoque ipsam guadiam dare
» debere penitus negabat ratione etiam domicilii, quod habebat in
» loco Buixio, qui locus non cst de eius districlo, sed ad eam
• dandam non teneri aiebat. Ad hec soprascriptus Ugo pro jpsa
» domina dicebat consuetudinem suprascripti loci Blanzagi talem
» esse, ut quicumque suprascripti loei pro terra qnam habel in
» isto loco, offensam fecerit, licet domicilium alibi habuerit, te-
» neatur tamen guadiam dare suprascripte domine, et qnod ipsnm
» accessium ad alium spectaret , liquido probavit testibos. u» et
• aliis visis et audilis, alegationibus quoque utriusque partis dili-
» genter inspectis, suprascriptus Astulfus suprascriptum Pelrsm
» per sententiara condempnavit, ut guadiam prefate domine pre-
» staret. Et sic finita est causa etc. »
(Ch. xix decembr. ncxct «n arch. olim momui.
s. August. in P. N. Mediol.).
Ad cap. xxvui. De forma sacramenti fidetitaiis,
col. 947 a :
De consultatione in re feudorum habetur baec, quam descri-
bimus, tabula die xx maii a. mccxxxix confecta:
■< In nomine Domiui etc. Cum olim Landulfus filius q. Nepotis
» Rubei civitatis Mediolani teneret ipse et sui antecessores titnlo
» veleris et legalis feudi pro dominis Alberto filio q. Guilelmi de
» Porta Romana, et Guillclmo fil. q. Rugerii de Porta Romana,
» et facobo fil. q. lohannis de Porta Romana et eorum maioribm
» quamdam petiam terre , que «onsoevit esse vinea, io qna sont
» quedam heddiffltia, iacentem prope fossatum comunis Mediolani,
» ubi dicilur ad clussam , cui est vel esse consuevit a mane efc.,
» et ipsara vendidisset parabola et consensu ipsorom dominoram
» Guidoni de Subinago per omnia , ut in quodam publico illios
» venditionis continetur instrumento ab infrascripto Gratiano Man-
» ganatore notario hodic tradito; et obillam parabolam datameb
» consultare tenerenlnr, idrirco dicti Landnlfus et Nepos eios filins
» eius parabola et mandato datum ct consultationem in ipsos dom.
» lacobura recipientem suo nomine et fratris pro dimidia, et in
» ipsos Guilelmura recipientem suo noroine et fratris, et Albertnm
» pro alia diraidia recipientes de domibos duabus cum earom
» hedifficiis et cum parte curtis et portici et porte et cnm accessio
» eundi ad puleura et ad portam per omnia sicot eis pertinet et
» tenent et tenere consueverunt , iacentibus in vicinia Piscine
» Albei, cui est a mane via sive pasquarium s. Alexandri, a meridie
» curlis comonis de Rubeis, a monte via quantecumque ille
» domus inveniri potuerint, in hac presenti maneant consolta-
» tione , etc. Et. ibidem statim facta illa consultatione , nf snpra
» legitur , predicti domini de Porta Romana iamscripto modo et
» nomine illos Landulfum et JVepotem eius fiUum nomine gentilis
» et legalis et vetustissimi feudi investiverunt, recepta ab eis, nl
» dixerunt, fidelitate, qoam vasallus facere debet sois dominis.
» Actum Mediolani in domo illorum de Sobinago etc •
(Chart. in arch. monast. t. Mariae Pfroiir MM.j.
Ad idem cap., col. 949, not.
Quae castaldii in fcudis iura ac officia essent, quodqae eios
iuramentum in ipsis assumendis, clare deraonstrat haec charti
die xin febr. a. mccxlvhi scripta et nunc primum ex integro edita:
« In canonica de Modoctia, in claustro illius ecclesie presentibi»
» Iacobo etc. teslibus, et ibi presentibos dominis Ansebno de Mar-
» Iiano etc. omnibus canonicis ecclesie s. lobanis de Modoetia
» consentientibus. Dom. Ardericus de Sorexina modoetiensis ec-
>• clesie archiprcsbiler cum baculo uno quem tenebat in manibos,
» noraine modoetiensis ecclesie investivit AdeUonum fil. q. P eln
» de Fossato de loco Crcmella de villicatu seu gastaldatico loci et
» caslellancie ct corie de Cremella ct de omnibus que perunent
» ad villic atum seu gastaldaticum ; inter que sunt tenere caosas
» nomine ipsius modoetiensis ecclesie et precipere et definire et
» roditus colligere ct doraos et res ct fructus ipsius ecclesie go-
>• bernare ot omnia alia facerc, que ad viUicatum seu gasUldaUcuni
» pcrtinent el pertinere consueverunL Unde ibidem dictus Adel-
» ionus promisit obligando orania sua bona pignori quod ad hono-
» rem Dei et modoetiensis ecclesie bona fide sine fraude regere
>. et faceret omnia , que predictum villiaticum seu gastaldaticmn
» pertincnt, et quod bona fide defendct et manotenebit iora, res
» modoetiensis ecclesie, et quod redilns et fructus bona fide collige
» et servabit, et de eis rationem plenam reddet illis, ad quos per-
>• tinebit per tempora. Et sic ibidem tacUs sacrosanclis cvangem
<> inravil supradicta omnia faccre et adimplere bona fide sme frau ,
. et quod erit fidelis domino archipresbitero et canonicw
Digitized by
Google
9^7
ADDENDA
968
ecclesie et possessionibus et iaribus pertineotibns ad ipsam eccle-
siam de Modoetia, et qood per se non fraudabit nec diminuet,
nec erit io consilium nec in adiutorium nec in consensum qnod
aliqnis minnat vel frandet iura, res, honores pertinentes ipsi
ecclesie, archipresbitero et canonicis et ecclesie modoetiensi.
Et si presenserit aliquo modo quod aliquis defraudaret vel de-
ciperet ecclesiam in aliquo suo iure vel honore, quod omnibus
viribus prohibebit, et conantibus prohibere consilium et auxiliom
prestabit; et si non poterit prohibere, infra octo dies postquam
pervenerit ad aures eius , hoc indicabit dom. archipresbitero et
capitulo illius ecclesie ; et qaod aodiet et observabit omnia pre-
cepta, que archipresbiter vel canonici illius ecclesie per tem-
pora ei fecerint pertinentia ad utilitatem et honorem illius cc-
clesie et archipresbiteri et canonicorum etc. »
(Ex auth. in areh. Batil. t. loh. Modoet).
Ad cap. xxxn, De Rippis, col. 957, not. *.
Pretium tunc temporis in mercalionibus consuetum auri argcn-
tique exhibet brevis haec historica notitia maximi mehercule fa-
cienda oeconomica ratione:
« Mccxxvi, die sabbati, sexto kal. madii. Domnus Ardengns de
» Vicecomitibus huius monasterii sacrista ad honorem Dei et san-
» ctorum martirum Gervasii et Protasii et gloriosi confessoris sancti
> Ambrosii sanctam crucem argenteam et auratam fecit incipi et
» die sancti Cristofori flniri, in qua ipse de proprio suo fecit ap-
» poni unam marcham et duas nncias et dimidiam argenti quod
» emit pretio sex librarum tertiolornm, preter aliod argentnm, in
» quo iemme sunt impresse , quod foit de veteri cruce , et emit
» similiter pondus octo denariomm auri, pro quo solvit decem et
» octo solidos imperialium, et in qua cruce sont imposite reliquie
» infrascripte , etc.
» Eodem anno memoratns domnos Ardengus factos foit abbas
» in festo beatorom martirum Grisanti et Darie , et eodem anno
» fecit fieri ianuam s. Remigii seu voltam que est ante eandem
» ianuam ».
(Ex eod. Decretal. in Bibl. Canon. 1. jimbrot.
Mediol).
Digitized by
Google
969
97°
GVIDONIS TABERNAE
CARMEN ELEGIACVM
DE DECIMIS
Solvuntur deciuiae tantum de parte coloni,
Pro domini parte portio nulla datur.
Sed si praestetur fictum , deducitur illud ;
Fructibus ex reliquis lege cavente datur.
Sic Mediolani lex dicit, sic probat usus,
Pars ex quindenis partibus una datur.
Si dominus per se fundos agrosque laboret,
Tunc quoque de totis fructibus illa datur.
In campis grossum petitur vel curte coloni ,
Quo solvat hoc dominus eligit ille locum.
Si semel elegit, non plus mutare licebit
Anno quo petiit, nec variare potest.
Panicusque maius et millia dantur in aede,
Gratibus atque nuces, qui colit arva, dabit.
Torcular ad vinum tinis persolvitur illud,
Sic vini decima saepe pelita fuit.
Quae fere de blado dixi, servantur in omni
Semine rurali, qui serit arva colens.
Sunt quidam fructus qui non decimantur, ut veccae,
Burgora cum vicia, nec niochus herba bovum.
Hoc cur contingat, summa ratione probalur,
Pinguescunt agros talia sala quia.
Fortior est ratio, nam talia semina nulli
Sunt hominum viclus, sint licet esca bovum.
Haec ita sunt vera, si praedia pinguia reddant
Et fundos; aliter hoc patientur onus.
Agni sunt nati.' decimae solvuntur eorum ,
De suiculis simile; non ita dantur equi.
Pfam pro pollegro tantum datur imperialis,
Eiusdem vitulus conditionis erit.
Redditur haec ratio: nascuntur talia raro;
Sic fit: pro decima parvula summa datur.
Nascitur agnus? ubi decimae praestantur, ibidem
Concipitur, sed ubi non deciinantur ibi.
Quae modo de vitulis et equis suiculisque notavi,
Ex asinis, haedulis esse notata scias.
Si quadragesima fetus nascuntur oviles,
Nutriri Paschae tempus ad usque solent;
Sed si post Pascha, mensem servantur ad unum,
Agnorum decimam tunc decimator habet.
Nec pira nec ceresa veniunt ad ius decimandi,
Quae si vendantur, tunc preciumque venit.
Sunt alii fructus eiusdem conditionis,
Quae supra dixi, tunc repetita placent.
Accidit hoc ideo, quia non servantur ut illi,
Quorum principio mentio facta fuit.
Herbaque nec foenum, nemorum nec ligua nec ova,
Nec pulli decimae sustinuere iugum.
Caseus et lana nec Iac nunquam decimantur,
Agnos pro decima suflicit esse datos.
Sed dulcis mellis decimam praestare tenemur,
Et cerae certe nec minuuntur apes.
Nec venatores nec qui piscantur in undis,
Ex his quae capiunt, nulla tributa dabunt.
De precio mercis mercator non oneratur,
Nummos distractae suscipit ille rei;
Suscipit in totum decimam nec solvere debet,
Nam genus hoc hominum non gravat istud odus.
Sed diversimode decimae praestantur, ut usus
Approbat, in multis lege fatente locis.
Tunc varie varioque modo solvuntur et illae,
Usu servato, qui solet esse locis.
Non facit expensas, decimas qui colligit ullas,
Absque datis nummis suscipit ille suum.
Hic non praescribit decimam qui praestat, at ille
Qui recipit decimam, tempore tutus erit.
Si duo de decima contendant, denique vincit
Is, qui legali tempore legit eam.
Cum iuramento decimae saepissime dantur,
Si placet actori quod sibi dentur ita.
Percipiet decimam collector de tribus annis,
Si iuret quod non ille recepit eam.
Haec lex Ambrosii testatur, sic probat usus,
In dandis decimis hi tenuere modi.
Omisi quaedam quae nostra lege notantur,
Pauca tamen satis est ista notasse modo.
Si quis forte velit condentis carmina nomen
Scire, recognoscat, Guido Taberna fuit *.
* De Guidone Taberna nulla nobis superfuit memoria, nec io re-
publioa litterarura aliud, praeter boc carmen, aelati nostrae
traditum ab ipso fuit ; sed multo plura in poetica facullate
scriptorem hunc mediolanensem elaborasse Pbil. Argelau»
ceoset, et non infimo, ut in hoc carmine, stylo, si scriptori»
aetas inspiciatur, ideoque inter primae notae auctores recen-
sendum.
Digitized by
Google
97'
INDEX CAPITVLORVM
I. De iudiciis civilibus col. 861
II. Si personali actione quis conveniatur 864
III. Si aliquis in blasmo praeterierit > ib.
IV. Quando de crimine civiliter agitur » 871
V. Quando de crimine agitur criminaliter . . . » ib.
VI. De poena occupantis possessionem alicuius
propria auctoritate » 872
VII. Rubrica generalis de contractibus • ib.
vhl. De re paterna luenda 873
IX. De cautione quam tenetur dare venditor pro
evictione » 875
X. De venditione rerum mobilium » 877
XI. De venditione animalium » ib.
XII. De locatione et conductione 879
XIII. De societatibus et sociis et de socedis...» 887
XIV. De commodato » 889
XV. De mutuo 890
XVI. De verborum obligationibus » 892
XVII. De actione quae in rem de quarta agitur . » 894
XVIII. De sponsalitiis Rubrica 897
XIX. Rubricadeultimisvoluntatibusdefunctorum» 900
XX. Rubrica de pugnis et in quibus casibus
flant • 905
XXI. Rubrica de praescriptionibus, quae in nostra
civitate servantur :col. 911
XXII. Rubrica de servitutibus et aquaeductibus et
de iure molendinorum et aliis multis..» 914
XXIII. Rubrica de iure molendinorum 919
XXIV. Rubrica de oneribus et districtis et condi-
tionibus • 921
XXV. Rubrica de decimis » 925
XXVI. De tutelis Rubrica 936
XXVII. Rubrica de feudis » 938
XXVIII. De forma sacramenti fldelitatis 943
XXIX. Rubrica de successionibus et legatis feudo-
rum • 949
XXX. De successione feudorum et fruclibus eo-
rum » 952
XXXI. De Consuetudiuibus communis Mediolani ser-
vandis 953
XXXII. Rubrica de rippis » 956
Addend» • 961
De Decimis - Carmen Elegiacum Guidonis Ta-
bernae 970
Digifized by
Google
Digitized by
Google
STATVTA IVRISDICTIONVM
MEDIOLANI
195
Digitized by
Google
Digitized by
Google
977
ANTONIVS CERYTI
■ . ; ' ■ ' • ' : ' . i ' . '.;>.•..••.
LECTORI BENEVOLO '
.),. .:; . ■ . •:. ,. ••,:,•• .•; .. .■'-•:••-:..,: ■ ; jv< :•,>••• :• ■ "ik/M •■; •>].-.; . ..
/;>: m . ! o ."!•, . ' : :!! ;..■•• ■:/.! •. '{£•;! »; r.;'-*. : .n> i! • r/ .'!!: ■.".!" V
• ■ ... - • f ■ . r
r :,. , i.. . • P - . •: r. „:•> . : •; • .;•..•; :;: ]••:•• ..; i ( .u..isir :::•
r. ,' , i ;:«;■■ • ,;in ; !.;•."'':; ;•.'••:•• 1 7. >!.!''• ' . '< • '.■'•.;!<•, i:> ': -!. : •
i;> : ii'h.u'' • .i •!•>!. « < ■■ : • Jfi; ' ' • ' - i ?>ir '•; ,. >/i>.'..; '"..•: il :«'. ; ",(iL>i\ >
••••-,» ■■ '••... ; > r *r- • ! . : . '■ ' 1 ' i •:*; ' ' • ,'--- • ' •' . »i '••' ' . <■«■-<•' • « » '.'"')
;;h, . '••:. : ' , ■ ^:-:.; ' ; ' • ' ' ' <•' '^t'^ ^rly^
•u.;!:.- . .,. : '< - .'//.'.:■ ,< • ::• .... ' :n.'i '•' ' ' •' ' :, « '"••' :!<.''* i ! "> < *»
• iii- • . i r •
-!.■•; • . • .. .. .. ..; .• : , •;•:::: : :.i ••• : ^.:v,i ;,.•..,■; ./.;.;: >
Post Mediolanensium CIohsvettdinym ; pro^ulgatibnem f ^uibus prima
municipalium scriptarum legum collefctib coriititit, quamvis. re vera certa
Statutorum iante eas latorum memoria ac reliquiae supersiht (a) , ridnnullae
inteetae sunt in civile maiorum nostrprum, fegimen immutationes, quae
ad« publieuin conamodum aut quaerenduin aiit retinendum aptiores pu-
tarentur, et ex recnperata palria-e Jibertate et vitae usu ducerentuV*
quo: illud consequutum qst, ut paullatim saeculo xm cuiqbe civiiini
propria ac arhitraria legum professio, quae diu bbtinuerat, abplita ftferit)
ipsumqne ius romanum municipali. cederet magis novis mdribus cousen-
taneo, et frequens illa Statutorum silva succreverh saepe instaurata, lan>
quam consueta civilium rerum moderatrix, aevo nobis propiore tandem
radicitus succisa, quae inextricabilibus decretorum suffulta surculk in
dies succrescentibus , iitibusque dirimendis non semel inepta, plus in^
commodi quam utilitatis in. expediendis agendisve negotiis plerumque a&
ferebat» Etenim, ut de Statutis tantum sermo hoc # loco sit, saeculd ipso
tertiodecimo , imo paucis exactis post praedictarum Corisuetitdinum coV-
lectionem annis, nonnulla nova conscripta sunt iura, nempe a. mocxxix
et mccxxxiii , praecipue ad tumultuantium novatorum arrogantiam com*
pescendam, prohibendamque civium emigrationem extra civitatis ius aut
ad inimicorum loca , reipublicae praefecturam Bonaccursio Porta brixil^nsi
et Oldrado e Trexeno laudensi agentibus. Rursus in sacra D. Theclae
(a) Cf. Consuetud. Mediol. cap. XII. De local. et conducl.; Galv. Flammam in Chron.mai. bap. DCCCXXI, DGCCXXH, DCCCXCV;
Gabriel. Verrium in op. De orig. et progr. inr. Mediol. cap. II; Bern. Corium et Trist Calchum passim.
H6
Digitized by
97»
cathedrali aede populi comitia coacta suiil aurio - mccxlvii, cum Martinus
Turrianus praeesset civibus in urbe primum locum sortitus, ac sequenti,
ut novae salubresque leges rogarentur conderenturque, Gonrado e Con-
cesio urbis praetore^ quas Bern. Corius ac Tristanus Calchus in suis'
historiis W singulatim recensent, meritoque pro temporum illorum ne-
cessitate publicae rei atque optimae gubernalionis fulcimenta appellant.
Nec circa illius saeculi dimidium a legibus adaugendis (b) , etiam ad morum
emendationem publicique aerarii iura tuenda sancitis, intermissum est,
quas factiosa animorum excitatio exposcebat; abierat enim populus in
discordias studiaque conlraria, atque respublica intestinis motibus concussa
ac perturbata ex nonnullorum ambitione dominandique libidine miser-
rime dissolvenda, delendaque prorsus libertas videbatur, donec ad per-
petuas simultates sedandas utraque plebis et optimatum pars in publicae
rei administrationem simul incubuit, anno nempe mcclxxii, cum nonnullae
civiles poenalesque sanctiones in blasphemos, nefarios ac segetum distra-
ctores constitutae sunt, diutius ctiam an ipo6terum senvataej - i
Verum. ne lector ex , prolixa- Statutorum huiusmodi, reeensibhe. niuiio
taedio laboret (licet sapientissimas patrum leges ignorare vel posfthahere
probrosum iniuriosumque sit), ea praetermittam, quae de lcgibus irostm
auno mcccxxx in generali urbis procerutri concilib edictis ohroridgrapbi
tradunt, atque ad emendationem transiliam anno mcccxlviii peractam,
LucMno Viceeomite civitatis dominante. Coriipertissimum enim est, tonc
indictis populi comitiis decreta esse atque mandata Statuta in posteruni
servanda; sed perficiendae emendationis. voto aut necessitate aiia triennali
sdentio ea Princeps pressit, nec illorum texttis aliquod npbis vestigium
surierfuit. Id evidenler patet ex ipso Statutorum prooemio, quae postea
arino mgccli, Iohanne . Viceeoxnite Luchini pTaembrtui fratre Mediolani ar*
chiepiscopo ac dominoy noviter correcta lafca sunt ; sed rie haec quidem
recens emendatio a sapientibus viris rerum agendarum peritia claris ac
reipublicae gloriam e\. utilitatem quaerentibus perfecta ad nos irsqUe per-
Venit, praeter iJIud prooeniium Slatuloruui colleetioni eo anno penactae
praemissum, quo edocemur ius illud tanla maturitate dispositum castiga-
tumque, suffragio popuJi firmatum atque ex antiquis Consuetudinibus
profluens octo constilisse partibus sive libris , quorum nomina erant « iu-
» risdictionum , maleficiorum , civilium , extraordinariorum , victualium ,
(a) Histor. di MU. ad ann.; Hist. Palr., pag. 303.
(b) Cf. Coriimi et Trist. Calchum ad ann. mcclvi et seq.
(c) Cf.Iofa. de Sitonis Monrnn. Viceeom., pag. 6.
Digitized by
Google
979
» datrorum, iiiercatofiiin Mediojani et mercatorum lanae » ; agebanl eoim
de! > magrabratuum quorumlibet iurisdictionibus officiisque, de iure ac or-
dine procedendi in ^riininalibus, de iudicio et processu civili, de rebus
pusticisj de nonnullis ad humanum victum pertinentibus, de vectigalibus
aC demiim de mercatura, praesertim lanae eo tempore norentissima, ourii
illt qiuaiudoque sexaginta civium millia, inter quos universus fere Humi-
LiatorvrriinicoeUis, operam darent. Denique ea Statuta nova • castigatione
em«ndata ;saeculo> xiv exeun te , anno nempe Mcccxcvi , prodiertmt , manda to
Iohannis Galeatii M. Vicecomitis rerum sumina potiti, imperialis primum
vicarii, dein Mediolani ducis renunciati; quibus ita firmitatis sigillo ob-
signatis civitas nostra semper administrata est, ut ea non cives tantum
in publicis privatisque rebus regerent, sed ab «xternis •quoque nalionibus
appeterentur, ad quae describenda frequentes uudique legationes huc
ventitarunt.
Codicem Statutorum ita concinnalum , cuius integrum exemplar in
Ambrosiana hac Bibliolheca asservalur, non exiguae quidem molis iisdem-
que octo partibus distinclum anno mcccclxxx praelo magna ex parle ex-
cudit Mediolani Paulus Suardus, nihilominus haud facile nunc quaerentibus
obvium ex rerum antiquarum oblivione in ius nostrum irrepta ; sed ille
Iurisdictionum liber senio iam confectus hucusque in librorum thecis
abditus ineditusque ignota causa deliluit, atque a doctorum hominum me-
moria pene evanuit. Cum vero leges non in tempus aliquod, sed perpetuae
utilitatis causa in aeternum latae sinl W, operae pretium censui libellum hunc
cum Statutis Iurisdictionum anno mdii positis siinilitudinem praeseferentem
veterum patriae nostrae iustitutorum studiosis proponere (quamvis re vera
iura exhibeat, quae usus coarguil et mutatus reipublicae status inutilia
fecit), historiaeque lnonumentorum messem augere, quod sane aliqua
utilitale non caret. Nain, ut alia omittam, conferenti municipales leges
a populis sibi in suis comitiis constitutas cum iis, quas postea principes,
liberlate interempta reipublicaequc clavo arrepto, subditis paullatim pro-
ferre coeperunt, maximum inter utrasque discrimen patet; illae enim ex
civium placito manantes pro ipsorum commodo atque incolumitate con-
debantur ; hae vero, populi universi utilitate nonnunquam posthabita,
ad principis suique dominii ulililatem dirigi solebant. Praeterea provisiones
praesertim de omnimodis magistratibus , carceribus, arte argentaria, ne-
gotiationibus aquisque ad urbem apte perducendis in hoc Iurisdictionum
(a) T. Liv. Uislor. lib. IV.
Digitized by
Google
980
libco sancitae testantur , qua alacritate quaqiie prudentia publica )sal us
privataque prosperitas opportunis legibus, prout illoram temporam ratio
exposceret aut pateretur, a maioribus nostris quaererentiiri
Noto igitur buic Opuseulo ex Ambrosianis Codicibub eoalescenti, bone
Lector, propitius arcideas, probe sciens sedula legum custodia <ae infesti-
gatione quietem salutemque publicam contineri, augerique bonaruni ar-
tium studia; et huius Metropolis decus . praecipue legibu» latis inter alias
civitates summa cum sapientiae laude apud nostrates erxiterosqufe iincia-
ruisse.. Vale. . • ' • .!'•*.
. j ! i i > - /
. ' . .i .
. ' . , Dabam , Mediojani
Idibus iuniis A. G« mdccclxix.
■ . i . > '
Digitized by
Google
981
g8a
STATVTA
IVRISDICTIONVM MEDIOLAM
In nomine Domini amen. Millesimo trecentesimo a
qainquagesimo primo , indictione quarta, die martis
vigesimo secundo mensis marzii, in pallatio novo
comunis Mediolani, convocato et congregato pleno
et generali conscillio noningentorum virorum, qui
sunt conscillium mayus dicte civitatis , comitatus et
districtus Mediolani, sono campane et voce preconia
tnore solito pro infradicto negotio specialiter pera-
gendo, et quod conscillium habet potestatem et bay-
liam de infradictis et quolibet eorum, et per quod
conscillium tallia et simillia tam de iure quam antiqua
consuetudine fieri possunt et explicari, de mandato
sapientis viri domini Nicolay Fey de Aretio pote-
statis Medtolani eiusque comitatus et districtus, in
quo conscillio aderant et sunt dom. Raymondus
de Archi diaconus legum doctor vicarius reverendi b
et magnifici domini Iohannis Dei gratia archiepi-
scopi et domini Mediolani, dom. Iohannes Villanus,
Franciscua de Carimale iurisperiti,Filipus de Vaprio,
Pasohts de Pontirolo, Iohanotus Fidelis, Petrolus
de Robiate, Busnardus de Masiate, Ruminus Por-
chus et Paxinus de Gixnusculo de dominis duodecim
presidentibus negoliis comunis Mediolani; ibique
predictus dom. Nicholaus in dicto conscillio et coram-
diclis conscilliariis et aliis nobilibus et popularibus
in eo constitutis proposuit et proponit, quod cum
statuta facta et compilata anno curso millesimo tre-
centesimo quadragesimo octavo forent in publico
et generali conscillio comunis Mediolani publicsta,
et postmodum ex certis causis ipsa statuta fuerint
suspensa de mandato quondatn bone memorie ma- c
gnifici domini dom. Luchini Vicecomitis olim domini
Mediolani, ita quod usque nunc ipsa statuta non
sunt servata, et vigorem non habuerunt occaxione
dicte suspensionis ; et petiit a dictis conscilliariis sibi
conscillium cohiberi, an dicta suspensio sit tollenda
jet dicta statuta cum correctionibus, emendalionibus
et adiectionibus super eis ab inde citra factis, et que
fient hinc ad kalendas iunii proximas, prout in eis
reperiretur esse preceptum, sint de novo publicanda
et servanda, vel aliter vel aliud an ne, ita quod
ipsa statuta et ordinamenta nova vigeant solo modo
a kalendis iunii proxime futuris in antea incluxive;
cetera vero que nunc vigent, vigeant amodo in antea
usque ad dictas kalendas excluxive.
Dominus Conradinus de Bernadigio iurisperitus,
unus de consciIIiariis,surrexit et consuluit, quod au-
ctoritate presentis conscillii suspensio facta de dictis
slatutis mandato dicti quondam dom. magnifici dom.
Luchini Vicecomitis omnino tollatur et abolleatur, et
quod dicta statuta facta et compilata dicto anno mil-
lesimo trecentesimo quadragesimo octavo et postea
reformata cum correctionibus , emendationibus et
addictionibus super eis factis et ab inde citra et que
fient hinc ad kalendas iunii proximas, prout in eis
scriptum esse reperiatur, publicentur et pro pu-
blicatis habeantur et teneantur, dicta suspensione
non obstante ; et quod ipsa statuta in civitate, co-
mitatu et districtu Mediolani per quoslibet iusdi-
centes et offitialles in dictis civitate, comitatu et
districtu Mediolani per quascumque allias personas
serventur et servari debeant tantummodo a kalendis
iunii in antea incluxive; et quod dicta statuta et
ordinamenta nova vigeant et vigere debeant tantum-
modo in kalendis iunii proxime futuris in antea
incluxive; cetera vero statuta et ordinamenta, que
nunc vigent, vigeant et vigere debeant amodo in
antea usque ad dictas kalendas iunii exclusive.
Dominus Ubertinus de Trizio iurisperitus con-
suluit in omnibus el per omnia, prout consultum
est per dictum dom. Conradinuun
> In refformalione cuius conscillii facto partito per
ipsum dom. potestatem inter eos de sedendo ad
levandum, fuit refformatum in omnibus el per omnia,
prout per ipsos sapientes refformatum est.
Actum ut supra, presentibus Iacobino, Petro et
Digitized by
Google
9*3
STATVTA 1VRISDICTIONVM
9»4
Beriemolo fratribus de Panigarolis filiis dom, Be- a et ea unico volumine in libris tamen octo, prout
riemi, civibus Mediolani notariis ad statuta comunis infra videbitur, dividentes, ut omni ab eisdem
Mediolani, Tobioll<3 Aliprando filio domini Riiardi reiecta «orditie, nihil contrarium vel inutille reli n .
quatur, sed velut fontis ameni claritas scitientibns
orialur; quorum octo librorum nomina sunt hec:
iurisdictionum, mallefitiorum , civilium, extraordi-
nariorum, yictualium^ datiprum, mercatorum Me-
diolani ot Wrcatqrain jsuify Que ^ufdem statuta et
ordinamenta et iura municipallia post examinatio-
nem et correctionem factam per prefatos sapientes
iterum per allios infrascriptos sapientes, videlicet
dominos Symonem de Pontremulo tunc vicarium
et exgravatorem domini Mediolani, el Laurentium
de Bernadigio, Aramannium de Allamanis, Ambro-
sium de Triulzio, Francischolum de Capris, Astol-
porte nove, parochie s. Martini ad Nuxigiam, Ru-
gerio de la Ecclesia filio quond. Alberti porte ver-
celine, parochie s. Marie Pedonis, et Franzolo filio
q. domini porte ticinensis, parochie s. Sepulcrij
Filipolo Turisio et Bertana Trollia, ambobus tuba-
toribus comunis Mediolant civibus Mediolani, testi-
bus vocatis et rogatis.
In nomine Domini. Millesimo trecentesimo quin-
quagesimo primo, indictione quarta, die martis vi-
gesimo secundo mensis marzii. Prohemium statu-
torum sive iurium municipallium et ordinamentorum
comunis Mediolani, factorum et compilatorum per b folum de Lampugnano , Francischum de Subinago,
sapientes et discretos viros dominos Leonem de Franzium Spanzorani, Antoniolum Restam, Rumi-
Dugnano, Segniorolum de Homodeis, Manfredum num de Poris, Filipum de Capellis et Carnevarium
de ser Azonibus, Arazinum de Aliprandis et Iaco- de Mandelo laycos fuerunt visa, examinata et cor-
binum de Bossiis iuris utriusque perilos, Filipum recta, prout discretioni eorum visutn fuit cedere
de Cazoriis, Franzinum de Bripio, Iacobinum de omnium bono; ac etiam postmodum de anno pre-
Ubregeriis, Iacobinum Panigarolum, Beltramum Gi- senti currenti millesimo trecentesimo quinquagesimo
ronum et Iohanolum de Paganis laycos cives Me- primo dispoxitum fuit per . offilium provisionum
diqlani, et scriptorum per Paganolum Panigarolum nomine comunis Mediolaiu nllios deputare sapienta,
notarium et civein et gubernatorem statutorum et videlicet dominos Rugerium de Biifis, Arasmumde
ordinamentorum dicti comunis, ad hoc electos seu Aliprandis Iegura peritos, Otorinum de Burris, Gui.
deputatos per comune Mediolani ; que quidem sta- detum de Pusterla, Maffiolum de Morighs etPalliam
tuta et ordinamenta seu iura municipalia facta seu de Grassis laycos viros discretos, qui super com-
coinpillata sunt ad magnificum et gloriosum honorem pilationibus factis per dictos aliios primos et «•
Domini nostri lesu Chrisli et beatissime "Virginis cundos sapientes,. et super . discrcpatkmibus seo
Marie matris eius, Iohannis Baptiste protectoris c differentiis et alliis, qui eis viderentur cedere pn-
Longobardorum, et beati Ambrosii dignissimi con- blice utilitati, deberent providere, adere, mendare,
fessoris et laudabilJis protectoris et deffensoris co»
munis et hominum Mediolani, ac totius cnrie celestis,
et honorcm sacrosancte romane ecclesie, sacri im-
perii, nec non magnifici et excelsi domini dom.
Iohannis Vicecomitis Dei gratia etc. civitatts et
distiictus Mediolani domini generalis, ac nobillis
viri domini Aicholai Fey de Arezio Mediolani etc.
honorabiUs potestatis , et ad refformationem et gra-
tissimum statum et deffensionein comunis et homi-
num Mediolani et districtus, ac aliunde in eis uten-
lium. Qui quidem sapientes affectantes tantum
tamquam decus et fructuosum oppus eisdem comis-
sum laudabilliter adimplere et fini congruo deman-
mutare ac do novo, nt eis videbitur, stituere; et
sic opus pvcdictum, ad quod deputati fuerunt,cu-
stodia et cura vigilii ac solicita, Deo propitio, quam
velotius potuerunt, ad efieetum perduxeruat, pront
inferius sequitur.
In nomine Domini. Anno a nativitate eiusdea
millessimo trecentessimo nonagessimo sexto, indi-
ctione quarta, die decimo tertio mensis ianuirii,
hora vigessima secunda. Nobilis et egregius legum
doctor dominus Antonius de FoIIionibus de Arezio
vicarius generalis illustris Principis ac excelifinui-
simi domini dom. ducis Mediolani etc oomitis Vir-
tutum, et officio provixionis comunis Mediolani
dare, eligerunt in loco ab alliis curis segregato rf-specialiter deputatus, et nobiles el prudentes viri
residere, donec petitum predictorum portum feliciter
tetigissent, ibique a qualibet allia cura penitus se-
gregati, huic operi quamquam laborioso et longis-
simo, gratuito tamen vehementi studio vigillantes,
videntesque veterum volumina statutorum, provisio-
num , reflormationum , cridarum et ordihamentorum
■dicti comunis, in quibus propter frequentes contra-
rietates nimiasque superfluitates, ordine non servato,
diverse vagabantur sententie et confuxionis scro-
culus pullulabat, eadem emendare, prout divina po-
tentia eisdem facultatem alacri studio ct cura vigilli,
statuentes, adiitientes, detrahentes, permutantes ac
etiam de novo disponentes., eaque titulis congruis
agregantes, prout eis visum extitit oportunum,
domini Franciscus de Tegnosiis, Andreai de Huiiolo,
legum doctores de collegio iudicum Mediolani, et
cum eis domini Zanardus de Liprandis, lohanootof
de Cusano, Antoniolus Cominus, Mafiolus de Mar-
liano, Vicencius de Comite, Arnoldus Pasqualii,
Gasparus de Porris, Iohannolus Serazonu$,Dionisiut
de Pegiis et Iohannes de Cremona, omnes duodecim
cives Mediolani provisionibus, negotiis et defensio-
nibus comunis Mediolani presidentes, nec non no-
biies et circumspecti viri doraini Beltramolui de
Ferrariis sindicus, et Iohannolus de Capitaneis de
Busti procurator Mediolant ac locumtenens nobiliset
circumspecti viri domini Georgii de Moresinis, sim^
liter eiusdem comunis sindici, ac familiaris prehbah
Digitized by
Google
085
MJBDiOLANl
986
magniBei e* excellenU6»i«u\ domini Joiu, ducib Me- a a quo iura et leges suscipiuntnr et firrao robere
diolani, per prefatum domimam pro certia negotiis
secretis <pvefati domini transmisdi in legatkme ad
serenissimun» principem et dominnm dom. Ven-
ceslaum Dei gratia Romanorum regem semper au-
gnstum ac Boemie regem, et propterea nunc agentis
in partibus Allamanie et Boemie aliisque remotis
partibue: ! coosiderantea quod statuta comunis Me-
dioltmi noviter.de mandato prelibati domini dueis
ad execntionem literarum infraacriptarum correcta,
conaervantur, ad honorem etiam gloriose et infce-
merate' virginis Domini nostrilesu Christi genetricis,
beatissimi Iohannis Baptiste protectoris partium
Lombardie, totiusque cellestis curie, ac beatissimi
confessoris gloriosisaimi Ambrosii patroni huiua ahue
civitatis Mediolani, nec non ad exaltationem et felicis
status conservationem prenominati domini ducisMe-
diolani, prefali domini vicarius et duodecim, sin-
dicus et locumtenens ut supra congregati existentes
visa eit exarainata pro iitilitate rei publice huins ad lengeriam novam comunis Mediolani, positam
alme etvitatis Mediolafti, et iuxta iemporum occur- super lobia de Oxis in brolleto novo comunis Me-
rentiam salubriter et mature correcta; consideran- diolani, sono tubarum et campanarum, ut moris
tesque in vanum esse leges condere, ni£i leges est in talibus servari, premisso, in presentia etiam
ipse ad operis efficatiam perducerentur; tenore igitur egregii et spectabilis viri domini Spinete de Spidolis
presentium et omni modo, iure, via.et foruta, quibus b de Loculo prenominate civitatis Mediolani honorar
melius petuerunt et possunt, etknn cum delibera- bilis potestatia , presentibus etiam cum eis Frtfti-
tiorte ftt benepiacito multorum notabilium virorum ciaco et Beriamolo' ambobus de Panigarolis notariis
in talibus expertorum, ad bonum et pacificum statum
totius civitatis et omTersiLati* Mediolani ad hoc per
eos convocatornm , declaravernnt et declarant ipsa
statuta et omnia et singula in eis contenta eo modo,
quo correcta existunt et ordinata, esse publicanda
et pubhcari debere per modum et formam, quod
eis omnibus statutis et cuilibet eorum a kallendis
mensis martii proxime futuris in antea ubicumque
in iudicio et extra fides plena adhibeatur et pro
lege muhicipali inviolabiliter observentur, habeantur,
reputentur, et pront in infrascriptis litteris prelibati
domini seriosius continetur. Quarum quidem Iite-
rarum tenor sic seqnitur:
Dttx Mediolani etc. comes Virtutum. Statuta nostri
comunis Mediolani, que examinari, videri el corrigi
fecimus, prout pro comuni bono hominum dicte
nostre civitatis eiusque comittatus cognovimus expe-
dire, vobis remittentes, anexa statuta ipsa sic cor-
recta presentium serrie laudamus, aprobamus et
confirmamus, observarique iiibemus et volumus ad
literam sicut iacent, retentis nichUominus tamen
arbitrio, potestate et bailia corrigendi, emendandi,
mutandi et interpretandi eadem statuta, eisque et
cuique eorum addendi et diminuendi, prout nobis
videbitur et placebit; aprobantes ulterius et de no-
stre potestatis plenitudine confirmantibus ex nunc
prout ex tunc omnem publicationem de eis fiendaui,
et gubernatoribus statutorum, provixionum, crida-
rum et reformationum comunis Mediolani, taliter
correcta snb unico volumine comprehensa, quamvix
in octo voluminibus divisa, videlicet iurisdictionum,
malleficiorum, civillium, extraordinariorum, victual-
lium, datiorum, mercatorum et aliorum mercatorum
facientium laborare lanam subtillem, cum modera^-
tionibus, additionibus, diminutionibus et correctio-
nibus ipsis factis et descriptis, etiam, ut prefertur,
ad executionem literarum prefati domini superius
descriptarum , tamquam bona et utilia pro comuni
bono hominum et personarum Mediolani et univer-
sitatis totius comitatus, diocesis et iurisdictionis
Mediolani, pubiicaverunt et publicant, et pro pu-
blicatis et apertis haberi volunt et mandant taliter
et modo tali, quod a kallendis mensis martii proxime
futuris in antea serventur et observari debeant ac
effectum debitum sortiantur in omnibus et per omnia,
prout in dictis est anotatum, et de ipsis et quolibet
eorum statutorum, prout unicuique placebit, fiat
coppia, ac eis fides adhibeatur in iuditio et extra,
et pro lege municipali inviolabditer observentur,
habeantur et reputentur per et inter homittes ipsa-
rum civitatis et comitatus, di&trictus, diocesis et
iurisdictionis Mediolani, et inde extat de ipsa reffor-
matione iostrumentum traditum et rogatum per
Galvagnolum, Marcellinum notarium officio provi-
sicuti et quemadmodum eam duxeritis faciendam, d xionum comnnis Mediolani, anno, indictione et die
non intendimus tamen quod per hanc coniirmatio- snprascriptis.
nem et aprobationem nostram preiudicetur in aliquo
nostris negotiis, fiendisque ordinibus et decretis.
Datum Mediolani, die quarto ianuarii, miUesimo tre-
centessimo nonagessimo sexto. Iacobinus signavit.
A tergo: Sapienti viro domino Vicario et duo-
decith provixionum ac sindicis comunis nostri Me-
diolani presentibus et fnturis.
Postea vero suprascriptis anno , indictione et die
iovis tertiodecimo mensis ianoarii in vesperis, ad
glpriam et latidem omnipotentis Dei et Satvatoris
nostri et individue Trinitatis, cuius clementia cuncta
reguntur, proteguntur et gubernantur, per quem et
In nomine Dotnini. Hec sunt slatuta et ordina-
menta seu inra mtinicipalia facta seu compillata ad
magniiicum et gloriosum honorem, domini nostri lesu
Christi et beatissime Virginis Marie matris eins,
Iohannis Baptiste protectoris omnium longobardo-
rum A , et beati Ambrosii dignissimi confessoris ac
laudabdis protectoris et defensoris comunis et homi-
num Mediolani ac totius curie celestis , sacrosancte
« « Beata Theudouna ad booorem B. lohannis Baptiste io Jrargo
• de Modoelia ecclesiam construxit, et ipsum B. loaannem
• langobardorum patronum instituit » {Galv. Flamma Chron.
mai., cap. bih).
137
Digitized by
Google
9»7
STATVTA IVRISMCTIOHVM
988
romane ecclesie et sacri imperii, nec non illustris a tertiolorum ; et nichilominus talis oppoxttio seu ale-
prracipis ac magnifici et excelsi domini dom. Iohannis .
Galeaz Vicecomitis Dei gratia domini generalis Me-
diolnni etc. comitis Virtutum, imperialis vicarii ge-
heralis, divisa in octo libros, quorum octo librorum
nomina sunt hec: iurisdictionum , malefitiorum, ci-
vilium , extraordinariorum , victualium, datiorum,
merchatorum et merchatorum lane.
I. De cassatione ordinamentorum veterum.
Decernentes ne aliunde statuta, consuetudines et
ordinanienta , provixiones et reformationes tante
urbis in statuta, ordinamenta, provixiones et refor-
mationes comunitatis merchatorum nec aliorum mer-
chatorum fatientium laborare lanam, nisi sint inserta
ih hoc volumine, vel nisi sint per presentia statuta
reservata vel confirmata, in iuditiis nec contra iuditia b
etinde ullatenus alegentur nec etiam observentur;
quinimmo cassantes ipsa omnia et singulla, et quod
ex vigore huius statuti pro cassis habeantur, statutis
et cOnstitutionibus factis contra hereticam pravi-
tatem in suo robore duraturis, per hoc tamen non
derogetur nec derogatum esse intelligatur provixio-
nibus vel refformationibus vel ordinamentis, que
haberent originem vel respectum ad pacta ,vel con-
ventiones, que essent cum aliqua universitate vel sin-
gullari persona, facta per comune Mediolani, circha
que nulla novitas fit de presenti; sed ipse provi-
xiones et ordinamenta arbitrio et dispoxitioni ma-
gnifici domini dom. Mediolani reserventur et reser-
vate et reservata esse ipso iure et facto intelligan
gatio nullhis sit momenti; etiusdicens et consiliarius
seu assumptus admittens talem alegationem seu op-
poxitionem condempnetur in libris ducentum ter-
tiolorum.
IV. Quando presentia statuta incipiant debere
observari.
Presentia statuta et ordinamenta quoad ordinem
iuditiorum tam civilium quam criminalium et ad
solerapnitates instrumentorum quoad innovata per
presen(ia statuta locum habent solummodo a duobus
mensibus in antea a die publicationis presentium
ordinamentorum ; cetera vero ordinamenta locum
habeant a die publicationis presentium ordinamen-
torum in antea.
V. Quod rubrice non disponant.
Rubrice iuris nostri municipalis non disponant.
VI. Quod iura municipalia serventur, ut titera
iacet.
Iura nostra municipalia serventur, ut litera iacet
VII. Reservatio certarum consuetudinum.
Consuetudines comunis Mediolani in scriptis re-
dacte, poxite sub rubricis de honoribus et disth-
ctibus et conditionibus, de decimis et de feudis
de cetero vigeant et durent ac observentur, nisi
quatinus reperiretur in contrarium, vel aliter esset
specialiter provisum per ius municipale Mediolani
VIII. Quod iura municipalia serventur in terris
comunitatis et iurisdictionis Mediolani.
Iura nostra municipalia inviolabiliter observentur
tur; et eo modo non intelligatur esse derogatum c et locum habeant in quibuscumque terris, castris,
provixionibus nunc vigentibus factis a kalendis men-
sis itinii anni cursi mcccli citra, nec per presentia
statuta nec per confirmationem de eis factam nec
fiendam derogetur nec derogatum esse intelligatur
in toto nec in parte alicui decreto nec ordinamento
prefati magnifici domini seu eius mandato facto seu
confirmato, edito nec edendo.
II. De observauone statutorum.
Potestas et eius iudices et milites et notarti et
omnes alii iurisdictionem exercentes in civitate Me-
diolani et comitatu et quiiibet eorum teneantur et
debeant observare omnia statuta comunis Mediolani,
et pro quolibet statuto neglecto et non observato
vel omisso condempnetur quilibet eorum negligens,
hon observans vel omittens tn libris centum tertio-
lorum, salvis aliis maioribus penis, que in statutis
continentur.
III. De pena opponentis quod non sit standum
statutis et ordinamentis comunis Mediolani.
Nulla persona possit opponere vel alegare, quod
non sit standum statutis et provixionibus comunis
Mediolani vel equipollens, pretextu alicuius iuris
comunis, canonici vel civilis in contrarium loquentis.
Et qui contrafecerit, sit ipso iure et facto extra
protectionem domini et coinunis Mediolani ; et si
huiusmodi opponens fuerit actor, repellatur ab
agendo, et si reus fuerit, a defendendo repeilatur.
Et advocatus allegans condempnetur in libris centum
lertiolorum, et procurator in libris qttinquaginta
locis et partibus et personis civitatis et comitatus,
districtus, dyocexis et vel iurisdictionis Mediolani,
non obstantibus aliquibus exemptionibus, privilegiis,
immunitatibus, concessionibus vel prerogativis vel
quibusvis aliis iuribus, que dici vel alegari A possent
in contrarium ; quibus omnibus et singulis ex certa
scientia per presens statutum derogatum sit, et tpso
iure et fecto derogatum esse intelligatur.
IX. Quod statuta que reperiantur contra liher-
tatem ecclexie pro non factis habeantur.
Statuitur quod si aliquod presentium statutoram
reperiretur in aliquo contra libertatem sancte matris
ecclesie, quod sit cassum et irritum et nullius va-
loris et momenti, et pro non facto habeatur, in
d quantum esset contra dictam libertatem.
X. Declaratio consuetudinum et observantiarum,
que de cetero observari debent vel non debent.
Consuetudines non alegentur contra iura scripta,
nec ad eas probandas recipiatur probatio, nisi qua-
tenus reperiatur in scriptis hoc iure municipali
cautum. Ex possessione tamen presumatur quis ha-
bere dominium, nisi contra presumptionem predi-
ctam probetur, cum hactenus ita fuerit observatum.
Observentur etiam consuetudines generales, de
quibus fit mentio in gloxis iuris civilis, et que hac-
tenus fuerunt observate, inter quas etiam com-
prehendatur, quod non prestetur satisdatio, de q«a
X « excogitari •> (Cod. B. 19 Inf ).
Digitized by
Google
g8g KEDIOLANl
fit mentio in authenlica generaliter, et in authentica a
libellum, et in tempore (?) authenticorum, unde dicte
authentice assumuntur.
Item in questionibus criminalibus possit conte-
stari lis etiam parte absente et non citata , et ferri
possit sententia etiam parte absente et non citata, •
dum feratur in publica concione, et ad favorem ab-
solvendorum serventur consuetudines seu observan-
tie , licet non sint in scriptis in hoc iure municipali
redacte, prout hactenus fuerunt observate.
Idem fit in questionibus datiorum ad favorem
absolvendorum.
XI. QualiLer rescripta dominationis debeant ob*
servari.
Rescripta dominationis Mediolani observentur, si
preces veritate niluntur, ut iura canonica et civilia b
de rescriptis declarant, nec aliquis propterea gra-
vetur ex eo quod aleget vel opponat, aut probare
velit, quod tali ratione, scilicet si preces tali veritate
non nitantur, carere debeat impetratis.
XII. De electione dominorum duodecim et eorum
officio.
Fer dominum Medioiani eligantur duodeciin sa-
pientes de melioribus et idonioribus et prudentio-
ribus civitatis Mediolani, prout ipsi domino melius
videbitur, qui presint provixionibus et defensionibus
comunis Mediolani, inter quos sint duo de collegio
iudicum Mediolani, et duret eorum offitium per
menses duos; qui duodecim habeant plenam pote-
statem et liberam facultatem et bayliam providendi,
statuendi, ordinandi, diminuendi, mutandi et ad- c
dendi ad eorum liberam voluntatem ad omnia et
singula que eis videbuntur, dum due partes eorum
sint in concordia, et dum provideant de consensu
et voluntate domini Mediolani; eo salvo quod non
possint providere nec ordinare aliquid in eorum vel
alicuius eorum vel suomm descendentium specialem
favorem vel utilitatem; et qui domini duodecim
habere debeant et habeant pro eorum saiario omni
die, quo fuerint dicto offitio, videlicet iurisperiti so-
lidos duodecim tertiolorum pro quolibet, layci solidos
octo tertiol. pro quolibet.
XIII. De sacramento dominorum duodecim.
Domini duodecim offitio provixionum deputali
tempore introytus sui officii iurare debeant in ma-
nibus vicarii officii provixionum , quod erunt legales d
dominationi Mediolani et patrie sue et comuni Me-
diolani, et quod prestabunt suo iure et posse bonum
eonsilium et legale et utile pro comuni bono et
statu domini et comunis Mediolani, et defendent
toto posse iura iurisdictionnm et honores domini
et coraunis Mediolani.
XIV. De consilio novemcenium virorum comunis
MediolanL
Per dominum Mediolani et duodecim sapientes
presidentes provixionibus comunis Mediolani unaa
cum illis sapientibus , quos sechum habere voluerint,
elligatur conscilinm noningentorum virorum, scilicet
centum quinquaginta pro quaiibet porta , qui omnes
suo credere eorum eligentitim sint de melioribus,
990
ditioribus et utilioribus ipsius civitatis, et mayores
annis viginti pro quolibet, et sinb suppoxiti iurisdi-
ctioni comunis Mediolani, et substineant onera co-
munis Mediolani et non clerici benefitiati, et qui
omnes diligant statum pacifficum domini et comunis
Mediolani; quod consilium duret per annum unum
et uitra, doncc fuerit mutatum.
XV. De sacramento consiliariorum comunis Afe-
diolani.
Consiliarii qui pro temporibus erunt, teneantur
et debeant iurare ad sancta Dei evangelia corpo-
raliter tactis scripturis coram illis sapientibus, qui
super hoc deputabuntur, quod boni et legales erunt
domino Mediolani, patrie sue et comuni bono , et
quod obedient domino Mediolani et potestati in licitis
et honestis, et quod prestabunt consihum Hcitum,
iustum, bonum, legale et utile secundnm eorum
credentiam pro domino Mediolani et patria sua; et
quod non tacebunt que crediderint fore iusta, bona
et utilia pro domino Mediolani et patria sua, si
ab aliis consulta non fuerint.
XVI. Quod non ponatur aliquid ad consilium
sine consensu domini Mediolani et dominorum duo-
decim.
Dominus potestas nec aliquis alius non possit nec
debeat aliquid ponere ad consilium maius sine con-
sensu et volunlate domini Mediolani vel vicarii pro-
vixionum et dominorum duodecim , et si .contra
faclum fuerit, non valeat nec teneat; et ultra potestas
et quilibet alius qui contra fecerit, componat de
feudo suo comuni Mediolani libras ducentas tertio-
lorum, que retineantur de eius feudo, vel cogatur
solvere de suo proprio.
XVII. Quod iurisperiti et certi alii ipso iure
semper sint de conscilio.
Iurisperiti collegii iudicum Mediolani et milites
adobati * semper sint ipso iure de consilio mayori
comunis Mediolani absque alia excep tione , et intel-
ligantur ultra predictum nuraerum noningenlorum.
Idem habeat locum in notariis statutorum co-
munis Mediolani et scriptoribus cridarum dicti
communis.
XVIII. Quod ilfi, ad quos negotium tangit, expel-
lantur et licentieutur de conscilio.
Potestas et quilibet alius presidens conscilio te-
neatur et debeat licentiare et expellere de consilio
illum et illos, qui fuerint de consilio magno vel
parvo, quos negotium tangeret, super quo facta
esset vel fieret proposta, sub penna librarum centum
tertiolorum.
XIX. Qitando notarii ad refformationes teneantur
consignare refformationes consitiorum dominis sex
camere.
Notarii qui steterint ad scribendum ronscilia et
k Nempe armis instructi et militari cingulo donati. In veteribus
statntis Patavii praecipitur, ut qui electus fuerit potestas Vi-
centiae « faciat se fieri militem adobalum »; quo loeo miles
adobatos dicitur is,quicum caeremoniis consuetis militiae di-
gnitatem et cingulum adipiscttar. Lmgua prorinciali adonbar
signitiealur ornare seu instruere, et ishndica , scandica et sa-
xonka dubban equitem creare.
128 •
Digitized by
Google
99'
STATVTA IVRISDlCTIONVM
99>
refformatioaes conscilii mayoris, teneantur et de- a debuerint, et nichilominus tenealur ipse et
beant dare et consignare dominis sex camere co-
munis Mediolani et eorum notariis consilia et ref-
iormationes consciliorum, que facte fuerint, infra
tertiam diem postquam facte fuerint, et quod vi-
carius domini potestatis teneatur et debeat omnia
predicta facere fieri et excutioni mandari, sub penna
librarum vigintiquinque tertiollorum iudici, et libra-
rum ducentarum notario, quotiens contra factum
fuerit; que refformaliones represententur dominis
sex et eorum notariis ad cameram, qui domini sex
incontinenti fatiant eas refformationes registrari per
notarios suos ad cameram in uno libro, sub penna
librarum decem tertiolorum dominis sex, et sol-
dorum centum tertiolorum eorum notario; ad quam
pennam compellantur absque aliqua condempna- b ipsius polestatis et ad sallarium communis Medio-
ems
fideiussores. Et qui potestas sechum habeat et teneat
ad suas expensas septem iudices iurisperitos bonos
et ydoneos et legales et quatuor milites et sex no-
tarios ad malefitia, quorum iudicum unus sit vicaritis
qui sit doctor legum , et debeat stare in camera cum
potestate et alibi, ubicumque fuerit necesse, pro con-
siliis et iustitia redenda; tres alii debeant stare ad
causas tenendas ad loca eis assignanda per comune
Mediolani in brolleto novo in palatio, et duo alii
debeant superesse ad malefitia inquirenda ad loca
sibi assignanda in brolleto novo, secundum quod
in statutis factis super inquirendis mallefitiis con-
tinetur; ex quibus iudicibus malleficiorum habeat
unum a domino Mediolani ad expensas cibi et potus
tione fienda, et quod dicti notarii tam refforma-
tionum quam camere teneantur et debeant infra
tres dies a tempore refformationis predicte sub
predicta penna facere copiam libri refformationum
notariis ad statuta communis Mediolani, ut ipsas
reilbrmationes possint habere et exemplare.
XX. Quod nuUus de consilio audeat consulere
ultra propostam.
Nullus de consilio audeat vel presumat aliquid
consulere vel arengare ultra propostam, et qui con-
trafecerit, condempnetur in libris quinquaginta ter-
tiollorum qualibet vice et minus ad voluntatem
domini potestatis.
XXI. De electione domini polestatis et eius sa-
lario.
Elligatur per dominum Mediolani potestas Me-
diolani *, qui pro se et omnibus iudicibus, militibus
et notariis et aliis de sua familia habeat et habere
debeat pro suo feudo de avere comunis Mediolani
pro medio anno, et pro suo eventu facto ante in-
ceptionem regiminis, et pro tempore quo stabit
ad sindicatum, libras quatuor millia tertiollorum et
non ultra aliquo modo, videlicet tertiam partem
primo mense sui regiminis, aliam tertiam partem
in medio tempore sui regiminis", et aliam tertiam
partem in fine sui regiminis, preter libras sexcentas
tertiolorum, que stent penes canevarium communis
Mediolani, quas habeat postquam fuerit absolutus famillia per aliquod tempus ante introytum sui re-
per sindicatum, vel postquam de condempnationibus giminis, et ibi stare per totum tempus sui regiminis,
de eo vel de aliquo de eius famillia factis fuerit d et ire ad ambasiatas et exercitus, cavalchatas et ad
satisfactum comuni Mediolani vel illis qui habere alias partes ad voluntatem domini communis Me-
diolani, absque eo quod idtra dictum feudum habere
lani, et unus quorum iudicum debeat preesse pro
tribus portis superioribus cum suis fagiis , et alius
pro aliis tribus portis cum suis fagiis , et mutentur
ipsi iudices malleficiorum singullis tribus mensibus,
ita quod ille qui fuerit pro tribus portis superio-
ribus, sit pro inferioribus et e converso *. Et si unus
dictorum iudicum malleficiorum absentaverit, vel
esset infirmus vel alia iusta causa impeditus, quod
alius possit suplere vices alterius. Alius debeat su-
peresse ad exigendum pecuniam, que coniuni Medio-
lani debetur et debebitur ex quacumque causa,ad
locum sibi assignandum in brolleto novo communis
Mediolani, solutio cuius peccunie fiat camerario
comunis Mediolani et non alicui alii persone; unus-
c quisque quofum iudicum habeat iurisdictionem se-
cundum quod natura sui officii requirit; et ne quis
ex ' eis iudicibus se intromitat de oflitio alicuius
eorum nisi ex iusta causa, prout supra dictum est
de iudicibus malleficiorum ; et si contrafecerit, non
valeat nec teneat illud quod fecerit ultra suum of-
fitium, nisi ut supra. Quorum iudicum , militum et
notarioruni ne quis sit, qui fuerit in ahquo offitio
communis Mediolani infra annos tres proxime pre-
teritos a die introytus sui regiminis vel offitii, et
in quo regimine non sit aliquis expulsus, bannilus
vel confinatus de terra sua. Qui potestas teneatur
venire et esse in civitate Mediolani cum tota sua
Communilalis rectorem sic eligit eo anno dux suo decreto Ticini
dato die nona mensis martii: • Dux Mediolani etc. comes Vir-
> tutum. De experta probitale, sufficientia et legalitate specta-
• bilis et egregii viri Caroli de Flisco comitis JLavanie ditecti
> nostri plenam Gdqciam capientes, eundem Carolum nostram
» potestatem clvitatis nostre Mediolani totiusque districlus
» ipsios nostre civitatis loco nobilis et egregii viri Spinete de
» Spinolis, quem abinde ex cerfa scientia revocamus, cum
» aactoritate , iurisdictione, arbitrio et baylia, vicario, iudicibus,
• familia, salario, utilitatibus et commoditatibus consoetis et
» ordinatis , et per dictum Spinolara in offlcio dicte potestarie
• legitime habitis et perceptis a die xii presentis mensis martii
> ssque ad sex menses tonc proxime secntaros tenore pre-
» sentiam facimus et constitaimus etc. » Elapso illius novi
rectoris officii tempore, eum dux ad alios sex menses conflr-
mavil decreto Ticini dato qoarto kal. septembris eiusdom anni.
(Es Cod. m>. Fagnani , p. 57,'.
possit vel recipere aliquid de avere comunis Medio-
lani per se vel per aliquem de sua famillia vel aliunde
aliqua occaxione vel modo, pef consilium vel aliquo
alio modo, et quod non possit ipse nec aliquis de
eius familia habere aliquod feudum nec aliquid pro
« Ilunc (poleslatem) ad inditium personarum privatarom caosa-
• rum seqoitnr in eodera broleto collegium iudicnm , qu> c0 "
» rauniter sunt cxx iurisperiti viri per totum mundum fanwsi:
• hornm datas sententias scribunt notarii qui sunt plores mb;
» nontji comnnitatis dicti servitores sunt nomero dc et plus »
(Galv. Flamma Chron. Exirav., n. 87). Ignoscat prudens rector
frequenles huius historiographi halluctnationes, quibus passun
pius npcra, nt anliquorum moris cst, scaleut.
Digitized by
Google
99 3 MEDIOLANI
expensis seu sub alio titulo vel collore ab aliqua a
persona, collegio yel universitate sub predictis pen-
nis, eundo per comitatum Mediolani vel extra aliqua
occaxione vel modo; nec possit habere aliquos sco-
pinos nec candellas de communi, ipso stante in ci-
vitate nec extra civitatem, salvo quod possit habere
in comuni exercitu plaustra et tendas et bonatios
et dischos et tripodas et scopinos, eo prestante
victualia bebulcis, et hoc sub penua librarum quin-
gentarum tertiolorum sui sallarii, quarum ipso iure
compensatio facta sit, et quod in contrarium non
possit provideri ; et potestas et quilibet alius de fa-
milia sua, qui postulaverit quod aliqua additio, iunta
vel donatio pecunie vel alicuius rei sibi vel alicui
de sua familia vel alii persone sito nomine fiat,
condemnetur in libris quingentis terliol. in suo salario b
compensandis, et ipso iure compensatio facta sit,
et quod in contrarium non possit provideri; et qui
potestas teneatur sechum ducere et tenere dnodecim
domicellos et duodecim schuliferos et equos viginti,
inter quos sint sonipedes octo valoris librarum cen-
tum quinquaginta tertiolorum pro quolibet; et hec
omnia suis expensis, et ducat illani familiam pe-
destrem que sibi deputabitur, et prout orilinabitur
per dominum Mediolani ad stipendium comunis Me-
diolani, in quibus computentur persone conestabi-
lium pro pagis duabus, et una paga pro custode
brolleti, qui custos habitet in civitate Mediolani, et
quem custodem debeat tenere ad suas expensas cibi
et potus.
Item quod predictus potestas et illi de sua familia c
uec aliquis eorum non possint habere aliquod re-
staurum vel mendam de aliquo equo vel re, que
moriretur vel amitterctur vel deterioraretiir , nec
possint habere nec petere vel peti facere aliquem
equum vel equam, mullum vel mullam ab aliqua se-
culari vel ecclesiastica persona, nec que sit ad soldum
communis, gratis vel alio modo, excepto quod ab
illis, qui locanl equos ad victuram, solvendo de suo
proprio illins inlegram victuram sine fraude.
XX II. De emendis equorum potestatis non fiendis.
Non fiat per comune Mediolani emenda alicuius
equi alicui, nisi de illis equis, qui mortui fuissent
vel anichillati in prellio vel bello pro comuni Me-
diolani.
XXIII. Quod baruerii domini potestatis induantitr d
similibus vestibus.
Baruerii domini potestalis sint induti de similibus
vestibus. .
XXIV. De iurisdictione domini potestatis.
Potestas Mediolani habeat merum et mistum im-
perium ct plenam iurisdictionem in civitatc et di-
strictu Mediolanij et etiam extra distrietum, in exer-
citibus ct cavalcatis comunis Mediolani.
XXV. De sacramento domini potestatis.
Iuro ego potestas Mediolani ad sancla Dei
evangclia corporaliter lactis scripturis, quod sum
et ero (idelis et amator sancte matris ecclesie et
sacri imperii ct magnifici et excelsi domini dom.
Mcdiolani et communis ct hominum Mediolani, et
994
regam et custodiam et conservabo et defendam et
manutenebo commune et homines et singullares
personas civitatis et districtus Mediolani, et precipue
pupiJlos, orfanos et alias miserabiles personas, et
eorum bona et iura et res toto tempore mei regi-
minis bona fide sine fraude , et recuperabo inrisdi-
ctiones, honores, iura et res pertinentes comuni
Mediolani meo. posse, et illa in quibus seu quorum
possessione seu quasi fuit aut esse debuit comunir
Mediolani iuxta formam privilegiorum, possessionum
et iurium ipsius comunis, et pro posse faciam ut
ipsum commune omnibus suis iuribus integre po-
tiatur, et quod ne quis ab ea iurisdictione sit exem-
ptus vel immunis; et attendam et observabo omnia
statuta, ordinamenta et refformationes MeoMolani
facta et que fient meo tempore, et constitutiones
editas contra hereticam pravitatem tam canonichas
quam civiles; et ero contentus in sallario michi con-
cesso, nec ultra ullo modo vel ingenio petam nec
recipiam nec.procurabo , et expellam et puniam meo
posse omnes banitos mallefitii in civitate et districtu
Mediolani et hereticos, quibuscumque nominibus
censeantur; et quod bis in die vel horis deputatis
ibo ad tribunal constitutum in patlatio pro iure
redendo , nisi stetero pro republica vel iusto impe-
dimento; et quod etiam ibo ad omnes et singullas
oblationes ordinalas et que ordinabuntur pcr.do-
minum seu comune Mediolani, nisi stetero impeditus
ut supra, et dabo operam cum effectu et curabo,
quod iudices et notarii mei ibunt bis in die, vide-
Hcet in mane et post nonas, ad loca eis deputata
pro suis offitiis faciendis , nisi steterint pro repu-
blica vel alia iusta causa ; et quod ibunt ad omnes
et singullas oblationes ut supra, nisi steterint im-
pediti ut supra ; et quod stabo cum tota mea familia
ad sindicatum , secundum quod in statujtis communis
Mediolani continetur; et satisdabo per duos menses
ante exitum mei regiminis in conscilio mayori cum
bonis fideiussoribus pro me et universa mea faniilia
in manibus doniinorum sex de fatiendo ralionem
mei pffitii, et de stando ad sindicatum et de solvendo
et solvi faciendo totum id, quod ego vel aliquis de
mea familia condempnati fuerimus, salvis semper et
reservatis mandatis prefati domini, ut supra.
XXVI. De sacramento famillie domini potestatis
Mediolani *.
Iuro ego N. iudex et ego N. tnites seu sotius domini
potestatis ad sancta Dei evangelia, quod attendam
et observabo statuta et ordinamenta et refformatio-
nes ct consuetudines communis Mediolani facta et
facienda et factas et faciendas, et dabo operam cum
cffectu meo posse, quod diclus dominus potestas
et quilibet alius atendet et observabit ea, et non
fatiam nec fieri fatiam aliquod achatum vel lucrum
in offitio meo vel occasione offitii mei altqua occa-
xione vel modo, excepto sallario mihi promisso per
potestatem; et quod fideliter ad honorem comunis
Mediolani exercebo et procnrabo ea , que michi
a Hoc statulum duo sequenlia desidcrantor in Cod. B. 19.
. Digitized by
Google
995
STATVTA IVRISDICTIONVM
996
fuerint comissa, et quod veniam et stabo ad offitium a pennam toties incurrant, quotiens contrafecerint, et
meum explicandum bis in die ad locum mihi de-
signatum diebus iuridicis horis deputatis, nisi fuero
iuste impeditus, et quod ibo ad omnes et singullas
oblationes ordinatas, et que ordinabuntur per domi-
num seu comune Mediolani, nisi fuero iuste impe-
ditus , et quod operam dabo pro posse cum etfectu,
quod notarii exercentes aliquod officium cuiuscum-
que maneriey sint, et aprobatores cautionum et cane-
varii mayores et minores et superstites carcerum,
et omnes alii officiales in civitate et comitatu Me-
diolani non recipiant aliquid ultra ea, que sibi sunt
ordinata per statuta comunis Mediolani.
XXVII. De officio Notariorum maUefitiorum et
eorum qffitio et sacramento.
que penna compensari debeat in feudo domini po-
testatis seu illius, qiii contra predicta vel aliquod
predictorum fecerit; et quilibet possit accusare et
habeat medietatem, et alia medietas sit comuois
Mediolani.
XXX. Quod coadiutores offitii mallefitiorum non
procurent coram iudice mallefitiorum.
Coadiutores officii mallefitiorum non possint pro-
curare nec postulare coram aliquo ex iudicibus mal-
lefitiorum.
XXXI. De remuneratione coadiutorum mallefi.
tiorum.
Accipere possint coadiutores offitii mallefitiorum,
seu eorum offitium vendatur, pro scriptura seu exem-
Ad offitium notariorum mallefitiorum tam domini b platura accuxarum *, inquisitionum et aliorum pro-
potestatis quam curie domini Mediolani sint notarii
forasterii, quorum offitium sit scribere et in actis
ponere legaliter et fideliter omnes scri-
pturas ad offitium mallefitiorum pertinentes, et
scribere banna et condempnationes sui offitii, et
exhimationos bannorum et consignationes et rellas-
sationes carceratorum , et omnia in actis ponere,
que ad suum spectant offitium; et hoc sua manu,
nisi infirmitate vel absentia vel iusta causa steterit
ipse notarius impeditus, de quibus teneantur congruo
tempore facere cuilibet volenti exemplare ipsas scri-
pturas etiam sine aliqua remuneratione, et teneantur
subscribere scripturas ab actis sui offitii exem-
platas, etiam si ab alio sint exemplata, et teneantur
cessuum et testifficationum imperiales quatuor pro
qualibet impagina congrue scripta et non ultra, sub
penna aliis notariis transgredientibus ordinata; et
contra eos ita credatur et procedatur, et de aliis,
ita quod si testes recipiantur per alium quam per
notarios malleficiorum, quod possit accipi exem-
plum a notario recipiente testes, sine aliqua contri-
butione facienda coadiutori.
XXXII. De offith coadiutorie.
Offitium coadiutorie sit tantum ad exemplandum
acta et scripturas notarii forasterii illius offitii, et
non possint recipere mayorem solutionem, quam
habere debent notarii aliorum offitiorum pro eieoi-
platura testium et aliarum scripturarum, subpenna
gerere offitium suuro bene et legaliter, et nullum c soldorum viginti tertiolorum qualibet vice.
lucrum vel acatum causa nec occasione sui offitii,
vel de pertinentibus ad regimen vel offitium pote-
statis vel sui iudicis sui officii facere, de quibus
teneantur ipsi notarii prestare sacramentum.
XXVIII. Quod notarii forasterii non habeant coa~
diutores.
Notarii forasterii domini potestatis vel alicuius
alterius habentis iurisdictionem in civitate vel comi-
tatu Mediolani nec aliquis eorum non possint habere
aliquos coadiutores notarios nec alios nec aliquem
notarium nec aJium, qui stet intus scanziam ; et hoc
$ub penna et banno iudici, sub cuius examine fuerit,
librarum quinquaginta tertiolorum, et per sacramen-
tum computandarum in feudo domini potestatis vel
XXXIII. Quod omnes mediolanenses possint rea-
liter et personaliter , civiliter et criminaliler per
potestatem et alios iusdicentes conveniri.
Omnes et singuli de civitate, districtu, iurisdi-
ctione, comitatu vel diocexi Mediolani possint et
debeant per potestatem et alios exercentes iurtsdi-
ctionem in civitate Mediolani * et per quemlibet
eorum et sub eis et quolibet eorum realiter et per-
sonaliter, civiliter et criminaliter conveniri et com-
pelli, ipsique teneantur et debeant coram eis et
sub eis et quolibet eorum respondere et iuri parere,
privilegio, prerogativa vel exceptione aliquo vel ali-
qua vel alia quavis excusatione noh obstante nec
admissa.
alterius iudicis contrafacientis ; et notarius vel alia d XXXIV. Quod tempore absentie et impedimenti
persona, qui vel que staret pro coadiutore vel intra
stangam, condempnetur in soldis sexaginta tertiolo-
rum qualibet vice; et quilibet possit accusare et
habeat medietatem.
XXIX. Quod notarii forasterii dent scripturas
partibus.
Predicti notarii per sacramentum et sub penna
et banno librarum decem tertiolorum pro quoUbet,
et iudici , sub cuius examine fuerint, totidem , tenean-
tur et debeant dare scripturas, que de iure possunt
et debent dari partibus, ipsa die qua petentur vel
sequenti, vel saltem dimittere partes et quamlibet
parum facere eas exemplari per quem voluerint, et
cas subscribere sub penna predicta et banno, quam
alicuius iusdicentis alius iusdicens possk supplere.
Si contingat aliquem ex vicariis vei iudicibus
domini Mediolani vel potestatis vel alterius offitii
se absentare c , vel alias non posse superesse suo
A « actoram • [Cod. B. 19).
• Vide statotank « quod hira mtmieipalia etc. '(Ntta tn Coi- S.Q-
P. II, Sd).
C Si inrisperiti vel iudices vel iusdicentes causa alterius officii ex
raandato ducis vel reipublicae obeundi alio abirent, ne privatae
eoram clienlium res damnum paterentur, temporis ditationegau-
debant: « Quia sapiens legnm doctor dom. Ambrosios de Bozns
» de collegio iurisperitorum civitatis nostre Mediolani (ail dux
• lo. Galeatius Vicecomes rn decreto sno hac orbe dato die xin
• iaouarii a. mcccxcvi) depresenti equitarorus est binc Pap> anl
» pro negotiis venerabilis fabrice maioris ecclesie Mediolam ,
» serie presentium omnes et singulas causas, lites , qoestiones
Digitized by
Google
997
99*
offitio, quod alius iusdiceos pro eo ascendens sup- a elapsis, tenean.tur dicti sindicatores infra altos quin-
pLere possit.
XXXV. . Qu-od ojfitium inueritionum armorum ,
euntium de nacte, bondellomm et bi$chila7>iarum
expedmtur per vionirium dommi potestatis. . .
t : .iYicarius potestatis debeat et teneatur cognoscere,
examiuane et diflutire.dp ea.uais et processibus in-
vtntionwn arinorum vetitorum, et. euntium tle, pocte,
de bprdelHs e.t Juxoribus tassilloj?tun, et prestatoribus
(ul bischilazian» et de teuentihus bischlatia.s, quas
sumafie debeat decidere et terminare, secundum
quod ei, videbitur pro meliori.
XXXVI. De? ifJLis qui debent assotiare dominum
potestatem.ad .oklationes.
Elligantur seu deputentur. per offitium>provixio-
que dies proximos pronuntiare Qpndempnando vel
absolvendo, sub penna librarum decem tertiplorum
cuilibet sindicatori; et durct eorum iurisdictio usque
ad vigiqti dies, nisi prius terminentur questiones;
et , si: ceperiretur ipsrim pptestatemvel aliquem .de
famUia eius aliquid frandasse vel indebite hab«>sse
de avere comunis Mediolani, tenean.Uir et. debeant
ipsi sindicatores condempnare jpsum potesta^m seu
alium de eius familia culpabilem in quadruplum,
dandum et restituendum comuni,Mediolani, .Pe eo
autein quod aceepissent indebite ab aliqua persona
vel universitate , condempnentnr in duplura; et si
filiqup modo privatam personam vel universitatem
condempnavqrint, dampnum restituant <passp. cura
num omni anno de mense ianuarii hommes triginta b expensis ,et tptidem comuni Mediolani, salvai mayo-
sex, videlicet sex pro qualibet porta, de nobiliori-
bus B et mayoribus civibus babitantibus continue
cum fainilia in civitatfe Mediolani, quorum offitiuin
sit assoliare doininum poteslatem et eius iudices et
collateralles ad oblationes et similia; et qui fuerint
uno anno ad dictum offltiunl, non possit elligi nec
constitui ad dictuni oflilium infra quinque annos
ab exitu dicti sui offltii computandis; et ultra ipsum
numerum non liceat potestati nec alicui ex iudicibus
nec offitialibus pius facere aliam cernedam,nec citare
aliquam aliam personam dicta vel similli occaxione,
sub penna dicto pptestati librarum centum tertio-
lorum qualibet vice.
XXXVII. Quod potestas cwn tota sua famillia
ritate pennarum, si qua in aliquibus ex presentibus
statutis reperiatur. ■
XXXVIII. De libeUis in causa sindicatus dandis
infra quinque dies.
- Libelli qui dabuntur domino.poteslati vel eins
iamilie vel aliciu eorum tempore sui sindicatus, de-
beant dari infra quinque dies a die incoati offltii
sindicatorum cpmpulandos; et elapsis ipsis quinque
diebns, nullus possit dare libellum dicto pptestati
nec alicui de famtlia sua, nec sindicatores possint
nec debeant recipere aliquem libellum, elapsis pre-
dictis quinque dicbus ; et predictus potestas et eius
familia, elapsis prediclis quinque diebus, si libellus
non fuerit datus. dicto, potestati vel alicui de eius
teiieatur stare ad sindicatum, etde ordine sindicandi. c fainilia, vel inquixitio aliqua non esset formata contra
Potestas, finito tempore sui regiminis, teneatur
starepost flnitum suuni regimen, cum tota suafamilia
,in civitate Mediolani ad sindicatum, ut infra dicetur,
et facere rationem cuilibet sub sindicatoribus G , et
attendere et observare et observari facere et curare,
quod omnes £111 de sua familia atendant et obser-
vent quicquid illi sindicatores vel mayor pars eoruni
dixerint et statuerint vel pronuntiaverint contra
ipsum polestatem D vel aliquem de sua familia, illum
vel illos vel aliquem ex eis condempnando, et hoc
antequam discedant de civitate Mediolani B . Et qui
sindicatores infra decem dies a die incoali eorum
officii computandos teneantur pronuntiare de eo et
super eo, quod Uquidum fuerit, et id quod liquidum
ipsum polestalem vel eius familiam ipsis quinque
diebus, dictus potestas possit cum gratia Dei cum
tota sua familia ad propria remeare. Et si dicto
potestati vel alicui de eius familia infra dictos quin-
que dies datus fuerit libellus, vel esset formata in-
quisitio, et aliquis vel aliqui adessent, cui vel quibus
non esset datus libellus nec formata inquisitio infra
alios quinque dies, possint ille et illi, cui vel quibus
non esset datus libellus, vel non esset inquisitio
formata, ut supra, similli modo ad propria remeare.
XXXIX. Quod novus potestas teneatur exigere
condempnationes jactas per sjndicatores de potestate
preterito et eius familia.
Novus potestas teneatur pro posse exigere et exe-
non fueril, liquidetur, si liquidari poteril, infra quin- d cutioni mandare condempnationes factas per sindi-
que dies proxime sequentes; quibus diebus quinque
» et controversias, in qulbus ipse dom. Autonius est vel erit
» solus advocatus, delegatus etc, suspendimus et in suspense
» teneri volumus et iubemus a die qua hinc reccdet pro eundo
» Papiam , ut prefertur, inclusive, usque ad diem sui regressus
» Mediolanum inciusive, ac post duos dies imroediate sequen-
» tes , ita quod interim nullum tempus, nullaque temporis in-
» stantia curret etc. » Sequitur postea index caosarum nego-
tiorumque omnium, ad qnae illnd decretum spectat.
(Ex Cod. ms. Fagnani p. 56, t\° tn Bibl. Ambr.).
k « stantium » [Cod. B. 19).
B « nobilibus » {Cod. B. 19).
C Vide decrelum • super sindicalibws • {Nota in Cod. S. Q- r. II, 30).
b vide statutum < do sacramento prestando per dom. potestatem »
(JVo(a in Cod. S. Q. P. II, 30).
E Vide statutum > de elligendis sindicatoribus > {Kota in Cod. S. Q.
P. II, 30;.
catores de potestate preterito et eius familia infra
tertiam diem postquam facte fuerint, sub penna
Ubrarum quinquaginta tertiolorum de suo sallario,
et quod non possit reformari in contrarium; et si
fieret, non valeat.
XL. Quod potestas tempore sindicatus stet extra
domos communis.
Potestas et eius iudices et notarit et omnes alii
officiales, finito oflfitio, teneantur et debeant discedere ,
de domibus communis Mediolani, et extra domos
communis Mediolani stare per totum tempus sui
sindicatus; et quod durante tempore eorum sindi-
catus, non possint aliquod offitium exercere in civi-
lalc vel comitatu Mediolani.
Digitized by
Google
990
STATVTAi IVftlMHGTlONVM
1000
' XJLI. De mkduttene presttmda ptir pdtestateM. & allquem de eilfc fartili&, v#l aliquem alrtm mdtatn
Potestas ppesetis qui p?ej tefnpbfibus foefit*
ISHeatuf @( dGbriat iMtedafe pfb ie et eius familli
tti marilbtii* dorblflorttm sett vel ebrorft offitiafittfli;
pef dttoS mettse'& aflle exttum Sni regtminia, in fcdft^
silid tMyOfi CoMfttrttlis Medidlatti cum boni$ fideius*
6df ibu9) de sbando ad sindicatum finito tempore sui
l'e{£mittis, efe d« festituendo tofcum id> in quo fuefit
eeadem^natuS' ip9e<vel aliquis de sttd famillia, se*-
cttttdltfft forfliafth staiotortttn eommunis Mediolatti,
XLlL De (latisdatidiw &ffiidliuni /Qrastepiorurin
' ''Siiflileal sati^dationem fecere teheatuf quilibet
triias offillallk comttnis Mediolani forastef io& coram
Slfltttealefibtis Mtrfl bohis fideiussof ibus , qui nort
slfll de mhghatlbus tiommuhis Mediolahi.
vei offitialem in civitate vel comitatu M«^ioiatM
habeaiit auotoritatea; powstatem et .bayfitoj au-
diendi, etfawmahdi >«t coghoscetidi pro & « sin»
datione alibuius sttpitWitis Oftttiibua et ftiAgul^
que pe% illute vel illbs, quo» sihdicare deboerint
comissa et pefpetrata fuefittt vel dicerentur perp^
trata fuisse iil eorum vel alicuius eorttttt offittocontti
formanl iufjs, etatutornm ef Of diaame&torum co-
tflunis Mediolani, et contfU honoreft vel debilunt
offitii eofum vel akerius eorum, et> de omnibits ti
singullis per ipsum potestatem, iudices et offitUlles
et fatrtulo$ vel aliquem vel aliquos tsx efo factis,
gestis et administratis, et qtte fierv, •geri et aduii-
nistrafi debuerint, et, etiam fleglectis et omissis per
XLIII, Qaod nitUus mediolamnsis sit advocatus b eos vel altef um eorum in eorttni vel alicuius eorutn
mlpmnsfWr potestatis nee dlteriUS * offiUalis tertv-
pore sindicatus eorum.
NuHus oititatis vel comitatos Mediolarii sit advo-
catus vel procurator potestatis nec eius farhilieSj nefc
aliettitts eofunKi flec ahculus alteritts offitialis siridi-
cahdi iti caUsis sihdicaUis, et quod aliquis rtort au-
dtJat nec presumat ife Vel stare cum eis vel allquO
feoftitti cofam sindicatofibus pro faciendO iiiiurias
vel miflas alitiui fconqUerenti de ipsis vel de aliqflo
ebfutti, hec aliquod impedihientum prestare qUo-^
ihihus ih diclls causis^ procedktUf. Et si quls cOh"-
tfjifecerit, condemphetuf iri libfis quinquagihta ten-
Uoloftmi qttaiibet vicej et supef pi-edictife teheatui-
phtestas ihquirerfe et punife suo offitio.
XLIV. D& sjitdichtoribils eHigeridis.
Finito fegihilhe potesthtis, eligantur per dortiihttm
MediOlahi seit per Offitiales provixiOnum primO die
Vel sequenti post fihitum fegimen sex providi viri
el discreti, quofuth duo sint de collegi6 iudicum
Medmlahi, alii vero dhO layci et duo hotarii, et dUO
sfefVilbfes, qui sex appellenthr sihdidatores potestatis
efc eius fatoillie, et qui contra predictuhi potestateth
offitio, et generalitef de quibuscumque fraodibos,
mallefitiis Vel bafataf iis pef eos vel alterom eorum
comissis in edrom vel altefius * eoflno offitio vel
eo dufante; et in prediotis et super predictis omnibus
et sirtgulis procedendi' et veritatem reperiendi tam
pef offitiurti seu pef ihquixitionem > quam per ac-
cusam, quefellam, petitionem vel querimomam vel
aliam simplicem notiffioationem vel scripturam ipsis
vel cofam ipfeis sindicatoribus vel eofum offitto vel
ad bahchutfl vel etiam in cepo pottitis, porectisvel
pfoductis per aliqoam personam , Comone, collegium
vel uhivefsilatem, proUt ipsis sifldtoatbribus melius
videbitur expedire, et proclamationes et cridasfieri
fatiertttbuS tam in civitate quam itt comittttu Medio-
c lani,et maxime in locis et paftibos, in quibus ille
vel ilHj qui fueriht sindicandi, habitabant et con-
versabanluf tempore sui offi tii, et ubi eofuni offitium
ettercebant, et alia qUecumque faticndi et explicandi,
que eis sindic&toribus videbuhtuf opportana. Et hec
omnia somafie de plano sine stfepitu et figura ia-
ditii, ac etiaitt sine aliqua libeili vel declaratiotiis
datiohe et lilis Contestatione, pef iudttiutn seuiuditia,
et eios familiam habestht iurisdictiohem inquifendi per vooem et famam ttt tormenta et alia quecumque
etpfoCedendi, condempnandi et absolvendi in omni-
btts et pef omnia, prout continetur in statoto inci^
pibhte'. & Sihdicatores etc. » et ettam in statuto
ittcipiehte « Pbtestas finitO tempofe etc. )y, et prout
in aliis statutis continetur; et hdbeant ipsi sindica-
tbfes, si fttefittt iurisperiti, solidos xvi teftiolorum
remedia, omnique iuris et statotofom substaodaet
solcmpnitate pentths pfetef missis ; ei qood a sen-
tentiis ipsorum sindicatofum appellafi, quereiiari
nec supplicafi tton possit ollo modo, sed ipse sen-
tentie executioni mandentur per quemlibet iusdi-
cetttem omnibus iufis remediis, omnique exceptione,
iti tJie pfb qttolibet, et si fuerint layci, solidos octo d defensiotie et cohtradictione remota.
ttefttolbfum, et nbtafii solidos decem teftiolorum
flfb quolibet in die.
XLV. De offitio fyntKcatdrum potestatis et aliorttm
offkialiUni.
Sindicatores qui de cetero fuefint ellecti ad sih-
dicahdum dominum potestatetn Mediolahi ■ vel
A • fdicaius • (Ci>d. B. 10).
b Nomina examinatorom Dyni de Rocha mediolanensis praetoris
exhttCentiir iti ddcalf dccreto bac tirbe dato rdibns martiis
>. Mcccxcvm: « Quia saprentes viri tfcm. Christoforns de Pab-
» dulfis et Iohanninus de Gluxiano de collegto ioreperitorum
i civitatis nostre Mediolani presentialiter occupati sant circa
» sttxMeatttm Oyui de la Boeba olim potestalis tiicte noStre
» civitetis familieque sue, presentiwn serie ins(an(ras caosa-
» rnm etc. ct quas in scriptis dederant vicario provisionum
» comunis nostri Mediolani sospendimtfs ct fii suspenso tcneri
XLVI. De pehna offitiaUum corniteMlutn bafa-
tariam.
Quicumque offitialis qui baratariam comiserit,
aliquid comittendo vel fatiendo, propter quod le-
^xum sit comune Mediolani vet singulafis persona,
condempnetur in quadruplum totius eius> ae quo
» v«lu»«8 et iQbenws ab faodterna dta vaieris Sactasire >°
• antea , usqwe qoo finitus erit hwusmodi sindieatiis, el P* r
» tfes dies otHes poat immediate sequentes, Ka quod irnme-
» diate finitis dictis tribus diebus uUHbus post siodicatw P"**"
» ctum, sint et esse intelligantur iastatflie diotaruBi HOeit»* 1 *
» ot controversiarum , et <|uelibet earam in illlsaset sUttj ««
» gradte, iB quibus sant dicta die hodierna otfe »- S«q«»'
index quaestionnm et causarua.
. {Bx Oo*. mt. Sasnhm, p. 70» m SM. dn»-l-
4 « alicuius • (Cod. B. 19).
Digitized by
Google
JQQI
inveniretur lexio, cuius quadrupli roedieU& apbcetur 4 \A. Qyod Gondempn#U ad sindjcatym pimwt
le*o , et alia roedietas aplicetur corauni Mediolani j habere offitiuw.
et *i corounis Mediolaui soluro lexuro fuerit, totum
aplioetur dicto comuni lexo. t)t sj non perceperit ,
sed solum promissionem habuerit, ille qui prowv-
xit, teueatur Ulud dare comuui , et totidero jlli qui
ledebitur 0* huiusqiodi pronoiswone, $i dffeetum.
Potesta* qndibet rode* vel ofjfitiaU* ve\ wiles
aut potarius vel in aliquo *Uq offitio coustitutu$,
qui sit forasterius,, vel qui de cete^o copstjtui copr
tingerit , qui coudeipppatus fuerjt vel epnderappa<-
bjtur ad sipdicaturo, pc#, poss.it unquaro »0 oivitate
aabujsset , et nichiloroipus, offitialis condempn;elu.r vel comitatu Medicjani babere aliquod Q$tium vf J
in tripluro eius, de quo receperit proroiwonqw beaefitiuro vel stjpendiuro seu soldum , w4 de qivV
dandaro ut supra * tate Qt cQraitatp Mediolaro' recedeje teneatur &
X&YII, Quid intelUgatur esse bnrataria, wbfexQ cor>dpwppationero ; quam sj ppq sQlvejriti
Baratariaro autera intelligarous , ai quis pretio, et nap reoesserj» infra mcnsem unuro, possitofiipudi
pacto seu conventione, aliquo dato yel prQUviaSQ in avere et perspna impune, excepto ca,s,u ty*wi G idii-
seu reroisso, aliquid feoent vel oroixerit in offitio LH. Quod qui fufirit velerit poAestas, rectw vel
suo, propter quod couiunis vel singularis persqna iusdicens eofnunis MediQfqnj, non. possM
£ §Uqm offitM», ni#i elqpsis tribus annis. t
Quicumque fuerit vel erit potestas, vicarvu* vej
iusdiceps vel exactor sive milte» seq.rrotariui.vel
in aliquo alio offitio in civitatQ MediQl«.Ri vej 4h
striptu, qui pon sit civit0t».9 vej distrietss Medio-
ledatnr vel ledi posset-
XLVHI. J)e eodem.
Si vero sine aliquo dato, promisso, vel conveur
tato vel reroisso per doluro vel fraudero aliquid
fecerit vel omtxerit in offitio suo, eo casu eonderoT
pnetur in triplum eius, ip quo lexerit coromuue la«i, finitO tempore sqi ofTHii IjiftitR^Q sepuaduQ)
vel singullarem personam , cuius medietas aplicetur
lexo, et reltqua roedietas corouni MedioJani. IJt si
coroune Mediolani lexum fuerit, toturo aplicetur
comuni predicto,
XLIX. De eodem.
Si vero per imperitiaro aliquid fecerit vel ortn-
xerit B in offttio suo, ita quod commune vel singul-
laris persona sit lexa, conderopnetur arbitrio iudi-
cantis passo dampnuro usque ad simplutn ; et st
forroam preseptturo statutQrpm > ftPft possit ,efl»B i#
aliquo offitio pro coniuui Mediolaui yfl aliqua uni-
versitate civitatis vel eoroitatus Mediplani, pjsi prins
tribu* annis elapsis computapdis ab exitu «ui regir
minis vel offitii ; et si de facto fuerit „ quqd e*pelr
latur incontipenii de eivitate et coipitatu Mediolani,
sina aliqua spe sallarii, Et quod uullu« pQtestas,
vicarius vel iusdicens, qui non stt de civitate Me-
diolani, durare nop possit in regitpine, nisi binos
non apareret dampnum alicuius vel non probetur, c sojc utenses \n civitale, comital,u, districtq vej dio-
non condempnetur in aliquo, nisi certa pena per cesi Mediolani; et si fient coptrariuro, expeHatur
statuta sit imposita. et non habeat sajarium. Et predicta non babeant
L. Quod potestas et ilU de sw familiq qUquiel locum in vicqriuro provixionum Qffitio presidentem *,
non recipiant. qui tamcn de causis $ingullariura peraQnaruro ulb
Potestas et iili de sua faroilia vel aliquis eorutp modo se introniittere npn possit , nisi quatinus
vel aliquis pro eis non possjnt nec debeant altquid esset ordinatnm vel prpvixnm, Quqd statutum sit
recipere ab aliqua persona seculari vel ecclesia"
sticha civitatis vel districtus Mediobmi, »ec etiaui
aliunde, ratione vel causa sui offitji, etiaro e»cur
lenta vel pocullenta, postquam venerint ad» civi-
tatem, per teinpus sui regiminis et sui offittt.
% Ministpr extorsiones inquirens eligitnr in subiecto dncis decretq
Ticini dato idibus augpstis a. mcccxcvi : « Dc experta legalitate,
a sufficientia et tndostria pradenlis viri Iacobini de Restis civis .
» no«tri Mediolani pienarie conOdenles, eundem Iacobinum
» oilicialem nostrum ad oflicium inquirendi extorsiones et ba-
> ratarias, que fiant per servitores, baruerios et alios offlciales
» tam camero nostre quam comunis nostri M ediolani , qui va-
» duot ad pignorandum scn derobandum in dictis nostris civi-
» tatibus et dncatu, et contra tales servitores, barucrios et offl-
» ciaies procedendi , prout in litteris nostris aiias concessis
> Iobanni de Lomatio ipsi officio presidenti Ifltiup et plenuu
» eontinelur, loco dicti Iobaniii de Lomatio, quem ex certa
» scieutia ab ipso offlcio revocamus, a kalendis septembris annl
> presentis usqae ad nostrnm beneplacitum , cum anctoritatey
» bayiia , salario , commadilatibos , prerogativis et aliis oom-
» prehensis in prescriptis nostris prioribus Jitteris et ordina-
» mentis, licite hactenns haberi et percipi consuetis per lohan-
» ninnm predietaim, tenere preaenlium cpnstituinws et erea-
» mus. •
(Ex Cod. mt. Fagnani p. 59 t'.°, *» Bibl. Atnbr.J.
« eomniserit » (Coi. *• 19).
precixum, et noq possit ei ip'aliquo derogari aliquo
roodo ve| ipgenio, nisi per dominuro Mediolani in
eontrariuro fuerit dispoxituw.
LIII. De sacraimnta prestatulq per vimrium * et
iudices domini MedioUmi et poiestatis et aUos vir
oario$ terranm comitatus MedioUwl,
Qudibet ex vicariis et iudieibus dorowi MediolaBi,
et ex polestfttibu» et vieariis terrarum comitatns,
A « Nota de vieario provisionmn» {Npta in Cod. 8- Q- »• H. 90)-
f Ipse ducis vicarias repetuqdiurpm ratiepi snbieetns erat, euiitf
examinatoribus hoc decre|um datum invenitur cv die decembris
a. mcccxcvi Mediolani : « Dux Mediolani etc. Quia dora. Fran-
» ci&calus de la Mayrola et Prandfioalus da Tignosiis do eol-
» legio iurisperitorum civitatis nostre Medfoiani, et Ambrosias
» Trincherius et Marcolus do Angleria procuratores, et Steffanus
» de Maynerii* presentialrter occupati snnt circa sindicatnm
» dom. Gerardi de Collis oltm viearu , et natorjormp «t totius
» femilie Antonii de Rosignano vicarii nostri; harum serie lites,
» causas, questiones, eontroversias, in quibns dieti Franciscolus
» et Franeiscolu eont advocati soli, pt in quibes ambo m|
» advocati pro una parte, eommissarii, assompti vel dplegati,
» arbitri , arbitratores el amicabiles compositores soli vel cum
» alio, nee non et illi , in quibus supradicti Ambrosius et Mar-
* colos sunt procuratores aen palrecinatores eUt. tl etiam
» ipsorum doaunorum FraAciseoit «t Franciscoli «t Ambrosii ,
» Marcoli et Steuni caueas etc. suspendimus el in snspenso
» teneri voJunws et iubemus ab hodierna die veneris inclusive
199
Digitized by
ioo3
STATVTA IVRISDICTIONVM
1004
iurisdictionis , districtus seu diocexis Mediolani , qui a in civitate nec comitatu Mediolani infra annos tres
erit ex offitio tempore publicationis presentium sta-
tutorum, teneatur et debeat infra mensem a publi-
catione ipsorum statutorum prestare iuramentum
in manibus vicarii provixionum et nomine et vice
magnifici domini et comunis Mediolani, de gerendo
et exercendo offitium suum bene et legaliter, et
de observando et observari fatiendo mandata pre-
fati domini , et statuta et ordinamenta comunis
Mediolani , nisi quatious a prefato domino specia-
liter et ex certa scientia in contrarium seu aliter
disponeretur ; et de hoc 'ipse vicarius provixionum
teneatur facere fieri cridam infra dies octo a publi-
catione presentium statutorum. Et simile sacra-
mentum prestent et fatiant et facere debeant futuri
finito dicto offitio eius, sub penna Hbrarum viginti-
quinque tertiolorum pro qualibet vice, cuius me-
dietas sit comunis Mediolani, et alia acusatoris; et
quilibet possit acusare, et ultra privetur dicto of-
fitio, et nullum sallarium habere possit, et si habue-
rit, teneatur restituere comuni cum penna dupli ; et
predicta de satisdatione et iuramento non vindicent
sibi locum in iudice domini potestatis deputato ad
exactionem, quia ipse iudex seu offitialis iurat, et di-
ctus potestas satisdat pro se et pro tota eius famillia.
LVI. De hiis qui non possunt habere partem
con dempnalionum .
Nullus filius, nepos vel alius agnatus vel cognatus
vel familiaris nec domestica persona , que sit de
vicarii , iudices et potestates , antequam intrent h famillia potestatis, vel alicuius iudicis vel offitialis
eorum offitia.
LIV. De reservatione liUerarum presentium vi-
carii domini Mediolani.
Per presentia statuta non intelligatur in aliquo
derogatum litteris seu bayliis per magnificum do-
minum Mediolani vicariis et potestatibus in curia
prefati domini comorantibus, sed auctoritate horum
statutorum omnem roboris firmitatem obtineant ,
prout ante compillationem horum statutorum ob-
tinebant. «
LV. De exactoribus et receptatoribus pecunie
comuniSf et eorum aprobatione, satisdatione etof-
fitio.
Nullus possit exactor vel receptor condempna-
comunis Mediolani, possit habere aliquam partem
de aliqua condempnatione, que fieret pereiusac-
cuxam ye\ denuntiationem , sed in totum ipsa con-
dempnatio perveniat in comune Mediolani; et-si
quis contrafecerit , pro condempnato habeatur ipso
iure in duplum illius quantitatis, quae in eum per-
venisset secundum illam condempnationem; cuius
penne medietas sit comunis Mediolani et alia ma-
nifestanti illud delictum , et quilibet possit accu-
xare et manifestare.
LVII. De off.tia.Ubus comunis Mediolani cir-
chandis.
Potestas et eius iudices et vicarius offitii provi-
xionum possint, debeant et teneantur singullis tribus
tionum , fodrorum , talearuin vel alterius peccunie c mensibus facere circhari ad cameram comunis Me-
comunis Mediolani, eundo per civitatem et comi-
tatum Medtolani exigendo, nisi prius fuerit ellectus
et aprobalus per dominum Mediolani vel per of-
fitium provixionum , et salisdederit ad cameram
comunis Mediolani cum bonis fideiussoribus coram
dominis sex, de fatiendo dictum offitium bene et
legaliter, et de redendo bonam rationem comuni
Mediolani et cuilibet alteri persone, et non possit
ipse exactor seu receptor ire per comitatum ad exi-
gendum ut supra, nisi habuerit in scriptis in qua-
diolani et ad iudices mallefitiorum et alibi omnes
ponderatores monete et campsores comunis Medio-
lani, et carcerum custodes et alios offitiales comunis
seu domini Mediolani , si receperint ultra quod
recipere debent, vel fecerint contra formarri ordi-
namentorum comunis Mediohtni, vel omiserint facere
ea que debent , et repertos culpabiles punire debent
secundum formam statutorum comunis Mediolani,
et ut melius fieri poterit ; et si qui sunt ofBtiales,
nisi illi qui ordinati sunt, eos removeant seu re-
ternis nomina debilorum et quantitates et causas movere fatiant et condempnent in solidis sexaginta
debitorum subscripta et subscriptas manu notarii tertiolorUm pro quolibet eorum, seu prout in or-
offitii provixionum. Qui offitialis seu exactor cum dinamentis reperiretur. Et hoc sub penna librarum
fuerit reversus de ipso comitatu, teneatur eidem r. tertiolorum ; et de predictis teneatur singulis
offitio provixionum in scriptis dare nomina debi- d tribus mensibus inquixitionem facere sub dicta pena.
torum, a quibus exigerit, et quantitates, ut videri LVIII. De familiaritate comedendi et bibendi per
possit quid exigerit vel non, et ne fraudem comit- potestalem et eius familliam evitanda.
tere possit in eius offitio. Et hec omnia et singula
servare teneatur quilibet exactor vel offitiallis, qui
deputabitur ad predicta, sub penna Hbrarum quin-
quaginta tertiolorum qualibet vice, qua conlrafe-
cerit ; et duret eius offitium per menses sex et non
ultra ; et qui fuerit offitiallis per ipsum tempus vel
partem ipsius temporis sex mensium, non possitnec
debeat habere simile offitium nec aliud offitium
11 in antea , usquequo (inilus erit sindicatus predictus, ac per
» tres dies uliles post immediate sequentes, ita quod interim
>< in ipsis litibus etc. nuilnm tempus currat etc. »
(Ex Cod. Fagn. p. 60 in Bxbi Ambro$.).
Ad tollendum omnem suspectionem statuitur, quod
potestas et iudices et millites et notarii et alii de
sua famillta non possint nec debeant cpmedere nec
bibere in civitate nec suburbiis civitatis cum aliqua
persona secullari vel ecclesiasticha civitatis vel iuris-
diclionis Mediolani.
LIX. De porta et ostiis potestatis et eius familie
tenendis apertis.
Potestas Medtolant teneatur et debeat curare et
facere, quod porta hospitii , in quo moratur, el ostia
potestatis et iudicum et mililum suorum stentaperta
tola die, ita quod homines liberum habeanl anditum
Digitized by
Google
ioo:
MBBIOLANI
too6
ad ipsum potestatem et eius Jamiliani, sub penna
feudi sut librarum vigintiquinque tertiolorum pote-
stati, et cuihbet iudicd et militi librarum decem ter-
tiolorum qualibet vice.
Idemi habeat locum' in quolibet forasteria exer-
cente iurisdictionem pro comuni, excepto quod post
nonam usque ad campanam de usanzia de post
nonas passuut tenere portas clausas.
LX. De iurisdictiane Vvcarii Jominationis in
questionibus non suppositorum edmuni Mediolani ;
que devolvuntur ad dominum Mediolani.
Si contingat aliquas qaestiones, lites vel causas
inter aliquos non suppoxitos comuni Mediolarii de-
voivi ad dominum vel ad eius curiam per appella-
tionem - vel querellam vel rescriptum vel *lib modo,
qmlibet ex vicariis dominationis possit audire, pro*
cedere, cognoscere et difflnire etiam sine aliqua
comissione.
■ LXl. De supplicatione porrigenda dominb pro
coristituendo unum vel plures, qui supersint ad exa*
minandum introytus et expensas comunis.
Vicarius provixionura sub penna librarum centum
tertiolorum sui sallarii teneatur pro comuni bono
et utilitate publica supplicare domino Mediolani ,
quod ipse dignetur constituere unum vel plures de
bonis, legalibus et diligentibus viris civitatis Medio-
iani , qui supersint et asistant ad videndum et dili-
genter examinandum introylus comunis Mediolani
et expensas eiusdem , et qualiter expenditur pec-
cunia comunis Mediolani , et qualiter laudantur ex-
pense, quas continget fieri de avere comunis Me-
diolani , et qui solicite se gerat, ne fraus aliquo
modo in avere comunis Mediolani comitti possit,
et ne expense excedant introytus.
LXII. Quod omni mense Jiat ratio comunis Me-
diolani.
Omni mense fiant rationes comunis Mediolani
ad vicarium et offitium provixionum, presidentibus
duodecim dominis et duobus ad minus de dominis.
sex cainere ; et hoc fiat cura et solicitudine vicarii
offitii provixionuin.
LXIII. Quod Jiant necessaria in broUeto.
Per vicarium offitii provixionum et per dominos
sex camere comunis Medioiani fiant seu prt>curentur
fieri cum effectu necessaria prope brolletum, et prout
dominis duodecim et dominis sex videbitur, et pre-
dicta fieri procurentur per predictos sub penna
sacramenti et nltra librarum centum tertiolorum.
LXIV. Quod solutiones comunis non Jiant aUcui
sine precepto sigillato.
Omnes solutiones et pagamenta, que de cetero
fient per comune Mediolani aiicui stippendiario Me-
diolani , fieri debeant de consensu et voluntate do-
mini Mediolani seu vicarii provixionum et domi-
norum duodecim , et aliter non ; et quod dicta pa-
gamenta et solutiones non possint aliquo modo
fieri , nisi prius sigillato precepto sigillo domi-
norum duodecim , et in libro poxito per uotarium
existenlem apud domiuos duodecim, ex quo dicta
pagamenta fieri debeant.
a LXV. Quod nuiius sibi ipsi satisfaciat de suo
feudo sine scripto tbminorum duodecan.
Nullus per se ipsum de suo feudo recipiendo a
comuni Medioiani sibi satisfatiat , sed a vicario et
dominis duodecim scriptum sue solutionis recipiat.
< LXVI. De pensione dottms non soivenda per
comime Medioiani pro ■aiUfUo stipendiario. *
Per vicarium offitii provixionuui comunis MetbV
lani nec per offitiales provixionum nec per aJiq«em
iusdiden^eni ia Mediolano aon possit nec debeat
fieri preceptum nec.bulleta de solvendo aliquid pro
pensione alicuius stipendiarii nec aliouius forasterii
presentis' nec futuri, sub penna Hbrarum centum
tertiolorum pro .quoiibet contra&cienle ettquaiibet
vice. . •.
b LXVII. De loffiiio collateralis deputaii affilio stj*
pendiaviorum,
Si conting<<t in aliqua questione y controversia vel
lite vertente coram collateraili offitio stipeodia-
riorum deputato peti per aliquam partium que-
stionem committi suis expeosis, teaeatur iile cqilar
terallis ipsam questionem conuttere , facto pfius
depoxito sallarii sapientis per ,partem petentem^
prout iassabitur per ipsum .coliateraliem. .
LXVIII. De pena iusdicentis vel magistratus sald-
riati a domino vel a comuni petetUis.vel recipientis
sallarium vel remunerationem aliam vel aliicd in
fraudem.
Nullus iusdicens seu magistratns in civitate, co-
mitatu seu districlu Mediolani sallariatus a domino
e vel a comuni Mediolani pro aliqua questione, causa,
lite, vel controversia per eum cognoscenda, con-
sullenda aut diffinienda, sive ex offitio, sive ex co-
missione aut compromisso vel alio quoUbet roodo,
nec pro cognitione seu executione vel exactione
vel compillatione alicuius rei, cause, facti seu he-
gotii, quod habuit cognoscere, compiiiare, .exequi
et explicare tam ex eius offitio, quam non, tam ex
debito, quam alia qualibet occaxione obventa, quan-
tum est persona publica, nec in quantum privata,
que fuerint seu spectaverint vei tetigerint aiicui co*
munitati , universitati vel singullari persone Medio*
iani vel districtus vel alterius civitatis, castri, loci,
vel terre subdite dominio domini Mediolani, possit,
debeat nec presumat per se nec per submissam
d personam petere, recipere, nec habere aliquodsai-
larium, premium, remunerationem nec retr£butio-
nem nec aliquod aliud in fraudem huius statuti, sub
penna sacramenti et restitutionis in quadruplum
eius, quod per se vel submissam personam aliquo
suprascriptorum modorum recepisset , extorsisset
vel quomodolibet habuisset, et ultra librarum quin-
quaginta tertiolonim quaiibet vice, qua contrafecerit
vel contrafecisse reperiretur. Et de predictis qui-
libet iusdicens in civitate Mediolani habeat facul-
tatem et bayliam inquirendi et procedendi, tam ex
offitio, quam ad instantiam cuiuslibet instantis seu
requirentis contra omnes et singullos, qui de pre-
missis vel aliquo premissorum inculparetur , et eos
condempnando secundum predictum niodum, et
130
Digitized by
Google
IOC"7
STATVTA IVRISDICTIONVM
1008
condempnationes exigendo oinnibus iuris remediis,
reliquis statutis et provixionibus comunis Mediolani
loquentibus de nullo accato vel lucro per iudices
fiendo in suo robore permanentibus.
LXIX. Qualiter potestas teneatur denegare pro~
tectionem suam et comunis Mediolani non subdito
habenti questionem vel controversiam cum subdito
iurisdictioni Mediolani.
Si subditus iurisdictioni domini potestatis Medio-
lani velit movere aliquam causam, litem, questionem
vel controversiam contra aliquem exemptum a do-
mino archiepiscopo Mediolani *, possit dictus sub-
ditiis denunliare dicto exempto, quod est paratus
se et iura sua fatientia ad dictam causam, litem,
questionem et controversiam comitere de iure di-
spositioni et arbitrio dominorum iurisperitorum de
collegio iudicum Mediolani, quorum unus elligatur
per ipsum subditum, quem nominet pro sua parte
in ipsa denuntiatione ; et quod ipse exemptus suum
iurisperitum elligat et nominet infra quindecim dies;
qua denuntiatione facta infra ipsos quindecim dies
a die dicte denunliationis, alius iurisperitus elligatur
et nominetur per dictum exemptum pro sua parte,
et in eos fiat compromissum infra ipsos quindecim
dies de iure tantum , et quod compromissum duret
quousque ipsa causa, questio, lis vel controversia
fuerit diffinita, vel prout partes convenerint. Qui
iurisperiti per ambas partes ellecti causam, litem,
questionem vel v controversiam dictarum partium
examinent, diffiniant et determinent, secundum ius
et prout inter partes convenerit ; et si contingat
ipsos duos iurisperitos non esse concordes, elligatur
per ipsos duos iurisperitos tertius iurisperitus de
numero confidentium dandorum in scriptis per ipsas
partes ; alioquin dicto exempto denegetur per do-
minum Mediolani et per dominum potestatem Me-
diolani et utriusque eorum vicarios et iudiccs et
quoscumque alios iusdicentes in civitate et comitatu
Mediolani omnis proteclio et defensio domini Me-
diolani et potestatis et comunis Medioiani ; et de
hoc fiat crida publice ad schallas pallatii novi co-
munis Medioiani ex parte ipsius domini potestatis.
Et nullus subditus domino potestati Mediolani possit
cum ipso inire aliquem contractum nec quasi, nec
aliquod commerzium ; et si quid in contrarium
factum fuerit, quatenus tenderet in dampnum vel
preiuditium subdtti domino ct potestati et comuni
Mediolani , nullius sit valoris et momenti ; que ex-
emptio et penna, de quibus supra fit mentio, habeat
locum donec dictus exemptus suum fecerit com-
promissum, et compleverit ■ contenta in dicta de-
nuntiatione.
Idem servetur in omnibus et per oinnia , si quis
a Patet apertissime ex his verbis slatuta isla , saltem ex parle , a
Iohanne Vicecomite archiepiscopo et domino Mediolani condita
et lata fuisse a. wcccli , cum sermo heic habeatur de simplici
temporali iurisdictione. Licet vero eadem statuta correctioni
postea subiacuissent , nihilominus quaedam antiquiorum loca
in novum codicem inemendata vel novis temporibus roipubli-
caeqoe conditioni inopportuna irrepserunt.
■ « adimpleverit » (Cod. B. 19;.
a subditus iurisdictioni domini potestatis et coniunis
Mediolani movere voluerit aliquam causam , Utem
questionem vel controversiam contra aliquam uni-
versitatem exemptorum a domino archiepiscopo.
LXX. De iurisdictione et offitio consuUm Ui-
stitie Mediolani.
Consulles iustitie Mediolani et quilibet eorum
habeant iurisdictionem in hiis, que sunt misti im-
perii et simplicis iurisdictionis , et possint ipsi et
quilibet eorum decreta et auctoritates interponere
in quacumque parte civitatis, districtus, diocezis
comitatus et iurisdictionis Mediolani.
LXXI. De eodem.
ConsuUes iustitie Mediolani A sint sex, quorum
duo sint iurisperiti, et in absentia alterius ex eis
b consullibus possit alter ex eis consullibus presens
vices alterius gerere ; et duret eorum offitium per
menses sex; et qui fuerit ipso tempore con$ul,non
possit esse in sequentibus sex mensibus proiimis;
et habeant ipsi iurisperiti pro eorum sallario Jibras
vigintiquinque tertiolorum , et layci libras duodecim
tertiolorum in predictis sex mensibus pro quolibet
eorum de avere comunis Mediolani, quibus fiat
sollutio de mense in mensem, ut fit aliis offitialibus
camere comunis Mediolani ; et possint iurisperiti
accipere de subscribendo auctoritates et decreta et
sententias imperiales sex pro qualibet subscriptione
et non ullra ; et non possit alicui consuUi comitti
aliqua questio *, vel in sotium assumi per aliquem
consullem iustitie, etiam de voluntate partiuni, sub
c penna comittenti et comissario librarum decem ter-
tiolorum pro quolibet, et comissio non valeatnec
assumptio.
LXXII. De sacramento consullum iustitie.
Consulles iuslitie Mediolant teneantur ante intro-
ytum sui offitii iurare coram vicario offitii provixio-
num de exercendo offitium suum bene et legaliter,
et faciendo bonam iustitiam et rationem cuilibet per-
sone, et quod ascendent banchum horis consuetis
diebus iuridicis, nisi iusta causa steterint impedtti;
et quod nichil recipient per se nec per submissam
personam, nec lucrum vel accatum fatient pro aliqua
audientia, pronuntiatione vel diffinitione, causasui
vel offitit, et quod non permittent aliquid peti
nec exigi per aliquem notarium sui offitii ultra
d statuta ; et si audiverit aliquem conquerentem de
ipsis notariis vel aliquo eorum pro pagamento vel
petitione pecunie vel impedimento, vel quia non
posuerint scripturam in actis, veJ ipsam scripturam
non dederint expletam, quod eos punient etcom-
pellant ad solvendum ; nec permittent eos stare
A Galvaneus Flamma describens antiquorum consulum mediola-
nensium electionem , oulcia et iura , ita subdit: « Et sicut in
» Roma x viri virtuosi regebant urbem , et a numero denano
» dicti sunt decemviri, ita isti xu consules a numero dictisunl
» duodecim, quorum aliqoale vestigium adhuc apparetinbac
» civitate usque in prosentem diem, quia aliqoi officiales di-
» cuntur duodecim; et habent speciale palatium m brolclo
» veteri, quorum officium est computus » (Chron- iwWi
cap. cvi).
» « Nota quod non potest comili aliqua questio alicui cousuli
stitie » (Kola in Cod. S.Q.V. II. 50)-
Digitized by
Google
toog
MEDIOLANi
loro
ad banchum donec solverint; quod quidem exe-
cutioni mandare possint, teneantur et debeant per
sacramentum, et sub penna librarum vigintiquinque
tertiolorum, in quam incurrant ipso facto; et quod
curabunt et fatient cum effectu, quod notulla fiat per
notarios suos de omnibus cridaturis, contumaziis ,
contradictionibus et confirmationibus , ita quod ho-
mines non decipiantur; et quod questionem non mo-
vebunt durante suo offitio sub aliquo ex alliis consul-
libus, nec audient notarios dicti officii nec servitores
de aliquo inditio contentioso, si denuntiatum fuerit;
et si contrafecerint, condempnentur in libris vigin-
tiquinque tertiolorum, et teneantur ad interesse.
LXXIII. De consulibus negotiatorum Mediolani.
Dominus potestas et eius iudices et omnes exer-
centes iurisdictionem in civitate et comitatu Medio-
lani et quisque in totum teneantur et debeant dare
auxilium et favorem consullibus merchatorum ad
exigendum mullas et pennas per eos indultas et
impoxitas illis de sua sotietate.
LXXIV. De honorihus, iurisdictionibus et iuribus
comunis Mediolani recuperandis et manutenendis.
Dominus potestas Mediolani et vicarius domini *
Medioiani et domini sex camere et quilibet exercens
iurisdictionem per tempora in civitate, comitatu,
diocexi, districtu et iurisdictione Mediolani et qui-
libet eorum teneantur et debeant per sacramentum
toto suo posse et offitii sui manutenere et defendere
honores, iurisdictiones, castra, pontes, aquas et iura
comunis Mediolani , et conservare ipsas iurisdi-
ctiones et honores et iura, et ad eos et eas recupe-
randos et recuperandas, si qua sen si que recuperari
restant, que stnt vel fuerint iurisdictionis , honoris
aiit iuris ipsius comunis, interponere omnem modum
et viam, et operam dare et interponere, et recu-
peratus ipsi corauni manutencre et defendere; et
etiam prohibere omnibus modis, ut ne quis iuris-
dictionis Mediolani nec alia quevis persona, dignitas,
collegium vel universitas usurpet, habeat nec teneat
iurisdictionem vel honorem vel ius comunis Medio-
lani contra iura in diminutionem privillegiorum vel
iurium comunis Mediolani, nec ipsi comuni iniu-
rietur; et operam dare toto suo posse et offilii sui,
ut omnes iurisdictiones et honores, res et iura ,
rippe fluminum et aquarum, et ipsa flumina et pon-
tes, qui sunt super ipsis fluminibus, qui et que sint
comuuis Mediolani , in comuni Mediolani sint et
permaneant sine lexione aliqua ; et hoc per omnes
modos et vias, per quos seu quas melius fieri poterit,
et contrafacientes punire et condempnare in avere
et personis, vel avere vel persona tantum suo arbi-
trio, inspecta qualitate personarum et facti. Insuper
leneantur et debeant servare et executioni mandare
in favorem comunis et hominum Mediolani privil-
legia et iura ipsius comunis; quorum privilegiorum
tenor talis est :
dominorum » (Cod. B. 19). Hocce slatulum existimo condi-
tum tempore dominationis Lucbini et lobannis Vicecoroitum
(Mcccxixix, hcccxlix); re enim vera anno mcccxlviu statu-
torum collectio lata fuit.
a « Imperialis clementie mansueta serenitas eam
semper in subditis favoris et gratie habere con-
suevit *, etc. »
« Nos Romanorum imperator Federicus et filius
noster Anrichus Romanorum rex concedimus vobis
civitatibus et locis et personis etc. Acla sunt hec
anno dominice incarnationis millesimo centesimo
octuagesimo tertio, indictione quinta etc. * ».
« In nomine sancte et individue Trinitalis : Fede-
richus divina favente clementia Romanorum impe-
rator Augustus. Preclare serenitatis nostre liberalis
benignitas et virtulum gratia prepollet etc. Actum
anno dominice incarnati6nis millesimo centesimo
octuagesimo quincto, indictione tertia etc. Datum
apud Regium .... tertio idus februarii etc. G ».
b « In nomine sancte et individue Trinitatis. Fede-
ricus divina favente clementia Romanorum impe-
rator Augustus. Imperatoriam mayestatem decet esse
non solum legibus etc. . . Acta sunt hec anno domi-
nice incarnationis millesimo centesimo octuagesimo
sexto, indictione sexta , regnante domino Federico
Romanorum imperatore gloriosissirao , anno regnt
eius trigesimo quarto, imperii vero eius xxx se-
cundo. Datum in territorio cremonensi in destru-
ctione castri Manfredi , quinto idus iunii feliciter.
Amen D ».
« Henricus Dei gralia Romanorum rex semper
Augustus. Universis sacri romani imperii fidelibus
presentes litteras inspecturis gratiam suam et omne
bonum. Totiens regie celsitudinis sceptrum extol-
c lilur allius etc. . . . Datum Mediolani xiu kalendas
aprilis anno Domini mcccxi, indictione nona, regni
vero nostri anno terlio E » .
LXXV. Quod ojjitia, intrate , reditus , honores
et exercitationes ojjitiorum et negotiorum comunis
perveniant iu comune Mediolani.
Omnia offitia comunis Mediolani , et que umquam
fuerunf in comune Mediolani, vel esse debuerunt
vel debuerint aliquo tempore, et omnes introytus,
reditus, proventus et honores et exercitationes offi-
tiorum et negotiorum comunis Mediolani perveniant
et pervenisse intelligantur et sint ipso iure in co-
inune Mediolani , et comune Mediolani in eorum
ct earum possessione et quasi intelligatur et sit,
et de eis respondeatur ipsi comuni et non alii nec
d aliter.
LXXVI. De pontibus certarum aquarum manu-
tenendis et defendendis.
Dominus potestas teneatur manutenere et defen-
dere pontes, qui sunt super Ticino, Abdua , Lambro
et super aliis aquis, et castra comunis Mediolani r .
A Mitto brevitatis gratia haec documenta exscribere, quorum aliqua
iam non semel snnt edita, eaque tantnm indicare liceat; stu-
diosus lector adeat Antiq. Ilal., tom. IV, col. 307.
B AnUq.Ital., tom. IV, col. 301.
C Puricell. Ambros. Basil. Monum., num. 587.
b AtUiq.Ital., tom. eodem, coi. M9.
B Codex diptomaUeut Italiae , tom. III , P. I.
r Officia seu tribunalia viarum, ponlium aquarumque ad unum
dux tempore procedente reduxit, ut ex eiys patet decreto Ti-
cini dato vi die octobris mcccxcvi, quod bic sequitur: « Dux
» Medtoliini comes Virlutura etc. Ad allevationem expense
Digitized by
Google
IOti
STATVTA IVRISDICTIONVM
1013
LXXVII. De iwibus MediokuU silis in aliena a otnnes cautiones coram eis expositas et factsu ra-
iurisdictione defendendis.
Potestas et vicarii offitii provixionum teneantur
precise defendere omnibus modis iura, possessiones
et rationes suorutn comunium et ecclesiarum et
clericorum civitatis et comitatus Mediolaai sitas in
aliena iurisdictione, sive iu confiniis circumstantium
civitatum et terrarum, et curare et facere pro posse,
quod piossessio ipsarum rerum et iurium resti-
tuatur, et in ea possessione manuteneantur.
LXXVIII. De eodem.
Fotestas comunis Mediolani et vicarius ofiitii
provixionum teneantur et debeant civibus et con-
tadinis suis dare consilium et favorem ad sua cre-
dita et iura consequenda et habenda ab universi-
tione suorum offitiorum, et omnes libros et scn.
pturas quaslibet, que facta fuerint in eoram offitiis
per totum officivun sui, ia publico consilio comunis
Mediobni.
Tdem teneantur facere . alu offitiales in presentia
dominorum duodecim et dominorum sex camere
comunis Mediolani.
LXXXI. De eodem.
Notarii dominorum sex camere teneantur et de-
beant dimittere et consignare gubernatori librorum
comunis Mediolani securitates et omnes alias scri-
pturas, quas fecerint tempore aui offitii, presentibus
dominis sex camere.
LXXXII. Quod Cerla offitia non vendantur,
tattbus et singullaribus personis castrorum et ter- b sed concedantur diligentibus personis.
rarum Italie et aliunde contra universitates et earuut
personas, que defecerint civibus et contadinis nostris
vcl alicui eorum in iustitia facienda, salvo semper
statuto quod loquitur de denuntiatione facienda
merchatoribus Mediolani , antequam laus A detur ;
quo servato, teneatur potestas procedere contra pre-
dictos ad dandum laudes et represalias, ac etiam
eisdem remediis et auxiliis, quibus procederejtur
contra nostrates, si non servarenlur eisdem extra-
neis Ytalie et aliunde.
LXXIX. De ellectione gubernatoris Ubrorum ca-
mere comunis.
Elligatur per dominum Mediolani vel per vica-
rium offitii provixionum unus providus et discretus
Offitia canzellariorum comunis Mediolani, qui
modo sunt notarii ad offitium dominorum duodecim,
et gubernatoris librorum comunis Mediolani, qui
sunt ad cameram gubernatoris sive camerarii ban-
norum veterum camere pallatii, non vendantur,
sed concedantur diligentibus personis, quibus pla-
cuerit domino Mediolani.
LXXXIIl. De literis comunis registrandis.
Otnnes litere, que mitentur per comune Hedio-
lani , scribantur et exemplentur in quaternis, in
quibus nichil scribatur, et responsiones que fient
per literas ab hominibus vel comunibus vel uni-
versitatibus alterius iurisdictionis ; que omnes litere,
que mitentur comuni Mediolani per homines vel
vir pro gubernando et gubernari fatiendo libros c comunia vel universttales alterius iurisdictionis co-
camere iuxta modum consuetum ad salarium co-
niunis Medioiani.
LXXX. De eodem.
Iudices doinini potestatis et omnes notarii te-
neantur et debeant in fine sui offitii penultima die
sui offitii consignare camerario comunis Mediolani
» resoltantis ox solutione duorum ofllcialium deputatorum
» super aquis, stratis et pontibus civitatis nostre Medioiani de-
» libcramus, quod dicta ofDcia, que presenliaiiter.divisa et djuo
» erant, amodo unita sint, et per unum officialem tantum ma-
» xime iurisperitum ministrentor. Itaque confisi plenissime de
» prompta solicitodine , industria, legalitate et suOIcienlia diu
» comprobatis viri «apjentis dom. Thomasii de Colliis de Vigle-
» vano dilecti nostri , eumdem dom. Thomam iodicem et ofll-
» ciaiem nostrum generalem aquarum, stratarum, pontium dicte
» nostre civitatis eiusque ducatus cum salario florenoram vi-
» ginti auri in mense solvendorum et percipiendorum de primis
» denariis, qui exigentur ex primis condemnalionibus fiendis
« per ipsum iudtcem et officialem nostrum in olficio predicto,
» nec non iurisdictione, auctoritate, arbitrio, baylia, familia,
» commoditatibns , utilitatibus consuetis, ordinatis hactenns,
» per precessores suos licite habitis , perceptis exinde , serie
» presentium omnes alios ofliciales supramemoratos ibidem
» presidenjes ex certa scientia revocando, ac ipsorum loco a
* die xv presentis mensis octobris in antea usque ad sex menses
* exiode proxime secuturos facimus, constitoimus et depu- ■
» tamos. Mandantes etc.
(Ex Cod. Fagtt. p. 59, e.° in Bibl. Ambros.J.
Jiempe clarigatio, itaJ. rappresaglia , gall. represaitles: deest haeo
vox in Gloss. Ducangtano , et omittitor etiam in recensione
Henschelii ; eios deGnitionem praebet auctor Breviloquii, dicens
ea significari actionem, qua quis oriondus de una terra spo-
liatur yel damnificatur ab alio oriundo ab alia terra, vel etjam
si non debitum solvcrit ei: (unc enrm datur potostas isti spo-
lialo, quod ei satisfaciat coutra quemlibet in (crra illa, unde
«•st speliator vcl dcbitor.
munis Mediolani, scribantur in aliis quaternis per
canzellarios comunis Mediolani. ,
LXXXIV. Quod fiant vesteria pro gubernandis
libris et scripturis comunis Mediolani.
Fiant vestarii seu armarii in circuitu camereco-
munis Mediolani et scripna pro scripturis et libris
comunis Mediolani gubernandis et salvaodis; et
ubi est assezatum, fiat murus et hostium bonum,
et totum dupliciter cooperiatur, et ita fiat, ita
quod scripture sint salve et bene custodiantur et
salventur ; et predicta teneatur facere fieri vicarius
offitii provixionum infra menses tres a publicadone
presentium slatutorum, sub penna librarum centum
tertiolorum.
4 LXXXV. Quod festum sancti Ambrosii hono-
rifice fiat , ut fieri consuevit omni anno.
Festum s. Ambrosii patroni huius civitatis omni
anno per comune et rectores Mediolani honorifice
et decenter fiat, ut hactenus fieri consuevit.
Quilibet cuiuscumque status et conditionis existat,
teneatur et debeat honorifice celebrare omnes festi-
vitates beatissimi et sanctissimi Ambrosii exhunii
et sacralissimi ac venerabilis doctoris sacrosancte
romane ecclesie et dignissimi presufis, confessoris,
patroni et piissimi defensoris huius alme urbis;et
qui contrafecerit , preter iras et pennas celestes,
quas a Deo expeclet, pennam incurrat libraruni
vigintiqninque terliolornm comuni Mediolani infe-
rendam ; et quilibet potestas , qut pro temporibus
Digitized by
Google
ioi3 MEDIOLAM - 1014
erit , tercia die ante festivitatem , tunc in populli a LXXXVI. De confanono dando fratribus cru-
civitatis et suburbiorum notitia voce preconia sub ciferorum.
penna simili fatiat pervenire. Cum antiquitus per comune Mediolani, propter
Oblationes pro infrascriptis festivitatibus fiant per benefitium factum per quemdam ex fratribus ho-
comune Mediolani infrascriptis diebus quolibet anno, spitalis cruciferorum comuni et hominibus Medio-
lani tempore guerre *, factum sit et datum dictis
fratribus quolibet anno infradictum confanohum in
memoriam dicti benefitii et honorem comunis Me-
diolani, ad hoc ut benefitii recepti semper fiat me-
moria, statuitur quod per comune Mediolani et ad
expensas comunis fiat omni anno fratribus cruci-
ferorum Mediolani confanonum unum , ut moris
est , Cum campo albo et cruce rubea ad ' arma
comunis Mediolani, quod portari debeat ad letanias;
et qnod canevarii comunis Mediolani per dies octo
ante tempus letaniarum cuiuslibet anni teneantur
et debeant emere dictum confanonum pulcrum et
suffitiens, et illiul dare dictis fratribus, ad hoc ut
de ipso facere possint ut consueverunt.
LXXXVII. Quod nullus capiatiw nec derobetur
revcrentia festivitatum.
Nullus capiatur nec derobetur pro aliquo debilo
publico nec privato per dies octo anle vel post
festum nativitatis Domini et festum resurrectionis
Domini ; et si quis captus fuerit ante illos dies
et dentur per comune Mediolani infrascriptis capi-
tulis ut infra , videlicet :
Fratribus Servorum s. Marie pro festo suo, quod
est die secundo februarii , libr. quinquaginta ter-
tiolorum.
Fratribus de Carmello die xxv martii hbr. quin-
quaginta tertiolorum.
Fratribus Predicatoribus ad s. Petrum martyrem
die xxix aprilis libr. centum quinquaginta tertiol.
Fratribus s. Petri Celestini die xxix maii libr.
quinquaginta tertiolorum *.
Monasterio s. Dionixii die xxix mense maii pro
festo s. Dionixii lib. quinquaginla tertiolorum.
Capitulo cajionichorum s. Kalimerii pro festo suo
die ultimo iullii lib. xxxii tertiolorum.
Pro festo s. Ambrosii die vn decembris fiat o-
blatio honorifice expensis comunis Mediolani.
Pro festo s. Ambrosii ad Vicloriam de Parabiago
die xxi februarii fiat oblatio honorifice per comune
Mediolani.
Item fiat oblatio ad ecclesiam mayorem in festo octo, relassetur, prestita satisdatione de revertendo
s. Agnetis die xxi ianuarii.
Pro festo s. Marci celebrando dentur fratribus s.
Marci die xxv aprilis Hbr. centum tertiolorum.
Et ipsi fratres et capitula teneantur dare palia
et cereos suis expensis pro rectoribus, iudicibus
ct officialibus comunis Mediolani , et alias expensas
ipsarum festivitatum facere.
Ad oblationem s. Benedicti fiat et observetur,
sicul ordinatum est *.
it Fratribus s. Pelri Celestini die xix maii pro festo s. Dionysii
» libras quinquaginta tertiolorum.
* Fratribus minoribus pro festo s. Barnabe die xi iunii libras
» quinquaginta tertiolorum » ( Cod. S. Q. P. II. 30).
Non omnes hic reconsentur oblationes, quae fieri consuescebant:
erat enim et oblalio bospitali peregrinorum s. lacobi in porta
vercellina facienda « in paliis, cereis el cereolis et aliis solemni-
• tatibus et caeremoniis, quae solent in huiusmodi oblationibus
>' in civitate Mediolani observari ». Ad ipsam interesse debebanl
« dom. potestas et alii offkiales communis Mediolani, qui per
» lcmpora praesidebunt, et collegia artium seu arlifices civitatis
et suburbiorum Mediolani cum paliis, prout moris est in
ad carcerem in fine ipsomm octo dierum cum
bono fideiussore; ct si quis faceret aliquem capi
vel derobari pro aliquo debito publico vel privato
infra illos octo dies ante vel post illas festivilates,
condempnetur in libris decem tertiolorum et tenea-
tur eum facere relassari a carceribus, et pignora
robata restituere suis expensis ; et de hoc sit exe-
cutor quilibet ex vicariis dominationis Mediolani ,
et etiam vicarius domini potestalis Mcdiolani et
quilibet eorum.
LXXXVIII. De opem danda quod negotiatores
et negotiationes tute possint venire et duci ad
civitatem.
Potestas et vicarius ct offitium proyixionurh et
quilibet eorum teneantur et debeant precixe dare
operam omnibus modis , quod negotiationes et ne-
gotiatores possint tule ire et redire et duci ad
civitatem et per civitatem et districlum Mediolani
et extra, tam per lacum mayorem et Ticinelluni,
. lalibus; qui etiam artifices soliti oflerre ad alias oblationes d quam per alias quascumque aquas et per terram
» Mediolani offerro debeant altari praedicto eto. » Oblatio haee 1
instituta est a. mcccxci, peregrinis illius hospitalis exorantibus,
ut victoria celebraretur biennio praecedonti acta a Io. Galeatio
Vicecomito contra francorum agmina a comite Armagnacci
ducta. Aliae praeterea oblationes fiebant ad ecclesiam s. Antonii
in cius die festo, ad quam defcrcbantur duo pallia valoris xxv
florenorum aori, collegiis et artium societatibus universis inter-
venientibus, atque ad s. Pelrum monachorum Caelestinorum
libras lxxv, ac postea c defercntibus; aliaeque plures magis ex
consuetudine quam ex lego, ut crant ad templa D. Iohannis
Decoilati prope excisas Turrianorum domos, vulgo alle cate
rolte, el D. Iohannis evangelistae, vulgo alla Conca delalae, elc.
Aliquando oblationes commutabantur ex una inaliam rem; et
hoc loco praesto est decretum, quo scholac s. Mariae Abbiati,
cui per communitatem Mediolani oblatio pallii fiebat in feslo
s. Mariac snptembri mense, buius pretium o contra darctur pro
templi rcparatione: « Sapienli ac prudentibus viris dom. Vi-
» cario et duodecim Provisionis ac sindicis communis Medio-
» lani diieclis nostris. Ducissa Mcdiolani etc. Comitissa Vir-
» tutura. His inrlusam dirigimus vobis supplicatronom nobis
» porrectam pro parte scholarium ecclesie s. Marie terre nostre
• Abiatis, super cuius efleclu respondentes sic dicimus, quod
» conlentamur et placet nobis quod de offertorio, quod fieri
» debet in feslo s. Marie, quod celebratur de mense septembris
» futuri, respondeatur prosidentibus laborerio ccclesie memo-
» rate in pecunia, dummodo in opus ipsius ecrlesie conver-
» tatur et non in aliaro causam. Dat. Papie die xxm augusti
» mcccxcvi ctc. » (Ex Rcg. Litt. Duc. n. 9, f. 303J.
Consent lulinius ac Fumagallius illum fuisse monacbum huuc
ordinis Cruciferorura (quorum coenobium et hospitale iam Mc-
diolani exstabat a. mcj.ii), qui in veteri sculptura olim in antiqua
porta romana snper fossatum inscrta exprimilur nomine fralris
Iacobi vcxillum et crucem gestantis, et raediolancnses ab cxilio
a. mclxxi revertentes praecedens rcducit, monacbali babitu
revera indulus. Fortasse is extorres cives post urbis cladem
rollegit et ad patriae instaurationcm incitavit {Mem. di Mil.,
Ub. lxxiv; ric. di Mit., $ 35).
Digitized by
Google
ioi5
STATVTA IVRISDICTIONVM
<oi6
libere et omni impedimento cessante, dum per boc a possit accusare et habaat medietatem ; et dominus
potestas et iudice$ eius et quilibet eorum de Dre .
dictis possint , debeant et teneantur inquirere e t
condempnare ex offitio; et quod nullmn datum
fiat contra predicta vel aliquod predictorom, et si
contra factum est vel fiet , non teneat. £t hoc sta-
tutum sit precixum et firmura , ipsis daA.13 vq! ^
non obstantibus.
XQ, Quod nullus dnpediatur in broikto.
Cum brolletum novum et vetus comunis Medio-
lani debeant esse loca tutis&ima, et ajjquamlo con-
tingat aliquem* in aliquo ipsorum locorum v «lle
non impediatur solutio datiorum comunis Medio-
lani, ubi solvi seu exigi debebunt.
LXXXIX. De opera danda quod ferrum, nego-
tiaUones et victualia secure ducantur versus civi-
tatem et comitatum Mediolani.
Dominus potestas et vicarius et offitiales provi-
xionum et quiiibet eorum teneantur dare operam
cum eflectu, quod ferrum et azarium et carbones et
bladum, vinum, lignamen et ligna cetereque nego-
tiationes et victualia sacure trahantur et ducantur.
undeoumque versus comitatum et versus civitatem
Mediolani, tam per terram quara per aquam, et non detineri, qua occaxione risse, mischlanzie et ru-
depredentur nec derobentur per aliquem , ex quo mores fiunt , que non fiunt absque periculo statu»
erunt super districtu comunis Mediolani , ipsis ve- hominum Mediolani ; ad removendum omnes ru-
nientibus versus civitatem Mediolani; ita quod con- b mores et pericula *, et quod ipsa loca sint, et ut
ductoribus licitum sit eas mercadanzias et res tute esse debent, loca tutissima, statuitur quod aliquis
et libere conducere, prohibitione vel impedimento iusdicens in civitate Medioiani non debeat capere
omni cessante, ad hoc ut civitas, cui alie respon- vel detinere, nec capi vel detineri facere,nec para-
dent et in quam alie civitates confluunt, sit fertilis
et habundans et ubertate fungalur.
XC. Quod nullus impediatur certis diebus nter-
chati.
Aliqua persona non possit nec debeat eapi nec
detineri nec aliter molestari modo aliquo in per-
sona nec rebus pro aliquo debito publico vel pri-
vato nec concessione aliqua in brolleto novo co-
munis Mediolani, nec in civitate nec in comilatu
Mediolani, in diebus dominicis vel festivis aposto-
lorum nec beate virginis Marie, nec in diebus nun-
bulam capiendi vel detinendi aiicui concedere in
aliquo predictorum locorum pro aliquo debito pu-
blico vel privato vel concessione aliqua sub penna
librarum quinquaginta tertiolorum qualibet vice; et
si quis in aliquo predictorum locorum capereturet
de facto ad carceres duceretur, non possit per ali-
quem contestari nec impediri modo aliquo per ali-
quam personam, collegium vel universitatem, sed
statim a dictis carceribus rellassetur et in statom
pristinum libere reducatur, omni exceptione remola.
Idem servetur et locum habeat in quocumque
dinarum , que in civitate vel comitatu Mediolani c casu , in quo captio non tenet.
fiunt, nec in terris ubi fiunt nundine, nec in diebus
merchati, scilicet in die veneris, in civitate Medior
lani et suburbiis civitalis , et in aliis diebus merchati
in comitatu Mediolani, scilicet in illis burgis et locis,
ubi fiunt merchata , nec illi de burgo Modoetia 4
XCII. Quod scolares et certi alii adiscentes non
impediantur.
Quilibet civitatis et comitatus Mediolani et aliunde
undecumque sit , possit libere stare et morari in
civitale et burgis coniunctis in studio et pro studio
in die martis in ciyitate Mediolani, nec aliqua per- legum , decretalium , fixice, cilorgie, tabellionatus,
sona alicuius burgi vel loci, cassine vel molandini
possit nec debeat detineri aliquo die in civitate
Mediolani pro debito sui comunis, dum reperiatur
suum comune satisdedisse ad camerara comunis
Mediolani; et hoc nisi fuerit ad petitionem illius,
qui fuerit eius fideiussor, et hoc in ipsis terris,
ubi fuerint nundine seu merchata, et etiam veniendo,
stando et redeundo ad ipsas terras vel ab ipsis
et pro adiscendo scribere et cuiuslihet artis libe-
ralis, absque eo quod possit capi pro aliquo debito
publico vel privato, nisi ille fuerit principaliter no-
minatus et obligatus in debito, pro quo caperetur;
et hoc non obstante aliquo dato, facto vel fatiendo
per comune Medioiani-
XCIII. Quod nullus trahatur de domo vel eccksia.
Nullus in civitate Mediolani vel suburbiis vel in
terris vel earum ipsis diebus ; et si contra factura d comitatu de domo habitationis sue aut ecclesia tra-
fuerit per aliquem exercentem iurisdictionem vel
ad petitionem alicuius singullaris persone seu uni-
versitatis, ipso iure nullum sit et cassum ; et quod
quilibet iusdicens, qui contra predicta vel aliquod
predictorum fecerit, condempnelur in libris quin-
hatur pro aliquo debito publico vel privato; et
si contra fieret, non valeat, et contrafatiens con-
dempnetur in libris decem tertiolorum , et captus
relassetur expensis contrafatientis.
XCIV. De testamentis registrandis ad camerm
quaginta tertiollorum, et ille ad cuius petitionem pro elimoxina el relictis ad pias causas.
contrafactum fuerit, in Ubris vigintiquinque tertio- Cum multe elimoxine sint subtracte propteramis-
lorum , et ad restitutionem dampni cum expensis sionem testamentorum et ultimarum voluntatum hiis,
et servitorum in libris decem tertiolorum. Et pre- quibus hactenus sunt legate, statuitur quod omnes
dicta non vendicent sibi locum in bannitis de ma- notarii civilatis et comitatus Mediolani teneantur
leficio et inimicis comunis Mediolani; et quilibet et debeant omnia testamenta, codicilos et ultimas
a « Vide super hoc decretum concessum lcrrc et hominibus Mo-
doetie» (Nota in Cod. S. Q. P. II. «0).
A « Vide super hoc cridam, per qoam inhibitum est qood q«i' P 0 ^ 1 '
capi ia conGoibos brolleli , qoo confinia ibi suot dedaral» <»
dccrelis » (Nota in Cod. S. Q. P. II. 30).
Digitized by
Google
IOI '
MEDIOLANI
1018
voluntates , in quibus pro elimoxina 6eu ad eli- a eomunis Mediolani , et secundum quod fuerint
moxiaam aliquid sit relictum , de quibus tradiderint
instrumenta, infra mensem unum post mortem le-
gantis seu ordinantis pro elimoxina presentare do-
minis sex camere, qui ad cameram comunis Me-
diolani per tempora fuerint, quantum ad punctum
iilius talis legantis suprascriptum punctum , et ad
ipsam cameram facere registrari teneanlur, et ipsi
dbmini sex ipsum punctum facere registrari te-
neantur ; dictique domini sex teneantur et debeant
modis omnibus suo posse dare operam efficacem,
quod omnia testamenta, codicili et ultime volun-
tates, in quibus hactenus pro elimoxina aliquid est
relictum, perveniant ad eorum notitiam, omnia in
puncto illo fatiant registrari , et dent operJam suo
fegistrate, omnibus modis executioni mandare. Et
eodem modo, ut supra, teneatur potestas suppli-
care, ut supra, quod reverendus pater dominns
archiepiscopus, qui nunc est et pro teniporibus erit,
dignetur partes suas interponere, quod predicta et
quodlibet predictorum fiant et executioni mandentur
per exemptos. Insuper dictus dominus potestas, ut
supra, teneatur supplicare, ut supra, quod prefatus
reverendus paler dominus archiepiscopus, qui' riunc
est et pro temporibus erit, dtgnetur facere fieri
inquixitionem de bonis fortune et facttltatibus hospi-
talium civitatis et comitatus Mediolarii, et secundum
possibiiitatem congruentem lassare eis infirmos et
pauperes, et iuxta hanc tassationem sub .penna
posse, quod ipse elimoxine fiant et dentur secun- b excommwiicationis et ultra, prout placuerit prefato
dum dispoxitionem defurictorum.
Eodem modo fiat de relictis certis personis pro
uxuris vel male ablatis vel dampnis datis resti-
tuendis.
Notarii, qui erunt offitio testamentorum vel aliis
offitiis, non possint nec debeant aliquid erigere ah
aliquibus notariis, qui testamenta vel aliquam partem
eorum deferrent vel in scriptis darent, pro legatis
vel relictis ad pias causas, nec.ab aliquibus comu-
nibus, consulibus vel offitialibus aliquorum bur-
gorum , caslrorum , locorum vel aliarum quarum-
cumque universitatum, pro delatione seu notifica-
tione talium legatorum vel relictorura.
Item ad instantiam dictorum notariorum vel ali-
cuius alterius persone rion citentur alique singu-
lares persone pro aliquibus legatis relictis certis
locis vel universitatibus seu singullaribus personis,.
nisi ad instantiam eorum, quorum interest.
Potestas Mediolani sub debito sacramenti et penna
librarum centum tertiolorum sui sallarii, teneatur
primo mense sui regiminis supplicare reverendo
patri domino archiepiscopo , qui nunc est et pro-
temporibus erit, quod ei placeat et dignetur co-
gere et cogi facere per se vel per suos vicarios
quoslibet abbates, prepoxitos, priores, archipre-
sbiteros, archidiaconos et quoscumque rectores et
administratores quorumcumque monesteriorum, ho-
spitalium , canonicharum et aliarum ecclesiarum
secularium et regullarium, et alias quascumque
reverendo patri domino archiepiscopo, teneanbic
manutenere in alimoniis et victu et aiiis suis neces-
sitatibus infirmos et pauperes. Preterea predictws
dominus potestas teneatur supplicare, utsupra, quod
prefatus dominus archiepiscopus, qui nunc est et
pro temporibus erit, dignetur tassare et tassari
facere elimoxinas (iendas pauperibus et egenis per-
sonis per quaslibet dornos religioxas pro rata. for-
tunarum et facultatum cuiuslibet religioxe domus;
que elimoxine sic tassate sub penna excommuni-
cationis, et ultra, prout videbitur * prefato domino
archiepiscopo , fiant temporibus quadragesime et
caraslie et aliis temporibus, quibus necessitas sub-
veniendi pauperibus et egenis occurrit.
XCV. De predicationibus ei elimoxinis et tw«
strumentis , que fieri debent singulis annis pro festo
s. Benedicti.
Vicarius provixionis, sub penna librarum centum
tertiolorum, teneatur quolibet anno facere observari
et execulioni mandari ea, que fieri debent per co-
mune Mediolani et homuies Mediolani de predica-
tionibus et elimoxinis s. Benedicti, iuxta formam et
tenorem litterarum apostolicarum , et de hoc facere
fieri publica instrumenta, et facere registrari ad ca-
meram comunis Mediolani et ad offitium statutorum.
XGVI. De illis qui debent ire per cwiiatein ad
inquirendum pauperes.
Per vicarium offitii provixionum eligantur sex
viri de hospitalibus vel de ordine certi ordinis vel
personas , et quelibet comunia et universitates ec- d de anzianis hospitalis quatuor Mariarum , prout
clesiastica et secularia, cuiuscumque sexus fuerint,
ad dandum in scriptis per sacramentum et sub
penna excommunicattonis et ultra, prout placuerit
eidem domino archiepiscopo vel eius vicariis, omnes
elimoxinas perpetuas vel etiam temporalcs, quas fa-
cere tenentur, narrando per quem vel quos ordinate
fuerint, et super quibus possessionibus vel redi-
tibus, vel quomodo et qualiter fuerint ordinate, et
per quos notarios instrumenta sunt confecta , si
exinde constant publica instrumenta ; et quod sic
registrentur in libris menibranarum * camere ar-
chiepiscopalis , et in libris membranarum ' camere
A « imbreviaturarum » ( Cod. B. 19).
■ « imbreviaturarum » ' Ibid.).
videbitm* pro meliori , qui quotidie vadant per
civitatem et suburbia , et qui inquirant et colligant
pauperes infirmos origenarios civitatis et comitatus
Mediolani, euntes vel mendicantes et aliter quam
per elimoxinam vivere non valentes, et prout' vide-
bitur predictis viris, eos reducant ad hospitale, ubi
serviatur eis in necessitatibus et opportunis, prout
congruet, secundum facultates et possibililates hospi-
talium.
XCVII. De servitoribus dominorum duodecim et
vicarii domini Mediolani sive credenzie, et eorum
saidriis.
Servitores dominorum duodecim sive quatuor
k < placuerit » (Co<t. B. 19).
131
Digitized by
Google
101
9
STA.TVTA. IVRISDICTIORVM
ioao
servitores domini et comunis Mediolani sive cre- a CII. Quod nullus servitor salariatus habeat ali-
denzie sint sex , qui omnes habeant pro quolibet quid pro custodia , nisi steterit de nocte.
eorum salarium imperiales sedecim in die; ex Nullus servitor, qui habeat salarium a .comuni
quibus aliqui iaeeant in curia , prout vicario curie Mediolani, pro custodia quam fecerit de aliqu a per-
sona vel personis aliquid accipere presumat, nisi
videbitur.
XCVHI. De servitoribus domini potestatis et iudi-
cum maleficiorum , et eorum salario.
Servitores maleficiorum sint sex , alii servitores
potestatis sint sex *, ex quibus aliqui iaceant in
pernoctaverit in ea custodia.
CIII. De ojfitio dominorum sex camere comunis
Mediolani.
Sint domini sex camere , in quibus sint duo de
broleto, prout placebit domino potestati, et habeant collegio iudicum Mediolani , et quatuor boni et
pro' quolibet soldos duos tertiolorum in die.
XGIX. Quodliceat cuilibet mittere quemlibet servi-
torem, etiam si non sit de servitoribus malefitiorum.
Liceat cuilibet mittere quemlibet servitorem, licet
non sit de servitoribus maleficiorum , ubi necesse
discreti viri, qui presint omnibus rationibus et de-
fensionibus comunis Mediolani.
CIV. De eodem.
Eligantur per dominum Mediolani sex, qui stare
debeant ad cameram comunis Mediolani, videlicet
fuerit, pro requirendo et pro parificando et alia b unus pro porta, inter quos sint duo iudices col-
intiendo, que facere possent servitores malefitiorum,
mandato tamen iudicis malefitiorum ; et quod iu-
dices malefitiorum presentes et futuri teaeantur
dare et concedere requestas et precepta quelibet
aliis etiam servitoribus malefitiorum , sub pena
librarum vigintiquinque tertiolornm cuilibet iudici
qualibet vice.
C. De servitoribus ojjitii datiorum.
Servitores offitii datiorum sint tres, et habeant
pro quolibet sol. duos tertiolorum in die.
CI. De servitorib.us ojjitii dampnorum datorum.
Servitores offitii dampnorum datorum sint duo,
et habeant pro quolibet soldos duos tertiolorum
in die, que omnes solutiones fiant dictis servito-
ribus de avere comunis Mediolani ; et teneantur
ipsi omnes servitores et quilibet eorum facere gratis
et sine alia solutione omnes citationes et ambasiatas,
que fierent pro factis comunis Mediolani, et etiam
super inquisitionibns et etiam super accuxis eorum
qui non possent solvere, et item omnia que fieri
debent per eos in ipsis suis offitiis pro comuni
Mediolani, sub pena librarum xxv tertiolorum; et
compellantur per iudicem suum vel alium obser-
vare et facere predicta, et teneantur ipsi servitores
iurare coram vicario offitii provixionum de offitio
suo bona fide exercendo, et servando statuta et ordi-
namenta comunis Mediolani, et parendo mandatis
sui iudicis *
legii Mediolani , et alii layci , qui sint maiores
annis vigintiquinque ; qui domini sex habeant pro
suo salario, videlicet iudices solidos octo tertio-
lorum , et layci soldos quinque tertiolorum pro
quolibet eorum in die ; et si iverint extra civitalem,
solidos viginti tertiolorum, si pernoctaveriot, et si
redierint, tantum soldos quindecim tertiolorum ,
computato salario; et nullum aliud acatnm fatiant
ratione dicti offitii , et non possit aliquis ex ipsis
iudicibus durante offitio illo consequi nec babere
aliquod aliud lucrum nec acatum ratione seu occa-
xione alicuius comissionis vel examinationis, peti-
tionis vel declarationis alicuius dubii, quod esset
vel oriretur occaxione ipsius offitii, et teneantur
' et debeant curare cum eflectu, quod statuta et ordi-
namenta comunis Mediolani serventur per iudices,
notarios et offitiales in civitate et comitatu Medio-
lani , et de ipsis fatiant diligentem inquisitionem ;
et habeant iurisdictionem compellendi predictos ius-
dicentes, notarios et offitiales servare ipsa statuta
et ordinamenta, et condempnandi eos efc iatiendi
exigere condempnationes , prout condempnaverint
secundum negotii qualitatem ; et teneantur et de-
beant in initio sui regiminis et singulis octo diebus
precipere et inhibere canevayrolis super camera
existentibus, ne aliquid de avere comunis Mediolani
expendant, nisi in presentia duorum ex dominis
sex, sub pena qualibet vice soldorum centum ter-
tiolorum , que pena sit ipso facto comissa sine
Numerum habitumque servitorum communitatis designat ducale d aliqua condempnatione, quotiens contra factum fue-
rit ; et nichilominus id quod reperiretur per eos
expensatum contra predicta, non ponatur in expensis
per comune Medidlani, et durent per tres menses
tantum, et qui fuerit tribus mensibus, non possit
esse ad dictum offitium infra annos duos inde
sequentes; et antequam incipiant suum offitium,
decretom xix die octobris datum Mediolani mcccxcyii, quo
quidam Antonios de Cruce recensetnr « numero servitornm
» comunis Mediolani de indoentibas vestas seu divisas albi,
» rubei viridisqne, qui esse dicnntur numero viginti nnos etc. »
i De servitoribus novam edictum post haec statuta edidit dux Me-
diolani his verbis: « Dnx Mediolani etc. comes Virlutnm etc.
» Conqoesti snnt nobts iocantatores notariarum pallatii novi
» comonis nostri Mediolani, datiorum , indicis victnalinm, gu-
» bernationis pignornm vetitorum el dampnorom datorum, quod
» per nova statnta dicte nostre civitatis in kallendis martii
» proxime preteriti publicata , talis contra servitores innovatio
» facta est, videlicet quod servitores ipsi tenentnr sub certa
» peria certam et de novo prestare satisdationem, et certa alia
» ultra solitum facere circa eorum officium exerceodum, pre-
» cipoe circa relationes et alias exequotiones per eos fiendas,
• pretendentes dicti incantatores innovationem haiusmodi fa-
• ctam esse contra formam venditionis et pactorum suorum.
> Proinde ut ipsis incantatoribus iuste querele materia minime
>< relinquatur, intentionis nostre est et volumus, quod statuta
' tangentia ipsos servitorcs ac officia notariarum predictarom
» suspensa sint et in sospenso toneantnr nsqoe ad novos m-
• cantus, et quod interim serventnr et practicentor statali
• huiusmodi per illam formam illumque modnm, per qaam e(
> quem ante dictam publicationem servabantur; mandanles
i ideo vobis quatenus hanc intentionem nostram serrari fa-
ciatis, et de ea fieri proclamationes in locis quiboslibet op-
portunis tam dicte nostre civitalis quam comitatas einsdem.
Datum Mediolani , dic x aprilis ncccxcvi. »
(£x Reg. LiU. Duc. n. »• f- M)-
Digitized by
Google
«EDfOljAItl
103*
teneantur et debeant predicti domini sex iurare a
coram vieario offitii provixionum, quod fatient offi-
tium suum bona fine sine. fraude, et orania que
spectant ad offitium suun*>, et quod non fatient
nec fieri permiltent per se vel per submissam
personam aliquod acatum vel lucrum ultra dictum
feudum ; quo aacramento- presti to , offitium suum
incipiant , et ex tunc stent horis consuetis ad
dietum oflittum ; et qui domini sex teneantur et
debeant infra duos ulanses' ab introytu sui offitii
»na cun assessore domiini pote&Utis' Mediolaoi
iaquirere cantra precedentes dominos sex , canch
varios et canevayrolos , sindichos , supersUntes
factos\ tesaurerios, eampsores, receptores, expen-
ditores averis comunis Mediolani et alios offitiales
medii aoni preteriti aote eos, et finire proeessus 6
emnium predietorum et singulorum inCra duos
menses a tempore incepti sui offitii , et inquirere
si portenarii vel custodes portarum civitatis vel
datiarii vel traverserii abstulerint vel receperint vel
extorserint aliqufd indebite ; et si custodes stra-
tarum et rerum interdictarum et custodes seu sol-
datarii domini potestatis Mediolani seu comunis
Mediolani vel alii offitiales aliquid receperint ab
aliquibus comunibus burgorum , locorum vel ab ali-
quibus singularibus personis vel ab aliqua afia uni-
versitate , occaxione lignoruru vel raparum vel uten-
silium domus vel aliqua alia occaxione, ultra id quod
concessum est eis ; et si servitores eundo per comi'
Utum aliquid receperint ab aliquibus comunibus
burgorum et loeorum vel aliquibus singularibus c
personis, ultra id quod debent haberc ; et etiam
teneantur infra octo dies ab introytu sui regiminis.
facere cridari per civiUlem Mediolani , si aliquis
vuit dicere contra iUos offitiales et personas et
onmes, quos invenerint fraudem vel contra ofiitium
suum comixisse vel fecisse, vel contra predicta vel
aiiqnod predictorum fecisse, teneantur eos et quem-
libet eorum infra quindecim dies condempnare abs-
que aiiquo processu in quadrupium comuni Medio-
lani de omni eo, quod reperiretur eos vel alterum
eorum recepisse vel habuisse in fraudem sui offitii ,
vel conlra formam iuris vel statutovum comunis
Mediolani ; et nichilominus ad restitutionem dampni
et dampnum passo. Et . quod predicti domini sex
teneantur procurare, quod omne id quod debetur <f
et debebitur comuni Mediolani quacumque occa-
xione , in comune Medioiani perveniat ; et quod
teneantur procurare quod pontes, qui tenentur supev
stratis mastris vel in aiia parte, indigentes refectiooe,
quorum refectio comuni Mediolani pertineat, refi-
tiantur quam citius esse poterit,* et ipsos refectos
retinere, et idem curare teneantur de slratis rea-
ptandis tam in civitate quam comitatu , et aliis pon-
tibus qui debent fieri seu reaptari per aliquas sin-
guiares personas, collegia vei universilates, per
quas aqua duceretur vel aiio modo ; et quod tenean-
tur duo ex eis ad minus semel in mense, et etiam
pius si necesse fuerit , ire foras ad circhandum
pontes ct slratas pro eis rcaptandis ct videndis, sub
pena tibraruw centum tertiolomm pro quolibel
ipsorum ; et non possint comunia burgorum et loco-
rum ei terrarum coraiUtus Mqdiolani aliquahter,
moleslari oecaxiooe refectionis stratarun», nisi qua-
tenus fuerit deliber atum per ipsos dominos s<x. vel
mayomn partein eoruro ; et potestas vei vfcarius
juus teneatur debito sacramenti inquirere contra
predictos omnes et singulos, si in predictis vei
aliquo eorum fuerinfc ncgiigentes, et eos punnre et
eondempnare ut supra. Pretere» debeant proeurare,
quod potesUs fatiat bonam satisdationejn per duos
menses ante finem sui regiminis ift conscilio mayori,
de stando ad sindicatum et d« solvendo tptum id»
unde condempaaretur ipse vel eiua. familia seu ali-
quis eorum , et debeant, ipsi vel «iuo ex vpsis ftd
minus quolibet mense oerchare seu cerchajei facepe,
si dominus potestas habet totam suam familiam et
omnes equos et stipendiarios, quod habere debet,
et eos presentialiter numerare; el teneatur eurare,
quod potestas et vicarius provixionum mittant de
sua familia ad cerchandum ppntes de Viglevano et
Melegnano et de Cassano et de Vaprio, Leuoho,
Setezano, Trizio et rochetam de Leucho, et; alias
quascumque fortilizias comunis Mediolani; et si
aliquid deficeret , procurent defeetum suppieri se-
cundum formam stalutorum comunis Mediolani.
Qui domini sex debeant denuntiare eadem die vel
sequenti offitio provixionum comums Mediolani de-
fectum, quem invenerint in familia djcti domini po-
testatis vel in aliquo predictorum, et retinefe de
salario polestatis penas impoxitas dicto potestati,
si in predictis fuerit defectus, videlicet pro quo-
iibet iudice non invento Iibr, decem tertiolorum
qualibet vice , pro quolibet milite soldos centum
tertiolorum, pro quolibet domicello soldos sexaginta
tertiolorum , pro quolibet schutifero soldos viginlj
tertiolorum , pro quolibet soldalerio cquestri soldos
centum tertiolorum , et pedestri soldos quadraginta
tertiolo^iMm , et quolibet sonipede libras deqem ter-
tiolorum , pro quolibet alio equo soidos centum
tertiolorum, et hec pro quolibet et qualibet vice;
et quod predicti domini sex debeant cutftre omnibus
modis quibus poterunt , quod omnia iura , iuris-
dictiones et honores pertinentia et pertinentes co-
muni Mediolani , seu que reperirentur scripta ad
cameram comunis Mediolani vel in privijegus vej
statutis ipsius comunis Mediolani, et bona tpsius
comunis Mediolani perveniant in ipsum comune,
et observenlur lotis viriiJus in comune Mediolani
toto posse; et debeant procurare omnibus modis,
ne fraus aliqua qommittatur in bonis Ct rebus veJ
iuribus spectantibus, vel que spectare debebant co-
muni Mediolani. Et quod ad reaptationem stratarum
civitatis ct comitatus Mcdiolani et pontium presit
offitialis deputatus et in futurum deputandus super
offilio stratarum , qui debeat procurare et facere
cum effectu , quod predicte strate et pontes reap-
tentur et refitientur, et iU quod ad minus quolibet
anno fatiat reaptari straUs duarum portarum Me-
diolani , ubi magis necessarium et opportunum
13S
Digitized by
/Google
»0*3 STATVTA 1VR1SDICTI0NVM 10a ^
fuerit, et facere fieri debeat de inensibus martii, a stipendiariorum in civitate adsit nuntius dictorum
aprilis et maii cuinslibet anni et non alio tempore ; dominorum duodecim et dominorum sex cum libris
et quod predicti domini sex curent et faciant cum eorum ; et si nionstra fuerit extra civitatem Medio-
effectu, quod turres et porte civitatis cooperiantur lani, relationes eorum defecruum scribantur in quo-
et cooperte et aptate teneantur , et quod pontes libet dictorum , librorum.
CVI. Quod nullus recipiaiur ad stipendum co-
munis Mediolani, nisi in presentia dictorum affi.
tialium. '
Non possit nec debeat aliquis stipendiarius vel
soldaterius comunis Mediolani recipi ad soldum
comunis Mediolani , nisi saltim adsint presentes
duo vel unus ex ipsis dominis sex vel ex dominis
duodecim.
CVII. Quod escpense comunis Mediolani non
excedant intrqjrtum.
Dominus Mediolani ac domini duodecim et do-
mini sex curent suo posse, quod expense comunis
Mediolani non excedant summam introytus averis
comunis Mediolani.
CVIII. De canevariis comunis Mediolani et eorum
qffitio.
Duo sint canevarii comunis Mediolani ad ca-
meram , qui sint mayores annis triginta pro quolibet
eorum , qui canevarii eligantur per dominum Medio-
lani, et quilibet dictorum canevariorum habeat omni
die de avere comunis pro eius feudo soldos sex
tertiolorum , et nullum aliud acatum fatiant ratione
ipsius offltii , nec aliquid aliud habeant de avere
comunis Mediolani, nisi plaustra et tendas, quas
habere possint a comuni Mediolani in simul cum
obediendum ipsi comuni omne et totum id, quod c dominis sex, cum erunt in exercitu; et teneantur
portartim et etiam pusterlarum , si contingat eas
aptari et aperiri et eis posse uti, reaptentur et
reaptate manuteneantur , et (iant porte civitatis ubi
desunt , et quod strate nec pontes aliquo modo non
possint dari fagiariis ad refitiendum, et quod non
possint dari alique concessiones occaxione dictarum
stratarum et pontium, sed omnibus modis et re-
mediis iuris compellantur etiam domus et univer-
sitates et homines , qui et que tenentur ad refe-
ctionem pontium et stratarum, ipsos et ipsas reficere
temporibus congruis, et si que concessiones darentur
ipsis occaxionibus, non valeant nec teneant ipso iure.
Potestas Mediolani et domini sex camere et qui-
libet eorum amodo teneantur inquirere, prout melius
et subtilius et velotius poterint , omnes homines et
singulares personas civitatis et comitatus Mediolani,
et comunia burgorum et locorum , cassinarum , et
molendinorum , qui vel que habent vel habebunt ,
tenent vel tenebunt aliquid pertinens comuni Medio-
lani , et qui vel que dare vel tenere vel facere aliquid
debent vel debebunt comuni Mediolahi, tenentur
vel tenebunlur aliqua occaxione, et ipsas singu-
lares personas et comunia et universitales compel-
lere omnibus iuris remediis ad dimittendum, resti-
tuendum et dundum et solvendum et fatiendum et
ipsi comuni dimittere et restituere, dare et solvere,
obedire et facere tenentur et tenebuntur omnes
personas et homines, ubicumque sint, dictorum bur-
gorum , locorum , cassinarum et molendinorum et
universitatum , qui et que tunc temporis, quando
debitum fuit scriptum , habitabant in eo burgo,
cassina vel molandino, capere et robare, et captos
et detentos retinere, donec satisfecerint partem sibi
contingentem , et pervenerint ipsis potestati et
dominis sex et comuni. Et hoc sub pena quin-
gentarum librarum tertiolorum de eorum salario.
CV. Quod fiant duo libri pro nominibus sti-
pendiariorum scribendis.
Vicarius provixionum una cum dominis duo-
decim ac domini sex debeant habere singulos libros, d
in quolibet quorum scribantur omnia nomina sti-
pendiariorum comunis Mediolani equestrium et pe-
dicti canevarii ante introytum sui offltii iurare coram
vicario provixionum de fatiendo dictum offitiumbona
flde sine fraude, et satisdare cum bonis fideiusso-
ribus de libris mille tertiolorum pro quolibet eorum
de fatiendo et exercendo bene et legaliter offitium
suum , et de ratione reddenda , prout offitii sui
qualitas requirit, et de observando statuta comunis
Mediolani et reformationes consiliorum , et de cu-
stodiendo, salvando et restituendo res et bona co-
munis Mediolani , que sunt et pervenerunt ad suas
manus ad utilitatem comunis Mediolani ; et duret
eorum offitium per menses sex et non ultra, et qut
fuerint per sex menses, non possint esse ad dictum
offitium infra duos annos exinde sequentes.
CIX. De eodem.
Predicti canevarii , notarii et servitores teneantur
omni die bis, videlicet in mane et de postnonas,
destrium, et in quolibet eorum librorum scribatur cum pulsatum fuerit campana consuetudinis, venire
soldurn sive stipendium cuiuslibet stipendiarii co-
munis Mediolani, et non possit aliquis stipen-
diarius habere soldum sive stipendium, nisi fuerit
scriptus in quolibet ipsorum librorum , et omncs
defectus scribantur in quolibet dictorum librorum,
et etiam note, page, pacta et conventiones, que
fierent occaxione dictorum stipendiariorum ; ita
quod si sechus reperiatur, non fiat solutio dictis
stipendiariis, qui sechus reperirentur scripti ; et
quod ad quamlibet receptionem et monslram fien-
dam singulis mensibus ante solulionein dictorum
ad cameram comunis, et ibi permanere continue
a mane usque ad sextam et post nonas usque ad
vesperas; et canevarii vel unus eorum teneantur
per sacramentum personaliter ire ad quaslibet con-
ciones et consilia comunis Mediolani, in quibus
fierent alique condempnationes, et statim accipere
quaternos condempnationum et absolutionum in
dictis concionibus et consiliis factarum, et incon-
tinenti ipsos quaternos poni fatiant in Kbro con-
dempnationum et absolutionum dicti comunis.
Digitized by
Google
10 25
MEDIOLANI
1026
CX. Quod tota pecunia comunis Mediolani per- a de ipsis fieri facere unum librunt. Qui liber ponatur
veniat in texaurerium vel campsorem.
Tota pecunia et avere comunis Mediolani per-
veniat in caneyarium comunis Mediolani seu the-
xaurerium vel campsorem pro eis congerentem.
CXI. Quod fiant duo libri pro intratis et expensis
comunis describendis.
•■ Canevarii in principio sui offitii fieri fatiant qua-
tuor libros, quorutn duo sint de recepto' et alii
duo de expensis, duo quorum , videlicet unus de
recepto et alter de expensife, stent penes eos cane-
varios et alii duo penes dominos sex; et quod ipsi
canevarii ea die, qua scripserint receptum et ex-
pensas ih libris suis, eadem dic vel sequenti fatiant
scribi per notarios suos in libro seu libris, qui
erunt penes dominos sex, illud receptum et illas b
expensas. Et ille hotarius, qui scripserit in libris
d&torutn cahevariorum dictas expensas vel recepta ,
debeat scribere in libris dominorum sex ; et si dicti
notarii in predictis fuerint negligentes, puniantur
qnilibet ipsorum in libris quinque terliolorum, et
dictus canevarius in soldis sexaginta tertiolorum ,
et insuper in eorum fraudem adhibeatur fides libris
dtctorum canevariorum.
Idem habeat locum in quolibet offitiali existenle
ad cameram.
CXIL Quod Jiant lihri, qui appellentur memoriales
datiorum.
Fiant duo libri, qui appeUentur memoriales da-
liorum et intratarum comunis Mediolani , unus
et maneat ad cameram comunis Mediolani , et in
perpetuo plena fides adhibeatur , ut ipsa molendina
et cassine, que ih eo libro scripte fuerint, respon-
dere debeant cum civitate et suburbiis tantum, et
non possint compclli ad sustinendum aJiqua onera
cum aliquibus plebibus ; et predicta fiant per do-
minos sex , citatis prius its , quaruiri interes t. •
CXV. : Quod eodem tempore nuUus possit habere
nixi unum offitium.
. Non possit aliquis habere nisi umun offitium
salariatum uno eodem tempore, et si habuerit,
compenselur unum salarium cum reltquo.
CXVI. Quod debitor et creditor comunis possit
compensare.
Si aliquis fuerit debitor et creditOr comunis
Mediolani possit compensare, et ipso iure compeh-
satio facta sit usque ad quantitates concurrentes,
ac si exposita esset ab homine; et hoc non obstaute,
quod in condempnatione sit dictum , quod tpsa
condempnatio non possit compensari; et non pos-
sit molestari aliqua occaxione usque ad illam quan-
titatem , quam habere debuerit per aliquem iusdi-
centem vel offitialem, nec per aliquem alium, qui
haberet causam a comuni Mediolani ; et quod do-
mini sex predicta execulioni mandare teneantur;
quod statutum non habeat locuni in creditore ex
iure sibi cesso.
CXVII. De rationatore comunis et eius offitio.
Adsint penes canevarium comunis Mediolani nnus
quorum stet ad cameram dominorum duodecim , e rationator, qui sit notarius, et duo rationatores
et alius penes canevarios comunis Mediolani, in
quibus libris scribantur per ordinem dies vendi-
tionum , pignorum , pedagiorum vel datii vel intrate,
et nomina emptorum et fideiussorum eorum, et pre-
tium et terminus solutionum , et in eis libris semper
scribantur solutiones, sicut fient de mense in men-
sem et de termino in terminum per emptores di-
ctorum datiorum seu pedagiorum cuiuslibet datii
et intrate per se , non immiscendo receptioncm
unius datii cum receptione alterius, nec immiscendo
nliqUas alias receptiones aliquarum tntratarum co-
munis Mediolani cum receptionibus gabelle salis
vel datiorum comunis Mediolani.
CXIII. De eodem.
qui stent ad offitium, quod appellatur offitium Sachi
de Samblatore, qui fatiant et scribant omnes rationes
comunis Mediolani ; qui rationatores habeant libros
tres quilibet pro se, in quorum uno sint omnes
rationes stipendiariorum equitum , et in alio omnes
rationes stipendiariorum peditum, et tertius sit pro
rationibus extraordinariis ; et quod dicti rationa-
tores debeant consignare omnes rationes dominis
cancvariis comunis Mediolant seu ralionatoribus
eorum ad hoc, ne ipsi canevarii scribant ad capi-
tula eorum in libro expensarum, elquod nulla ratio
detur alicui persone per predictos canevarios; qui
rationalores mutentur, viddicet unus in fine sex
mensium , et subrogetur per dominum Mediolani
Canevarii comunis Mediolani seu eorum nolarii d alius rationator, et in fine aliorum sex mensiura
scribant in alio libro omnes expensas et causas
expensarum , que fient de denariis ipsorum datio-
rum et intratarum et averis comunis Mediolani ,
et cuius precepto expensatum sit , per se et sepa-
ratim, sicut dictum- est de receptionibus dictorum
denariorum.
CXIV. De cassinis et molandims, que sunt intra
corpora sanctorum registrandis.
Domini sex camere comunis Mediolani teneantur
ex offitio suo inquirere cassinas et molandina, que
sunt infra corpora sanctorum , et que non tenentur
ad sustinendum onera cum plebibus, seu que te-
nentur respondefe onertbus cum civitate et sub-
urbiis tanlum , et non cttm aliquibits plebibus , et
mutetur ille qui erat primus, et subrogetur alius,
et sic mutetur prior eorum singulis sex mensibus,
et subrogetur unus alius.
CXVIII. De pena recipientis pecuniam comums ,
si non manifestaverit cam in tempore.
Quilibet campsor et offitialis et quelibet alia per-
sona deputata ad recipiendum avere comunis Medto-
lani, seu recipiens vel que receperit seu recipiet
pecuniam vel aliam rem comunis Mediolani , vel
ad cuius manus de pecunia vel rebus comunis Me-
diolani pervenerit , tencatur et debeat infra octo
dies, ex quo reperirelur, vel infra mensem a fine
sui offitii numeranduin, notificare dornino Mediolani
vel offitio provixionum , et de ipsis bonam et
Digitizecl by
Google
(027
STATVTA. 1VRISDICT10NVM
ioa8
completam facere ratiouem et solutionem illis,quibus
dixerit ipse dominus Mediolani vel domini duodecim,
et hoc sub pena quarti, et exonerandi etindempnem
prestandi comune Mediolani de illa pecunia vel re
a creditoribus illius cotnunis, et substinendi omnes
uxuras et omnia dampna, quas comune Mediolani
solvit et substinet a qreditoribus suis ; et predicta
locum habeant, si aliquod predictorum receptum,
habitam vel pcrventum faerit in aliquem vet per
aliquem in civitate Mediolani vel suburbiia; si vero
in comitatu, tunc teneatur ipse recipiens^ vel ad
cuius manus pervenit vel pervenerit aUquid de pre*
dictis, infra duodecim dies ultra predictos facere
et adimplere supradicta , secundum qiiod dictum
est supra de recipientibus et habentibus in civitate,
et sub predicta pena; quam penam incurrat qui-
libet predictorum ipso iure, et ad eam compellatur
s omnibus iuris remediis sine aliqua condempnatione.
CXIX. Quod domini sex camere non possint in-
vestire sine presentia et consensu certorum aliorum
ojfitialium.
Nulla locatio nullaque concessio, investitura vel
atienatio alicuius rei immobilis comunis Mediolani
fieri possit de cetero per dominos sex presidentes
rationibus et defensionibus camere comunis Medio-
lani nec eorum offitium, nisi fiat in presentia,
consensu et voluntate vicarii domini Mediolani de-
putati officio provixionum, et doniinorum duodecim
provixionum; et si facta fuerit, non valeat nec te-
neat, et inanis sit et pro infecta habcatur.
CXX. De salario ambasiatorum.
Si per dominum Mediolani vcl per comune Me*
diolani contingat aliqucm mitti in aliquam amba-
siatam, habeat et habcre debcat et eidem satisfiat
de avcre comunis Mediolani sub forma infrascripta,
videlicet tam si fuerit miles quam iurisperitus, quani
quicumque alter, qui tnissus fuerit in ambassiatam
ad dominum papam vel ad dominum imperatorem,
vel ad aliquem regem aut legatum alicuius predi-
ctorum, pro quolibet equo, quem sechum duxerit,
videlicet si fuerit miles vel iurisperitus, usque ad
equos quinque, si vero alius usque ad equos quatuor,
habeat singulis diebus, quibus steterit in ea am-
bassiata, libras duas et soldos decem tertiolorum;
si vero missus ad alium quam ex predictis, habeat
et habere debeat pro quolibet equo, qnem sechum
duxerit, singulis diebus libram unam et soldos decem
tertiolorum usque ad equos quatuor, et non ultra *.
a Legati commonitatis ofBciom suom obeontes, si ios dicerent,
causarum suspensione fraebantor; haec enim statuit dux: « Au-
» ditis his que nobis exposuerunt sapientes legum doctores
» dom. Adoardus de Curadis et Ambrosius de Buziis ambas-
» siatores comunis nostri Mediolani , volumus quod provisionem
• faciatis , quod in causis et questionibus propriis dictorum
» dom. ambassiatorum seu alterios eorum, et eliam in causis
> et questionibus, in qoibus sunt commissarii, delegati seu as-
• sumpti seu arbitri, arbitratores vel amicabiles compositores
• vel soli advocati, a die eorom recessns a civitate noslra Me-
» diolani osque ad reditum soom ad predictam civilalem, et
» per tres dies post, nullum tempus nollaque temporis instantia
• currorc noc cucnrrisse intclligatur, sed sint ct esse intclli-
» gantur qucstioncs ipsc iu illis stalu ct gradu, in quibus erunt
• immediiite anle reccssum ipsorum; huiusmodi provisionem
a CXXI. Ve eodem.
Si contingat ambasiatorem militem vel uuisperi-
tum ducere ultra equos quinque, si vero fuerit alhw
quam ex predictis, ultra quatnor equos nullam re-
munerationem consequatur de avere comuuis Me-
diolani a dictis equis supra.
CXXII. De eodem.
Remuneratio predictorum ambaaiatbram fiat ut
supra, pro die quo se absentaverint a ciritate, et
pro illa die qua a dicta ambasiata Mediolamnn re-
dierint, et etiara pro toto tempore sue abseatie
et etiam fiat in bona periunia numerata; at contra
predicta vel aliquod piaedictorum, que depoxita sant
pro ambasiatoribus, non possit fieri proposta nec
arenga sub pena librarum centum tertiolorum pro
b quolibet contrafatiente, ad quam solvendam sine
aliqua alia exceptione cogatur et cogi debeatV
CXXIII. De pena notarii de offitia recipientu
solutionem ultra quain sit concessum.
Notarii de offitio seu cuiuslibet insdicentis vel
offitialis, quibus solutionem accipere licet pro actis
vel scripturis, non possint nec debeant acdpere
aliquam solutionem per se vel per submissam per-
sonam ultra tassationes inferius contentas, sub pena
librarum decem tertiolorum qualibet vice, qua faerit
contrafactum; ad quas penas persolvendas et quam-
libet earum compellantur contrafiitientes etiam sine
aliqua condempnatione; et quilibet possit accuiare
seu notificare, et accusator seu notificator, si inde
facta fuerit condempnatio , habeat medietatem pe-
c narum, et alia sit comunis Mediolahi, et adhibeatur
fides accusatori seu notificatori cum sacramento et
uno teste fide digno; et de •predictis et quofibet
predtctorum teneatur quilibet iusdicens singulis tri-
bus monsibus sub pena librarum vigintiquinqae
terliolorum qualibet vice, qua negligens fuerit, vel
omixerit inquisitionem formare contra suos nolarios,
et super ea diligenter inquirere et investigare ve-
ritatem, saltem a sex vel a quatuor ex melioribm
et dignioribus procuratoribus conversantibus et uten-
tibus ad eorum banchum , et ab aliis quibuscumqne
psrsonis fidedignis ad ipsa bancha conversantibus,
quas erit verisimile melius posse scire veritatem
pre.lictorum; quos procuratores et personas, a quibus
erit veritas investiganda ut supra, teneatnr ipse
d iudex diligenter interrogare de omnibus et singulis,
que debuerunt vel potuerunt esse comissa, omissa
» predictam ex nonc serie presentiom conurniantes. Datum
• Papie , die xi septembris mcccxcvi ». Qooad vero eorum
mercedem , haec decreverat magistris ordinariis dux: * Coo-
• placere volentes egregio militi dom. Antonio de ViceconriukM
• et sapientibus legom doctoribos dom. Adoardo de Coradu
» et Ambrosio de Boziis, nuntiis et ambaxiatoribus commnnis
« nostri Mediolani, qoi noper ad nos cum certis capitalis f»
» ront, volumos ot ordinetis quodamodo in antea vicarius ct
» duodecim provisionuro comonis dicte nostre civilatis pre-
» sentes et qoi per tempora eront, habere possint de intrala
» nostra ordinaria pecuniam necessariaro pro ejpensis
» pro ambaxiatoribus et nunfiis destinandis hinc inde pro ne-
» gotiis corounis"nostri predicti, dummodo non exccdalsum-
» mam florcnorom derem singulo mense, compoudo i» 0 CMB
• altero. Dat Papie , die octavo septembris uccacvi. »
(Ex Cod. ms. Fagnani pag. Hi,et Rtg. LiU. Duc , n. 1,pW ni '
a « valeal >• (Cod. B. 19).
Digitized by
Google
1039
MEDIOLANl
i o3o
vel neglecta per dictos notarios vel aliquem ex eis
in eorum offitio contra formam statutorum et ordi-
namentorum comunis Mediolani et contra debitum
sui offitii; et eligatur et eligere teneatur ad pre-
dictum processum scribendum quilibet iudex unum
ex notariis de pillastro de collegio notariorum Me-
diolani bonum et ydoneum, quem iurare compellat
offitium suuro in predictis facere et exercere bene
et legaliter ; et eo casu quo per offitium procedatur ,
credatur et credi debeat de predictis omnibus et
singulis duobus testibus fidedignis etiam in dicto
suo singularibus, et in prediclis procedere, punire
et condempnare valeant omni iuris et statutorum
solempnitate omissa. Et teneantur sindicatores cuius-
libet iusdicentis tempore sindicatus sub pena H-
branun quinquaginta tertiolorum ex eorum offitio
sumarie et extra ordinem specialiter inquirere; si
per dictos iusdicentes fuerint observata omnia et
singula, que superius continentur; et si reperierint
aliquem iusdicentem in predictis vel aliquo predi-
ctorum stetisse vel fuisse negligentem, possint, te-
neantur et debeant ipsum punire et condempnare
secundum formam predictam.
CXXIV. De eodem.
Domini sex camere teneantur et debeant sub pre-
dicta pena singulis mensibus eodem modo inqui-
xitionem facere contra omnes et singulos apro-
batores satisdationum, que aprobantur in civitate
Mediolani , et contra eos inquirere , si aliquis eorum
solutionem acceperit contra formam statutorum co-
munis Mediolani vel contra debitum offitii sui, et
eos punire et condempnare modo el forma, ut de
notariis de offitio dictum est, si culpabiles reperti
fuerint in aliquo, et eodem modo procedere, punire
et condempnare, ,si aliqua accusa vel notificatio
proinde fuerit eis *orrecta. Et quod dicti notarii
et aprobatores pro predictis aliquam satisdationem
facere non teneantur, sed satisdationes per eos pre-
stite occaxione offitii eorum et fideiussores in eis
constituti ad predicta teneantur.
CXXV. De tassatione solutionis notarii de ojjitia
pro scripturis.
De subscriptione precepti requirendi in civitale
vel extra civitatem Mediolani, quot sint actores et
rey, imp. tres.
De subscriptione note banni simplicis possint
accipere, si fuerit unus, imp. duos, et si fuerint
plures, quotquot fuerint ab uno supra, imp. imum
pro quolibet, et si fuerit universitas vel collegium,
imperiales quatuor.
De parabula contra actorem cum positiura in qua-
terno imp. duos, si fuerit unus; et ab inde supra,
quotquot fucrint, imperiale unum pro quolibet; et
si fuerit pro comuni et consulibus, imp. sex.
De parabula seu precepto robandi et contestandi
et capiendi vel alia * exercendi et faciendi, quotquot
sint numero, etiam si sint comunia vel universitates,
imp. sex pro quolibet precepto, quolquot sint in eo
precepto.
* « vel aliam executioncm faciendi «• (Cod. D. .19).
De subscriplione novi banni pro depoxitis et captis
non consignatis in archa comuni, quotquot sint nu-
mero in banno, imp. sex, et notarius bannorum
habeat pro subscriptione totidem antequam prete-
rierit, et duplum si preterierit.
Notarii nichil possint accipere pro infilatura ali-
cuius banni, sed teneantur pohere in filo sihe aliquo
pretio.
De possessione tediali pro traditura subscripta
et poxita in quaterno, si fuerit iibrarum centum
tertiolorum et ab inde infra, imp. duodecim, et ab
inde supra usque ad libras quingentas, imper. decem
octo, et ab inde supra, cuiuscumque quantitatis sit,
solidos quatuor tertiolorum, quotquot sint Uli, contra
quos et pro quibus data sit possessio.
b De quolibet termino eum exemplatura, subscri-
ptura et positura in qnaterno imper. duos pro parte;
et si fuerint plures actores vel rey usque ad sex
et a sex supra, quotquot sint, imper. novem, etiam
si fuerit comune burgi vel loci, et non ultra.
De sententia interloquutoria pro pronuntiatione,
traditione et subscriptura sol. sex tertiolorum, lata
de conscilio alicuius de collegio; et si lata fuerit
sine conscilio, solvant secundum numerum linearum,
ut infra dicetur; salvo quod pars petens sententiam
solvat scriptori, et possit pars eligere quem scri-
ptorem voluerit.
De sententia diffinitiva, si ascenderit usque ad libras
decem et ab inde infra, soldos quinque tertiolorum;
et si usque ad libras vigintiquinque tertiolorum, sol-
c dos novem tertiolorum; et si usque ad libras quinqua-
ginla tertiolorum , soi. duodecim tertiol.; et si usque
ad libras centum tertiol., sol. quindecim terliol.; ef si
usque ad ducentum, sol viginti tert.; et si usque
ad trecentum, sol. triginta tert; et si usque ad quin-
gentas, sol. quadraginta tertiol., et si ab inde supra,
cuiuscumque quantitatis sit, libras qualuor tertiol.;
et hoc si certa quantitas exprimitur in sententia, et
si certa" quantitas non estexpressa, habeatnr respe-
ctus ad extimationcm rey vel iuris vel facli eius,
de quo sit pronuntiatum, dum non excedat summas
predictas; hoc addito, quod ultra predicta teneatur
pars solvere scriptori de exemplatura sententie, et
possit pars eligere quem scriptorem vohierit.
De parabula veniendi secure, absque eo quod im-
d pediri possit pro aiiquo debito publico vel privato,
cum positura in quaterno imp. sex pro quolibet,
quotquot fuerint.
De parabuia ducendt vidualia et negotiationes
extra civitatem vel comitatum vel ad transversum,
sol. unum tertiol., si fuerit a modio uno supra, vel
hrentis sex vini supra; et si ab inde infra, imper.
duos.
De exhimatura cuiuslibet banni, etiam si sit de
contetnptu et inohedientia vel bischilazia vel fideius-
soria, dum non sit pro aliquo malefitio, imp. novem
pro quolibet exhimendo, etiam si fuerit comune et
consules, et hoc tantum si fuerit sub offitio notarii
civis; ct uotarii bannorum habeant pro canzelatura,
antequam preterierint, lanlundem, et si preterierint
Digitized by
Google
to3i
STATVTA IVRISDICTIONVM
io3j
duplum pro canzelatura vel exemplatura cum sub- « veterum, et turris credentie et consulum iusiitie
scriptione.
De dilatione seu prorogatione banni, etiam si
sit de contemptu et inobedientia vel bischlazia, si
fuerit unica persona, imp. novem, et ab inde supra
imp. tres pro quolibet, si fuerit notarius civis.
De relassatione cuiuslibet capti pro aliquo debito
publico vel privato vel alia occaxione etiam malefitii
solidos duos tertiolorum ; salvo quod ubi sit notarius
forasterius, nichil debeat solvi, sed ipse notarius
gratis scribat et ponat in actis.
De relassatione pigheris seu pignerum una vice
robatorum, quicquid valeant, imp. sex, et servitori
imper. unum.
De exemplatura et subscriplura cuiuslibet con-
dempnationis et absolutionis et banni in papiro sol. f,
tres tertiol. pro quolibet foleo de imp. congrue et
ordinate scripto ab una parte, ut de testibus dictum
est, sive scribatur in papiro, sive in carta.
De qualibet satisdatione, si fuerit librarum centum
tertiol. et ab inde infra, imp. decem; et si fuerit
usque ad libras mille tertiol., imp. decem octo; et
si fuerit de libris duobus millibus tertiol. et ab inde
infra, soldos quinque tertiol.; et si de libris decem
millibus tert., sol. octo tertiol., et hoc pro quolibet
principali satisdante *, sive sit universitas, sive sin-
gularis persona.
De exemplis et scriptura cartarum et instrumen-
torum imp. quatuor pro qualibet pagina papiri scri-
pta, ut de testibus dictum est; que exempla notarius
scribere teneatur pro suprascripto pretio, et si non c
subscribat, habeat tantum medietatem.
De exemplatura et subscriptura banni simplicis
imp. tres pro quolibet banno, sive unus sive plures
sint, sive comune. sive universitas sive singularis
persona sit, et pro canzellalura, postquam preterie-
rit, tantundem, et antequam preterierit, medietatem.
De exemplatura et subscriptura banni de male-
fitio, de quo malefitio non ingeratur pena san-
guiuis, solidos quatuor terliolorum pro quolibct
bannito, et si ingeratur pena sanguinis, soldos octo
tertiol. pro quolibet.
Pro canzellatura alicuius predictorum bannorum ,
antequam preterierit, habeat tahtundem, quantum
haberent pro exemplatura et subscriptura.
Pro canzellatura, postquam preterierit, si contin-
gerit aliquo modo debere et posse canzellari, ha-
beant duplum eius, quod haberent pro exemplatura
et subscriptura , et pro suspendendo habeant mc-
dietatem.
Pro circhatura bannorum ad filos camere banno-
rum veterum, si fuerit de banno civili, imp. sex,
quotquot fila circhent in uno regimine, que opor-
tuerint circhari; et si pro maleficio, debeat prius
circhari in registro, et habeat imp. sex pro anno quo
circhaverint.
Que omnia statuta loquentia de bannis habeant lo-
cum in notariis bannorum pallatii camere bannorum
a « satisdatione • (Cod. praeeit.j.
et merchatorum Mediolani et quorumlibet notario-
rum et gubernatorum, penes quos essent illa banna
CXXVL De bannis infilandis.
Banna que dantur et dabuntur per iudicem sen
sub iudice datiorum et per consules iustitie,portentnr
ad infilandum in pallatio novo comunis Mediolani
ut alia banna, finito presenti incantu notariorum de
offitio, alioquin non valeant.
CXXVII. De bannis portandis ad cameram batt-
norum veterum.
Banna vero hactenns data per ipsum iudicem
datiorum et per ipsos consules iustitie , iinito dicto
presenti incantu, portentur ad cameram bannorum
veterum, ubi alia banna sunt et remanere debent
CXXVIII. De tassatione aliarum scripturarum.
In aliis vero scripturis, de quibus non est supra
vel infra facta mentio , debeat haberi recursus per
comparationem ad predicta in solutione, et siessent
sic dissimiles, quod non possent alicni capitulo com-
parari, fiat solutio arbitrio iusdicentis; de aliis vero
scripturis, de quibus supra non est facta mentio
specialis, possint dicti notarii de offitio petere et
accipere usque ad infradictas qnantitates et non ultra,
videlicet pro scripturis, que posite sunt vel poni de-
beant in quaterno, pro ponendo in quaterno et
explendo et subscribendo, et pro omni remunera-
tione tam sui quam cuiuslibet scriptoris et coadiu-
toris et quacumque occaxione, mezanum unumpro
qualibet linea, que sit ad minus quadraginta lite-
. rarum ; et predicta solutio fienda secundum tassa-
tionem contentam in presenti statuto non habeat
locum in scripturis , de quibus specialiter sit pro-
vixum.
De exemplatura instrumentorum productorum et
cuiuslibet scripture, si non subs^ribatur, imper. duos
pro impagina, et si subscribatur, imp. quatuor pro
scriptore de offitio.
De consignatura bladi pro scribendo in libro et
in omnibus partibus ubi expedierit, et dando con-
fessionem consignationis ad super totum unp. unum
pro modio, et de ipso imperiali debeant notarii
victualium satisfacere omnibus aliis notariis, qui ea
occaxione aliquid fecerint vel facere voluerrot*.
Ad ea offitia, ad que essent notarii forasterii,
' nichil accipi possit.
CXXIX. Qualiter impagina papiri scripta inlelr
Ugatur esse scripta congrue.
Intelligatur impagina folii papiri congrue scripta,
si sit linearum viginti et litterarum quadraginla ultra
abreviaturas pro qualibet linea.
Predicta omnia statuta loquentia de solutionibus
fiendis notariis de offitio locum habeant ethabere
intelligantur computato incantuseu inquixitione, que
fieret de eis, ita quod propter ea non possint plus
accipere; et si contingerit quod ipsa offitia vel aliquod
ex eis non venderentur seu non incantarentur, quod
tunc teneantur recipere terminum ■ minus
A « debuerint » (Cod. praecil.J.
• • tertium • (Id. Cod.J. 1
Digitized by
Google
io33
io34
superius tassatum est, et habeant locuin ipsa statuta
solumaodo finito presenti incantu offitii dictorum
notariorum, et durante presenti incantu serventur
statuta vigentia tempore compilationis presentium
etatutorum.
GXXX. Quod notarii de offuio servent statuta
de solutione scripturarum , et solvant incantum el
iurent.
Omnes et singuli notarii iusdicentium et appro-
batores teneantur gerere offitiura suum bene et lega-
liter, et observare Statuta comunis Mediolani in suis
solutionibus et aliis, et solvere denarios sui incantus
de mense in mensem ; de quibus omnibus teneantur
coram dominis sex camere satisdare et iuramentum
prestare ante introytum sui offitii pena librarum
vigintiquinque tertiol. pro quolibet eorum.
CXXXI. Quod statuta de notariis et servitoribus
habeant locum in notariis et servUoribus cuiuslibet
offitii civitatis et comitatus.
Omnia et singula ordinamenta de notariis et
servitoribus locum habeant tam in notariis et ser-
vitoribus vicarii curie domini , quam iudicum turris
credentie seu datiorum ofCtii persecutioais malefa-
ctorum, et custodie seu tense comitatus seu veti-
torum vkarii Martexane, Dexii et fiulgarie, et in
quibuscumque notariis et servitoribus cuiuslibet of-
fitii civitatis et comitatus Mediolani, quibus iicitum
sit accipere solutiones.
CXXXII. De bannis consignandis canevario ban-
norum veterum *.
Notarii qui steterint ad banna, teneantur et debeant
singulis sex mensibus, videlicet ante octavam diem
ianuarii et ante octavam diem iulii cuuislibet annt,
dare et consignare omnia banna data ab inde retro ,
que habuerint canevarii banuorum veterum ad ca-
meram palatii , sub pena librarum quinquaginta
tertiolorum.
CXXXIII. De solatione notariorum , aui debent
registrare senlentias ad cameram.
Notarii dominorum sex camere coinunts Medio-
iani, qui debent registrare sententias ad dictam
cameram, reciperepossintethabere pro sua remune-
ratione dicte regtstratnre B ad computum soidi unius
tertioi. pro qualibet impagina registrata unius me-
diani papiri cOngrne et ordinate scripta; et intelli-
gabur esse congrueet ordmate scripta, si sit linearnm
viginti pro quaKbet impagina litterarum quadraginta
quinqrie pro qualibet Jinea ultra abrevtataras; et si
maiorem solutiooem sive remunerationem recepe-
rint, puoiatur contrafatiens ea peha, qua puniri de-
bent ahi notarii iusdicentium recipientes majorem
soluuonem, quam eis concessum sit, secundum for-
mam statutorum comunis MedioianL
GXXXIV. De remtmeratione campsoris et aliorum
recipientaan pecuniam comunis Mediolani.
Liceat campsori et cuiitbet alii recipienti pecu-
hiam nomine comunis Mediolani tam ab aiiqna
a untversitate quam singulari persona enigere et habere
pro scripto, quod fatiet de receptione dicte pecunie
a solventibus, usque ad libras decem tertioiorwn vei
infra, possit recipere usque ad soidum unum ter-
ttolorum; etsi solverit ab inde supra usqueod libras
centum tertiol., possit recipere usqtte ad soldo» duos
tertioi.; et si solvetit ab inde supra usque ad libras
quinquecentum tertiolorum, possit recipere soldos
quatuor terttol.; et si solverit ab inde supra usque
ad iibras milie tertiol., possit recipere soidos octe
tertiol.; et si «olverit ab inde supra, quantaoumqse
soivat, possit accipere usque ad soldos decem terttel.
et non uitra in aliquo predictorum casuum; et si
ultra receperit, puniatur de facto et absque aliqfco
processu talis campsor vei receptor in libris decem
b tertiol. pro quaiibet vice et ultra in quadrupuun
eius, quod indebite acceperit; et quilibet possit no-
tificare et denuntiare seu referre corflm vicario oflitii
provixionum et quocumque aiio iusdicente in civiiate
Mediolani, et habeat ntedietatem dicte pene k , et
alia medietas in comune Mediolani perveniaL No-
tarii vero canevarii comunis Medioiani recipere pos-
sint usque ad dupJum predictarum quantitatum
superius tassatarum pro confessionibus solutionum ,
quas fatient et parti dabunt, et pro canzellando et
scribendo caneellaturas vel suspensiones snper aliqua
condempnatione et non ultra sub predicta pena,
que exigatur de facto absqte aiiquo processu, et
perveniat ut supra.
CXXXV. De tassatione soltttionis noutrii de <tf-
c fitio pro /nuliis scripturis.
Quia in statutis non est singulariter facta tassatio
de solutione aotariorum de offitio, eo quod non potest
de ipsis haberi memoria, idcircho per offitium pro-
vixionum cum deliberatione sex procuratorue» Gal
omni anno de mense ianuarii tassatio de altts soiu-
tionibus notariorum de offitio, de quibus Aon.est
facta mentio seu tassatio speciaiis in statutis.
CXXXVI. De inqttisitione Jieiula contra notarios
de offitio.
Quilibet iusdicens, qtti audiverit aliquem conqjie-
rentem de suo notario vel servitore vei aprobatore
vel alio conversante ad eius banchum, etiam sine
scriptura teneatur procedere contra ipsos statim de
facto ad fatiendum expleri et dari scripturas, et
d fatiendi seu prestandi servitium seu debitum sui
offitii pro pretio congruenti, el punire de facto ipsvtn
offitiaiem et conversantem, si petit vel recipit tlltra
quam sit ordinatum secundum formam statutorum
comunis Mediolani, et de predictis credatur referenti
cum sacramento et uno teste velduobus de diversts *
causis etiam singularibus ; et predicta locum habeant
- etiam sine aUo processu vel scriptura ; et domini sex
oamere et quilibet iusdicens tenealur singuiis tneu-
stbus tribus, et quotiescumque notificatum fberii,
procedere contra predictos onines et singulos rneta-
rios, aprobatores et servitores et offitiales summarie
A <t Yctitorum » fCod. praed.J.
■ « registratw«*s >• ( U. Oot.J.
A « pecunie » ( Cod. praed.J.
B « universis » (Ibid.J.
133
Digitized by
Google
io35
STATVTA IVRISDICTIONVM
io36
extra * ordiuem et de plano sine slrepitu et figura a ibi tubas sonare ad congregandum arengum> et ;
iuditii et omni solempnitate omissa, et punire et
condempnare et restitutiones fieri facere, et credatur
ut supra.
CXXXVII. De electione seu constitutione guber-
natoris * bannorum veterum.
Presit una persona super offitio et gubernatione
bannorum veterum gubernandorum ad cameram ban-
norum veterum palatii novi datorum pro mallefitiis
per dominum potestatem et eius iudices et iudicem
et vicarium domini, et per quoscumque exercentes
iurisdictionem pro comuni Mediolani, et etiam dato-
rum in civitate Mediolani pro causis pecuniariis vel
alia re vel negotio, et sit illa persona layca bona
et legalis et mayor annis triginta ; qui notarius te-
ubi necesse fuerit et consueverunt ; et habeant a
comuni Mediolani pro eorum feudo seu salario omni
anno libras centum tertiol. pro quolibet eorum, seu
prout consueverunt habere; et ultra nichil a comuni
Mediolani non habeant aliquo modo; in quo sa-
lario debeant esse contenti, et teneantur ipsi tuba-
tores et quilibet eorum tenere equum unum dearmis
et si non tenuerint equum unum de armis, remo-
veantur ab offitio ; et fiat iis solutio sui salarii omni
mense de avere comunis Mediolani per canevarium
comunis Mediolani , et pro ipso salario habere et
tenere debeant equum unum de armis pro quolibet
in exercitibus et cavalcatis ; et quod ipsi tubatores,
quando ibunt ad schalas palatii vel per civitatem
neatur satisdare coram dominis sex camere de of- b pro cridis faciendis, debeant portare secum tufaam,
fitio suo bene et legaliter exercendo, et de salvando
et custodiendo banna et scripturas sui offitii, et pro-
curando quod banna predicta reducantur ad ipsum
offitium , et de solvendo comuni Mediolani denarios
sui incantus, si contingat quod vendatur ipsum offi-
tium, et de non recipiendo solutionem contra statuta
comunis Mediolani, et de solvendo omnes condem-
pnationes, que fierent de ipsa ratione vel causa sui
offitii.
CXXXVIII. De satisdatione notariorum de ojjitio.
Teneantur notarii,qui habebunt offitia,bonam pre-
stare satisdationem ad cameram comunis Mediolani
de solvendo comuni Mediolani pretium sui incantus
de mense in mensem, secundum formam incantus
et sonare una vice antequam mcipiant preconizare,
sub pena soldorum * centum tertiolorum pro quo-
libet eorum et qualibet vice.
CXL. Quod nuUus tubator possit habere ojjithm,
ex quo habeat remunerationem vel salarim.
Nullus tubator comunis Mediolani aliquod offiuum
vel negotium , quod dici possit et remuneretur vel
speretur remunerari a comuni Mediolani, habere
possit ultra predictum feudum, et nullus eorum
aliquam electionem facere possit de aliquo offitio
vel persona, que facere debeat pro comuni, nec
aliquam cernedam de militibus vel peditibus facere
possit, nec ad sortes pervenire de aliquo predi-
ctorum; et si contra factum fuerit, nullius sit mc-
seu dati comunis Mediolani, non petendo nec acci- c menti, salvo quod si electi fuerint ipsi vel aliq
uis
piendo solutionem per se nec per aliquem commo-
rantem ad banchum nec per aliquam interpoxitam
personam, ultra formam contentam in statulis co-
munis Mediolani, et de solvendo omnes penas et
condempnationes, que fierent ipsa occaxione, de se
vel aliquo conversante seu gerente offitium eorum
nomine seu ad eorum petitionem ad ipsum banchum;
et non stent ad banchum alicuius iusdicentis aliqui
notarii vel scriptores, qui aliquid petant vel recipiant,
sub pena notario et ipsis scriptoribus librarum
vigintiquinque tertiolorum pro quolibet eorum ; sed
notarii offitii fatiant scripturas fieri in actis poni
pro solutionibus ordinatis, alioquin ipsi teneantur
ad penam , et vicarius provixionum debeat hoc eis
eorum pro mililibus pro aliqua cerneda, quod Jiabere
possint tantum, quantum ordinatum fuerit aliis mi-
litibus et non ultra; et offitium nichilominus teneatur
bona fide exercere secundum preceptum illorum,
qui preerunt iUis militibus de cerneda.
CXLI. De tubis argenti manutenendis per comme
Mediolani et presentandis tubatoribus.
Manuteneantur per comune Mediolani sez tube
argenti bone et ydonee , que presententur et desi-
gnentur tubatoribus comunis Mediolani, et reci-
piatur ab eis per dominos sex infra mensem unum,
bona et ydonea satisdatio de eis gubemandis et
salvandis et restituendis comuni Mediolani, quoties-
cumque petitum fuerit, et non vastandis et alienandis
precipere et executioni mandare sub pena libr. d n ec pignorandis, et consignandis si requisitum fuerit,
sub pena privationis perpetuo . iUius offitii et salarii
sui ; et quod nullus possit nec debeat mutuafe super
eis nec eas emere, sub pena restitutionis dktarum
tubarum comuni Mediolani absque aliqua resUtutione
pecunie, que satisdatio registretur ad cameram.
CXLII. De cridis dandis in seriptis ,tubatoribus
per iusdicentes.
Quilibet iusdicens in civitate Mediolani teneatur
et debeat dare in scriptis tubatoribus comunis Me-
diolani omnes cridas, quas voluerint facere fieri ad
schalas palatii vel alibi, qui tubatores teneantur et
debeant dictas cridas ita scriplas dare et consignare
centum tertiolorum.
CXXXIX. De tubatoribus comunis Mediolani et
eorum salarh et ojfitio.
Sex sint tubatores et precones comunis Medio-
lani, unus pro qualibet porta, qui teneanlur facere
cridas per civitatem et suburbia in Jocis consuetis,
et medio burgorum inter pontes veteres et portas,
-et in aliis locis consuetis equester et pedester,
, secundum quod eis impoxitum fuerit, sub pena li-
brarum decem tertiolorum pro qualibet vice et quo-
libet eorum, et ascendere palatium comunis Medio-
lani ad arengeram novam in qualibet contione, et
A « contrct » ( Cod. praed.).
% « gubernatoruni » (IbidJ.
A « iibrarum • CCod. praed.), sed, ul reor, mendese.
Digitized by
Google
I
1037 MEDIOLANI
incontinenti gubernatori statutornm et scriptori
eridarum comunis Mediolani, qui eas ponat in qua-
lerno, ut consuevit; et si iusdicens contrafecerit,
condempnetur in libris centum tertiolorum.
CXLIIL De pulsatoribus campanarum comunis.
Duo sint pulsatores campanarum comunis Medio-
lani, qui eligantur per dominos duodecim provi-
xionum , et habeant claves turris sive campanilis
comunis penes se, et bene custodiant turrem pro
comuni, et pulsent campanas more solito, et habeant
pro suo salario omni anno libras triginta sex tertio-
lorum pro quolibet eorum, seu prout disponitur per
offitiales provixionum; et potestas teneatur facere
eos pulsatores campanarum satisdare de predictis
omnibus et singulis attendendis et observandis sub
pena arbitrio potestatis.
CXLIV. De portenariis seu soldateriis, qui stant
ad portam civitatis.
Portenarii seu soldaterii, qui stant ad portas et
pusterlas civitatis, teneantur bene custodire fossata
et terragia civitalis et ea circhare omni die, et si
invenerint aliquod dampnum vel guastum factum esse,
teneantur infra tres dies hoc accusare vel notificare
potestati, et potestas teneatur eum condempnare in
libris decem tertiol. omni vice, et credatur acuse
portenarii seu soldaterii alicuius porte; cuius pene
medietas perveniat in comune Mediolani, et alia in
portenarium seu in soldaterium accusatorem et de-
nuntiantem ; et quilibet alius possit similiter accusare
et notificare , et si probaverit accusam vel notifica-
tionem suam veram esse, habeat medietatem ; et si
portenarii vel soldaterii steterint negligentes in pre-
dictis, condempnentur in libris decem tertiol. pro
quolibet, et removeantur ab offitio.
CXLV. De anzianis parrochiarum.
Anziani parrochiarum Mediolani et ipse parrochie
teneantur et debeant ad terminum assignandum per
potestatem Mediolani seu eius vicarhimdare anzianos
novos, secundum quod inter se coneordaverint, sub
pena in precepto eis fatiendo contenta, et cuiuslibet
iuris sui causam A , duin non sit iudex collegii Me-
diolani vel miles adobatus, vel procurator publice
exercens offitium, vel habens gubernationem statu-
torum comunis Mediolani, vel scriptor cridarum,
honus anziani vel anzianerum possit compelli subire
in parrochia in qua habitat* et non in alia ; et qui-
libet teneatur ad solutionem salarh anzianorum, si
quod prestatur in parrochia in qua habitant et non
alibi, secundum vires averis et personarum, scilicet
duas partes pro avere et tertiam pro persona; et
salvo quod non possint dare pro anziano aliquem,
qui eo tempore consignaverit' equum comuni , nec
aliquem maiorem annis sexaginta, nec minorem annis
viginti,nec aliquem confanonerium comunis Mediolani.
Idem per omnia servetur in coadiutoribus , si con-
tingerit dari.
CXLVI. De privilegiis anzianorum parockiarum.
- Anziani parrochiarum nec eorum fideiussores nec
A <t tantura » (Cod. B. 19).
io38
a coadiutores non possint nec debeant capi persona-
liter pro manchis vel malextunis vel aliquo alio onere
vel debito impoxito vicinie vel imminenti vicinis, dum
tamen dicti anziani parati sint indicare iudici et eius
familie debentes et eorum bona, si qui vel si qua
reperiantur, et eum assolientvel associare parati sint
ad domos vel ad bona et personas eorum, que ha-
berent, si qua habeant que oportet, non solum in
casibus quos futurum tempus creaverit, sed adhuc
in pendentibus et iuditiali termino vel aniicabili
compositione A nedum sopitis obtinere.
CXLVII. De eodem.
Anziani parrochiarum Mediolani non teneantur
ire ad aliquem exercitum nec andatam nec cernedam,
•nisi unus pro qualibet parrochia, et si fuerint duo
b vel plures anziani in una parrochia , quod unus
eorum sortibus inter eos proiectis habeat hoc be-
nefitium, et non plus, nisi eo lempore consigna-
verit equum comuni Mediolani.
RUBRICA GENERALIS
dc Advocatis, Sindicis ac Medicis coniunis
et pauperum.
CXLVIII. De advocatis comunis et pauperum.
Quatuor advocati comunis Mediolani et pauperuin
sint et esse debeant in civitate Mediolani, quorum
offitium duret per annum unum tantum, et habeat
unusquisque advocatorum pro suo feudo libras quin-
c quaginta tertiolorum; et eligantur per dominum
Mediolani, et de predictis fiat crida singulis sex
mensibus; qui advocati teneantur iurare ad initium
sui offitii coram vicario offitii provixionum et do-
minis- duodecim provixionum de offitio suo bene et
legaliter fatiendo, et de advocando pro quibuscum-
que pauperibus et miserabilibus personis amore Dei
et sine spe alicuius remunerationis, si petiti fuerint;
que si non servaverint, nullum salarium recipere
debeant a comuni Mediolani.
CXLIX. De sjrndicis comunis et pauperum.
Sinl duo syndici comunis Mediolani, qui procu-
rent negotia comunis Mediolani ac etiam pauperum,
et habeant pro suo feudo libras vigintiquinque ter-
tiolorum pro quolibet in anno, et teneantur soilicite
d inquirere et notificare domino exgravatori de pa-
gamentis, que indebite extorquerentur per notarios
contra formam statutorum, et de aliis extorsionibus
que fierent per offitiales comunis Mediolani, sub
pena librarum quinquaginta tertiolorum ; super
quibus dictus iudex per offitium teneatur procedere,
et qui sindici teneantur iurare coram vicario et offitio
provixionum de offitio suo bene et fideliter * exer-
cendo, et de serviendo pauperibus et miserabiUbus
personis amore Dei et sine spe alicuius remunera-
tionis, si petiti fuerint; que si non servaverint, nul-
lum salarium recipere possint a comuni Mediolani.
A « compositore » [Cod. B. 19).
■ « legaliter » (Cod. eodetn).
Digitized by
Google
io3g
STA.TVTA IVRISDICTIONVM
CL. Quod advocati et sindici comunis durent per a recipere mayorem soluuonem, quam eis coucessus
sit
per statuta comunis Mediolani, condempnentar qna-
libet vice qua oontrafecerint in libris viginfiquinn^
tertiolorum pro quolibet eorum, et pht 8 «t
inspecta qualUate facti, et adhibeauir fides cooque-
renti seu accusafcori cum uno teste fide digno cam
«acrameato eorum, et quiltbet possit accusare et
habeat medietatem condempnationis ; et ptedkta
quoad peoam non babeant looum in illis casibus,
in quibus alias per statuta presentia certa pena aliter
est impoxita.
CLVL Quod /orasterii non exerceant ojttium pro.
unum annum.
Advocati et sindici comunis Mediolani durent per
annum unum tantum, et qui fuerint advocati et
sindici in uno anno, non possint esse infra biennium;
qui advocati et sindici in uno anno teneantur et
debeant advocare et procurare causas oomunis Me-
diolani et pauperum sine aliquo alio pretio.
CLI. De eleciione et officio medici cirorgie pau-
perum *.
Unus medicus cirorgie, qui appelietur medicus
pauperum, eligatur per dominum Mediolani, cuius
oflitium duret per annum uautn, et habeat pro feudo comwii, nisi sint constituti per dominum Mediokni
suo libras quinquaginta tertiolorum omni anho, et vel per offitium provixhnum.
qui teneatur et debeat medicare gratis infirmos* Nullus forasterius possit exercere aliquod offitium
bospitalium civitatis Mediolani et sUburbiorum Me* b in civitate vel comitatu, districtu, diocexiTel iuru-
diolani et. carcerum. dtcttohe Mediolani pro comuni Mediolani, nisi fuerit
CLII. De iure reddendo in broleto. constitutus per dominum Mediolani vel offitium pro-
Potestas et eius iudices et otnnes iudices comunis vixionum , sub pena librarum quinquaginta tertio-
Mediolanireddentesius in civitate Mediolani, exceptis lorum, in quam penam solvendam ipso facto sine
vicariis domini et eius iudicibus in curia commoran-
tibus, teneantur et debeant sedere in broleto novo
comunis Mediolani pro iure reddendo, et ibi reddere
ius et non alibi, sub pena cuilibet contrafatienti
omni vice qua contrafecerit, librarum vigintiquinque
tertiolorum.
CLIII. Quod minor annis viginti non possit esse
qflitiaUs comunis Mediolani.
Nullus minor annis viginti possit osse offitialis
comunis Mediolani.
aliqua condempnatione incurraL
CLVII. De pena hubentis qffkitun cantra stotuU.
Quicumque accusaverit vel notificaverit aliquem
habere offitium oontra statuta a potestate et a qoo-
cumque alio , teneatur . et potestas
medietatem pene accusutori seu notificatori dari
fatiat.
CLVIII. Quod derici non habeant offitim.
Nullus dericus vel qui se pro clerioo defisndat
a iurisdictione Mediolani, nec aliquis familiaris ali-
CLIV. De remuneratione offitialium et notario- e cuius possit nec debeat habere adiquod offitiuni, nec
rum , qui vadunt in comitatu pro comuni Mediolani.
Quilibet offitialis vel notarius, dum non sit ser-
vitor, eundo per comitatum Mediolani equester sive
scutifer, habeat tantum in die solidos viginti tertio-
lorum pro suts expensis et salarium pro uno equo;
et si scuttfcrum duxertt, habeat soldos triginta ter-
ttolorum ct non ultra, computata mercede sua una
die * cum altera.
esse de aliquo conscilio comunis Mediolani magno
nec parvo, nec esse exactor aucuius pecunie co-
munis Mediolani ; et potestas comonis Mediolani
ipsum removere teneatur ab officto ct consciliis,
postquam ei denuntiatum fuerit
CLIX. De apvobatoribus et eorum ojfitio.
Duo sint approbatores, qut debeant approbare suo
periculo omnes satisdationes* que de vetero fieri
contingerit coram iusdicentibus habentibus notark»
CLV. De pena offiialis delhtqwentis in ojjkio suo.
Omnes offitiales cuiuscumque maneriei appellen- forasterios^ qui notarii forasterii tradeat illas satis-
tur, qui reperienlur deltnquere in eorum offitio vel nationes; et debeant habere ilh approbatores pro
eorum salark), sive sint singulares persone sive
« . . ... . , . plures sive universita», videbcet si fuerit satisdatio
A Medici electionem eiusqne onera ac olricia ostendit hoc ducis * .. ' .
Jecretam Tfcini datum dk> «ilUmo octobris mcccxcvi: « txi* «e libris qumquagtnta tertiolorum fel tnfra, soL tres
• Mediolani etc. »e sufficientia et IegalHaU experti viri ma- d terUoL; et usque ad cAtum libras tertiol^ sol. S8l
» gistri Anlonii de Corbeta cyroici nostre civitatis Mcdiolani
» ditecti nostri fidociam assumentes, condem magistrum An»
» toninm ad o/ficium et curam motilandornm et aliorom pao>
» perom et infirmorum ipsius nostre civitatis toco magislri
> MaGoIi de Bernadigio , quem a die presenti in antea a dicto
« oflicSo revocamos , tenore presentium constifuimos et depu-
> tamos cum illis satario, nsibus et commoditatibus, qoe hoiusr
» modi offlcii causa idem magister Mafiolus babere solitus est,
» et etiam cum salario florenorum duorora cum dimidio raense
• siof olo per ipsotn magistmm Antoniara percipiondonmi dt
» salario ordinario , quod dabatur magistro Antonio de Curte,
» quem, ut seolimus, talibus recusabat curis intendere; ita
• quod dictas roagisfer Antonius veniat ad habendnm de saliirf*
» siogulo raense florenes quinqHe, etc. » (Ex Co4. «w. Fogn.).
De medicorom numero in civitate haec babcntur apud Galva-
neum Flammam : « Artis medicine profossores et philosopbi
» norainati, computatis cyruicis, sunt plures clxxx, inter qoos
» sunt plurcs salariati per communitatem, qui gratis tenentur
« paupcres infirmos medicare » (Chron. Extrw., n. 88).
« vice » (Cod. praediel.J.
tertioI.{ et si de libris oentum tertiel. et ab
«upra, sol. tres tertioJL usque ad libras tnille tertioL
pro quolibet centenario ultra predictos sol. sei
tertiol.; et a ItbrLs mtlle supra, cuiuscumqae quan-
titatis sit, sol. quadraginta quuique teruoL et non
ultra; et si plus receperint, condempnentur, prout
in statuto coatinetur inoipiente « domini sex camere
teneantur etc », et ultra removeantur ab offitio, et
aJiquo tempore non possint habere nec exercere
aliquod offitium vel benefttium in conjuni aec pro
comunt , et si reprobaverint ydoneuna fideiussorem
vel ydoaeos fideittssores, puniantur in libris vigm-
tiquinque tertiol. qualibet vice.Quiapprobatoressint
mayores annis vigintiquinque, et debeant satisdare
Digitized by
Google
I
io4i MBOIOLANI
eum bonis fideiussoribus coram dominis sex caroere a
de libris decem miliibus tertiolorum, de conservando
comune Mediolani indempne, et singulares personas-
indempnes; et atie satisdationes , que fient coram
iusdicentibus habentibus notarios civitatis Mediolani,
fiant et recipiantur per ipsos notarios eorum peri-
culo sine approbatore; et quod vicarius domini Me-
diolani et vicarius domini potestatis teneantur de
predictis inquirere et condempnare quolibet mense,
sub pena librarum vigintiquinque tertiol. sni sa-
larii; et quod qui habuerit hoc officium, non possit
illud habere aliquo modo usque ad triennium.
CLX. . Quod nulla satisdatio generalis possit
extendi ad, aliquod spetiale.
Nulla satisdatio generalis, que facta fuerit cum *
nliquo rectore, iudice vel offitiati de parendo man- b
datis et de presentando, possit extendi ad atiquod
ahud speliale, nec ad casum de novo supervenlum
vel emergentem, et quod propterea fideiussores non
possint cogi ad solvendum, nec teneantur solvere
pro eo quod huiusmodi talem satisdationem fecerit
aliquod mutuum nec aliquam condempnationem,
que sibi vel de eo fieret vel facta foret, nec aliquid
aliud, nisi in ea satisdatione inde spetialis fiat mentio.
CLXI. Quod nullus compeUatur dare campsorem
-vel malevatoran.
Non liceat potestati aut consulibus iustitie Me-
diolani vel negotiatorum nec alicui alii persone offi-
tiali comunis Mediolani per se vel per alium com-
pellere aliquem de civitate vel iurisdictione Mediolani
dare campsorem vel malevatorem vel pagatorem, C
dummodo satisdet per fideiussorem vel fideiussores
vel pagatores ydoneos, qui non sint campsores,
secundum quantitatem pecunie seu precepti dare
paratum fuerit cum effectu, nec etiam compellere
aliquem dare pignus vel pecuniam numeratam.
CLXH. Quod nullus compeUatur dare obsidem
occaxione hostarie *.
Non possit potestas Mediolani amodo ex aliqua
causa accipere obsidem vel obsides civitatis vel di-
strictus Mediolani, nec cogere aliquam personam,
ut ei vel alii det obsides vel exeat civitatem. vei
iurisdictionem Mediolani occaxione hostarie, vet ali-
qua alia occaxione in fraudem hostarie; et hoc
capitulum sit precixum, scilicet quod non possit ha-
bere parabulam contrafatiendi per conscilium vel d
arengum.
CLXIQ. Quod nullum debitum comunis Mediolani
exigatur, nisi primo scriptura fuevit ad cameram.
Nullum debitum quod debeatur comuni Mediolani
quacumque occaxione, que dici posset vel excogitari,
possit nec debeat exigi, nixi primo scriptura illa,
ex qua predictum debitum colligitur, fuerit ad ca-
meram comunis Mediolani; et quod quilibet dehens
comuni Mediolani possit opponere cuilibet volenti
exigere debitum pro dicta scriptura , quod dicta scri-
ptura non est ad cameram comunis Mediolani, et
dicta exceptio tegiptima reputetur. Et si potestas vel
» « coram » (Cod. pracdicl).
B « hostagiaric » (Ibid.).
io4a
alius exercens iurisdictionem in civitate Mediolani
exigeret aliquod debitum , cuius scriptura non esset
consignata ad cameram comunis Mediolani, ut supra,
condempnetur qualibet vice in tibris centum tertio-
lorum.
CLXIV. Quod nullus debeat molestari occaxione
fodrorum, talearum et onerum, nisi datum sit in
scriptis a camera vel a campsoribus auctoritate
superioris.
Nullus offilialis comunis Mediolani audeat vel pre-
sumat molestai-e aliquem civitalis vel comitatus Me-
diolani occaxione taleanim, fodrorum, onerum vel
aiicuius debili, nisi in scriptis a camera vel a cam-
psoribus comunis Medioiani auctoritate superioris
habeat illud, quod petit ab illo quem molestaverit,
sub pena librarum quinquaginta tertiolorura qua-
libet vice; et dominus potestas et quilibet eius iudex
et quilibet alius iusdicens in civitate Mediolani de
predictis possit et debeat inquirere, procedere, pu-
nire et condempnare ex offitio.
CLXV. De salario et remuneratione exacte pe-
cunie tassando, et quod ultra non solvatur.
Si contingat aliquem iudicem vel alium quem-
cumque offitialem exire civitatem pro aliqua exa-
ctione fienda vel alio negotio, non possit exigere
nec habere pro se et familia et servitoribus , quos
secum habuerit, ahqua occaxione, nisi secundum
quod ordinabitur vel reperietur ordinatum per co-
mune Mediolam, sub pena librarum quinquaginta
tertioloruni , et ad restitutionem in duplum eius,
quod receperit ultra predicta; et quilibet possit
accusare et habeat medietatem condempnationis, et
credatur dicto accusatoris cum sacramento et uno
teste ydoneo et fide digno absque alia probatione.
Item quod non possit accipere aliquas expensas
nec salarium in civitate nec extra de aliqua redu-
ctione facta vel debito suspenso vel cassato nec atia
quacumque de causa, nisi de eo quod" exigerit et
in comune Mediolani pervenerit, nec possit recipere
salarium nec aliquas expensas ab aliqua persona,
nisi de manu campsoris et per scriptum caneva-
riorum comunis Mediolani , sub dicta pena et
conditione; et quilibet possit accusare et habeat
medietatem, et credatur dicto accusatoris cum eius
sacramento.
CLXVI. Quod salarium et expense non exigantur
ab liabente vel hostendente confessionem vel eausam
iustam non solvendi.
Nullus exactor in civitate Mediolant nec extra pos-
sit aUquid extorquere vel habere nomine expensarum
occaxione aticuius debiti, si ei confessio fuerit ho-
stensa facta per eum, qui ad illud offitium fuerit
deputatus , vel si aliquid apparere potest, propter
quod debilum sit extinctum, vel propter quod illo
tempore exigi non debeat; et si exactor contrafecerit,
teneatur restituere in quadruplum id quod extor-
tum fuerit, et expensas, et idterius ipso facto ab
offitio sit remotus.
134
Digitized by
Google
ST.ATVTA 1VRISDICTIONVM
«P44
CLXVII. De pena offitialis exigentis in comi- a librarum decem terliolorum qualibet vice qua contra
tatu ab habitante in civitate Mediolani.
Offitiales qui vadunt foras pro comuni Mediolani
ad exigendum avere comunis Mediolani, non vadant
foras pro exigendum ab illis , qui habitant in civitate
Mediolani; et si iverint, nullas kabeant expensas,
et si quas receperint, in duplum restituant.
CLXVIII. De ojjitio exactoris comunis Mediolani.
Offitiales qui presunt et qui pro temporibus erunt
exactioni pecurde comunis Mediolani faliende, te-
neantur et debeant modis omnibus et precixe exi-
gere a quibuslibet aliquid debentibus comuni Medio-
lani quacumque causa, et qui in futurum debebunt,
tantum illud quod dare debent et debebunt comuni
Mediolani ex quacumque causa omnibus iuris re-
fecerint, ad quam compellantur sine alia condem-
pnatione; cuius pene medietas perveniat in accusa-
torem seu notificatorem , et alia medietas in comune
Mediolani , et ultra teneatur ad interesse dampnum
passo.
CLXXII. De licentia danda tribus de burgo et
duobus de loco slandi et morandi in civitate.
Potestas et eius iudices possint et debeant dare
licentiam tribus hominibus cuiuslibet burgi et duobus
cuiuslibet loci, quod ipsi possint et debeant stare
et morari in civitate Mediolani pro negotiis et causis
burgorum et locorum suorum; ita quod occaxione
alicuius debiti publici vel privati, de quo teneretur
comune burgi vel loci sui, non possint capi necde-
mediis, quibus tnelius et velotius poterit exactio b tineri aliquo modo per aliquem presidentem alicui
fieri, multam indicendo, personas et pignera oa
piendo, vendendo, delinendo, legiptima facta suba
statione, et quicquid exactum seu consequutum
fuerit occasionibus suprascriptis , predicti iudices
teneantur et debeant curare et facere quod perve-
niat in comune Mediolani et non in aliquam aliam pecunie vel oneris pro altero, nisi in statutis ca-
personarn; et lioc precixe et sine tenore hoc modo, veatur.
videlicet quod pfimo exigant et exigere debeant a
potentioribus et ditioribus et mayoribus civitatis
Mediolani et comitatus, et postmodum ab aliis, ser-
vato ordine cuiuslibet libri, anni el tituli et non
per satiram *.
CLXIX. Quocl exaclores non se inlromittant nisi
de pecunia, cjue pervenire debet in comune Mediolani.
ofiitio, nec per aliquam aliam personam exercentem
iurisdictionem in civitate Mediolani; et si contrahoc
caperentur, potestas et eius iudices debeant modis
omnibus eos facere relassari.
CLXXIII. Quod nullus compeUatur ad solutionem
Nullus civitatis vel comitatus Mediolani compelli
possit ab aliquo iusdicente ad solutionem alicuius
pecunie vel oneris pro altero, nisi reperiatur con-
trarium iure vel statuto cautum, et contra hoc non
possit fieri proposta vel reformatio; et si contra
fecerit, ipso iure non valeat nec teneat, et iusdicens
seu offitialis qui contrafecerit, condempnetur in libris
Exactores qui preerunt exactioni comunis Medio- c ducentum tertiolorum qualibet vice , et insupcr po-
lani, non debeant ncc possint se introinittere de testas contra hoc proponens ipso iure pro condem-
exnctione aliqua fatienda de aliqua pecunia alicui pnato habeatur in libris quinquecentum tertiolorum,
data, vel de cetero danda vel concessa vel delivrata,
nisi solummodo de illa pecunia, que pervenire debuit
in comune Mediolani, uisi per presentia slatuta aliter
spetiaJiter fuerit provixum.
CLXX. 'Quod exaclor possit exigere penas, que
tam in comune quam in alium pervenire debent.
Dictus exactor qui preerit exactioni pecunie co-
munis Mediolani, possit el debeat exigere omnes
condempnationes et debita etpenas, que in comune
Mediolani partim et in alium vel alios partim per-
venire debeant, et illam partem , que in aliinn vel
alios pervenire deberct, ei vel eis dari facere teneatur.
CLXXI. Quod exactores qualibet septimana de-
beant examinare et corrigere libros exactionis cum
libris principalibus camcre.
Notarii deputati et qui de celero deputabuntur
ofiitio exactionis pecunie comunis Mediolani seu ad
aliquam exactionem, que fiat pro comuni ct nomine
comunis Mediolani, teneantur et debeant saltem
semel qualibet septimana examinare libros exactio-
nis, qui sibi dati fuerint ad exigendum, ctim Jibris
principalibus camcre comunis Mediolani, ct omnes
quos invenerint solvisse seu canzellatos fuisse super
ipsis iibris camere canzellarie, debeant canzcllare
et canzellent similiter in stiis libris , sub pena
x « |ior sallum » forlassc inteiligcmlum.
et consiliarius in libris ducentum tertiol.; et iudei
hoc facere debeat precixe et debeat servare, et non
possit huic statuto in aliquo derogari per aliquod
arbitrium, concessutn vel concedendum alicui pote-
stati vel offitiali *
CLXXIV. Quod relassatus a carceribus pietatis
intujlu ipsa occaxione ulterius non capiatur.
Si quis relassatus fuerit a carceribus intuytu pie-
tatis pro debito comunis Mediolani, non possit ipsa
occaxione ulterius capi nec impediri *.
CLXXV. De regressu exigendi et consequendi ,
quem habet captus vel robatus vel coactus pro aUo.
d Quilibet qui stetit vel stabit captus vel robatus
seu coactus pro aliquo comuni , universitate vel sin-
gulari persona ad instantiam comunis Mediolani vcl
alicuius offilialis ipsius comunis, possit omne et totum
id quod eum solvisse reperialur, vel rationabiliter
A Statutum hoc revera execulioni mandari eo tempore consoevise
probat decretum hoc ducale hac urbe datum zxvii die mariii
a. mcccxcvui: • Dux Medioiani etc. Tenorem accepimus tenoris
» infrascripti, videlicet: lllujtrissime dominationi vestre ducali
» pro parte vestri miserabilis serviloris Belirami Malgari babi-
» tantis in ioco de Monticellis plebis s. Donati ducatus vestri
» Mediolani , ut cnm sit descriptus et extimatus in monasterio
» de Zelo suprascripte plebis etc.
» Disponitur quod ipse solrente portionem suarum talearoBi
ii pro aliis non solventibas non molestetur etc. »
(Ex Cod. ms. Fagnani, pag. 86, t." in Bibi Ambr.)-
B « Vidc statutum de soquestralione caplivi nolificanda » (A» 1 "
in Cod. S. Q. 1\ U. 20 .
Digitized by
Google
io45
MEDIOIANI
1046
expendidisse pro eo coinuni, universitate vel sin- a secundum quod debet, et scribat caiupsor in con-
gulari persona , consequi et exigere, ac si esset
comunis Mediolani, et quod talem habeat actionem,
qualem habet comurie Mediolani in creditis ■ suis.
CLXXVI. Quod relassatus pro eo quod non po-
tuit capi, ipso die ulterius non capiatur.
Aliquis qui pro eo quod captio de eo facta non
teneat, vel alia occaxione a carceribus relassetur,
non possit pro aliquo debito publico vel privato
capi personaliter ipso die.
CLXXVII. Quod detentus pro debito publico non
possit contestari.
Aliquis qui pro debito publico detineatur, non
possit pro alicmo alio debito contestari ; et si con-
tra fieret, non valeat.
CLXXVIII. De minoribus annis decem octo et ■
mayoribus sexaginta et mulieribus non detinendis.
Minores annis decem octo nec mayores sexaginta
nec mulieres bone fame detineri non possint pro
aliquo debito publico nec privato *.
CLXXIX. Quod exactio condempnationis vel pe-
cunie non fiat per pronuntiantem B .
Nulla exactio alicuius condempnationis nec pe-
cunie , que pervenire debeat in totum vel pro parte
in comune Mediolani, exigatur per eum iudicem
vel offitialem, qui eam fecerit vel pronuntiaverit ali-
quo modo.
CLXXX. Quod salarium exactoris solvatur cam-%.
psori et non exactori.
Offitiales et exactores presentes et futuri, qui
habent vel de cetero habebunt exigere pecuniam
comunis Mediolani, nihil petere, exigere, recipere
nec consequi possint nec debeant pro eorum sa-
lario ab aliqua persona, coinuni, collegio vel uni-
versitate, sed contenti esse debeant de salario sibi,
ordinato per comune Mediolani; salvo quod si con-
tingerit offitialem seu exactorem non salariatum
constitui ipsi exactioni, quod possit et debeat re-
cipere salarium de eo , , quod fecerit pervenire et
pervenerit in comune Mediolani tantum et non ultra,
de manu campsoris constituti per comune Mediolani
etnon aliter; que omnia et singula quilibet offitialis
vel exactor observare teneatur, sub pena in statutis
comprehensa quahbet vice, quam incurrat ipso facto,
si per eum contra factum fuerit; et quilibet possit
accusare seu notificare, et credatur eius sacramento,
qui solverit, cum uno teste fide digno, et habeat
medietatem dicte condempnationis.
CLXXXI. De eodem.
NuIIus exactor vel offitialis possit petere nec re-
«ipere salarium nec aliquid sub pretextu salarii
vel retnunerationis ab aliqua singulari persona, co-
muni vel universitate, sed quicquid solvendum est
tam pro sorle quam pro salario et remuneratione,
solvatur campsori , et campsor solvat offitiali ,
Hoc stalutum esl speciale , ita quod etiam si aliquo statuto
11 coocedatur personalis exequutio contra aliquem, non habcat
» locum in muliere sccundum Baldum, q. 187 in Ll parte »
(JYota in Cod. B. 19).
per pronuncialionem » (Cod. B. 19).
fessione quod recepit pro salario.
CLXXXII. De crida que fieri debet facto incantu.
Facto incantu per aliquem offitialem -comunis
Mediolani de pignoribus dicti comunis ad petitto-
nem dicti comunis acceptis, fiat crida ad schalas
palatii novi comunis Mediolani mandato dicti offi-
tialis vel exactoris averis comunis Mediolani, quod
pignera per talem offitialem robata sunt incahtata,
et quod illi, quorum erant dicta pignera, possint ea
recuperare infra quindecim dies, et exigi et recupe-
rari facere, restituendo incantatori pretium incantus
et expensas legtptimas per incantatorem passas, et
prout dispositum est in statutis comunis Mediolani.
CLXXXIII. De pigneribus robatis nomine co-
munis consignandis ad cameram.
Pignera que robabuntur in civitate et infra cor-
pora sanctorum per aliquem offitialem comunis Me-
diolani vel eius nuntium pro debito comunis Medio-
lani, debeant eo die, quo derobata fuerint vel die
sequenti iuridica, perhemptorie consignare saltem
in scriptis ad cameram comunis Mediolani penes
canevarium seu offitium caneyariorum , et causam
propter quam robata sunt, sub pena offitiali ro-
batori infamie ; et ultra cogatur statim per dominos
sex absque alia condempnatione fatienda solvere
canevariis comunis Mediolani libras decem tertiol.
in pecunia numerata sine compensatione , vel quod
saltem ponatur ad catenas palatii incluxus cum collo
per medium arenghariam, ubi stet uno die completo;
et nichilominus antequam permittatur de virtute co-
munis Mediolani, solvat ipsam penam, et sit ipso
iure infamis; et notarius A eius non permittatur:ie-
cedere , donec solverit soldos quadraginta tertioto-
rum,. et servitor sol. decem tertiol., et ultra nullo
tempore ille talis offitialis et robator non possit
exercere aliquod offitium pro comuni Mediolani vel
occaxione comunis Mediolani, et si exercuerit, possit
per quemcumque offendi in avere et persona. '
Illa vero pignera que robata fuerint, ut supra,
in comitatu Mediolani, debeant infra secundam diem,
ut supra, exquo redierint ad civitatem, consignari
vel saltem in scriptis dari canevariis seu canevay-
rolis comunis Mediolani sub predictis penis.
CLXXXIV. Quod ojffitiales exactionis scribi fof
^ tiant in libris suis nomina et cognomina et habi-
tationem et causam capti vel robati.
Quilibet offitialis habens vel habiturus offitium
in civitate vel comitatu Mediolani exactionis pecunie
comunis Mediolani ad exigendum pecuniam, teneatur
et debeat scribere vel scribi facere in libris suis
nomen et cognomen et portam et parochiam vel
plebem, fagiam vel Iocum cuiuslibet derobati vei
capti, et causam quare derobavit vel cepit, et ultra
hoc omnia pignora et res et personas captas in
civitate et suburbiis Mediolani consignare inconti-
nenti vel jpsa die vel proxima sequenti iuridicha ,
qua fuerint derobata vel capta , canevayrolis seu ad
A « civis » (in Cod. eod.).
135
Digitized by
Google
10 47
STATVTA IVRISDICTIONVM
io4
cameras comunis Mediolani, sub penis in statulis
comunis Mediolani contentis; salvo si robaretur vel
caperetur in sero, teneatur consignare summo mane.
CLXXXV. De pigneribus derobatis nomine co-
munis consignandis in scriptis ad' cameram.
Ad removendas fraudes et causas et malitias, que
sepissime comittuntur ad cameram comunis Medio-
lani, omnia pignera que robabuntur pro debitis
comuhis Mediolani, debeant consignari in scriptis
per exactorem canevayrolis comunis Mediolani in
presentia unius vel plurium ex dominis sex, et quod
illa pignera statim debeant alligari et sigillari sigillo
dominorum sex et sigillo ofutialis exactoris, et taliter
describantur et notentur taliter, quod cavillari * nec
fraudari possint, et si fuerint res ponderande, pon-
derentur, et si numerande, numerentur, et mensu-
rande, mensurentur; et si per canevarios vel cane-
vayrolos comunis ipsa pignera non fuerint salvata,
usque quo petita fuerint et data, sed carabiata,
diminuta vel fraudata fuerint vel impignorata, pu-
niatur et condampnetur canevarius pro prima vice
in libris quinquaginta lertiol. et ad restilutionem
rerum, cuius mediejtas sit passi dampnum et alia
comunis; pro secunda vero vice teneatur ad duplum
et infametur, nec preceptum dominorum duodecim
nec alterius eos canevayrolos excuset ad impigno-
randum pignera, que teneantur ut supra.
CLXXXVI. Quod non Jiat incantus de rebus
comunis sine presentia unius ex dominis sex, et
de ordine scribetuii incantus.
Nullus offitialis exercens iurisdictionem in civitate
vel comitatu Mediolani possit facere incantum de
alaqua re, nisi in presentia unius ex dominis sex, sub
pefcid librarum decem tertiolorum qualibet vice ; qui
ex dominis sex debeat habere secum notarium suum
et canevayrolum, qui debeant scribere omnes in-
cantus particulatim scribendo dictos ■ incantus et
nomen incantatoris , et illius, cuius fuerit res in-
cantata, et reni incantatam et pretium et nomen
offitialis, per quem data res fuerit robata, et causam
quare illa res fuit robata; et quod ille ex doininis
sex teneatur cum illo canevayrolo et notario in con-
tinenti dare in scriptis dictum incantum de re in
rem canevarii comunis Mediolani, sub pena librarum
decem tertiolorum qualibet vice; et quilibet in-
cantus legatur in fine mensis in ratione canevayroli
pro fraudibus removendis; et si in aliquo fuerint
negligentes in premissis vel aiiquo eorum, componat
corauni Mediolani quilibet ipsorum solidos centum
tertiol. qualibet vice sine condempnatione , et te-
neatur servare indempnem illum, cuius interest vej
interesse potest.
CLXXX VII. De iUis qui debent esse, quando Jiunt
incantus.
Nulla pignera robata per aliquem dffitialem co-
munis Mediolani, nec res que sunt comunis Medio-
lani, vel quocumque modo pervenerint «d comune
A « cambiari » (In Cod. cod.).
9 « diem *(Coi. eod.J.
a Mediolani, possint ullo modo vendi vel aljenari nisj
sub forma infrascripta, videlicet quod adsintoffitiales
qui derobaverunt ipsa pignera, vel eorum successores
exactor comunis Mediolani, vel si sint res alie co-
munis Mediolani, vel que pervenerint in comune
Mediolani, quod adsit aliquis ex iudicibus potestatis
et duo ex dominis sex, et unus eorum notarius, et
unus ex canevariis comunis Mediolani,et unuseoram
notarms, et quod scribantur res vendite et earum
prelium in uno libro dominorum sex, et in libro
dictorum canevariorum ; pretium quarum rerum sol-
vatur canevario comunis Mediolani, aliter supra-
scriptarum rerum facla venditio non valeat ipso iure
in preiuditium comunis Mediolani; et ultra hoc
quilibet offitialis contrafatiens condempnetur in libris
b centum tertiol. qualibet vice ; et quilibet possit accu-
sare, et medietas sit accusatoris, nec per hoc de-
rogetur aliis statutis de simili loquentibus.
CLXXXVIII. Quanto tempore pignera debent
stare ad cameram, antequam incantentur.
Nullum pignus possit incantari, nisi steterit ad
cameram comunis Mediolani per octo dies, infra
quos octo dies possit contradici, si velit dici iniusle
esse derobatum; salvo quod animalia possint, elapsa
defensione cride trium dierum, incantari, sinon iuste
defendantur.
CLXXXIX. De scripto dimittendo per offitiakm
ad domum derobati.
Quilibet offitialis comunis Mediolani, qnialiqnem
derobaverit pro comuni Mediolani, teneatur et de-
c beat dimittere in scriptis gratis domi eius quem
derobaverit, nomen suum, causam debiti, propter
quam derobaverit, et res derobalas et quamlibet
earum, quod scriptum sit subscriptum manu ipsius
offitialis seu notarii, et habeat hec omnia in capi-
tulis comprehensa sub predictis penis et banois;
et in prediclis omnibus possit per dominum pote-
statem et quemlibet eius iudicem ad malefitium et
per dominos sex per offitium procedi, puniri et
condempnari.
CXC. Quod denarii pignerum incantatorwn scri-
bantur ad debitum , cuiuS occaxione robata fuerint.
Denarii qui accipientur ex pigneribus, que incan-
tata fuerint, ponantur per campsorem seu receptorem
ad rationem debiti eorum, qui robati fuerint, in libro
d principalis debiti, et hoc sine aliquo precepto, et
hoc infra octo dies, si receptum factum fuerit in
civitate, et si in comitatu, infra mensem sub pena
dupli, si in' termino non posuerint; et si cessaverit
post mensem a fine offitii, puniatur in quadruplum;
et hoc teneantur curare cum eflectu dominisexei
canevarii comunis Mediolani et eorum notarii et illi
offitiales, qui ea pignera robaverint, sub penasol-
dorum centum tertiol. pro quahbet vice *.
CXCI. Quod pignera incantata possint exigi infra
quindecirn dies post cridam factam de incantu ipso-
rum pignerum.
Quilibet - qui de pigneribus vel rebus comunis
A « pro quolibct eorum » (Cod. eod.J.
Digitized by
Google
MEDIOLANI
io!»o
Mediolani, etiam si cecidissent in comissum, emerit
ad incantum, teneatur infra quindecim dies postquam
ea emerit, et crida de incantu ipsorum pignerum
fuerit facta, ei restituere, cuius ea fuerunt, antequam
ad comune Mediolani pervenirent, seu alii pro eo
exigere volenti de eius mandato, pro tanto pretio,
pro quanto emerit, et expensas quas propterea passus
fuerit, et ad computum denariorum sex pro libra, si
debitum fuerit a decem libris infra, a decem vero
Hbris supra pro denariis quatuor pro libra; et ille
qui ipsa pignera seu res non restituerit satisfatienti
ut supra, condempnetur in libris decem terliol.,
medietas cuius perveniat in illum, cuius fuerint pi-
gnera, et nichilominus compellatur dicta pignera
restituere; et terminus valendi exigere dicta pignera
unquam incipiat currere, nisi prius facta fuerit dicta
crida, ut supra.
CXCII. Quod pigtiera indebite robata restituan-
tur sine expensis et extorsione.
Pignera robata seu accepta et que amodo acci-
pientur per aliquos iudices exactores seu quoscumque
offitiales comunis Mediolani alicui,qui repertus fuerit
solvisse id pro quo robatus est, vel qui de iure robari
non debuit, reddi et restitui debeant sine aliqua
expensarum solutione seu extorsione pecunie, nec
teneantur huiusmodi derobati aliquid dare notariis
pro relassatione nec servitoribus nec servientibus,
stipendiariis , canevariis nec servitoribus , pro recu-
peratione huiusmodi pignerum; et si aliquk predi-
ctorum aliquid receperit ab aliquo derobato ut supra,
condempnetur exactor in libris decem tertiolorum,
et notarii in soldis centum tertiol. , et canevayrolus
in sol. sexaginta tertiol., et servitor et stipendiarius
in soldis viginti tertiol. pro quolibet et qualibet vice,
et ultra ad restituendum robato id quod inde ac-
ceptum fuerit; et quilibet possit accusare seu noti-
ficare, et habeat medietatem condeinpnationis, et
quilibet iudex possit et teneatur ex offitio procedere
et executioni mandare sine aliquo processu.
CXCIH. Quod nullus stipendiarius vel offitialis
comunis "fyossit incantare de datiis et pigneribus
comunis.
Non possit aliquis stipendiarius vel offitialis co-
munis Mediolani vel domini, salariatus vel non ,
incantare nec incantari facere aliquod datium, ga-
bellam vel pedagium vel introitum nec aliquid aliud
de pigneribus vel rebus comunis Mediolani vel pro
comuni Mediolani venditis, nec aliquas notas nec
debita comunis Mediolani , et si contrafieret *, non
valeat, et condempnetur in duplum ; et quilibet possit
accusare seu notificare, et habeat medietatem con-
dempnationis, que fieret proinde.
CXCIV. Quod nullus forasterius possit emere
pignera ad incantum.
Nullos forasterius possit emere pigncra ad incah-
tum per se vel per alium , sub pena librarum decem
tertiolorum , et ultra teneatur restituere id quod
incanlaverit, sine aliquo pretio ei cuius sunt, sub
predicta pena.
A « contrafcccrit » (/n Cod. B. 19).
a CXCV. De satisdatione superslitum carcerum ct
eorum offitio.
Superstites quicumque carcerum teneantur satis-
dare de libris decem millibus tertiol. cum bonis et
ydoneis fideiussoribus coram dominis sex camere
de custodiendo bene et legaliter omnes carceralos,
qui consignati fuerint sibi , vel in dictis carceribus,
et de ipsis carceratis in fine offitii sui consignandis
domino potestati vel alii iusdicenti seu suo succes-
sori, qui in illo offitio fuerit conslitutus vel relas-
setur, et de solvendo comuni Mediolani per lempora
ordinata denarios sui incantus, et de non accipiendo
ultra eis concessa per statuta comunis
Mediolani, et de servando et servari faciendo tam
per se quam per alios conversantes ad ipsos car-
b ceres omnia statuta comunis Mediolani, sub pena
* ad domini potestatis voluntatem aufierenda; que
satisdatio fiat per unum ex notariis dominorum sex
vel unum alium notarium ex notariis de pilastro,
prout dictum est de satisdatione campsorum eligen-
dorum per ipsum dominum potcstatem, et eam sa-
tisdationem teneatur dominus potestas facere regi-
strari ad cameram comunis Mediolani, sub pena
librarum centum tertiol. ipsi domino potestati de
suo salario retinenda pro qualibet satisdationc non
registrata. Qui superslites habeant pro sua custodia
secundum infradictum modum, videlicet pro custodia
cuiuslibet carcerati pro introytu, stallatico, luminerio
et lecto denarios sex tertiol. pro quolibet die et
nocte et non ultra, et pro bogiis ponendis et trahendis
c possint haberi a quolibet carcerato denarios duo-
decim tertiol. et non ultra, et pro stallaticho cuius-
libet bestie denarios quatuor pro qualibet vice in
die et nocte; et quilibet cuius fuerint dicte bestie,
possit emere et habere cibum et polum sui et
bestiarum suarum undecumque voluerit ad sui vo-
luntatem; et ea occaxione non possint dicti custodes
eos in aliquo molestare; et si contrafecerint, tenealur
dom. potestas condempnare contrafaticntem in Iibris
centum tertiol. qualibet vice qua contrafecerint, et
ad restituendum carcerato et illi, cuius forent bestie,
quicquid ei ablatum fuerit contra predicta in qua-
druplum ; et quod quilibet possit accusare seu noti-
ficare, et habeat medietatem, et credatur sacramento
eius cum uno leste, ct nichilominus sit privatus
d ipso iure a dicto offitio et omni iure sibi pertinenti
in dicto offitio vel eius occaxione absque aJiqua
restitutione, ipso contractu in sua firmitate manente
in preiudicium custodum sive custodis; et quilibet
iusdicens in civitate Mediolani tenealur et debeat
inquirere, procedere et condempnare ex offitio suo,
et ipsam condempnationem executioni mandare
omnibus iuris remediis contra ipsum et eius fideius-
sores et cuiuslibet eorum bona; et si aliquis dictorum
iusdicentium fuerit negligens vel remissus in aliquo
predictorum, condempnetur in libris centum tertiol.
qualibet vice; et quod de predictis vel quolibet pre-
dictorum-dominus potestas et eius vicarius et quiltbet
eorum possint, debeant et teneantur inquirere, pro-
cedere et condempnare et exigere contra quemlibet
Digitized by
io5t
STATVTA IVRISDICTIONVM
1052
ct a quolibet predictorum iudicum negligentium a relassatus, si ad terminum consignandum non con.
vel remissorum in aliquo predictoruni , sub pena
librarum quingehtarum tertiolorum sui salarii, de
qua possint et debeant sindicari ; et vicarius domini
potestatis teneatur omni mense inquirere a carce-
ratis et ab aliis contra superstites et alios ibidem
utentes, et eos punire et condempnare, et quilibet
possit notificare et habeat medietatem.
CXCVI. Quod omnes superstites et custodes car-
cerum et sui offitiales et gerentes pro eis teneantur
ad ordinamenta facta de superstitibus carcerum.
Ad ordinamenta de superstitibus caTcerum tam
pro solutione quam aliis quibuscumque teneantur
omnes superstites et omnes custodes carcerum et
sui offitiales et gerentes pro eis, tam ad carceres
signaverit eum; et si non consignaverit, condem-
pnetur, si ingeratur pena sanguinis, in libris quin-
quecentum tertiol., et si non ingeratur, in quarta
parle eius, in quo ipse carceratus tenetur.
CXCIX. De expensis cibi et potus carcerati, &
quantum potest consequi ea occaxione.
Aliquis detentus vel qui amodo delineatur in
carceribus pro aliquo" comuni vel universitate vel
singulari persona vel occaxione alicuius fideiussio-
nis, non debeat expendere in cibo et potu ultra
soldos quatuor tertiol. in die, et aliquod comune,
universitas seu plebs vel singularis persona non
possit compelli solvere ultra solidos quatuor ter-
tiol. in die pro expensis cibi et potus per aliquem,
Malestalle A quam Malpage Rizii, palatii dominorum b qui steterit captus vel detentus ea occaxione ut
duodecim, turris et ubicumque velint custodiri et
custodiantur in civitate vel extra.
CXCVII. De remuneratione superstitum car-
cerum.
Hospes qui non sit superstans carcerum, possit
habere et habeat pro introytu et stallaticho et lecto
a quolibet B capto denarios sex tertiol. in die et nocte
et non ultra, et captus possit emere et recipere
cibum et potum undecumque voluerit, et hospes
habere possit a quolibet capto dcnarios duodecim
tertiol. et non ultra pro bogis ponendis et trahendis ;
et si contra factum fuerit per hospites vel servitores,
teneatur potestas Mediolani contrafactores condem-
pnare qualibet vice in soldis centum tertiol. qualibet
supra, non obstante aliquo statuto in contrarium
loquente. '
CC. Quod superstites carcerum non possint con-
sequi ultra sol. quatuor tertiol. in die pro expensis
cibi et potus carcerati.
Hospites seu superstites tenentes carceres non
possint per se nec per submissam personam petere,
accipere, habere nec consequi ullo modo a captivis
pro cibo et potu quolibet die ultra sol. quatuor
tertiol., sub pena librarum decem tertiolorum qua-
libet vice.
CCI. Quod superstites non cogant aUquam per-
sonam stare ad pastos.
Ad resistendum malitiis superstitum carcerum,
vice, et ad restiluendum capto quicquid ei plus abla- c superstites nec alii nullo modo cogant aliquam per-
tum fuerit; et quilibet possit accusare, et medietas
sit accusatoris, et alia medietas sit comunis Medio-
lani pene suprascripte, et adhibeatur fides cuilibet
capto cum sacramento eius et uno teste fide digno,
si predicti hospites plus receperint quam supra scri-
ptum est; et de predictis teneatur potestas seu iudex
inquirere omni mense, si contrafactum fuerit.
CXCVIII. De pena superstitum cavcerum, qui
rclassarent carceratum extra domum carcerum.
Superstites carceratorum seu carcerati non possint
aliquo modo relassare extra domum ipsius carceris
aliquem captum c in dicto carcere ex precepto do-
mini potestatis velalterius iudicis, sinc licentia ipsius
potestatis vel illius iudicis, cuius preccpto captus
sonam stare ad pastos nec ad aliquas expensas , nisi
secundum quod ordinatum est per statuta, et hoc
sub pena librarum vigintiquinque tertioL supersu-
tibus pro quolibet carcerato. Et intelligatur quilibet
carceratus cogi stare ad pastos, nisi per protesta-
tionem cuiuslibet carcerati factam qualibet ebdo-
mada coram examinatoribus * appareat eum carce-
ratum velle stare ad pastos; cuius pene medieta»
perveniat in carceratum et reliqua in comune Me-
diolani, et ipse carceratus ab ipsis expensif sit abso-
lulus, et pro eis in aliquo non teneatur.
CCII. De auxilio prestando captis pro alio vel
aliis, ut relassetur et conservetur indempnis.
Quilibet captus hinc Tetro, vel qui de cetero capi
fuerit, vel sui successoris; et si contrafecerint, te- d contingerit pro aliquo comuni burgi vel loci
neantur dicli snperstites, videlicet si fuerit captus
pro debito, condeinpnetur in decimam partem eius
debiti qualibet vice, qua repertum fuerit ut supra
et denuntiatum, que pena perveniat pro medietate
in illum, ad cuius petitionem captus fuerit, et reliqua
medietas in comune Mediolani absque aliquo pro-
cessu; et si ex causa maleficii, teneatur ad id et
ilhid supplitium, ad quod teneretur carceratus taliter
A Carceres Malaestallae erant non procul ab ccclesia byemali
s. Mariae et prope torrim Credentiae s. Arobrosii in paroccia
ss. Leonardi e( Galdini. Aliae ad portas eivitatis ct sob scalis
palalii novi corBmnaitatis exstabant carceres.
B « qaocumque » (fn Cod. B. 19).
r. » captivom » (In Cod. praed).
universitate aliqua vel singulari persona, debeat
adiuvari efficaciter per dominos potestatem vel eius
iudices et alios quoscumque exercentes iurisdictio-
nem in fatiendo virilem processum omnibus modis,
lamquam si esset avere comunis Mediolani contra
comune, universitatem et singularem personam, pro
quo vel qua captus fuerit, contra quamlibet per-
sonam illius burgi vel loci vel universitatfe, ila q u °d
ab omnibus expensis licitis-per eum factis eaocca-
xione servetur indempnis. 1
Idem per omnia servetur, si quis de aliquaparo-
chia, burgo vel loco, cassina vel molandino faeril
* « cxacloribus » (ln Cod. eod.).
Digitized by
Google
io53
MEUIOLANl
io54
derobatus pro aliquo debito parochie seu couaunis a expensis carceres netas a pntredine, prout erit con-
burgi, loci, cassine vel molandini vel universitatis veniens, sub pena in quolibet casu librarum vigin-
vel singularis persone. tiquinque tertiol. qualibet vice; et de predictis et
CCIII. De pena superslitum, qui permiserint fugere . quolibet eorum' stetur sacramento duorum vel trium
alUjuem carceratum. ex carceratis, ad que omnia et singula compellantur
Si contingerit quod aliqui de carceratis fugerint per vicarium domini potestatis sub pena librarum
a carceribus, potestas teneatur et debeat punire et vigintiquinque tertiolorum.
condempnare superstites in persona vel rebus se-
cundum qualitatem facti et personarum , prout sibi
videbitur, et quod alius carcer non habeatur nec
teneatnr in civitate vel comitatu Mediolani per ali-
quem offitialem comunis Mediolani, nisi quando
concedatur per .offitium provixionum, sub pena pro
quolibet qui hoc faceret, librarum quinquaginta
tertiol. qualibet vice; et de hoc dorninus potestas
CCVII. Quod potestas et dominus ejcgrdvator
teneantur omni ebdomada mittere ad visilandum
carceratos et gravamina que Jiunt carceratis, et
super eis procedere.
Potestas Mediolani, qui per tempora errt, teneatur
Ct debeat omni ebdomada mittere una cum duobus
ex dominis sex camere ad inquirendum et descri-
bendum iJJos, qui sponte voJunt stare ad pastos,
et vicarius doinini Mediolani et vicarius dicti domini h et super eis procedere, pUnire et condempnare',
potestatis et iudex malefitiorum et quilibet eorum
teneantur inquirere et punire ex notiilcatione cuius-
Jibet hoc sibi referentis.
CCIV. De pensione carcerum sustinenda per su*
perstifes.
Superstites dictorum carcerum teneantur et de-
beant solvere et sustinere pensiones quorurncumque
carcerum, et solvere omnes expensas, quas occaxione
custodie ipsorum carcerum et carceratorum fieri
contingeriL
CCV. De remuneratione hospilum seu superstitum
carcerum pro bestiis derobatis, contestatis vel in
depoxitum positis.
Hospites seu superstites tenentes per tempora
inspecta qualitate facti, sub pena librarum vigin-!
tiquinque tertiol. qualibet vice; ad que describenda
iniltalur unus ex notariis forasteriis malefiriorum,
qui ea describat sine aliquo pretio, et illud idem
teneatur mittere ad inquirendum qualibet ebdomada
dominus exgravator comunis Mediolani, vel alius ex
vicariis domini, qui per tempora erunt, ad carceres
domini et curie et comunis Mediolani.
Idem teneantur facere vicarii comitatus iri terris,
ubi tenentur carceres.
CCVIII. De pena superstUum carcerum inferen-
tium gravamina carceratis.
Superstites carcerum nec aliqui alii morantes in
eis carceribus non inferanl nec inferri permittant
bestias derobatas, contestatas vel in depoxitum po- c gravamina illicita aliquil>us carceratis, ut puta paleam
xitas habere possint et consequi ut ihfra et non ul-
tra, sub pena soldorum decem tertiol. pro quolibet
imperiali, quem plus acceperint; videlicet pro qua-
libet bestia grossa pro stallaticho, pastura feni, quod
sit ad minus librarum decem feni, et pro servitio
et abeveratura quolibet die et nocte simul irnperialcs
quindecim, et si fuerit equus, imper. decemocto;
et quod non debent dare granum seu rationare non
possint pro dato, nisi petitum fuerit; et pro qualibet
bestia minuta imper. tres et non ultra sub predicta
pena, et teneantur ipsi hospites pro illo pretio eas
bestias , si eas recipere voluerint ad hospilandum ,
bene pascere, stabiare et servire suis expensis; et
pro aliquo agno, vitulo vel equo de lacte nihil
debeat exigi pro pastura sub dicta pena.
CCVI. De penna superstitum carcerum, si non
tcnuerint carceres netas a putredine et fornitas palea
aut lectis.
Quia plures et plures a pauco lerapore citra in
carceribus propter gravamina superstitum carcerum
perierunt, vel pedes perdideruut propter frigus et
gravamina, statuitur quod superstites carcerum, qui
snnt et pro temporibus erunt, teneantur et debeant
suis expensis habere in ipsis carceribus et dare
omnibus carceratis, ubicumque detineantur, sive ad
carceres comunis , sive in pallatio , sive in carceribus
aliis domini vel comunis ' Mediolani , sive cxtra civi-
tatem vel alibi, paleas aut lcctos pro iacendo ad
sufficienliam, ct lencantur ct debeanl tenere suis
subtrahendo vel denegando ad sufficientiam, vel eos
in cepo tenendo, nisi forte contra eos procedalur
in sanguine; et tunc fiat ut eis precipictur, nec
apponant nec permittant apponi alicui ultra unum par
bogarum * sive unam bogam in duobus pedibus,
nec aliquem gravare B aliquo speciali loco, quin de
de die possit ire per curiam carceris; nec denegent
alicui carcerato quin possit recipere ct habere potum
et cibum, et etiam in necessitatibus ut alii debent,
sirb pena arbitrio domini potestatis et vicarii domini
Mediolani et cuiuslibet eorum, qui per tempora crunt,
in avere et persona, vel avere vel pcrsona tantunr,
inspecta qualitate negotii; et de prediclis omnibus
et singulis possit et debeat per dominum potestatem
d et eius iudices malefitiorum ac per vicarium domini
Mediolani et per quemlibet eorum, qui per teinpora
erunt, ex offitio inquiri, procedi, puniri et con-
dempnari ac exigi et executioni mandari sumrnarie
per inditia, argumenla, presumptiones et examina-
tiones fiendas, prout melius videbitur.
CCIX. De eodem.
Si contingerit quod aliquis carceratus pro pecunia
extorquenda vel subtrahenda vel habenda sine spetiali
A Boga el boia , gevm. boge et boie, inlelligHur cumpes aut torques
vinctorum ferrea aut Kgnea, vel eliam catena, qua pedes te-
nenlur ligati, vel ferrum, qua olim eliam captiva mancipia
strictis collis et manibus agebantur. Ex hoc itali vecem boia
pro carniftce seu torlore accepisse videntur, quippe qui in
boias reos mittit ac eoniicit.
B « gravem » (In Cod. cod.).
Digitized by
Google
io55
STATVTA IVRBDICTIONVM
io56
licentia iudicis, cuius precepto fiverit captus, po- a CCXIV. De Uno magno carcere hedificando.
natur vel teneatur in aliqua parte putrida vel gra-
viori, quam alii ponuntur, vel alio modo illicite
fortiter agravetur absque licentia, ut supra, su-
perstans et ille qui sic gravaverit , capite puniatur
tamquam carcerem privatim exercens, vel aliter
minori pena in avere vel persbna arbitrio domini
potestatis, inspecta qualitate facti.
CCX. Quod nuUus aufferat capuzium nec drapum
alicui carcerato.
Cum quis erit consignatus superstiti vel alii pro*
eo captus vel consignatus ad carceres, nullus audeat
nec presumat auferre capuzium nec drapum eidem,
nec ab eo aliquo titulo, causa vel colore; et si quis
contra fecerit, condempnetur in libris decem tertiol.,
Per vicarium.et duodecim presidentes ofGuo pro-
vixionum ordinetur et provideatur, quod in loco
apto et ydoneo reperiatur locus ydoneus, in quo fiat
unus carcer magnus et ydoneus, ubi possiat reciudi
hpmines capti et qui de cetero capientur; qoi carcer
habeat multa diverticula, secundum quod expedit
pro reponendo separatjm hominescaptos, secundum
statum cuiuslibet.
Item per idem offitium provixionum ordinetur et
provideatur, quod fiat alius carcer pro reponendo
mulieres captas et capiendas cum honesta custodia.
in quo etiam carcere sint plura et diversa loca, ita
quod honeste et nobiles mulieres reponantur in certo
loco adeo ab aliis separato, quod mulieres debilk
et teneatur et compeHatur de facto in continenti b condictionis in ipso carcere existentes non possint
restituere. Ad que qmnia teneantur superstites et
eorum fideiussores, et compellantur de facto per
vioarium domini potestatis vel vicarium provixionum
vel exgravatorem A , sub pena librarum vigintiquin-
que tertiolorum.
CCXI. De remuneratione superstitum pro captis
ex privata xausa.
Quia sepe contingit quod aliqui pro parvis con-
dictionibus detinentur, qui velociter relassantur, a
quibus exiguntur magne expense pro introytu, po-
testaria et multis aliis illicitis occaxionibus, que
ascendunt sepe ultra quam sit principalis causa, pro
qua detinentur, statuitur quod pro introytu et exitu
non exigatur aliquid ultra imper. quindicim ad super-
accedere ad presentiam aliarum honestarum mnlie-
rum, et in eo carcere ponantur ipse mulieres in
divereis locis, secundum qualitatem etconditionem
earum.
Item quod camera exigua carceris * Malestalle,
que est paleata, in qua facbe sunt statiooes, redu-
catur ad comune Mediolani et ad ipsos carceres,
cum vehementissime iila camera sit necessaria, nbi
sunt ipse stationes , pro aere et residentia portieri »,
et quia residuum ipsius camere effectuni est inutile
propter ipsas stationes; et hoc non obstante aliqua
investitura nec concessione alicui facta.
Item de omnibus aliis domibus et prediis comunis
concessis vel investitis alicui persone, comnni, col-
totum; et hoc si non steterint capti ultra dies tres, c legio vel universitati, si usu publico vel comuni
et aliter non, et pro bogis ponendis et trahendis
habeant denarios duodecim tertiol., et nullus debeat
in cepo poni, nisi sit detentus pro malefitio, ex
quo pena sanguinis ingeratur.
CCXII. De fiiis qui non possunt incantare carce-
res, nec habere partem in datio carcerum.
Nullus captus seu scriptus ad carceres pro capto
possit carceres incantare nec incantari facere, nec
datium carcerum habere, nec etiam possit esse fideius-
sor superstitis seu incantatoris carcerum ; et si quo-
quo modo contra fieret, non valeat; et hoc statutum
sit precisum, et non possit eidem renuntiari.
CCXIII. Quod superslites carcerum suis expensis
fatiant exportare et sepeliri pauperes mortuos in
carceribus.
Superstites carcerum teneantur facere exportari et
sepeliri suis expensis omnes carceratos mortuos in
carceribus, et ipsos exporlari facere, cum decesserint,
si ipsi carcerati non habeant unde possint sepeliri
suis expensis, sub pena librarum vigintiquinque
tertioloruin pro quolibet; et hoc intelligatur esse
tacite in conventione incantus.
Exgravatoris olBcium instituit Luchinus Vicecomes , quod aucto-
ritate pollens et optimis benenciis clarum bene de repoblica
merbit. Exgravator extraneus hoic civitati esse debebat et
familiam domesticam secum habere prohibitus erat Ei sum-
maria ac sine omni appellatione querelarnm eoram civium
cognitio ac decisio competebat, qui a quovis roinistro ant iudke
se indebite gravatos crederent , atqae ut recte iustitia coilibct
ministraretur , cavere ipse (enebatur.
Mediolani ipse* domus vel predia essent necessarie
vel necessaria.
CCXV. De cura habenda per fratres hospita-
lium , quod carcerati decedentes in carceribus se-
peliantur.
Fratres hospitalis brollii, de la Columbeta, hospi-
talis novi et quatuor Mariarum debeant curam habere
fatiendi, quod carcerati decedentes in carceribos se-
peiiantur, et hoc similiter curetur per vicarium offitii
provixiqnum et potestatis et quemlibet eorum.
CCXVI. Quod quiUbet burgus, locus et cassina
possit habere consules, procuratores , smdichos et
offitiales.
Quilibet burgus, locus et cassina possit fecere et
d habere suos consules, procuratores, sindichos et
offitiales, qui sint de ipsa universitate, etproutha-
bere consueverunt, et advocatos, iurisperitos et sin-
dichos ad causas, qui sint de civitate vel comitatu
Mediolani, dum tamen non fatiant predictos con-
sules, procuratores, sindichos et offitiales io fraudem;
qui consules et offitiales habeant iurisdictionem, sicut
comune illius universitatis habet per statuta comuois
Mediolani, et possint exigere suas taleas et onera,
et constituere inter se suos camparios et canevanos
et offitiales, qui exerceant secundum quod per co-
mune Mediolani concessum est.Et nulius aliuspossil
* « camera magna carcerum » {Cod. B. 19).
» « cl porticu » (7n Ced. eod.).
Digitized by
Google
io57
MEDIOLANI
io56
aliquo modo in eis exercere ultra formam comr a Mediolani, si in aliquo fecerint contra ordioamenta
prehepsam in statutis comunis Mediolani.
CCXVII. De auxilio dando consulibus et ojfitia-
libus terrarum ad exigendum et fatiendum taleas
suas.
Potestas Mediolani et quilibet iusdicens teneatur
dare auxilium cum effectu consulibus et offitialibus
cuiuscumque universitatis, comitatus, districtus, dio-
oexis et iurisdictionis comunis Mediolani ad exi-
gendum et fatiendum suas taleas et facultates, et ad
regimen suum viriliter exercendum.
CCXVIII. Quod nullus forasterius possit esse
rector alicuius terre comitatus.
Nullus forasterius possit esse potestas nec vicarius
nec rector alicuius burgi vel loci vel cassine comi-
facta super iurisdictione rectorum et universitatum
ipsorum burgorum et locorum comitatus, districtusf,
iurisdictionis vel dyocexis Mediolani vel aliquod
predictorum , et quod super predictis habeat purum
et merum arbitrium inquirendi , puniendi et con*
dempnandi contrafatientes; et si quis processus faetu$
fuerit coram rectore burgi/loci, cassihe vel alterius
universitatis ultra predictum modum, ipso iure sit
nullus et non valeat, et nichiiominus rector burgi
condempnetur in Hbris quinquaginta tertiolorum^
et rector loci in libris vigintiquinque tertiol. qualibet
vice, et notarius in soldis centum tertiol. et perpetua
notetur infamia.
CCXXI. Quod statuta et 01 dtnamenta comunium
tatus Mediolani, nisi specialiter per dominum Me- b de tenendo causas ultra quantitates eis coneessds.
diolani constituatur.
CGXIX. De iurisdictione concessa comunibus
burgorum et locorum comitatus Mediolani.
Quodlibet comune burgi usque ad libras decem
tertiol.,etcomune loci usque ad soldoscentum tertiol.,
iurisdictionem habeat inter suos vicinos * ; et quod
nullus potestas, vicarius vel alius offitialis alicuius
burgi vel loci, quocumque nomine censeatur, possit
cognoscere de aliqua causaexcedente predictas quan-
titates, et quod actor non possit pelere coram po-
testate, vicario vel offitiali alicuius burgi vel loci
ultra predictas quantitates, et si ultra petierit, cadat
a iure suo; et si in fraudem dicti statuti divideret
ius suum, puta petendo quartam vel tertiam aut
sint cassa.
Omnia statuta et ordinamenta, conventiones et
pacta, que haberent comunia burgorum et locoriim
vel alterius universitatis inter se vel homines terre
sue, de tenendo causas vel exercendo iurisdictiones
a predicta quantitate' supra, sint ex nunc casse et
cassa et nulltus momenti, et quod eis non utantur
rectores seu iusdicentes nec homines earum univer-
sitatum; et si contra factum fuerit, cortdempnetur
quilibet contrafatiens in libris quinquaginta tertiol.,
et comune burgi.in libris centum tertiol., etcomune
loci in Iibris vigintiquinque tertiol. , et ad dictam
penam solvendam compellantur absqne aKa con-
dempnatione; salvo quod snpra dictum est de exa-
aliam quantitatem ininus quam sibi debetur, ita quod c ctione tallearnm et onerum per eos fiendarum , et
si universale debitum ascenderet ultra quantitates salvis aliis mayoribus penis.
predictas, ille qui partem petierit coram iusdicente
in illo burgo vel loco, ipso iure privatus sit toto
iure illius debiti; hoc semper intellecto, quod que-
libet comunia burgorum et locorum comitatus Me-
diolani possint a quibuslibet de terra sua exigere
omnes et singulas taleas inter eos et per eos factas
et condempnatas , et onera sui comunis; et ad hec
executioni mandanda quilibet iusdicens, qui ad hoc
fuerit requisitus, teneatur concedere servitorem et
famulos, et dare pro posse auxilium et favorem;
salvo quod comunia, de quibus fit mentio in statuto
incipiente « Comune burgi Leuci » , et rectores eorum
possint cognoscere et coram eis agi et iurisdictionem
CCXXII. De sacramento prestando per reciores ■
comitatus, antequam vadant ad regimina.
Potestas Mediolani seu vicarius offitii provixionuin
teneantnr et debeant compellere omnes vicarios et
rectores burgorum, plebium et aliarum untversita-
tum comitatus, diocexis, districtus et iurisdictionis
Mediolani, antequam vadant ad regimina, turare
ad s. Dei evangelia, quod non tenebunt causas nec
teneri permittent "in eorum terris ultra quantttates
in ordinamentis comunis Mediolani comprehensas ;
et si sciverint aliquem tenere causas de mayori quan-
titate, infra tertiam diem accusabunt seu notificabunt
ipsi domtno potestati Mediolani vel iudici suo; et
exercere usque ad quantitates in ipso statuto com- d qui repertus fuerit contrafecisse, condempnetur in
prehensas, et non ultra; et si contrafiat, non valeat,
sed servetur ut supra.
CCXX. De inquisitione fatienda per potestatem
contra rectores seu iusdicentes comitaius.
Poteslas Mediolani et quilibet alius iusdicens in
civitate possit et debeat inquirere singulis duobus
mensibus sui regiminis contra rectores .seu iusdi-
centes burgorum, locorum vel aliarum universitatum
comitatus, districtus , iurisdictionis vel dyocexis
« Vide decretum de iurisdictione , capitaneis et oflkialibus du-
i> catus edditns die 93 oclobris 1385.
» Ilom decrelum de bailia et potestate concessis capilaneis
» et oflitialibus ducatus et potestati Mediolani die 15 iullii anni
» suprascripti • {Nota in Cod. S. Q. P. II. 80).
libris vigintiquinque tertiol., si fuerit rector burgi vel
plebis vel alterius universitatis, et si fuerit rector
loci, in libris decem" tertiol., et insuper condem-
pnetur omni vice comune burgi in libris centum
tertiol., et comune loci in libris vigintiquinque ter-
tiol, et alterius universitatis in libris centum tertiob;
et quilibet possit accusare et notificare, et medietas
sit accusatoris seu notificatoris, etalia comunis Me-
diolani, ad quam penam compellantur et compelli
possint predicti et quilibet eorum per quemlibet
iusdicentem sine alia condempnatione.
CCXXIIL De pena rectoris, potestatis sive vicaru.
torquentis aliquem.
Nullus rector sive potestas sive vicarius alicuius
»36
Digitized by
Google
io59
STATVTA IVRISDICTIONVM
1060
burgi vel loci vel plebis vel alterius alicuius universi-
tatis,comitatus, districtus, diocexis vel iurisdictionis
Mediolani audeat vel presumat torquere vel tonnen-
tare aliquem hominem, cuiusvis conditionis existat;
et si quis contrafecerit, condempnetur et puniatur
in libris quingentis tertioL, medietas cuius condem-
pnationis sit accusatoris, el alia medietas comunis
Mediolani; et de hoc credatur sacramento tormen-
tati cum uno teste fidedigno ; et super hiis potestas,
qui per tempora fueritj habeat plenum avbitrium
procedendi, puniendi et condempnandi, non obstan-
tibus aliquibus statutis.
CCXXIV. De datio et onere non imponendis super
civibus Mediolani vel super terris et possessionibus
eorum, vel massariis , coUonis vel pensionantibus
pretextu dictorum civium.
Nulla universitas burgi vel loci, plebis vel alicuius
universitatis comitatus, districtus, diocexis vel iuris-
dictionis Mediolani audeat vel presumat ponere
aliquem incantum, datium, pedagium seu onus ali-
quod super civibus Mediolani vel super terris et
possessionibus dictorum civium nec eorum bonis
nec super eorum massaritiis , collonis vel pensio-
nantibus pretextu bonorum dictorum civium, nec ea
occaxione molestare nec agravare nec agravari per-
mittere, nec ratione debiti vel debitorum alicuius
a imponere illi massario vel inquilino vel fictabili p ro
domino suo, nec facere illi massario vel inquilin 0
vel fictabilibus pro domino suo, nec ipsi dotniao nec
alicui civi in ipso loco vel burgo fabulam nec
aliquod preceptum vel conventionem, quominuseius
terra vel possessio vel domus libere laboretur, afi-
ctetur et habitetur, nec aliquod aliud preiudiUum
ipsius dommi, nec exigere aliquid pro ipso domiuo
a massariis, fictabilibus, inquilinis, colonis vel labo-
ratoribus illius, pretextu seu occaxione illius domini-
et si contra factum fuerit, condempnetur burgus in
libris quinquaginta tertiol., et locus in libris vigin-
tiquinque tertiol., ef quilibet potestas et offltialis
in libris decem tertiol. pro quolibet Et si aliqua
condeinpnatio de aliquibus potestatibus, consulibus
b vel offitialibus vel procuratoribus facta fuerit occa-
xionibus predictis vel aliqua earum , quod illa con-
dempnatio sit et esse debeat tantum ad dampnum
et periculum eorum, qui fuerint condempnati pre-
' dictis occaxionibus vel aliqua earum; et quod de
illa vel illis condempnationibus non possit fieriaKqua
talea inter homines alicuius universitatis, nec
poni
in conscilio de ea fatienda. Et si contra factum fuerit,
condempnetur quilibet offitialis in libris viginti-
quinque tertiol., et nichilominus illa talea sit cassa
et irrita, et ipso iure sit nullius momenti et valoris;
de ipsa universitate molestare, inquietare, turbare et dominus potestas et eius iudices possint de pre-
nec agravare directe vel per indirectum aliquem dictis et quolibet predictorum inquirere summarie,et
civitatis Mediolani vel aliquem comitatus, qui non sine strepitu iuditii cpndempnare, et quilibet possit
sit de dicta terra, vel eius bona; et si quis contra- accusare contrafatientem, et medietas dicte con-
fecerit in aliquo, puniatur et condempnetur uni- c dempnationis sit comunis Mediolani, et alia accusa-
versitas burgi, plebis vel alterius universitatis in toris; et de predictis et quolibet predictorum creda-
Jibris quingentis tertiol., et quilibet consul in libris
decem tertiol., et universitas loci in libris cen-
tum tertiol., medietas quarum condempnationum
perveniat in comune Mediolani, et alia medietas
in accusatorem, et credatnr sacramento illius cum
uno teste fidedigno ; et si contingat aliquod comune
pati aliquas expensas vel dampnum aliquod predi-
ctorum occaxione, quod aliquis ex massariis, co-
lonis, inquilinis seu fictabilibus illius civis vel con-
tadini non teneantur ad aliquas prediclarum expen-
sarum; et quilibet iusdicens teneatur et debeat ex
suo offitio de predictis et quolibet predictorum in-
quirere et dictas penas exigere,-et quemlibet pre-
tur et credi debeat sacramento illius, in cuius preiu-
ditium predicta vel aliquod predictorum dicerenlur
fore facta, cum uno teste idoneo et fidedigno.
CCXXVI. De iurisdictione vicarii Martexam.
Vicarius Martexane habeat iurisdictionem usque
ad libras quinquaginta tertiolorum.
CCXXVII. De iurisdictione quampkwitm comu-
nium et terrarunv -comitatus.
Comune burgi Leuci habeat iurisdictionem in civi-
libus inter homines terre sue usque ad quantitateni
librarum centum tertiol. et non ultra, hoc intellecto,
quod si alicui ex partibus placuerit, teneatur rector
istius terre questionem committere alicui iurisperito
dictorum compellere ad solutionem predictarum d Mediolani, et quod appellationes que interponeren-
penarum fatiendam canevariis comunis Mediolani ;
salvo quod quilibet qui accusaverit vel denuntia-
verit, possit habere medietateift dictarum penarum.
CCXXV. De .eodem.
Nulla universitas nobilium vel vicinorum alicuius
burgi vel loci vel alterius civitatis A districtus co-
munis Mediolani , vel aliquis eorum potestas seu
offitialis audeat nec presumat nec possit nec debeat
imponere aliquod honus nec datium nec taleas aiicui
colono vel inquilino seu massario vel fictabili ali-
cuius domini nec heredibus suis, nec molestare nec
pignerare aliquem massarium vel inquilinuin vel
fictabilem pro domino suo, nec penas, nec banna
A « communitatis » (tn Coi. B. 19).
tur, si que interponantur, fiant et interponantur ad
iudices appellationum Mediolani seu alterum eorum,
et coram eis ventilentur et diffiniantur ut alie,
Ripalte librar. centum tertiol.
Canturii librar. quinquaginta tertiol.
Mandelli librar. quinquaginta tertiol.
Varexii librar. quinquaginta tertiol.
Dervii librar. vigintiquinque tertiol.
Varene librar. vigintiquinque tertiol.
Anglerie librar. vigintiquinque tertiol.
Gallarati librar. vigintiquinque tertiol.
Habiatlgrassi librar. vigintiquinque tertiol.
Caravazium librar. quinquecentum terliol.
Burgi Porlezie libr. centum tertiol.
Digitized by
Google
io6i
MEDIOLANI
io6a
CCXXYIII. Quod comunia et universitates non
exerceant iurisdictionem in criminalibus in certis
casibus.
Aliquis rector alicuius ex predictis comunibus vel
universitatibus predictarum terrarum non possit, au-
deat nec presumat cognoscere in criminalibus nec
diffinire de aliquo crimine, ex quo ingeratur pena
sanguinis vel corporalis , nec ubi pena sit arbi-
tratoria in avere vel persona , nec ubi pena excedat
quantitatem tassatam in dicto statuto incipiente
u. Comune burgi Leuci habeat iurisdictionem etc. » ;
sed ipse rector, cum casus occurrerit, debeat se in-
formarej et prout poterit, veritatem investigare de
culpabiiibus talium criminum, et ea que reperierit,
notifficare et remittere domino potestati Mediolani
vel iudici suo ad malefitia, qui super eis procedat
prout debet, secundum formam statutorum comunis
Mediolani.
CCXXIX. Quod statuta et ordinamenta paradcho-
rum, que sunt contra ordinamenta comunis Medio-
lani, non valeant et teneant, nisi fuerint approbata.
Statuta et quelibet alie provixiones, reformationes
et ordinationes alicuius collegii seu paratici * civi-
tatis vel universitatis , comitatus, diocexis vel iuris-
dictionis Mediolani, vel in quorum possessione seu
quasi fuerit comune Mediolani, vel alique ordina-
tiones, que haberent homines alicuius universitatis
inter se, non valeant nec teneant, si sunt contra
ordinamenta comunis Mediolani *, et nisi fuerint
approbata et approbate per vicarium et offitium pro-
vixionum civitatis Mediolani vel alium de mandato
domini Mediolani, et in qualibet ratifficatione seu
approbatione, que fiat de aliquibus ordinamentis ali-
cuius universitatis, ponatur: « in quantum nonsint
contra formam ordinamentorum comunis Mediolani
vel aliqua ex eis » ; et in quantum sint contra
ordinamenta comunis Mediolani vel aliquod ex eis,
quod non inteiligatur esse ratificatum nec approba-
tum, nec valeat Et si in aliquibus ordinamentis ali-
cuius universitatis, confirmatis vel non, contineatur
quod ipsa universitas vel rector eiusdem posset
vel deberet punire seu condempnare aliquem cor-
poraliter, vel quod aliter condeinpnaretur vel fieret,
quam in statutis comunis Mediolani sit concessum,
quod propter hoc non intelligatur esse concessum,
quod possit exerceri ultra vel extra ordinamenta
comunis Mediolani; nec propter hoc possint nec
audeant ipsi vicarii nec rectores nec comunia
A Saec. xiv exeunte viginti tres recensebantur Mediolani artium
collegia et societates, qui statis festis diebus convenientee con-
suetas oblationes deferre tenebanfar ex lege aut consuetudine;
ea constituebant , ut ex veteri syncrona charta, « spadarii, ca-
» iegarii, barberii, retaliatores drapi iini, textores drapi lane,
» ferrarii, sartores, cimatores, fustaniarii, magistri a mann,
> confectores coraminis, patarii, textores drapi lioi, becharii,
» ligatores baliarum, sellarii, pilizarii, spiziarii, scamnarii,
» hospites, corezarii, formagiarii, monetarii», qui omnes pro-
priis statatis etiam tuoc usi videntur. Quo anno baec statuta
edita sunt, synchrona charta Ioquitur de « Mafiolo Marigia
» abbate paratici spiciariornm Mediolani, Nazario Nano, Gal-
» dino de Grossis, Zanono Mora, Marcho de Arnate et Piicho-
» lino de Calco spiziariis Mediolani ».
• Vide statutum de paralins non habendis • (Nota in Cod. S. Q.
P. 11. 20).
a exercere contra vel ultra ipsa ordinamenta, et nec
concessum intelligatur nec valeat, et contrafatientes
puniantur, ac si utprivata persona fecisset illud, et
non esset concessum ; nec possessio seu quasi iuris-
dictionis vel talis exercitii acquiratur nec acquisita
esse intelligatur, nec exercere possit contra prcdicta
nec aliquod predictorum; et approbationes et ratifi-
cationes, si que fierent, non durent ultra tres annos.
RUBRICA GENERALIS
de fabricis et auriOcibus
et circa eorum artem spectantibus.
CCXXX. Quod in civitate laboretur argenttan
b de duabus ligis.
Ordinamenta comunis Mediolani facta super ope-
ribus auri et argenti seu super arte fcibrorum et
aurificum de cetero observentur in civitate et co-
mitatu Mediolani sub penis infrascriptis, videlicet
quod de duabus ligis argenti solummodo laboretur,
videlicet de liga operis minuti et liga laborerii seu
operis grossi; liga autem operis minuti argenti sit
de liga et bonitate monete provinorum *, que liga
est videlicet quod una onzia dicti operis sit de
denariis pixis quindecim et quarta una argenti fini
et de denariis pisiis oclo et quartis tribus, rami,
et opus factum habeat pro remedio hnper. tres pro
onzia; et liga operis grossi sit vaJimenti et lige
monete ambrosine B grossorum Mediolani nunc cur-
c rentis pro imperial. vigintiquatuor pro quolibet, que
liga est quod in unzia dicti laborerii sint argenti fini
denarii pixi viginti unus et grani xvm argenti, et
denarii pixi duo et grani sex heris, et habeat opus
factum pro remedio imper. tres pro onzia. Et quod
bonitas smaltorum non possit nec debeat compensari
in opere, sed opus totum esse debeat ad ligam ultra
smaltos, et de opere seorsum a smaltis debeat fieri
asazium, reservata congrua soldatura.
CCXXXI. De offitio bullatoris et asazatoris ope-
rum argenti.
Bullator et asazator qui est et per tempora erit,
teneatur et debeat asazare et aprobare et reprobare
et bullare bona et frangere mala opera argenti, sive
alba sive deaurata sint, que de cetero fieri contia-
d gerint, et reddere debeat opera illius cuius fuerint ;
et qui debeat habere pro sua remuneratione me-
zanum unum pro onzia operis sive grossi sive minuti,
et qui debeat dare omni anno schole s. Eloy modios
duos furmenti, seu prout erunt in concordia, salvo
iure honoris domini Mediolani sustinendi c aproba*
torem et bullatorem ipsum, si voluerit, et confir-
mandi presentem ; qui bullator sive asazator debeat
restituere argentum asaziorum illis, quorum sunt
opera.
A Provini nummi nomen mutuati sunt a moneta comitum Provi-
nensis oppidi in Campania in Galliis; Pisii vero appellantur
a Pisarnm civitale, qua item nummi antiquitus cnsi sunt.
Omnes hae monetae ex optimo argento conflabantur.
■ « ambrosinorum » (Cod. B. 19).
v, « eiigendi » (In Cod- eod.J.
t:n
Digitized by
Google
to63
STATVTA IVRISDICTIOISVM
1064
CGXXXJI. De operibus argenti
approbatoribus.
Quilibet magister fabricarie teneatur infra dies
quinque utiles, ex quo opus aliquod compleverit,
cOnsignare vel consignari facere dicto approbatori
dictum opus ad fatiendum approbari; et si quis ste-
terit ultra illud tempus, opns frangatur et condem-
pnetur in soldis decem tertiol., si non erit bonum;
et si erit bonum, condempnetur tantum in soldis
decem tertiol., et non frangatur opus.
CCXXXIII. De opere argenti non vendendo , nisi
sit bullatum.
Nullus audeat vendere nec vendi facere opus
aliquod argenti, nisi sit bullatum bullatino ipsius
approbatoris, sub pena seu penis inferius descriptis,
videlicel si opus fuerit bonum et vendatur sine bulla, b
condempnetur venditor in soldis viginti tertiol. qua-
libet vice, et si opus venditum non bullatum fnerit
de minori bonitate suprascripte lige ab imper. sex
infra pro ohzia , in quibus imper. sex sint compu-
tati omnes remedii , tunc opus frangatur et remaneat
raagistro, quoniam sepe errare possunt, et ipse re-
stituat pretium, et condempnetur in soldis quinque
pro onzia ; et si repertum fuerit illud opus venditum
sine bulla esse peyoris bonitatis quam imper. sex
pro onzia, tunc frangatur ersit amissum ; et bullato
opere per suprascriptum approbatorem , sive sit de
iusta liga, sive non, faber nullam penam patiatur,
sive vendiderit illud opus, sive non, et bullator
patiatur penam ad voluntatem domini Mediolani.
CCXXXIV. De bonitate seu caracteris operum c
auri non laborandis.
Nullus de cetero laboret aurum minori bonitate
auri de caracteris sedicim, sub pena pro quolibet
anulo soldorum quinque tertiol., et opus frangatur;
et quilibet faber qui habet anulos factos de minori
bonitate ut supra, teneatur et debeat ipsos anulos
portare consulibus dicte artis ad fatiendum signare
eos; et qui contrafecerit , frangantur.
CCXXXV. Quod consules fabrorum teneantur
circluzre defectus et stationas fabrorum.
Consules fabrorum qui erunt per tcmpora, te-
• neantur per sacramentum et sub pena soldorum
viginti tertiol. pro quolibet et qualibet vice singulis
mensibus aut sepius bona fide circhare fabros * et
stazionas et domos, si laborant iusta liga, et si d
delinquerint aliquid contra aliqua ordinamenta in
aliquo casu presentium, et punire repertos culpa-
biles secundum formam presentis ordinamenti; et
possint duo ex eis tantum circhare et offitium exer-
cere die noctuque, et totiens quotieus eis placuerit;
et eodem modo quilibet faber cum uno_ sotio de
arte ipsa possit circhare quemlibet consulem in sta-
ziona et in domo eius; et quilibet tam consul quam
alius debeat preslare patientiam exercendi in sta-
ziona et in domo sua et ubi voluerint circhatores,
sub pena soldorum viginti tertiol. 'qualibet vice,
et magister teneatur pro quolibet, qui vetaret vel
A « fabrices » (/« Cod. R. 10;.
consignandis a diceret ihiuriam ad domum suara; et credatur dicto
eorum consulum vel unius relFerentis cum uno teste
cum sacramento.
CCXXXVI. De asazio sine pretio fatiendo per
asaziatorem.
Asazator teneatur per sucramentum sine aliquo
pretio facere asazium de omni opere reperto per
consnles et circhatores, quod esset in dubium
CCXXXVII. De pena fatientis fraudoloxe opus
argenti minoris bonitatis quam debet.
Si quis de cetero fraudolenter posuerit in aliquo
calice, coppa, napo, moiollo, cugialibus vel aliquo
opere grosso aliquod argentum minoris bonitatis
suprascripte lige grosse, cbndempnetur in libris
decem tertiol. pro quolibet opere et qualibet vice,
et illud opus frangatur; et quod antequam opus
sit completum, non cadat faber in pena, nisi quod
frangatur pro*parte mala.
CCXXXVIII. De eodem.
Si quis fraudoloxe vendiderit in aliquo opere
grosso vel minuto aliquid in occulto, quodnonsit
aurum vel argentuin lige, salvo quam congrua sol-
datura , frangatur opus , et ultra condempnetur
arbitrio consulum, inspecta qualitate facti; etutrum
sit fraudoloxe poxitum vel non, sit in laudem con-
sulum vel mayoris partis eorum; et teneatur veu-
ditor restituere pretium emptori , et ultra condem-
pnetur in soldis quinque tertiol. pro qualibet unzia ;
et super aliquo mazo vel fibia non soldetur aliquod
mazum, sub pena soldorum viginti tertiol. qualibet
vice, et opus frangatur si bonum non sit, et bul-
lator non bullet, sub pena soldorum quinque tertiol.,
sive opus sit bonum, sive non.
CCXXXIX. Quod in opere argenti nonponaiur
clavum aliquod nisi de argento.
Qui posuerit clavum aliquod aliud quam de ar-
gento in aliquo opere argenti, condempnetur in
soldo uno tertiol. pro quolibet clavo, sive sit opns
novum sive vetus, et nullum argentum possit adiungi
alicui operi veteri, nisi sit bone lige, sub pena
alias poxita et sub pena sacramenti.
CCXL. De aptatura operis veteris atgenti.
Nullus aptet aliquod opus vetus, nisi sitde bona
sub pena solidorum quinque tertiolorum et
sub pena sacramenti.
CCXLI. De pena ponentis smaltum argenti in
aliquo opere contrafacto.
Nullus apponat aliquod smaltum argenti in aliqua
centura, cuius sprange sint contrafacte veldehere
vel de aurichalcho, sub pena perdendi opus, et
ultra soldorum quadraginta tertiolorum pro qua-
libet centura.
CCXLII. De pena ponentis guarnimentum ar-
genti in texuto, in quo sit riffum.
Aliquod guarnimentum argenti non apponatur in
tessuto, in quo sit riffum, aut qui non sit de pura
sida , sub pena soldorum viginti tertiolorum pro
quolibet tessuto, et testum * talietur in medio ad
transversum.
B « lexutum * (/« Cvd. 6. 19).
liga
Digitized by
Google
io65
MKD10LA.N1
066
CGXLIII. De pena ponenlis vitreum, cristallum a
duptam aut lapidem contrafactum in auro.
Vitreum, cristallum dupla vel lapis contrafactum
non alligetur in auro, sub pena librarum decem
tertiolorum qualibet vice ; quod non intelligatur in
anellis vel operibus argenti deauratis.
CCXLIV. Quod certa opera araminis et auri-
calchi possint impune deaurari.
Deaurari ppssit impune super opere araminis et
auricalchi, videlicet cruces, terribuli, freni, speroni
et fornimenta pro equis et alia bpera minuta, que
pertinent ad auricalchum et aramen, dum tamen
illud opus teneatur et vendatur pro tali opere, ut est.
CCXLV. De pena vendeniis vel pignerantis opus
araminis vel auricalchi deauratum vel inargentatum
pro opere auri vel argenli. b
Si quis opus aliquod araminis vel auricalchi deau-
ratum vel deargentatum vendiderit vel pigneraverit
vel nominaveril vel apretiaverit, pro volendo ven-
dere vel pignerare pro opere auri vel argenti, con-
dempnetur in libris ducentum tertiolorum, et cas-
setur ab arte, nec unquam recipiatur in arte, nec
possit uti ea arte.
CCXLVI. Quod conducens opus novum argenti
presentet asazatori ipsa die vel sequenti.
Si quis condttxerit intra civitatem Mediolani ali-
quod opus argcnti novum pro vendendo, presenlet
opus illud asazatori ipsa die vel sequenti, alioquin
incidat in penam illius , qui steterit ultra * decimam
diem ut supra, et asazetur et bulletur, si bonum
repertum fuerit, et quod nullus aurifex vel fabrichus h
debeat illud emere , nisi fuerit approbatum et lauda-
tum et bullatum, sub pena librarum decem tertiol.,
et opus frangatur si sit malum, et si opus emptum
a fabricho non bullatum repertum fuerit malum,
ultra formam predictam perdat opus.
CCXLVII. De opere argenti minore iusta liga
hinc retro facto.
Opus argenti hinc retro factum si reperiatur de
celero fore minoris bonilatis iusta liga , restituatur
magislro, qui illud vendiderit, et totum illud dain-
pnum illi, qui habuerit dictum opus, et ad hoc fatien-
dum compellatur magister per consulcs dicte schole.
CCXLVm. Quod liceat cuilihet fahro emere ar-
gentum.
Quilibet faber posstt emere argentum quantum d
voluerit, sive blanchum sive deauratum sit, pro suo
usu et stazione sue, et pro vendendo aliis fabrtcis
pro Iaborando in MedioJano, et aflnare et partire
aurum ab argento; et nullus sive faber sive alius
debeat vendere argenlum blanchum in grana nec
in peziis pro portando extra districtum Mediolani ,
sub pena librarum decem tertiolorum, et ultra per-
dendi argentum.
CCXLIX. De eodem.
Quilibet faber possit acquirere et emerc totum
illud argentum, quod necesse fuerit pro suo usu
tam auratum quam album, quod pertinet pro sua
arte, et illud possit aflinare et partire et laborare
bene et legaliter; salvo quod non possit emere
argentum in pezia ultra marchos quinque qualibet
ebdomada.
CCL. De festivitatibus celebrandis per duri/ites
seu fabros.
Nullus de arte auriflcutn seu fabrorum debeat
laborare in aliquo infrascriptorum dierum , sub pena
soldorum viginti tertiol., nisi coactus esset ad la-
borandum per aliquem ex dominis Mediolani, vel
nisi habuerit licentiam ex aliqua iusta causa a consu-
Iibus, videlicet in aliquo festo beate Virginis Marie,
nec alicuius apostoli, nec beati Atnbrosii, sancti Petri
martyris, sancti Eloy et sancte Cateiine.
CCLI. De quantitate soh<enda perfabros intrantes
in artem fabricalem.
Quilibet qui artem fabricalctu magistralem intrare
voluerit, de cetero antequam banchum exponat,
teneatur et debeat solvere comunilati dicte schole
sancti Eloy Hbras quinque tertiol. sub pena dupli.
CCLIl. Quod volentes adiscere artem fabricalem
nichil solvant pro inirojrtu.
Quilibet qui voluerit adiscere de arte fabricali ,
de cetero nichil solvere teneatur pro introytu dicle
artis.
CCLIII. De offitio consulum fabrorum.
Ofiitium consulum fabrorum duret per annutn
unum, et teneantur et debeant consules debito sa>
cramenti per mensem unum ante exitttm sui con-
sulatus eligere consules novos, qui debeant eser-
cere offitium sutim ut supra, sub pena librarum
vigintiquinque * tertiol. pro quolibet consule, qui
eligere neglexerit.
CCLIV. De sacramento consulum fabrorum.
Quilibet qui electus fiierit consul, teneatur et
debeat iurare offitium sui consulatus ad terminum
dandum per consules veteres, et qui contrafecerit,
condempnetur in soldis viginti tertiol., et millus pos»-
sil repudiare offitium consulalus, postquam fuerit
electus , sub predicta pena, nisi habuerit iustam
escusationem.
CCLV. In quos pervenire debeant pene facien-
tium contra statuta fabrorum.
Medietas omnium penarum et eorutn , qui perdi
debent per formam statutorum suprascriptorum lo-
quentium de aurificibus et fabricis, pervenire debel
in comune Mediolani, et reliqua in comunitatem dicle
schole sancti Eloy aurificum et fabrorum Mediolani.
CCLVI. Quod aurum et argentum possit conduci
sine datio.
Quilibet possit portare et portari focere attrum,
argentum et bolzonum impune , libere et secure el
sine aliquo datio ad civitatem Mediolani, dum tamen
postquam ad civitatem Mediolani apltcuerit, infra
tertiam diem magistris monetarum consignaverit, et
si consignare omixerit, perdat ipso iure illud aurum,
argentum et bolzonum; si vero infra predictum ler-
minum consignaverit, teneatur medietatcm dicti auri,
B « infni deciniam diein » (/« Cod. eod).
A « vigiuti » (In Cod. cod).
Digitized by
Google
1067
STATVTA IVRISDICTIONVM
1068
argenti et bolzoni dimittere et dare magistris mo- a
nete pro pretio ordinato per comune Mediolani, de
alia vero medietate possit exportare et exportari
facere in quacumque parte voluerit libere, tute et
impune et sine solutione alicuius datii.
CCLVII. De qffitio pensatoris comunis Mediolani
monelarum auri.
Quilibet pensator comunis Mediolani monetarum
auri teneatur habere et tenere balanzias * bonas et
iustas et l>ene equales, et campiones bonos et iustos,
et teneatur quaiibet die coequare balanzetas sic
quod non pendant plus ab una parte quam ab alia ;
et hoc sub pena soldorum quadraginta tertioL
qualibet vice, qua inventus fuerit habere balanzetas
inequales et campionos iniustos.
Item teneatur pensare cuilibet volenti quamlibet b
monetam auri cuiuscumque ponderis et sigiilare,
habendo imper. sex pro quolibet centenario pro
ponderando et sigillando, et non ultra; et si con-
trafecerit, condempnetur in libris quinque tertiol.
qualibet vice qua contrafecerit, medietas cuius pene
sit accuxatoris et denuntiatoris, et alia medietas sit
comunis Mediolani, et adhibeatur fides accuxatori
vel denuntiatori cum eius sacramento et uno tesbe
fidedigno. .
Item si aliquis iverit ad banchum pensatoris cum
aliquibus florenis, ducatis vel ianuynis sigiilatis sigillo
comunis Mediolani, et in presentia dicti pensatoris
disigillaverit aliquos denarios auri sigillatis sigillo
dicti comunis pro fatiendo aliquod pagamentum, et
si inventus fuerit aliquis denarius falsus vel ruptus c
vel non iusti ponderis secundum dictum sigillum,
quod dictus pensator teneatur ad restitutionem tolius
dampni dictorum talium denariorum sic inventorum,
et fides adhibeatur cuilibet cum iuramento B suo.
Item quod dictus pensalor non possit nec debeat
tenere nec habere ad banchum suum deputatum per
comune Mediolani nec librum nec pugillarem nec
capsam nec scripnum, nec aliquid aliud pro guber-
nando denarios, nec squedellas pro ponendo denarios
intus, nec possit cambiare monetas aliquas auri
nec argenti per se nec per aliam submissam per-
sonam, nec pagamenta per se nec eius nomine fa-
cere alicui persone, ipso exislente ad banchum, et
pagamentum recipere ab aliqua persona, ipso cxi-
stente ut supra, sub pena solidorum centum tert. d
qualibet vice, qua contrafactum fuerit.
Item quod dictus pensator teneatur facere bonos
omnes florenos, ducatos et ianuynos, quos pensabit
secunduin eorum pensum , si dicti floreni , ducati
et ianuyni existentes super balanziam aliquantulum
devincent campionum, sub pena solidorum decera
tertiol. pro quolibet floreno, ducato et ianuyno.
Item si dictus pensator inciderit aliquem flore-
num pro falso, et ille cui inciderit, dicere voluerit
non esse falsum, et probam fieri facere voluerit per
magistrum monete, teneatur dictus pensator stare
ad sententiam dicti magistri, et ad fatiendam dictain
A « balauzelas bonas » (In Cod. eod.).
b « sacramento suo » (Ibid.).
probam dictus pensator et pars adversa teneatur
deponere penes magistrum expensas necessanas p ro
dicta proba fatienda, et pars perdens dictam probam
teneatur solvere dictas expensas.
Item quod dictus pensalor nec eius offitiales non
possit emere nec vendere aliquam pecuniam auri
vel argenti ad banchum dicti comunis, sub pena
librarum vigintiqninque tertiol. qualibet vice, qua
contra factum fuerit A .
Item quod dictus pensator teneatur desigiliare
omnes florenos, ducatos et ianuynos sigillatos ad
voluntatem cuiuslibet requirentis, et sigillare sine
aliqua solutione pecunie, sub pena solidorum vi-
ginti tertiolorum qualibet vice, qua contra factum
fuerit.
Item quod dictus pensator teneatur et debeat
pensare et sigillare cuilibet requirenti semelindie
usque ad florenos tres sine aliqua solutione sub
pena predicta.
Item quod iudex deputatus offitio turris credenzie
teneatur inquirere contra dictum pensatorem et eius
sotios et offitiales, et fatientes contra suprascripta
statuta vel aliquod eorum, qualibet ebdomada semel
vei plus ad eius arbitrium, et eos condempnare
secundum formam suprascriptorum statutorum.
CCLVIII. De monetis asaziandis.
Potestas vel iudex provixionum vel iudex monete
teneatur, cum expediet, eligere sex providos viros
mercatores vel alios expertos seu scientes de moneta,
qui debeant asaziare monetas currentes, seuque de-
beant expendi per civitatem et comitatum Medio-
lani, et eas quaslibet monetas reducere ad ligam
monete, que curret seu ordinabitur per comune Me-
diolani.
CCLIX. De eodem.
Moneta argenti Mediolani nullo modo deteriore-
tur, nec possit nec debeat deteriorari, et de hoc
non possit fieri proposta, consilium, reformatio vel
ordinamentum ; et si contingeret argentum crescere,
quod tunc moneta auri ■ minuatur pretio.
RUBRICA GENERALIS
de extraordinariis libri iurisdictionum.
CCLX. Quod ducentes viclualia et negoiiationes
non impediantur.
Quelibet persona, exceptis bannitis malefitii et
inimicis comunis Mediolani, tute possit conducere
veniendo ad civitatem seu versus civitatem Medio-
lani blavam et vinum, lignamen et ligna et quelibet
alia victualia c , et carbonem et azarium et ferrum
» « librarum quinque » (/n Cod. B. 19).
M « argenti » (In Cod. eod.).
C « Vide slatutum que intelliguntur victualia de verboruffl signi-
» Gcatione » (Nota tn Cod. S. Q. P. II. 80).
Offlcio victualium praeerant iudices, quorom elecuonem **
moderatur decretum die xu octobris a. mcccicti coaditwn,
in Reg. Lit. Duc. in civ. Med. n. 9, f. 805: « Offlciales victo-
» lium boc modo eligantur, videlicet: sex boni, legales et
» eiperli viri, unus de qualibet porta civitatis.mterqoww" 1
Digitized by
Google
I
1069 MEDIOLANI
et grassas et fenum el ligna et paleas et calzinam
et certas negotiatiunes, absque eo quod possit nec
debeat capi, detineri vel aliter tnolestari vel impediri
in persona vel rebus aliquo modo pro aliquo debito
publico vel privato vel concessione vel alia de causa,
veniendo, morando et redeundo pro predictis, et
non sit aliquis iusdicens, qui debeat ipsos impedire
aliquo modo ; sed cum noverit ipsam personam pre-
dictas res vel aliquam earum duxisse vel portasse
ad civitatem seu versus civitatem, in continenti, omni
mora postpoxita , fatiat ipsam personam relassari
sine aliquibus expensis, sub pena iusdicenti de suo
salario librarum quinquaginta tertiol., ad quam com-
pelli possit et debeat durante offitio ; et ille ad cuius
petitioncm impeditus fuerit, condempnetur in libris
vigintiquinque tertiol., et servitor in libris decem
tertiol. Et nichilominus teneatur ille, ad cuius pe-
titionem impeditus fuerit, resarcire et restituere
omnia dampna et expensas dampnum passo. Et nul-
lum datum fiat contra predicta vel aliquod predi-
ctorum , et si contra factum est vel fiet, non valeat
nec teneat ; sed hoc statutum sit precixum et firmum,
ipsis datis vel dato non obstantibus.
CGLXI. De iure reddendo non subdito foro domini
potestatis Mediolani.
In Omnibu» preparatoriis iuditiorum et in omnibus
decisoriis, et generaliter in quibuslibet processibus,
sive procedatur civiliter sive criminaliter sive ordi-
narie sive extraordinarie, sive ex offitio sive non,
et generaliter quacumque via procedatur, tale ius
reddatur et reddi debeat unicuique, cuiuscumque
condictionis et status existat *, non subdito potestati
Mediolani, vel qui non tenetur subire forum pote-
statis Mediolani, quale redderetur suppoxito iuris-
dictioni potestatis Mediolani, et qui possit compelli
subire forum ipsius potestatis coram iudice ipsius
non subditi, si ibi esset controversia, lis, contentio
vel questio ; et si dubium emerserit, qualiter et quale
ius reddatur subditis iurisdictioni potestatis Medio-
lani in aliis civitatibus, locis et foris, credatur et
stetur verbo seu dicto duorum consulum strate
merchatorum Mediolani vel aliorum duorum bono-
rum virorum; et si fides non fuerit per predictam
formam facta, habeatur pro constanti quod in aiiis
locis et in aliis civitatibus et foris ius comune red-
datur, et si contra predicta vel aliquod predictorum
fieret, sit cassum et irritum et nullius valoris et
momenli. Et ad predicta observanda et quodlibet
eorum teneatur quilibet iusdicens , sub pena libra-
rum quinquecentum tertiol. solvenda, et ultra hoc
1071
» sit qui offlcium viclualium exercuerit , nec niinor anno-
» rum xiv. Soivatur eis salariam de denariis condemnationum
» ad ralionem florenorum qainque in mense; singalis tribus
» mensibus mulontur, et eis flnitis, non possint nisi post tres
» anaos eligi. Si quis baralariam commisisse vel alitcr deli-
» quisse repertus fuerit, statim privatus inlelligatur, et num-
» quam possit aliquod ofllciuro a communi oblinere. Iuret de
» officio suo excrcendo, nullam rem accipicndoet inventiones
.. consignando, ctc »
« Vide statutum do salisdationc preslanda pcr non suppositum
» in civilibus et alia statuta ibi annotata » (IVota in Cod.
S. Q. P. H. 20>.
a ad restitutionem oumium dampnorum et inleresse
in duplum dampnum passo; et predicta et quodlibet
predictorum vendicent sibi locum in favorem subdi-
torum potestati Mediolani tantum.
CCLXII. De hiis qui non obediuiit statutis , quod
habeantur extorres ab eis.
In favorem subditorum domini potestalis Medio-
lani tantum statuilur, quod qui statutis comunis
Mediolani non obediunt, ab eis habeantur extorres.
Et predicta contenta in statuto incipiente « in omni-
bus preparatoriis », et in presenti incipiente « in
favorem », non vendicent sibi locum, si in contra-
rium vel aliter specialiler et expresse pactiones,
que inite, sunt vel fierent per comune Mediolani
cum alio comuni, collegio vel universitate, dispo-
b nerent.
CCLXIII. De expedita ratione in certis casibus
reddenda mercatoribus et transeuntibus per istas
partes.
Merchatoribus et transeuntibus per islas partes
fiat bonum et expeditum ius ut nostratibus tani
pro se quam contra se super robariis, captionibus
et restitutionibus, quam etiam super contractibus,
ultimis voluntatibus et iuditiis.
CCLXIV. Quod provideatur, sifieri potest, ut fiat
navigium Jluminis Trexie, ita quod Jluat ad civi-
tatem.
Per vicarium offitii provixionum procuretur . et
videatur et examinetur, si navigium fluminis Trexie
potest fiert a lacu de Lugano ad lacuin mayorem,
c et deinde ad civitatem Mediolani, cum asseratur
quod possit fieri cuni parvis expensis, et ex hoc
magne et longinque contrate possent suas res el
negotiationes raittere ad civitatem Medioiani.
CCLXV. Qitod procuretur, ut negotiationes per
naves dUci possint a Venctiis ad civitatem Medio-
lani.
Procuretur per rectores Mediolani toto eorum
posse, ut negotiationes possint per naves duci a Ve-
netiis ad civitatem Mediolani et comode el cutn
minori gravamine et dispendio conducendi.
CCLXVI. Quod dominus potestas et domini sex
fatiant, ut aqua Nironis et alie aqtte aperte Jluanl
per civitatcm.
Dominus potestas Mediolani et doinini sex r qui
d nunc sunt et pro temporibus erunt, fatianl cum ef-
fectu, quod aqua fluminis Nironis et omnes alie
aque ad hoc aperte defluant per stratas civitatis Me-
diolani, ita quod strate ipsius civitatis sint lote et
nitide.
CCLXVII. De ordine qualiter proccderc debet
iudex, qui preerit ojffitio aquarum.
Iudex qui preerit offitio aquarum comunis Me-
diolani, possit ad executionem statutorum, que sunt
facta super aquis et iuribus eorum, procedere sum-
inarie et de plano sine strepitu et figura iuditii,
et omni iuris ct statutorum solempnitate omissa,
dum tamen in condempnando faciat ins, ct non
procedat ad condempnationem faciendam, nisi data
defensionc competeuli, et nisi dalo sapiente, si
Digitizetl by
Google
«071
STATVTA. IVRSIDICTIONVM
petitus fuerit, de cuius consilio condempnet vel a igilur considerantes militem generosum et recolende
absolvat ab expensis petendis A .
CCLXVIII. Quod constitutiones facte contra ke-
reticam pravitatem observentur.
Statuta et constitutiones facta contra hereticam
pravitatem, que observari debent, et de quibus
mentio habetur in statuto comunis Mediolani , in-
cipiente : « decernentes ne aliunde consuetudines et
ordinamenta etc. », sequuntur per hec verba: .
Innocentius episcopus servus servorum Dei: di-
leclis filiis potestatibus, consciliis et comunitatibus
civitatum aliorumque locorum Italie salutem et apo-
stolicam benedictionem. Cum adversus hereticam
pravitatem quondam Federicus Romanorum impe-
rator promulgaverit quasdam ieges etc.
memorie quondam dominum dom. Matheum de Vi-
cecomitibus tempore sui dominii misericordia et
virtute floruisse , quas in magnificum et excelsum
dominum dom. Iohannem natum ex prefate bone me-
morie quondam dom. Matheo prelibato, et in alios
descendentes ex eodem quond. doin. Matheo, qui
virtutes virtutibus aggregando, tronum dominii eo-
rum dilatantes summa iusticia stabilierunt, quam
diligentes et iniquitatem abhorrentes uncti sunt oleo
letitie pre consortibus siiis; sperantesque indubie
prefatum dom. dom. Iohannem ceterosque descen-
/dentes ex prefato quond. dom. Matheo iure here-
dilario quodam et quasi naturali de virtutibus ad
virtutes ascensuros, eorumqUe mehtes strictius ani-
Datum Assisii, xi kalendas iunii, pontificatus no- b mari ad subditorum commoda et statum paciucum
stri anno undecimo *.
Innocentius episcopus servus servorum Dei, di-
lectis filiis potestatibus sive rectoribus, consciliis
et comunitatibus civitatum aliorumque Jocorum per
Italiam constitutis salutem et apostolicam benedi-
ctionem. Ad extirpanda de medio populi christiani
heretice pravitatis zizania etc.
Datum Assisii xm kalendas iunii, pontificatus
nostri anno undecimo.
m. ccc. j.xx. viii, die ultimp mensis maii.
ferventius confovendum; potisstme cernentes po-
pulum huius mediolanensis civitatis in eorum exal-
tatione et potentia gloriari, cum sit populi prefati
gloria ipsorum dominorum felix et perpetuamaiestas,
ad laudem et gloriam omnipotentis Dei et Domini
noslri Iesu Chrisli, eiusque matris gloriosissime Vir-
ginis Marie, et beatissimorum Iohannis Baptiste et
Ambrosii confessoris totiusque curie celestis, ac pro-
sperum et felicem statum dominii dicte civitalis
omniumque hominum civitatis, iurisdictionis et di-
strictus eiusdem, statuitur quod prefatus magnificus
et excelsus dominus dom. Iohannes, filius prefate
bone memorie dom. Mathei de Vicecomitibus,etpost
eius dom. Iohannis decessum, eo modo quilibet alius
CCLXIX. De bajlia domini Mediolani.
Cum princeps bonis moribus pollet et iustis
actibus nitet, quod filii qui ex eo nascuntur, eosdem c mascuius descendens per lineam masculinam et ex
mores sequuntur, firmiter est tenendum, degenerare legitimo matrimonio ex prefato q. dom. Matheo de
Vicecomitibus sit et sint perpetuo verus et legitimus
et naturalis domtnus, et veri et legitimi et naturales
domini civitatis et totius districtus, diocesis et iuris-
dictionis Mediolani, et habeat et habeant omnem
iurisdictionem omneque merum et mistum imperium,
bayliam, polestatem et auctoritatem in terrisetper-
sonis civitatis et districtus, diocesis et iurisdictionis
Mediolani, et maxime puram, liberam, meram et
plenariam potestatem statuendi, ordinandi, corri-
gendi, mutandi, interpretandi, addendi, diminuendi,
supplendi, cassandi et revocandi quecumque alia
ordinamenta dicti comunis Mediolani facU et de
cetero facienda; et totmu id quod ipse dom. Iohan-
enim non debet a patre filius, sed a quo recepit na-
turam, imitetur et mores, iuxta illud:
Sepe solet filius similis esse patri;
A Minister seu iadex aquarum eligitcr in sequenti documento seu
decreto Ticini dato, die xmaprilis mcccxcvi: « De sufficien-
> tia , legalitate et induslria prudentis viri Conradini do Ser-
» ravalle plenam fiduciam capientes, eundem Conradinum
» tenore presentium facimus et creamus oDlcialem aquarum
» civitatis et comitatus Mediolani, loco Zanelli de Binascho ab
» ipso offlcio revocati, a die xr instantis mensis aprilis usque
» ad beueplacitum nostrum, cum salario, auctoritate, prero-
» gativis ipsi Zanello concessis et habitis et perceptis, seu
» baberi et percipi licite solitis per eumdem , illisque modo
» et forma , quibus exstiterat dicto Zanello concessum ; et hoc
» non obstantibns decretis dom. Vicario xn provisionum et
» sindicis et rationatori comunis Mediolani per Paganum et
» Milanum rnagistros intratarum ordiaariarum sub data Medjo- d nes et postea alii prefati eo modo, ut supra, fecerit
et fecerint in predictis vel aliquo predictorum et
aliis quibuscumque, sit ratum, validum etfirmum
et executioni mandetur; et hoc non obstante aliqua
lege vel quavis alia dispositione edita vel edenda,
etiam si talis foret, de qua necessarium esset men-
tionem facere specialemj cum hac conditione et
intentione, quod prefatus dom. Tohannes ceteriqne
predicti descendentes legitimi et nati ut supra, nec
aliquis seu aliqui eorum non possit nec possint
unquam nec aliquo tempore in aliquem vel aliquos
regem, principem, baroneni vel aliam quamcumque
personam, commune, corpus, collegium vel univer-
sitatem, nec in aliquos reges, principes, barones
vel alias quascumqtic personas , ciiiuscumque status
» lani xxviii mensis februarii presentis, nec non capitulo ipsis
» litteris involuto faciente mentionem de cassatione provi-
» sionis dicti Zanelli et cius o£5cii remissione ad iudicem
» stratarom, aquarum et pootium; quibas qaidem litteris et
» capitulis derogamus et derogatum esse volumus perpresentes
» in bac parte, habito respectu quod dictum-officium est utile
• et necessarium, dum excrceatur et fiat per suflicicntem ot
» valcntem personam, sicot dictum Corradinum reputamus, ct
» quod non posset per dictum iudicem stratarum exerceri,
» secnndam quod tangit ipsius officii magnitudo Preterea
> decernimus et mandamus, quod condemnationes , quas debite
» ritequc faciet secundum dicli oflicii exigentiam, non possint
» de nullitate redargui, irritari nec aliqualiter impugnari eo
» pretextu, quod ipse Conradinus officium excrcuerit cum pre-
» cessore prdsentis potestatis Mediolani, quodcumque statutum
» dicla causa his contrarium innuere videatur etc. »
(Ex Cod. mt. Fagnani, p. 57, v.»J.
Milto has ulteras cxscriberc, quippe iam in Bullario Romauo
edilas, curo ipsis Friderici II imp. Constitationibus in illis
insortis (Cf. tom. III, Ed. Rom. moccxl).
Digitized by
Google
1073 MEDIOLANI 1074
h
et conditionis existant, undecumque velint esse sint, a et iniquitatis abhorrentes uncti sunt oleo iusticie
comunia, corpus et collegia vel universitates dictum pre consortibus suis, sperantesque propterea indubie
dominium, merum et mistum imperium , bayliam prefatum magnificum dom. dom. Iohannem Galeaz
et iurisdictionem in totum nec pro aliqua parte dare, comitem Virtutum etc. ceterosque descendentes ex
dimittere, concedere nec transferre, nec minuere iure hereditario quodam et quasi naturali etc. (ut
vel ledere quovis iure vel titulo, in totum nec pro in praecedenti constitutione , mutatis tantum nonti-
aliqua parte; salvo quod in potestates, rectores, nibusj.
officiales et alios administratores pro eo et eis domino CCLXX. Dominus vult et mandat,quod omni anno,
vel dominis, ut supra, ad tempus officia eis commissa quarta dominica mensis maii usque in perpetuum,
vel committenda exercentes, quibus quidem pote- ad honorem et reverentiam beate virginis Marie fiat
statibus, rectoribus et officialibus et aliis admini- una oblatio ad capellam sanctc Marie de la Miseri-
stratoribus possint committere exercitium dictorum cordia sitam in ecclesia sancte Marie de Carmelo
officialium meri et misti imperii et iurisdictionis , Mediolani , ad quam oblationem vadant potestas
et aliorum quorumcumque officiorum et exercita- Mediolani, vicarius et duodecim provixionum et alii
tionum pro sue libito volontatis, sine lexione tamen offitiales ellecti, et illi paratichorum Mediolani, eo
sue baylie et prefate iurisdictionis et dominii, et non b modo quo facta fuit die dominico , vigesimo tertio
aliter. presentis mensis; que oblatio fiat absque expensis
Considerantes quondam bone memorie ascenden- comunis Mediolani, exceptis expensis cerotecharum,
tes predecessores illustris principis magnifici et que dantur tubatoribus et servitoribus tempore ta-
excellentissimi domini dom. Iohannis Galeaz Vice- Jium oblationum, et ponatur huiusmodi mandatum
comitis domini Mediolani etc. tempore eorum do- in registris et volumine statutorum comunis Me-
minii misericordia et virtute floruisse, qui virtutes diolani.
virtutibus aggregando, tronum dominii eorum dila- Vescontus de Corpello subscripsit.
tantes, summa iusticia stabilierunt, quam diligentes
138
Digitized by
Google
Digitized by
Google
1078
INDEX CAPITVLORVM
Consilia iurisperitorum mediolanensfum in XIX.
generalibus comitiis inita de emenda-
tione et promulgatione statutorum . . col. 981
Proemium statutis a. mcccli prepositum . . » 983 XX.
Littere et edictum promulgationis statuto-
rum » 985 XXI.
Alie littere promulgationis eorumdem ...» 986
I. De cassatione ordinamentorum veterum . • 987 XXII.
II. De observatione statutorum ib.
III. De pena opponentis quod non sit standum XXIII.
statutis et ordinamentis comunis Medio-
lani » ib. XXIV.
IV. Quando presentia statuta incipiant debere XXV.
observari » 988 XXVI.
V. Quod rubrice non disponant ib. XXVII.
VI. Quod iura municipalia serventur, ut Iitera
iaeet ib. XXVIII.
VII. Reservatio certarum consuetudinum . . . . » ib.
VIII. Quod iura nranicipalia serventur in terris XXIX.
comitatus et iurisdictionis Mediolani . . » ib.
IX. Quodstatuta, que reperiantur contra liberta- XXX.
tem ecclesie, pro non factis babeantur . » ib.
X. Declaratio consuetudinum et observantia- XXXI.
rum , que de eetero observari debent vel
non debent ib. XXXII.
XI. Qualiter rescripta dominationis debeant ob- XXXIH.
servari » 989
XII. De electione dominorum duodecim et eo-
rum offlcio • ib.
XIII. De sacramento dominorum duodecim ...» ib. XXXIV.
XIV. De consilio noyemcentum virorum comu-
nis Mediolani » ib.
XV. De sacramento consiliariorum comunis Me- XXXV.
diolani »990
XVI. Quod non ponatur aliquid ad consilium
sine consensu domini Mediolani et domi-
norum duodecim » ib. XXXVI.
XVII. Quod iurisperiti et certi alii ipso iure sem-
per sint de consilio • ib. XXXVII.
XVIII. Quod illi, ad quos negotium tangit, expel-
lantur et licentientur de consilio ib.
Quod notarii ad reformationes teneantur
consignare reformationes consiliorum do- .
minis sex camere eol. 990
Quod nullus de consilio audeat consulere
ultra propostam • 991
De electione domini potestatis et eius sa-
lario ib.
De emendis equorum potestatis non flen-
dis 993
Quod barruerii dom. potestatis induantur
similibus vestibus ib.
De iurisdictione dom. potestatis • ib.
De sacramento dom. potestatis ib.
De sacramento familie dom. pofestatis . . » 994
De oflicio notariorum maleficiorum et eo-
rum oflicio et sacramento • 995
Quod notarii forasterii non habeant coa-
diutores • ib.
Quod notarii forasterii dent scripturas par-
tibus • ib.
Quod coadiutores officii maleficiorum non
procurent coram iudice maleficiorum . . • 996
De remuneratione coadiutorum maleficio-
rum • ib.
De oificio coadiutorie ib.
Quod omnes mediolanenses possint realiter
et personaliter, civiliter et eriminaliter
per potestatem et alios iusdicentes con-
veniri • ib.
Quod tempore absentie et impedimenti ali-
cuius iusdicentis alius iusdicens possit
supplere » ib.
Quod officium inventionum armorum , eun-
tium de nocte, bordellorum et bisclazia-
rum expediatur per vicarium domini po-
testatis 997
De illis qui debeut asotiare dominum po-
testatem ad oblatidnes ib.
Quod potestas cum tota sua familia te-
neatur stare ad sindicatum, et de ordine
sindicandi » ib.
139
I0 79
INDKX CAPITVLORVM
1080
XXXIX.
XL.
XLI.
XLII.
XLIII
XLIV.
XLV.
XLVI.
XLVII.
XLVIII.
XLIX.
L.
LI.
LII.
LIII
LIV.
LV
LVI
LVII
LVIII
LIX.
LX
LXI
LXII.
LXIII.
LXIV.
LXV.
LXVI
LXVII.
LXVIII
LXIX.
998
ib.
ib.
999
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
XXXVIII. De libellis in causa sindicatus dandisinfra
quinque dies col.
Ouod novus potestas teneatur exigere con-
demnationes factas per sindicatores de
potestate predicto et eius familia ...»
Quod potestas tempore sindicatus stet extra
domos comunis »
De satisdatione prestanda per potestatem >
De satisdatione officialium forasteriorum »
Quod nullus mediolanensis sit advocatus
vel procurator potestatis nec alterius
officialis tempore sindicatus eorum . . »
De sindicatoribus eligendis •
De officio sindicatorum potestatis et alio-
rum officialium »
De pena offitialis comitentis baratariam . »
Quid intelligatur esse barataria » 1001
De eodem » ib.
De eodem : ib.
Quod potestas et illi de sua familia aliquid
.non recipiant » ib.
Quod condemnati ad sindicandum non
possint habere officium » 1002
Quod qui fuit vel erit potestas vel rector
vel offitialis comunis Mediolani, non pos-
sit esse , nisi elapsis tribus annis ...»
De sacramento prestando per vicarium et
iudices domini Mediolam et potestatis
et alios viearios territorii comitatus Me-
diolani •
De reservatione litterarum presentium vi-
carii domini Mediolani > 1003
De exactoribus et receptatoribus pecunie
comunis et eorum approbatione.satisda-
tione et offitio .- > ib.
De iis qui non possunt habere partem
condemnationum • 1004
De offitialibus communis Mediolani cir-
' candis
De familiaritate comedendi et bibendi per
potestatero et eius familiam evitanda . •
De porta et ostiis potestatis et eius familie
tenendis aperlis
De iurisdictione vicarii dominationis in
questionibus non suppositorum comuni
Mediolani , que devolvuntur ad dominum
Mediolani • 1005
De supplicatione porrigenda domino pro
constituendo unum vel plures.qui super-
sint ad examinandum introitus et expen-
sas comunis »
Quod omni mense fiat ratio comunis Me-
diolani »
Quod fiant necessaria in broleto • ib
Quod solutiones comunis non fiant alicui
sine precepto sigillato ib
Quod nullus sibi ipsi satisfaciat de suo
feudo sine scripto dominorum duode-
cim •
De pensione domus nos solvenda per
comune Mediolani pro aliquo stipen-
diario »
De officio collateralis deputati officio sti-
pendiariorum »
De pena iusdicentis vel magistratus sa-
lariati a domino vel comuni , petentis
vel recipientis salarium vel aliam remu-
nerationem vel aliud in fraudem ...»
Qualiter potestas tencatur denegare prote-
ctioncm suam ct comunis Mediolani non
ib.
ib.
ib.
ib.
LXX.
LXXI.
LXXII.
LXXJII.
lxxtv.
LXXV.
LXXVl.
LXXVII.
LXXVIII.
LXXIX.
LXXX.
LXXXI.
LXXXII.
LXXXIII.
LXXXIV.
LXXXV.
LXXXVI.
1006 XCVIII
ib.
ib.
ib.
subdito habenti questionem vel contro-
versiam cum subdito iurisdictioni Me-
diolani co/
De iurisdictione et offitio consulum institie
Mediolani ,
De eodem ,
De sacramento consulum iustitie
De consulibus negotiatorum Mediolani . •
De honoribus , iurisdictionibus et iuribus
comunis Mediolani recuperandis et ma-
nutenendis ,
Quod offitia, intrate, reditus, honores et
exercitationes officiorum et negotiorum
comunis Mediolani perveniant in co-
mune Mediolani . . . . , ,
De pontibus certarum aquarum manute-
nendis et defendendis
De iuribus mediolanensibus sitis in aliena
iurisdictione defendendis ,
De eodem
De electione gubernatoris librorum ca-
mere comunis 1
De eodem
De eodem 1
Quod certa offitia non vendantur, sed con-
cedantur diligentibus personis •
De litteris comunis registrandis •
Quod fiant vesteria pro gubernandis lihris
et scripturis comunis Mediolani
Quod festum s. Ambrosii honorifice fiat,
ut fieri consuevit omni anno
De confanono dando fratribus crucifero-
rum <.
LXXXVII. Quod nullus capiatur nec derobetur reve-
rentia festivitatum •
LXXXVIII. De opere dando quod negotiatores et nc-
gotiationes tute possint venire et duci
ad civitatem Mediolani
De opere dando quod ferrum, negotiationes
et victualia secure ducantur versus ci-
vitatem et comitalum Mediolani
Quod nuUus impediatur certis diebus mer-
cati
Quod nullus impediatur in broleto
Quod scholares et certi alii addiscentes
non impediantur »
Quod nullus trahatur de domo vel de ec-
clesia
De testamentis registrandis ad cameram
pro elimosina et relictis ad pias causas . »
De predicatoribus et elimosinis infrascri-
ptis, que fieri debent singulis annis pro
festo s. Benedicti
De illis qui debent ire per civitatem ad
inquirendum paupeies
De servitoribus dominorum duodecim et
vicariorum domini Mediolani sive cre-
dentie, et eorum salariis •
De servitoribus dom. potestatis et iudicum
maleficiorum , et eorum salario »
Quod liceat cuUibet mittere quemlibet ser-
vitorem, etiam si non sit de servitori-
bus maleficiorum •
De serviloribus officii datiorum •
De servitoribus officii damnorum datorum»
Quod nullus servitor salariatus habeat
aliquid pro custodia, nisi steterit de
nocte •
De officio dominorum sex camere comunis
Mediolani •
1007
ib.
ib.
ib. LXXXIX
XC.
XCI.
XCII.
XCIII.
XCIV.
XCV.
XCVI.
XCVII.
XCIX.
C.
CI.
Clh
CIII
1010
ib.
1011
ib.
ib.
ib.
1012
ib.
ib.
ib.
ib.
1014
ib.
ib.
1015
ib.
1016
ib.
ib.
ib.
1018
ib.
ib.
1019
ib.
ib.
ib.
10211
ib.
Digitized by
Google
io8i
INDEX CAPITVLORVM
1082
CIV. De eodem . col.
CV. Quod flant duo libri pro nominibus stipen-
diariorum scribendis •
CVI. Quod nullus recipiatur ad stipendium co-
munis,nisi in presentia dictorum ofli-
cialium
CVII. Quod expense comunis Mediolani non exce-
dant introitum »
CVIII. De canevariis comunis Mediolani et eorum
officio •
CIX. De eodem •
CX. Quod tota pecunia comunis Mediolani
' perveniat in thesaurerium vel campso-
rem »
CXI. Quod flant duo libri pro intratis et expen-
sis comunis describendis ............
CXII. Quod flant iibri, qui appellentur libri me-
moriales datiorum »
CXIII. De eodem
CXIV. De cassinis et molandinis , que sunt intra
corpora sanctorum , registrandis
CXV. Quod eodem tempore nullus possit habere
nisi unum offitium »
CXVI. Quod debitor et creditor comunis Medio-
iani possit compensare
CXVII. De racionatore comunis Mediolani et eius
officio
CXVUI. De pena recipicntis pecuniam comunis
Mediolani, si non manifestaverit eam in
tempore «
CXIX. Quod domini sex camere non possint in-
vestire , sine presentia et consensu cer-
torum aliorum officialium »
CXX. De salario ambasiatorum
CXXI. De eodem
CXXII. De eodem
CXXIII. De pena notarii de officio recipientis so-
lutionem ultra quam sit concessum . . •
CXXIV. De eodem »
CXXV. De tassatione solutionum notarii de officio
pro scripturis »
CXXVI. De bannis infllandis •
CXXVII. De bannis portandis ad cameram banno-
rum veterum »
CXXVIII. De taxatione aliarum scripturarum »
CXXIX. Qualiter pagina papiri scripta intelligatur
esse scripta congrue »
CXXX. Quod notarii de officio servent statuta de
solutione scripturarum , et soivant in-
cantum et iurent
CXXXI. Quod statuta de notariis et servitoribus
habeant locum in notariis et servitoribus
cuiuslibet officii civitatis et comitatus •
CXXXII. De bannis consignandis canevario banno-
rum veterum »
CXXXIII. De solulione notariorum, qui debent re-
gistrare sententias ad cameram »
CXXXIV. De remuneratione campsoris et aliorum
recipientium pecuniam comunis Medio-
lani •
CXXXV. De tassatione solutionis notarii de offitio
pro multis scripturis •
CXXXVI. De inquisilione fienda contra notarios de
officio »
CXXXVII. De electione seu constitutione gubernato-
rum bannorum veterum »
CXXXVIII. De satisdatione notariorum de officio . . •
CXXXIX. De tubatoribus comunis Mediolani et eo-
rum palario el oflicio »
CXL. Quod nullus tubator possit habere officium,
1020
ex quo habeat salarium vel remunera-
1036
1023
CXLI.
De tubis argenti manutenendis per co-
mune Mediolani et presentandis tuba-
ib.
1024
CXLII.
De cridis dandis in scriplis tubatoribus
ib.
ib.
CXLIII.
De pulsatoribus campanaram comunis Me-
1037
ib.
CXLIV.
Do portenariis seu soldateriis, qui stant
ib.
ib.
CXLV.
ib.
CXLVI.
De privilegiis anzianorum parochiarum . •
ib.
1025
CXLVII.
1038
ib.
ib.
ib.
ib.
1026
ib.
ib.
ib.
1027
ib.
1028
ib.
ib.
1029
ib.
1032
ib.
ib.
ib.
1033
ib.
ib.
ib.
ib.
1034
ib.
1035
ib.
ib.
Rubrica generalis de advocalis, sindicis et medieis
comunis Nediotani et pauperum.
CXLVIII. De advocatis comunis et pauperum ...» ib.
CXLIX. De sindicis comunis et pauperum ib.
CL. Quod advocati et sindici comunis durent
per annum unum 1039
CLl. De electione et officio medici cirorgie pau-
perum • ib.
CLII. De iure reddendo in broleto ib.
CLIII. Quod minor annis viginti non possit esse
ofllcialis comunis • ib.
CLIV. De remuneratione officialium et notario-
rum, qui vadunt in comitatu pro co-
muni Mediolani ..» ib.
CLV. De pena officialis delinquentis in oflicio
suo » ib.
CLVI. Quod forasterii non exerceant officium pro '
comuni , nisi sint constituti per domi-
num Mediolani vel per officium pro-
visionum » 1 040
CLVII. De pena habentis officium contra statuta . • ib.
CLVIII. Quod clerici non habeant officium • ib.
CLIX. De approbatoribus et eorum officio ib.
CLX. Quod nulla satisdatio generalis possit ex-
tendi ad aliquod spetiale 1041
CLXI. Quod nullus compellatur dare campsorem
vel mallevatorem » ib.
CLXII. Quod nullus compellatur dare obsidem
occasione hostagiarie • ib.
CLXIII. Quod nullum debihim communis Medio-
lani exigatur, nisi primo scriptura fuerit
ad cameram • ib.
CLXIV. Quod nullus debeat molestari occasione
fodrorum , talearum et onerum , nisi da-
tum sit in scriptis a camera vel a cam-
psoribus auctoritate superioris • 1042
CLXV. De salario et remuneratione exacte pecunie
taxando , et quod ultra non solvatur . • ib.
CLXVI. Quod salarium et expense non exigantur
ab habente vel ostendente confessionem
vel causam iustam non solvendi • ib.
CLXVII. De pena officialis exigentis in comitatu
ab habitante in civitate Mediolani . . . » . 1043
CLXVIII. De officio exactoris comunis Mediolani . • ib.
CLXIX. Quod exactores non se intromittant, nisi
de pecunia , que pervenire debet in co-
mune Mediolani ib.
CLXX. Quod exactor possit exigere penas, que
tam in comune quam in alium perve-
nire de"bent • ib.
CLXXI. Quod exactores qualibet septimana debeant
examinare et corrigere libros exactio-
nis cum libris principalibus camere . . • ib.
CLXXII. Pc licentia danda tribus de burgo et
Digitized by
io83
de
loco standi et morandi in
. col.
1044
ib.
CLXXIV.
GLXXV.
CLXXVI.
cLXXvn.
ib.
CLXXIX.
CLXXX.
CLXXXI.
CLXXXII.
CLXXXIII
ib.
ib.
1046
ib.
1047
duobus
civitate
CLXXIII. Quod nuUus compeUatur ad solutionem
pecunie vel oneris pro altero, nisi in
statutis caveatur • •••»
Quod relaxatus a carceribus pietatis in-
tuitu ipsa occasione ulterius non ca-
piatur *
De regressu exigendi et consequendi ,
quem habet captus vel robatus vel coa-
ctus pro alio *
Quod relaxatus pro eo quod non potuit
capi, ipso die ulterius non capiatur
Quod detentus pro debito publico non
possit contestari ib
CLXXVIII. De minoribus annis decem octo et maio-
ribus sexaginta et mulieribus non de-
tinendis » ih
Quod exactio condemnationis vel pecunie
non fiat per pronuntiationem >
Quod salarium exactoris solvatur cam-
psori et non exactori »
De eodem »
De crida que fleri debet facto incantu . »
De pignoribus robatis nomine 'comunis
consignandis ad cameram » ib.
CLXXXIV. Quod ofQciales exactionis scribi faciant in
Iibris suis nomina et cognomina et ha-
bitationem et causam capti vel robati »
CLXXXV. De pignoribus robatis nomine comunis
consignandis in scriptis ad cameram »
CLXXXVI. Quod non flat incantus de rebus comu-
nis fiine presentia unius ex dominis
sex , et de ordine scribendi incantus »
CLXXXVII. De illis qui debent esse, quando fiunt
incantus »
CLXXXVIII.Quanto tempore pignora debent stare ad
cameram, antequam incantentur ...»
CLXXXIX. De scripto dimittendo per officialem ad
domum derobati
Quod denarii pignorum incantatorum scri-
bantur ad debitum, cuius occasione
robata fuerint »
Quod pignora incantata possint exigi infra
quindecim dies post cridam factam de
incantu ipsorum pignorum » ib.
Quod pignora indebite robata restituantur
sine expensis et extorsione » 1049
Quod nullus stipendiarius vel officialis
comunis possit incantare de datiis et
pignoribus comunis ib.
Quod nullus forasterius possit emere pi-
gnora ad incantum
De satisdatione superstitum carcerum et ib.
eorum officio , 1959
Quod omnes superstites et custodes car-
cerum et sui officiales et gerentes pro
eis teneantur ad ordinamenta facta de
superstitibus carcerum , \ 05 \
De remuneratione superstitum carce-
rum t
De pena superstitum carcerum , qui rela-
xarent carceratum extra domura car-
cerum ,
De expensis cibi et potus carcerati, et
quantum potest consequfea occasione»
Quod superstites carcerum non possint
consequi ullra solidos quatuor terliol.
in die pro expensis cibi et potus car-
cerati
x - • . » lb.
INDEX CAPITVLORVM
CCI.
ib.
ib.
CXC.
CXCI.
CXCII.
CXCIII.
CXCIV.
CXCV.
CXCVI.
CXCVII.
CXCVIII.
CXCIX.
nc
1048
ib.
ib.
ib
ib.
ib.
CCII.
CCJII.
ib. CCIV.
CCV.
. 1045 CCVI.
CCVII.
ib. CCVIII.
CCIX.
CCX.
CCXI.
CCXII.
CCXIII.
CCXIV.
ccxv.
CCXVI.
CCXVII.
CCXVIII.
CCXIX.
CCXX.
CCXXI.
CCXXII.
CCXXIIl.
CCXXIV.
ccxxv.
ccxxvi.
CCXXVII.
CCXXVIII.
ib.
ib.
1084
Quod superstites non cogant aUquam per-
sonam stare ad pastos M j ^
De auxUio prestando captis pro aUo vel
aliis, ut relaxetur et conservetur in-
demnis 1052
De pena superatitum, qui permiserint fu-
gere aliquem carceratum , ^
De pensione carcerum sustinenda per
superstites ,
De rerauneratione hospitum seu super-
stitum carcerum pro bestiis deroktia,
contestatis vel in depositum positis .
De pena superatitum carcerum, si non te-
nuerint carceres netas a putredine et
fornitas palea aut lectis jj,
Quod potestas et dominus exgravator te-
neantur omni ebdomada mittere ad
visitandum carceratos et gravamina.que
flunt carceratis, et super eis procedere • 1054
De pena superstitum carcerum inferen-
tium gravamina carceratis jj,
De eodem jj,
Quod nullus auferat caputium nec dra-
pum aUcui carcerato 1055
De remuneratione superstitum pro captis
ex parva causa , jb.
De iis qui non possunt incantare carce-
res , nec habere partem in datio car>
cerum • ib.
Quod superstites carcerum suis expensis
faciant exportari et sepeUri pauperes
mortuos in carceribuB ib.
De uno magno carcere ediflcando . . . . • 1056
De cura habenda per fratres hospitalium,
quod carcerati decedentes in carceribus
sepeliantur , • ib.
Quod quilibet burgu9 , locus et cassina
possit habere consules, procuratores,
sindicos et officiales • ib.
De auxilio dando consuUbus et officia-
Ubus terrarum ad exigendas et facien-
das taleas suas :..• 1057
Quod nullus forasterius possit esse rector
aUcuius terre comitatus • ib.
De iurisdictione concessa comunibus bur-
gorum et locorum comitatus Medio-
lani • ib.
De inquisitione facienda per potestatem
contra rectores seu iusdicentes corai-
tatus • ib.
Quod statuta et ordinamenta comunium
de tenendo causas ultra quantitates eis
concessas sint cassa * 1058
De sacramento prestando per rectores
comitatus, antequam vadant ad regi-
mina &
De pena rectoris, potestatis sive vicarii
torquentis aliquem
De datio et onere non imponendis super
civibus Mediolani vel super terris et
possessionibus eorum, vel massariis,
colonis vel pensiouantibus pretextu di-
ctorum civium • ^
De eodem
De iurisdictione vicaru Martesane — • 1060
De iurisdictione quamplurium commu-
nium et terrarum comitatus '
Quod comunia et universitates non exer-
ceant iurisdictionem in criminalibus m
certis casibus "
Digitized by
Google
to85
INDEX CAPITVLORVM
1086
■?*t
15.
CCXXIX. Quod slatuta ct ordinamenta paraticorum,
que sunt contra ordinamenta comunis
Mediolani, non valeant et teneant , nisi
fuerint approbata col. 106t
Rubrica generalis de fabricis et auriflcibus
et circa eorum artem spectantibus.
CCXXX. Quod in civitate laboretur argentum de
duabus ligis »
CCXXXI. De officio bullatoris et asazatoris operum
argenti •
CCXXXII. De operibus argenti consignandis appro-
batoribus »
CCXXXIII. De opere argenti non vendendo, nisi sit
bullatum •
CCXXXIV. De bonitate seu caracteris operum auri
non laborandis •
CCXXXV. Quod consules fabrorum teneantur circare
defectus et stacionas fabrorum »
CCXXXVI. De asazio sine pretio faciendo per asa-
ziatorem »
CCXXXVII. De pena facientis fraudolose opus argenti
minoris bonitatis quam debet •
CCXXXVIII.De eodem
CCXXXIX. Quod in opere argenti non ponatur cla-
vum aliquod nisi de argento •
CCXL. De aptatura operis veteris argenti . . . . •
CCXLI. De pena ponentis smaltum argenti in
aliquo opere contrafacto »
CCXLII. De pena ponentis guarnimentum argenti
0 in texuto, in quo sit riffum
CCXLIII. De pena ponentis vitreum, cristallum
duplam aut lapidem contrafactum in
auro »
CCXLIV. Quod certa opera araminis et auricalchi
possint impune deaurari •
CCXLV. De pena vendentis vel pignerantis opus
araminis vel aurichalchi deauratum vel
argentatum pro opere auri vel argenti »
CCXLVI. Quod conducens opus novum argenti
presentet asazatori ipso die vel se-
quenti »
CCXLVII. De opere argenti minore iusta ligahinc
retro facto •
CCXLVIII. Quod liceat cuilibet fabro emere argen-
tum »
1062
ib.
1063
ib.
ib.
ib.
1064
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
1065
ib.
ib.
ib.
ib.
ib.
i '■
CCXLIX.
CCL.
CCLI.
CCLII.
CCLIII.
CCLIV.
CCLV.
CCLVI.
CCLVII.
CCLVIIl.
CCLIX.
De eodem col. 1065
De festivitatibus celebrandis per aurifices
seu fabrps 1066
De quantitate solvenda per fabros intran-
tes in artem fabricalem » ib.
Quod volentes adiscere artem fabricalem
nihil solvant pro introitu » ib.
De officio consulum fabrorum ib.
De sacramento consulum fabrorum ...» ib.
In quos pervenire debeant pene facien-
tium contra statuta fabrorum • ib.
Quod aurum et argentum possit conduci
sine datio • ib.
De officio pensatoris comunis Mediolani
monetarum auri 1067
De monetis asaziandis • 1068
De eodem • ib.
Rubrica generalis
de extraordinariis libri iurisdictionum.
CCLX. Quod ducentes victualia et negotiationes
non impediantur • ib.
CCLXI. De iure reddendo non subdito foro dom.
potestatis Mediolani > 1069
CCLXII. De iis qui non obediunt statutis , quod
habeantur extorres ab eis » 1070
CCLXIII. De expedita ratione in certis casibus red-
denda mercatoribus et transeuntibus
per istas partes » ib.
CCLXIV. Quod provideatur, si fieri-potest, ut fiat
navigium fluminis Trexie, ita quod
fluat ad civitatem » ib.
CCLXV. Quod procuretur quod negotiationes per
naves duci possint a Venetiis ad civi-
tatem Mediolani • ib.
CCLXVI. Quod dom. potestas et dom. sex faciant,
ut aqua Nironis et alie aque aperte
fluant per civitatem • ib.
CCLXVII. De ordine qualiter procedere debet iudex,
qui preerit officio aquarum » ib.
CCLXVIII. Quod constitutiones facte contra hereti-
cam pravitatem observentur » 1071
CCLXIX. De baylia domini Mediolani » 1072
CGLXX. De oblatione in ecclesia s. Marie de
Carmelo facienda 1074
Digitized by
Google
Digitized by
Google
I
AVYERTENZA.
Durante la stampa del presente Tomo essendo la materia cresciuta imprevedutamente tra le mani dei Compilatori,
si dovette dividerlo in due parti per rendere piu maneggevoli i volumi. Si dovette pure interrompere in diversi
luoghi la numerazione corrente delle colonne con sopranumerazioni di nuove colonne intercalate fra le prime gia
stampate. Perche si abbia una guida nella ricerca delle singole materie, sara dato in fine della 2» Parte di questo
Tomo un particolare Indice dei fogli, al quale rimandiamo il cortese lettore.
«
I
Digitized by
Google
Digitized by
Goo
Digitized by
Google
I
Live Music
Archive
Librivox
Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland
Museum of Art
Internet
Arcade
Console Living Room
Open Library
American
Libraries
TV News
Understanding
9/11